ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУ ОҚУ ПӘНІНІҢ МӘНІ МЕН ЖҮЙЕСІ
1. ҚР прокурорлық қадағалаудың ұғымы мен маңызы
2. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен міндеттері
3. "Прокурорлық қадағалау" курсының мәні
4. Прокурорлық қадағалаудың салалары
5. Курстың жүйесі және басқа заң пәндерімен оның қарым.қатынасы
2 тарау
Прокуратура органдары қызметтерінің құқықтық жағдайы
2.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі және прокуратура
органдарына қатысы мәселелер
3. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі
4. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі
5. “Прокуратура туралы” Қазақстан Республикасының заңы
6.Қазақстан Республикасының заңдары
7. Бас прокурордың және төменгі тұрған прокурорлардың актілері
8. Халықаралық құқықтық актілер
3 Тарау: Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру
1. ҚР прокуратура органдары жүйесінің ұғымы
2. ҚР прокуратура органдарының жүйесі
4.тарау
ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНДАҒЫ КАДРЛАРДЫ
ІРІКТЕУ, ОРНАЛАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛЕУ
1. Кадрларды іріктеу, орналастыру және тәрбиелеу
2. Прокуратура органдарында лауазымға тағайындалатын прокурорлар мен қызметкерлерге қойылатын талаптар
3. Прокуратура қызметкерлеріне кластық шендер беру және аттестациялау.
5 Тарау . Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтауын қадағалау бойынша жұмысты ұйымдастыру.
2. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен міндеттері
3. "Прокурорлық қадағалау" курсының мәні
4. Прокурорлық қадағалаудың салалары
5. Курстың жүйесі және басқа заң пәндерімен оның қарым.қатынасы
2 тарау
Прокуратура органдары қызметтерінің құқықтық жағдайы
2.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі және прокуратура
органдарына қатысы мәселелер
3. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі
4. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі
5. “Прокуратура туралы” Қазақстан Республикасының заңы
6.Қазақстан Республикасының заңдары
7. Бас прокурордың және төменгі тұрған прокурорлардың актілері
8. Халықаралық құқықтық актілер
3 Тарау: Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру
1. ҚР прокуратура органдары жүйесінің ұғымы
2. ҚР прокуратура органдарының жүйесі
4.тарау
ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНДАҒЫ КАДРЛАРДЫ
ІРІКТЕУ, ОРНАЛАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛЕУ
1. Кадрларды іріктеу, орналастыру және тәрбиелеу
2. Прокуратура органдарында лауазымға тағайындалатын прокурорлар мен қызметкерлерге қойылатын талаптар
3. Прокуратура қызметкерлеріне кластық шендер беру және аттестациялау.
5 Тарау . Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтауын қадағалау бойынша жұмысты ұйымдастыру.
ҚР Конституциясының 1.6. 83 б. сәйкес "прокуратура мемлекет атынан Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Зандылықтың кез келген заң бүзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республиканың Конституциясы мен зандарына қайшы келетін зандарға, өзге де құқықтық актілерге наразылық жасайды. Прокуратура сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңцармен белгіленген тәртіп пен шекте қынмыстық қудалауды жүзеге асырады".
ҚР Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы прокуратураны мемлекеттік органдар арасындағы дербес жүйе ретінде, ал прокурорлық қадағалауды прокуратура органы ретінде анықтады.
ҚР Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы прокуратураны мемлекеттік органдар арасындағы дербес жүйе ретінде, ал прокурорлық қадағалауды прокуратура органы ретінде анықтады.
1. ҚР Конституциясы. «Жеті Жарғы» Алматы, 2003 ж.
2. «ҚР Прокуратурасы туралы» ҚР Заңы. Құқық қорғау органдары: Заңнамалық актілер жиынтығы. Алматы: Юрист, 2003. – 220 б.
3. Қр Азаматтық іс жүргізу кодексі. Алматы, Юрист, 2003ж.
4. Қр Қылмыстық кодексі. Алматы, 1997ж.
5. Ақпарова Р.Н Қазақстан РЕспубликасының прокуратура органдары. Алматы, «Дәнекер», 2000 ж.
6. Алиев М.М. Прокурорский надзор РК. Оқу - әдістемелік материалдары. «Жеті Жарғы», Алматы, 2002 ж.
7. Винокуров Ю.Е Прокурорский надзор. 3 – і бас. М., 2001 ж.
8. Келдібаев М.Х,, Огородников А.А. Прокурорский надзор. Оқулық. – Санкт – Петербург, 2002ж.
9. Прокурорлық қадағалау (Жауаптар мен сүрақтар). – М.: Жаңа заңгер, 1999 ж.
10. Прокурорлық қадағалау/ Ю.Е. Винокуровтың редакциялығымен. – М.: Экзамен, 2000 ж.
11. Басков В.И. Курс прокурорского надзора./ Прокурорлық қадағалау курсы/, -М.: Зерцало, 1999.
12. Прокурорлық қадағалау (Оқу бағдарламасы), Алматы: Қазақ мемлекеттік заң университетінің кітапханасы, 1998
13. Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Әлиев М.М. Прокурорский надзор РК. – Алматы 2002
14. Нәрікбаев М.С. Дорога к правосудию/ Әділ сотқа жол/, - Алматы: «Елимай контакт». 1997.
15. Өтебаев Ғ.Қ. Сотта мүдделерді білдіру. ҚР әділет органдары, мемлекеттік және өзге де ұйымдар қызметкерлерінің біліктілігін арттыру институты. – Астана, 2004 ж.
16. Тәуелсіздік жағдайындағы Қазақстанның прокуратурасы. – Алматы, 2001 ж.
17. Өтебаев Ғ.Қ. Мемлекеттік айыптаушының соттағы сөзі. Оқулық. Алматы, 2004 ж.
18. Прокурорлық қадағалау мәселелері жөніндегі Бас прокуратураның негізгі нормативтік актілер жинағы. Астана, 2003 ж.
19. Ибрагимов Х.Ю. Правоохранительные органы. Оқу - әдістемелік құрал. – Алматы: «Дәнекер», 2000 ж.
20. Нәрікбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. ҚР- ның қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдылығын қолданудың маңызды мәселелері. Астана, 1999 ж.
2. «ҚР Прокуратурасы туралы» ҚР Заңы. Құқық қорғау органдары: Заңнамалық актілер жиынтығы. Алматы: Юрист, 2003. – 220 б.
3. Қр Азаматтық іс жүргізу кодексі. Алматы, Юрист, 2003ж.
4. Қр Қылмыстық кодексі. Алматы, 1997ж.
5. Ақпарова Р.Н Қазақстан РЕспубликасының прокуратура органдары. Алматы, «Дәнекер», 2000 ж.
6. Алиев М.М. Прокурорский надзор РК. Оқу - әдістемелік материалдары. «Жеті Жарғы», Алматы, 2002 ж.
7. Винокуров Ю.Е Прокурорский надзор. 3 – і бас. М., 2001 ж.
8. Келдібаев М.Х,, Огородников А.А. Прокурорский надзор. Оқулық. – Санкт – Петербург, 2002ж.
9. Прокурорлық қадағалау (Жауаптар мен сүрақтар). – М.: Жаңа заңгер, 1999 ж.
10. Прокурорлық қадағалау/ Ю.Е. Винокуровтың редакциялығымен. – М.: Экзамен, 2000 ж.
11. Басков В.И. Курс прокурорского надзора./ Прокурорлық қадағалау курсы/, -М.: Зерцало, 1999.
12. Прокурорлық қадағалау (Оқу бағдарламасы), Алматы: Қазақ мемлекеттік заң университетінің кітапханасы, 1998
13. Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Әлиев М.М. Прокурорский надзор РК. – Алматы 2002
14. Нәрікбаев М.С. Дорога к правосудию/ Әділ сотқа жол/, - Алматы: «Елимай контакт». 1997.
15. Өтебаев Ғ.Қ. Сотта мүдделерді білдіру. ҚР әділет органдары, мемлекеттік және өзге де ұйымдар қызметкерлерінің біліктілігін арттыру институты. – Астана, 2004 ж.
16. Тәуелсіздік жағдайындағы Қазақстанның прокуратурасы. – Алматы, 2001 ж.
17. Өтебаев Ғ.Қ. Мемлекеттік айыптаушының соттағы сөзі. Оқулық. Алматы, 2004 ж.
18. Прокурорлық қадағалау мәселелері жөніндегі Бас прокуратураның негізгі нормативтік актілер жинағы. Астана, 2003 ж.
19. Ибрагимов Х.Ю. Правоохранительные органы. Оқу - әдістемелік құрал. – Алматы: «Дәнекер», 2000 ж.
20. Нәрікбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. ҚР- ның қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдылығын қолданудың маңызды мәселелері. Астана, 1999 ж.
1-тарау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ПРОКУРОРЛЫҚ
ҚАДАҒАЛАУДЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН МІҢДЕТТЕРІ.
"ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ПРОКУРОРЛЫҚ
ҚАДАҒАЛАУ" ОҚУ ПӘНІНІҢ МӘНІ МЕН ЖҮЙЕСІ
1. ҚР прокурорлық қадағалаудың ұғымы мен маңызы
ҚР Конституциясының 1.6. 83 б. сәйкес "прокуратура мемлекет атынан
Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің,
әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды
жүзеге асырады. Зандылықтың кез келген заң бүзылуын анықтау мен жою жөнінде
шаралар қолданады, сондай-ақ Республиканың Конституциясы мен зандарына
қайшы келетін зандарға, өзге де құқықтық актілерге наразылық жасайды.
Прокуратура сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңцармен
белгіленген тәртіп пен шекте қынмыстық қудалауды жүзеге асырады".
ҚР Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы прокуратураны
мемлекеттік органдар арасындағы дербес жүйе ретінде, ал прокурорлық
қадағалауды прокуратура органы ретінде анықтады.
ҚР Конституциясының 4-бөлімінің 3-бабына сәйкес республикадағы
мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция мен зандар негізінде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-
теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау кағидаттарына сәйкес
жүзеге асырылады.
Прокуратураға қатысты ережелер ҚР Конституциясының "Соттар және сот
төрелігі" бөліміне енгізілген Бірақ, бұл жерде прокуратура соттармен қатар
сот билігіне ие болады дегенді білдірмейді. Прокуратура органдарының
міндеттері мен функцияларының сипаттамасы прокуратураны биліктің сот
тармағына, сондай-ақ басқа атқарушы мен заң шығарушы тармақтарына
жатпайтынына ешқандай күмән келтірмейді.
Прокуратура органдары биліктің үш тармағының әрқайсысымен
функциональды байланысты болса да, ешқайсысына толығымен жатпайды.
Мемлекеттік құрылымдағы прокуратураның мүндай өзіндік жағдайы билік
тармақтарының қызметін теңестіруге және олардың оңтайлы іс-қимылын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, мемлекеттік қызметтің жеке түрі ретінде
прокурорлық қадағалаудың езгешелігі туады.
Осы айтылғандардан оқу курстарын игеруде маңызды принципиальды бірнеше
ережелер шығады.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау - бұл прокуратурадан басқа
мемлекеттік, қоғамдық, дербес немесе езге ұйымдар, мекемелер немесе
лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес,
ерекше түрі.
Екіншіден, прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасының мемлекеті
атынан жүзеге асырылады. Осы ережелердің маңыздылығы прокурордың
қадағалауды іске асыра отырып, құқық бүзушылықтарды анықтау, оларды жоюға
және жергілікті өзін-өзі басқару, атқарушы немесе сот биліктерінің жеке
органдары атынан емес, олардың барлық жиынтығына сәйкес кінәлі адамдарды
жазалауда шараларды қолдануы.
Үшіншіден, прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің езіндік түрі.
Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР Конституциясының дәл
сақталуын тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де құқықтық актілердің
заңға сәйкес келуін және тек прокуратураға ғана берілген құралдардың
көмегімен анықталған құқық бүзушылықтарды жоюға шаралар қабылдайтын
қызметтердің ерекше мазмүнымен анықталады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің басқа нысандарынан, ең
алдымен мемлекеттік функцияларды орындауда өзінің тағайындалуымен
ерекшеленеді.
Мемлекеттік басқарудың жеке органдары мен сот органдарына жүктелген
кейбір қадағалау міндеттері осы қызметтердің бір бөлігін ғана құрайды:
мемлекеттік басқару органдары үшін - бұл атқару және бөлу қызметі; сот
органдары үшін - сот әділдігі. Прокурорлық биліктің мемлекеттік басқару
билік органдарынан және әділ соттан ерекшелендіретін өзінің өзгешелігі бар.
Прокуратурада қадағалауды іске асыру кезінде, занда аталғандарды
коспағанда, басқа органдардың шешімдерін өзінің шешімдерімен ауыстырмайды,
құқық бүзушыларға жазалау шараларын қолданбайды, керісінше құзыретті
органдардың, лауазымды адамдардың, ұйымдардың заң бүзушылықты жоюын талап
етеді. Атап айтқанда, прокурорлық шара колдану жолымен мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың қызметіне бақылау жасамай, олардың
әкімшілік қызметіне араласпай заң бүзушылыктарды жою бойынша шаралар
қолданады. Зандардың және жарлықтардың дәл әрі бірыңғай қолданылуына жоғары
қадағалаудың субъектісі Қазақстан Республикасының Бас прокуроры және оған
бағынышты прокурорлар болып табылады.
Осыған байланысты, прокурорлық қадағалауды заң бүзушылықтарды анықтау
және жою үшін шаралар қолдану, кінәлі адамдарды жауапқа тарту, қылмыстық
қудалауды іске асыру жолымен заңдардың дәл және бірыңғай қолданылуына
жоғары қадағалауды іске асыруды қамтамасыз ететін арнаулы өкілетті
адамдардың-прокурорлардың қызметтері мемлекет атынан іске асырылатын
мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде сипаттауға болады.
ҚР Конституциясының 2-бабындағы 83-бабына сәйкес республика
прокуратурасы төменгі түрған прокурорларды жоғары түрған прокурорларға және
республика Бас прокурорына бағындыра отырып, басқа мемлекеттік органдардан,
лауазымды адамдардан тәуелсіз бірыңғай орталықтандырылған жүйе құрайды.
Қазақстан Республикасының Президенті прокуратураға қатысы бойынша жоғарғы
мемлекеттік саты болып табылады.
"Қазақстан Республикасының Президенті туралы" Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңының 13-бабына сәйкес Президент Парламент
Сенатының келісімімен Бас прокурорды бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды
және қызметтен босатады.
Осы Конституциялық заңның 19-бабына сәйкес Президент прокуратура
органдарының қызметкерлеріне сыныптық шендер береді. Осыған байланысты
Қазақстан Республикасының Президенті прокуратура органдарын тікелей
қалыптастырады және олардың қызметтеріне бақылау жасайды.
Прокурорлық қадағалаудың маңызы ол мемлекет атынан Президент
бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек Қазақстан
Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты.
Прокурорлық қадағалау республиканың барлық аумақтарында және үкіметке,
барлық министрліктер мен ведомстволарға, оларға бағынышты мекемелерге,
барлық кәсіпорындарға, меншік нысанына қарамастан атқарушы және белу
органдарына және лауазымды адамдарға, сондай-ақ қоғамдық ұйымдар мен
республиканың азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдар мен шетелдіктерге
қатысты әрекет етеді.
Заңдармен белгіленген тәртіп пен негізде енгізілген прокурорлық
қадағалау актілері барлық оргаңцарға, ұйымдарға, лауазымды адамдар мен
азаматтарға тиісті.
Прокурорлық қадағалаудың маңызы, сондай-ақ біздің қоғамдағы құқық рөлімен
анықталады.
Сонымен, прокурорлық қадағалаудың маңыздылығы ол мемлекет атынан
Президент бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты.
Прокурорлық қадағалау республиканың барлық аумақтарында және үкіметке,
барлық министрліктер мен ведомстволарға, оларға бағынышты мекемелерге,
кәсіпорындарға, атқару және бөлу органдарына, сондай-ақ қоғамдық ұйымдарға,
лауазымды адамдарға және азаматтарға қатысты әрекет етеді.
Прокурорлар жоғары аталған субъектілердің зандарды бірыңғай орындауын
бақылауға және білінген заң бүзушылықтарды жоюға тиіс.
Занда белгіленген тәртіппен және негізде енгізілген прокурорлық
қадағалау актілері барлық органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдарға және
азаматтарға міндетті.
Прокурорлық қадағалаудың мәні, сондай-ақ біздің қоғамдағы құқықтың
рөлімен анықталады. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы 11 қазандағы
Қазақстан-2030, Гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-
аухатын жақсарту Қазақстан халқына жолдаған жолдауында "Қазақстандағы
мемлекеттік құрылыстың болашағы тікелей қазіргі кезеңде шешілетін
әлеуметтік-экономикалық міндеттерге тікелей байланысты"' деп көрсетілген.
Сонымен, прокурорлық қадағалау мемлекет атынан Қазақстан Республикасы
Президентінің бақылауында іске асырылады, жергілікті органдардан тәуелсіз,
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты. Прокурорлық
қадағалау мемлекеттік барлық аумақтарында және барлық министрліктерге және
ведомостволарға, оларға бағынышты мекемелер мен кәсіпорындарға, атқару және
бөлу органдарына, қоғамдық ұйымдарға, лауазымды адамдар мен азаматтарға
қатысты әрекет етеді.
Осы әлеуметтік рөлді орындаудың құқығы көп жағдайда заңның дәл
орындалуына байланысты. Заңды іс жүзінде қамтамасыз ету заңдардың
қолданылуына және оны бүзғаны немесе орындамағаны үшін жазаға тартуда қатаң
қадағалауды іске асыруға байланысты. Осыған орай, прокуратуратәрізді орган
құру қоғам мен мемлекетті дамытудағы құқық пен заңдылықтың әлеуметтік
рөліне қатысты объективті қажеттілік болып табылады.
Осыған сәйкес, прокурорлық қадағалау - бұл, тек кез келген қол
сүғушылық пен заңсыздыққа қарсы ғана емес, сондай-ақ құқықты қамтамасыз
ететін қарым-қатынасқа қарсы әрекеттің мықты және сенімді кепілі. Құқықты
мемлекет құрудағы ең маңызды прокурорлық қадағалау зандарды қолданудағы
жоғары қадағалау болып табылады.
2. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен міндеттері
"Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес
прокурорлық қызметтің мақсаты анықталады. Оның мақсаты Конституция мен
заңдардың үстем түруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау болып табылады.
Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен міндеттері өзара тығыз
байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты деп, түтас алғанда
прокуратураның барлық қызметтері бағытталған жетістіктерінің нәтижесі,
соның ішінде оның маңызды функциясы прокурорлық қадағалау болып
түсіндіріледі. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты прокуратураның
мәртебесімен, мемлекеттегі оның алатын орны және рөлімен анықталады.
Нәтижесінде, олар ҚР Конституциясымен, прокуратура туралы заңмен, ҚР
прокуратура органдарының қызметтерін реттейтін басқа заң актілерімен
анықталады.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттері өте көп және бір-бірінен деңгейі,
мазмүны, шешімдерінің құралдары, осы міндеттерді шешетін және алға қоятын
прокуратура органдарының құзыреті бойынша бөлінеді.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттер үш түрге бөлінуі мүмкін: жалпы,
арнаулы жәнежеке (нақты).
Аталған міндеттер бір-бірімен өзара байланысты және әр деңгейде. Жеке
міндеттерді шешу (ең төменгі деңгей) прокурорлық қадағалаудың арнаулы
міндеттерін шешуге себепші болады. Өз кезегінде арнаулы міндеттерді
ойдағыдай шешу прокурорлық қадағалау міндеттерінің ең жоғары деңгейі жалпы
шешімдерге бағынышты.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері ҚР Конституциясымен,
Прокуратура туралы ҚР Заңымен, бірқатар басқа нормативті-құқықтық
актілерімен, мысалға, ҚІЖК, АІЖК-мен анықталады.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері жоғары қадағалауды іске
асырудан тұрады; оларға мына республиканың Конституциясы мен заңдарына
кайшы келетін заңдар өзге де құқықтық актілерге наразылық жасау;
сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығын
қадағалауды іске асыру;
заңда белгіленген жагдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қудалауды жүзеге
асыру;
- мемлекеттік-құқықтық статистика құру және құқықтық статистика
саласында қадағалауды іске асыру.
Прокуратураның қадағалау функцияларын орындайтын әрбір прокурор жалпы
міндеттерді шешеді. Прокурорлық қадағалаудың орындалуына қадағалауды жүзеге
асыратын зандардың мазмүнымен ерекшеленетін бірнеше бағыттардан тұрады.
Осыған сәйкес, прокурордың алдында толығымен түрған жалпы міндеттер осы
бағыттардың әрқайсысының да міндеттері болып табылады. Жалпы міндеттер
толығымен тек прокурорлық қадағалау қызметінде ғана шешілуі мүмкін.
Прокурорлық қадағалаудың әрбір біртүтас бағыты (саласы) жалпы міндеттерді
шешу кезінде өз үлестерін қосады. Осы үлестің көлемі мен мазмүны
прокурорлық қадағалаудың нақты бағыттарының (салалармен) алдында түрған
арнаулы міндеттерімен анықталады. Олардың мәні жалпы міндеттерден шығады
және әрбір прокурорлық қадағалау бағыттарындағы прокурорлардың құзыретімен
анықталады.
Арнаулы міндеттер көбінесе Бас прокурордың шығарған бұйрықтарымен және
езге де құқықтық актілермен реттеледі.
Көбінесе, бұл міндеттер тергеу және анықтауды қадағалау саласында ҚР
Бас прокурорының 2001 жылғы 19 шілдедегі № 88 "прокурорлық қадағалау деп
аталатын саласында "алдын ала тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық
қадағалауды ұйымдастыру туралы" бұйрығында анықталған.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттерін шешу кезінде
прокурор прокурорлық қадағалаудың белгілі жеке міндеттерін қою отырып, және
оларды шешу барысында прокурорлық қадағалаудың құқықтық құралдарын қабылдау
жолымен іске асырылады. Бұл міндеттер ғылымда прокурорлық қадағалаудың
жалпы және арнаулы міндеттері болып бөлінеді. Олар жалпы және арнаулыға
қарағанда, барынша әртүрлі және көпжақты. Жеке міндеттер прокурорлық
қадағалаудың бағыттарына (салаларға), қолданатын прокурорлық құралдарға,
прокурордың қадағалау қызметін іске асыратын нақты жағдайларына қарай
ерекшеленеді.
Әдетте, жеке және нақты міндеттер Бас прокуратураның, облыстық және
аудандық деңгейіндегі прокуратуралардың жүмыс жоспарларында белгіленеді.
Прокурорлардың өз міндеттерін орындау заңмен берілген құқықтарды іске асыру
жолымен жүргізіледі.
3. "Прокурорлық қадағалау" курсының мәні
"Прокурорлық қадағалау" курсының мәні дегеніміз құқықтық реттеу,
тағайындау, міндеттері, функциялары, ҚР прокуратура органдарының қызметі
мен ұйымдастыру қағидаттары. Оның органдары мен мекемелерінің жүйесі және
құрылымы, жоғары қадағалауды іске асыру кезіндегі прокурорлардың
екілеттілігі, сотта мүддесін білдіру, қылмыстық қудалауды іске асыру, құқық
қорғау органдарының үйлестіру қызметтері, мемлекеттік құқықтық статистиканы
қалыптастыру, халықаралық ынтымақтастық саласында прокуратура органдарын
білдіру.
Атап кету керек, "прокурорлық қадағалау" термині:
мемлекеттік қызметтің дербес түрі;
заң ғылымының дербес саласы;
оқулық деп түсіндіріледі.
Заң әдебиетінде және практикада "прокурорлық қадағалау" деген ұғым
прокурорлық қызметтерге сәйкес ҚР Конституциясын дәл сақталуына және ҚР
барлық аумақтарында қолданылатын барлық заң талаптарының және әрбір нақты
жағдайларда кез-келгенінің орындалуына тексеріс жүргізу болып
түсіндіріледі.
Прокурорлық қадағалау заң ғылымы ретінде қадағалауды, нысандарды, оны
іске асыру құралдары мен тәсілдерін, қадағалауды іске асыру саласында
қоғамдық қатынастарды дамытудың заңдылықтарын, осы қызметтің тиімділік және
т.б. мәселелерін іске асыру бойынша прокурор қызметін реттейтін заңдылықтар
туралы білімдерінің жинағын білдіреді. Ғылым ретінде прокурорлық қадағалау
қылмыстық, азаматтық іс жүргізулермен, криминалистикамен және басқа заң
ғылым салаларымен тығыз байланысты.
Прокурорлық қадағалау оқулық ретінде заң оқу орындарында жоғары жөне
орта білім бағдарламаларының бөлігі, мазмүны мен құрылымы бойынша жалпы
және ерекше белімдерге белінеді.
Осы дәрістің міндеттеріне сәйкес біз прокурорлық қадағалауды тек
мемлекеттік қызмет ретінде ғана қарастырдық. Мүндай жағдайда прокурорлық
қадағалаудың мәні деп прокурорлық қызметті реттеуге бағытталған қоғамдық
қатынастар саласы түсіндіріледі.
Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуын қадағалау;
жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын Қадағалау;
кез келген заңдылық бүзушылықты анықтау жою жөнінде шаралар Қолдану;
әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығын қадағалау;
республиканың Конституциясы мен заңдарына кайшы келетін заңдар өзге де
құқықтық актілерге наразылық жасау;
сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығын
қадағалауды іске асыру;
заңда белгіленген жагдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қудалауды жүзеге
асыру;
- мемлекеттік-құқықтық статистика құру және құқықтық статистика
саласында қадағалауды іске асыру.
Прокуратураның қадағалау функцияларын орындайтын әрбір прокурор жалпы
міндеттерді шешеді. Прокурорлық қадағалаудың орындалуына қадағалауды жүзеге
асыратын зандардың мазмүнымен ерекшеленетін бірнеше бағыттардан тұрады.
Осыған сәйкес, прокурордың алдында толығымен түрған жалпы міндеттер осы
бағыттардың әрқайсысының да міндеттері болып табылады. Жалпы міндеттер
толығымен тек прокурорлық қадағалау қызметінде ғана шешілуі мүмкін.
Прокурорлық қадағалаудың әрбір біртүтас бағыты (саласы) жалпы міндеттерді
шешу кезінде өз үлестерін қосады. Осы үлестің көлемі мен мазмүны
прокурорлық қадағалаудың нақты бағыттарының (салалармен) алдында түрған
арнаулы міндеттерімен анықталады. Олардың мәні жалпы міндеттерден шығады
және әрбір прокурорлық қадағалау бағыттарындағы прокурорлардың құзыретімен
анықталады.
Арнаулы міндеттер көбінесе Бас прокурордың шығарған бұйрықтарымен және
езге де құқықтық актілермен реттеледі.
Көбінесе, бұл міндеттер тергеу және анықтауды қадағалау саласында ҚР
Бас прокурорының 2001 жылғы 19 шілдедегі № 88 "прокурорлық қадағалау деп
аталатын саласында "алдын ала тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық
қадағалауды ұйымдастыру туралы" бұйрығында анықталған.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттерін шешу кезінде
прокурор прокурорлық қадағалаудың белгілі жеке міндеттерін қою отырып, және
оларды шешу барысында прокурорлық қадағалаудың құқықтық құралдарын қабылдау
жолымен іске асырылады. Бұл міндеттер ғылымда прокурорлық қадағалаудың
жалпы және арнаулы міндеттері болып бөлінеді. Олар жалпы және арнаулыға
қарағанда, барынша әртүрлі және көпжақты. Жеке міндеттер прокурорлық
қадағалаудың бағыттарына (салаларға), қолданатын прокурорлық құралдарға,
прокурордың қадағалау қызметін іске асыратын нақты жағдайларына қарай
ерекшеленеді.
Әдетте, жеке және нақты міндеттер Бас прокуратураның, облыстық және
аудандық деңгейіндегі прокуратуралардың жүмыс жоспарларында белгіленеді.
Прокурорлардың өз міндеттерін орындау заңмен берілген құқықтарды іске асыру
жолымен жүргізіледі.
4. Прокурорлық қадағалаудың салалары
ҚР Конституциясының 83-бабына, ҚР "Прокуратура туралы" Заңына және
Қазақстан Республикасы Бас прокурорының бұйрықтарына сәйкес прокурорлық
қызметтің мынадай:
Республика аумағындағы заңдардың және Президент Жарлықтарының және
өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл әрі бірыңғай қолданылуын
қадағалау;
жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
сотта мемлекет мүддесін білдіру және сот қаулыларының, сондай-ақ өкімшілік
және атқару вндірісінің заңдылығын қадағалау;
заңда белгіленген шегінде қылмыстық қудалауды жүзеге асыру салалары
анықталады.
Салалар - бұл прокурорлық қадағалаудың біртүтас өзара байланысты
белігі, олар көріп отырғандай прокуратура органдарының қызметінде бөлек-
бөлек ерекет етеді.
Сонымен, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың заңдарды
қолдануларында тексеріс жүргізу барысында прокурор қылмыстық қудалау
функцияларын жүзеге асырады, яғни жасалған қылмыстарды немесе теріс
қылықтарын анықтайды және кінәлі адамдарды қылмыстық істер мен әкімшілік іс
жүргізулерді қозғау жолымен қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылыққа
тартады.
Прокурорлық қадағалау салаларын Президент анықтайтын жеке міндеттердің
ерекшеліктерімен, немесе криминогендік жағдайдың не заң салаларындағы
ерекшеліктермен белгіленетін прокуратура қызметтерініңжеке бағыттарымен
араластыруға болмайды.
Сонымен, шағын және орта бизнесті дамыту бойынша заңдардың, Президент
Жарлықтарының орындалу өзгешелігі бұл жүмыстарды Бас прокурордың жеке
бұйрықтарымен бекітілген дербес бағыттарға ұйымдасқан түрде бөлу
қажеттілігін анықтайды.
Қылмыстық қудалауды іске асыратын органдар және қылмысқа қарсы күрес,
өзге де заң бүзушылықтар бойынша басқа мемлекеттік органдар мен қоғамдық
ұйымдар өткізген іс-шаралар үйлесімдері бойынша қызметтер прокуратураның
жүмысында ерекше орын алады.
5. Курстың жүйесі және басқа заң пәндерімен оның қарым-қатынасы
"Қазақстан Республикасындагы прокурорлъщ қадагалау" курсы прокурорлық
қадағалау туралы зандылық білімінен, сондай-ақ прокурорлардың
қызметтеріндегі қадағалау салалары мен негізгі бағыттарына дәстүрлі түрде
тиісті прокурорлық қызметтің практикасы мен теориясын қамтитын дербес
құқықтық пәнді білдіреді. Қазақстан Республикасындағы зандардың дәл әрі
бірыңғай орындалуына прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасындағы
зандылық пен құқықтық тәртіпті нығайту бойынша міндеттерді ойдағыдай іске
асыруды қамтамасыз ететін, әлеуметтік шындық қағидаттарын іске асыратын
мемлекеттік қызметтің дербес нысандары ретінде қарастырылады. Сонымен
қатар, прокурорлық қадағалау азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғаудағы аса маңызды кепілдіктердің бірі ретінде қарастырылатынын атап
кету керек.
Біздің республикамыз мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан бері отыз жыл
өтті. Осы уақыт ішінде елімізде өзекті қоғамдық саяси қайта құрулар болды.
Егер мемлекеттің бүрынғы саяси режимінде оның аппараты және құқығы
жеке адамға қысым жасап келсе, ал бүгінде адам аса көңіл аударылатын түлға
ретінде жарияланды. Оның өмірі, құқықтары, бостандықтары мен заңды
мүдделері жоғары мемлекеттік қүндылық болып жарияланды.
"Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау" оқулығы оқуға
міндеті ең маңызды құқықтық пән, яғни осы курстың шегінде Қазақстан
Республикасының прокуратура органдарының қызметтері мен өкілеттіліктерін
ұйымдастыру мәселелері қаралады. Қазақстан Республикасындағы прокурорлық
қадағалау курсын оқу заң кәсібіндегі көпшілік жоғары оқу орындарының оқу
бағдарламарына кіреді.
"Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау" оқулығы шартты
түрде жалпы және ерекше бөлімдеріне белінеді.
Жалпы бөлім прокуратураның тағайындау мәселелері, оның функциялары мен
басқа мемлекеттік органдар арасындағы орнын, прокуратура органдарын
ұйымдастыруға тарихи сілтемелері және оның негізгі даму кезеңдерін,
міндеттері мен ұйымдастыру қағидаттарын ашатын, ҚР прокуратура құрылымын
және жүйесін, прокуратура туралы заңдарды сипаттайтын мазмұндағы
тақырыптарды қамтиды.
Ерекше бөлімде прокурорлык қадағалаудың (салалары) бағыттары,
прокуратура органдарының қызметтеріне өту мәселелері, прокуратура органдары
қызметкерлерін әлеуметтік және құқықтық қорғау және басқа мәселелері
зерделенеді.
Прокурорлардың міндеттері, функциялары, ұйымдастыру және қызметтерінің
қағидаттары, өкілеттіліктері туралы толық ұсынымды "Қазақстан
Республикасындағы прокурорлық қадағалау" оқу пәнін оқу негізінде ғана алуға
болады. Студенттер прокуратура органдарының мәні мен міндеттерін анық
білуге, мемлекеттік басқару органдарында, ЖІҚ, лауазымды адамдар мен
азаматтардың заңдарды қолданылуына прокурорлық қадағалау, сондай-ақ
прокуратура іске асыратын қылмыстық қудалау ерекшеліктерін толық жақсы
білуге тиіс.
Құқықтық қызметтің кез келген саласы прокурорлық қадағалауға қатысы
бар немесе керісінше, прокурорлық қадағалау не прокуратура органдарының
басқа функциялары сол немесе өзге түрде қоғамдық өмірде туындаған барлық
құқықтық қатынастардың түрлерін қозғайды.
"Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау" курсы прокуратура
туралы нормалар және прокурорлық өкілеттіліктер тек прокуратура туралы
заңнан ғана емес, сондай-ақ әртүрлі құқық салаларына қатысты көптеген
заңдардан қамтылады, күқықтың осы салаларын оқу кезінде езінің пәндері
болып табылатын, бірқатар заң пәндерімен тығыз байланысты.
Мемлекет және құқық теориясы курсында прокурорлық қадағалау
мемлекеттік қызметтің нысаны ретінде қаралады. Сонымен қатар, мемлекеттік
функцияларды орындаудағы заңдылық режимі мен құқық бүзушылықты қамтамасыз
етуде прокуратураның рөлі қарастырылады.
Мемлекеттік құқық курсы мемлекеттік органдар жүйесінде және олармен
өзара қатынастағы прокуратураның алатын орны зерделенеді.
"ҚР құқық қорғау органдары" курсында прокуратура органдарының құрылуы
туралы баяндалады.
"ҚР Конституциясы " курсында прокуратураны ұйымдастырудың негізгі
ережелерін анықтайтын нормалар және ҚР Бас прокуроры тағайындаған және Бас
прокуратура қызметтерінің басқа мәселелерінің тәртібі туралы баяндалады.
Қылмыстық процесс курсында сотта мемлекет мүдделерін білдіру
кезіндегі, анықтау және алдын ала тергеу органдарында заңдардың орындалуына
қадағалауды іске асырудағы прокурордың өкілеттілігі баяндалады.
Азаматтық процесс курсында азаматтық сот ісін жүргізу барысында сотта
мемлекет мүдделерін білдіруге байланысты прокурорлардың екілеттілігі туралы
баяндалады.
Әкімшілік құқық курсы прокурордың заңды талаптарын орындамағаны,
шақырылғанда келмегені үшін жауаптылыққа тарту, сондай-ақ әкімшілік құқық
бұзушылық туралы істер бойынша прокурордың өкілеттілігіне қатысты
тақырыптарды қамтиды.
Прокуратура органдарын ұйымдастыру және қызметтері бірінші кезекте
Қазақстан Республикасының негізгі заңы - Конституцияға негізделеді,
"Прокуратуратуралы" ҚР Зандарымен және Қазақстан Республикасының басқа
нормативтік құқықтық актілерімен реттеледі. Прокуратура органдарының
бұйрықтары, ережелері, қаулылары және басқа нормативтік құқықтық актілері
прокуратура шығаратын мерзімді баспасөздерінде жарияланады.
Пәннің тақырыптарын терең оқу үшін қосымша материалдарды қазақстандық
және шетелдік ғалымдардың ғылыми зерттеулерінен, сондай-ақ мынадай
"Мемлекет пен құқық", "Заңдынық", "Заң әлемі", "Фемида", "Заң және уақыт",
"Заң газеті", "Заңгер", "Хабаршы" және баска мерзімді басылымдарынан оқуға
болады.
"Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау" курсын ойдағыдай
меңгеру прокуратура органдарында шартты түрде студенттер өтетін дұрыс
ұйымдасқан танысу және өндірістік практикасы, яғни бұл келешектегі
прокурорларға әр түрдегі іс жүргізу құжаттарын құру бойынша дағдыларды
қалыптастыруға, әртүрлі іс жүргізу әрекеттерін орындаудың тактикасы мен
өдістемесін игеруге көмектеседі.
2 тарау
Прокуратура органдары қызметтерінің құқықтық жағдайы
Прокуратура органдарының қызметтері мен ұйымдастырылуының құқықтық
негіздері ҚР Конституциясымен, ҚР ҚІЖҚ, ҚР АІЖҚ, ҚР ӘҚК, ҚР “Прокуратура
туралы” Заңымен, ҚР басқа заңдарымен, халықаралық – құқықтық шарттармен,
сондай – ақ ҚР Бас прокурорының және төменгі тұрған прокурорлардың
құқықтық актілерімен анықталады.
ҚР Конституциясы
ҚР Конституцияға сәйкес өзін демократиялық және құқықтық мемлекет
деп есептейді. Қолданыстағы Конституцияға және оның негізінде қабылданған
заңына сәйкес ҚР Прокуратурасы мемлекеттік билік тармақтарының біреуінде
жатпайды. Конституцияда белгіленген осы ережелер конституциялық
қағидаттар қатарының мазмұнын анықтап береді. Олардың біреу ұстамшылдық
және қарама – қарсылықтар, завңдылық қағидаттар, Конституцияның үстем
болуы, адам құқықтарының бөлінбеуі және басқа жүйелерін өзара
пайдаланумен биліктерді заң, атқару және сот тармақтарына бөлу қағидаттары
болып табылады.
Негізгі заңның 83 – бабына сәйкес:
1.Прокуратура мемлекет атынан республикасының аумағында заңдардың ,
ҚР Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің
дәлме – дәл әрі біркелкі қоданылуын, жедел – іздестіру қызметінің,
анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс жүргізудің
заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез келгенін
бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай – ақ республика
Конституциясы және заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да құқықтық
актілерге наразылық білдіреді. Прокуратура сотта мемлекет мүддесін
білдіреді, сондай – ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте
қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
2.Респуьлика прокуратурасы төменгі прокуратураларды жоғары тұрған
прокурорларға және Республика Бас прокурорына бағындыра отырып, біріңғай
орталықтандырылған жүйе құрайды. Ол өз өкілеттігін басқа мемлекеттік
органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз жүзеге асырады және республика
Президентіне ғана есеп береді.
3. Республиканың бас прокурорын өз өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға
алуға, күштеп әкелуңге, оған сот тәртібімен әкімшілік жазалау шараларын
қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді
қоспағанда, Сенаттың келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Бас
покурор өкілеттігінің мерзімі бес жыл.
4. Республика покуратурасының құзыреті, ұйымдастырылуы мен қызмет
тәртібі заңмен белгіленеді. Парламент сенатының келісімімен республиканың
Бас прокуроры қызметке тағайындалады және қызметтен босатылады.
“Қамауға алу және қамауда ұстан тек заңда көзделген жағдайларда және
сот немесе прокурорлардың санкцияларымен ғана жол беріледі. Прокурордың
санкциясыз адам жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұсталуы мүмкін”.
Осыған сәйкес, Қазақстан Республикасының прокуратурасы төменгі
проокуратураларды жоғары тұрған прокурорларға және республика Бас
прокурорына бағындыра отырып, біріңғай орталықтандырылған жүйе құрайды.
Ол өз өкілеттігін басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан
тәуелсіз жүзеге асырады және республика президентіне ғана есеп береді.
Прокуратураның барлық органдары заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуына
жоғарыф қадағалауды іске асыратын, сондай – ақ ҚР Конституциясы мен
қолданыстағы заңдарында көзделген жалпы міндеттерді шешеді.
2.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі және прокуратура
органдарына қатысы мәселелер
Прокурордың азаматтық процеске кіруінің негізгі сот өндірісінде
заңдылықты қамтамасыз ету, сондай – ақ азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерін қорғау қажеттілігі болып
табылады.
1. “Азаматтық сот ісін жүргізуде заңдардың дәлме – дәл және бір
үлгіде қолданылуына жоғары қадағалау жүргізу ісін мемлекет атынан
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры тікелей өзі және өзіне бағынатын
прокурорлар арқылы жүзеге асырады.
Аталғандарға сәйкес прокуратура мемлекет атынан республиканың
аумағында заңдардың, ҚР Президенті жарлықтарының және өзге де нормативті
құқықтық актілердің дәлме – дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары
қадағалауды жүзеге асырады. Жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде
прокурор заңда тәуелді құықтық актілерге, оның ішінде “Прокуратура туралы”
ҚР заңы мен іс жүргізу заңдары тәртібімен белгіленген сот органдарының
актілеріне наразылық келтіруге және тоқтатуға құқықты.
2. Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы мұны өзі заңмен
көзделген немесе осы іске прокурордың қатысу қажеттілігі сот таныған
жағдайларда міндетті.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс
бойынша қорытынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын, бостандықтарына
және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық
немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы немесе сотың
бастамасы бойынша процеске қатысуға құқылы.
3. Прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа
талап қоюға, өтініш жасауға құқылы. Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын
және заңды мүдделерін қорғау туралы, егер адам дәлелді себептермен өзі
сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана прокурор талап
қоя алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау үшін прокурор
мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап қоя алады.
4. Егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса, егер
үшінші тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделері
қозғалмаса, онда сот талап қояды (арызды) қараусыз қалдырады.
5. Талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізу құқықтарын пайдаланады, сонда – ақ барлық
іс жүргізу міндеттерін мойнына алады. Прокурпордың басқа тұлғалардың
мүдделерін қорғау үшін талап қобдан бас тартуы ол тұлғаны істің мәнісі
бойынша қарауды талап ету құқығынан айырмайды.
“55 – баптың 1 – т. Мазмұнының 1997 жылғы 06.03. “ Қазақстан
Республикасы Конституциясының 83 – бабындағы 1 – тармағын және 79 –
бабындағы 1 – тармағын, 77 – бабындағы 3 – тармағының 3)тармақшасының, 14 –
бабындағы 1 – тармағын, 4 – бабындағы 1 – тармағын ресми талдау туралы”
1997 жылғы 31 шілдедегі № ¾ “Қазақстан Республикасының Конституциялық
Кеңесінің қаулысын талдау туралы” ҚР Конституциялық қаулысына сәйкес деп
түсіну керек. Аталған қаулыға сәйкес прокуратура мемлекет атынан
республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме – дәл ірң
біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Жоғары
қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор заңға тәуелді құқықтық
актілерге, оның ішінде “Прокуратура туралы” ҚР заңы мен іс жүргізу заңдары
тәртібімен белгіленген сот органдарының актілеріне наразылық келтіруге және
тоқтатуға құқықты. Сот органдарының актілері – үкімдер, шешімдер, қаулылар
және нақты сот істе,рі бойынша анықтаулар құықтық нормаларды қолданудағы
құқықтық актілер болып табылатын және, егер олар ҚР – ның қолданыстағы
заңдарына сәйкес қабылданса, ресчпубликаның барлық аумағында міәндетті
заңды күшін иеленеді. Осыған байланысты, покуратураның дәл әрі бірыңғай
қодануына жоғары қадағалауды жүзеге асыруында соттар: біріншіден, егер
прокурор оларды зерделеудегі қорытынды бойынша осы актілердің заңға сәйкес
емес келмейтіндігін немесе олардың негізсіздігі туралы тұжырымға келген
жағдайда сот актілеріне қалай наразылық келтіретінін; Екіншіден сот
актілерінің орындалуын қалай тоқтату керек екендігін түсінулері керек.
Көрсетілген прокурорлардың құқықтары азаматтық заңның нормаларына сәйкес
іске асырылу керек.
ҚР қолданыстағы заңдарына сәйкес прокурорлар соттарда азаматтық
істерді қарауға қатысады, сот актілеріне наразылық келтіреді, егер олар
негізсіз болса, олардың орындалуын тоқтатуға құқықты.
АІЖК 44 – бабына сай іске қатысушы тараптар: даудың нысанасына дербес
талаптарды мәлімдейтін үшінші түлғалар; даудың нысанасына дербес талаптарды
мәлімдемейтін үшінші тұлғалар; прокурор, мемлекеттік органдар, жергілікті
өзін - өзі басқаратын органдар, ұйымдар немесе осы Кодекстің 56 және 57 –
баптарынеда көзделген негіздер бойынша процеске қатысатын жекеленген
азаматтар, ерекше іс жүргізу тәртібімен қарайтын істер бойынша
мәлімдеушілер мен мүдделі адамдар іске қатысушы тұлғалар болып танылады.
Азаматтық іс жүргізу заңындла прокурордың азматтық іс жүргізуге
қатысуының 2 нысаны көзделген:
Талап қою, сотқа арыз;
Басқа адамдардың бастамасы бойынша басталған процеске қатысу.
“ Прокурордың талап қоюы бойынша істі қозғау. Прокурор азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделеріне ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделеріне қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы
сотқа талдап қоюға, өтініш жасауға құқылы. Азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы, егер адам дәлелді
себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана
прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау
үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап қоя алады.
Психиатриялық стационарға азаматты мәжбүрлеп жатқызу туралы іс прокурордың
арызы бойынша ғана сотқа беріледі. (309 – бап 1 т)
Прокурор нақты субъектінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
туралы талап қойғанда заңмен көзделген талаптар сақталуға тиіс. Осымен
қатар прокурордың басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін немесе
мемлекеттің мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінудің ерекшеліктері бар:
Покурор мемлекеттік баж және басқа да сот шығындарын төлеуден
босатылады мемлекеттік баж туралы заңның 9 бабы, АІЖК 115 – б.
Прокурор әрекетке қабілетті болғандықтан, оған заңды түрде сотқа
шағымдану және істі жүргізу өкілеттігі берілген, АІЖК 115 – бабындағы 3
және 4 – тармақшаларының прокурорларға қатысы жоқ.
Мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделерді қорғау үшін прокурордың берген
арызында мемлекеттік немесе қоғамдық мүдде неден тұратыны, қандай
құқықтың бұзылғаны туралы негіз, сондай – ақ заң немесе басқа да
нормативтік құқықтық актіге сілтеме болу керек. Прокурор азаматтардың
заңды мүдделерін қорғау үшін өтініш жасаған жағдайда талап арызда азаматтың
өзінің талап қоюы мүмкін еместігінің себептерін негіздеу болуға тиіс;
арызға, әрекетке қабілетсіз адамның мүдделері үшін арыз беретін
жағдайларды қоспағанда, азаматтың сотқа талап қоюмен жүгінуге келісімін
растайтын құжат қоса тіркелуге тиіс (АІЖК 150б. 4т)
“Осымен қатар 2000 жылғы 30 қазандағы Кеңестің №15 қаулысына енгізілген
өзгерістер мен толықтырулармен Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесінің
2000 жылғы 30 шілдедегі “Азаматтық іс жүргізудің кейбір нормаларын
соттардың қолдануы туралы” № 9 қаулысындағы мынадай түсіндірулерді ескеру
қажет: АІЖК 136 – баптарының талаптары.
Егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамасы, егер үшіші
тұлғалардың құқытары , бостандықтары және заңды мүдделері қозғалмаса,
онда сот талап қоюды (арызды) қараусыз қалдырады ( АІЖК 55 бап. 4т.)
Прокурордың басқа тұлғаның мүдделерін қорғау үшін талап қоюдан бас
таруты ол тұлғаны істің мәнісі бойынша қарауды талап ету құқығынан
айырмайды (АІЖК 55 бап. 5т.). Мұндай жағдайда, егер талапкер талапты
қарауды иалап етсе және мемлекеттік бажды төлемеуден босатылмаса, жалпы
тәртіппен мемлекеттік бажды төлеуге міндетті. АІЖК 55 – бабында прокурор
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы
сотқа талап қоюға, өтініш жасауға құқылы деп белгіленген.
Іс жүргізу нормаларының осы негізділігі мынадай міндеттердің күшінде
кейбір сенімсіздіктерді тудырады.
Біріншіден, Прокуратура туралы заңның 28 – бабына сәйкес прокуратура
ұйымдардың қызметіне араласпайды. Прокурор ұйымдардың мүдделері үшін
істерді қозғауын оның қызметіне араласу ретінде қарау керек. Ұйым дербес
субъект ретінде диспозитивтік қағидаттардың іс - әрекеттерін негізге ала
отырып, оның дауланған немесе бұзылған құқықтарын қорғау үшін сотқа
шағымданулары немесе шағымданбаулары туралы мәселені өзі шешуге құқықты.
Екіншіден, ұйымның оған жасаған өтініші негізінде прокурордың істі
қозағуы заңсыз болар еді, өйткені прокурор АІЖК 55 – бабындағы 3 –
тармағында көзделген мән – жайға сәйкес қана азаматтардың мүдделерін қорғау
үшін талап қоюға құқықты. Ұйым - әрқашанда құқықты субъектілі тұлға,
сондықтан сот тәртібінде ол өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға қабілетті.
Үшіншіден, істің прокурордың қозғауы арқылы ұйымға өзінің құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғау үшін мүмкіндік беру қоғам мен мемлекеттің
мүдделеріне зиян келтіреді, өйткені мұндай жағдайда мемлекеттік бажбен
талап арыз төленбейді.
Прокурор сот талдауы барысында туындаған және тұтасымен істің мәні
бойынша жеке мәселелерге қатысты қорытынды бере алады. Прокурор істі
қозғау немесе қорытынды беру үшін басталған процеске қатысу жолымен
соттың бірінші сатысына қатыса алады. Процеске қатысушы тұлға ретінде,
прокурор іс материалдармен танысуға, қарсылықтарын мәлімдеуге,
дәлелдемелерді табыс етуге, дәлелдемелерді зерттеуге қатысуға, өтініш
жасауға, сондай – ақ басқа іс жүргізу әрекеттерін жасауға және АІЖК 47 –
бабында көзделген міндеттерді орындауға құқылы.
Соттың бірінші сатысында іс жүргізу кезінде прокурордың өкілеттілігі
көлемінің айырмашылығы оның процеске нысанына байланысты. Мұндай
айырмашылық, апелляциялық және қадағалау сот сатыларына оның қатысуы
кезінде прокурордың құқықтары мен міндеттернің кещені үшін сипат алады.
Талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізу құқықтарын пайдаланады, сондай – ақ
барлық іс – жүргізу міндеттерін мойнына алады.
Егер азаматтық істі прокурор қозғаса, онда АІЖК 213 – бабына сәйкес
ол осы бойынша қорытынды беруге құқықсыз. Басталоған процеске қатысушы
және іс бойынша және іс бойынша қорытынды беру үшін оған қатысушы прокурор
іс жүргізу құқықтарын пайдалануға және АІЖК 47 – бабына сәйкес іс жүргізу
іс жүргізу міндеттерін мойнына алады.
Апелляциялық наразылық келтіруге істі қарауға қатысушы прокурор
құқықты.
Бас прокурор, оның орынбасарлары, облыс прокурорлары және оларға
теңестірілген прокурорлар мен олардың орынбасарлары, аудандардың
прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар мен олардың
орынбасарлары өздернің құзыреттері шегінде істі қарауға қатысуына
қарамастан заңды күшіне енбеген сот шешімдері және анықтауларын қайта
қарау бойынша іс жүргізуді қозғай алады (АІЖК 332 б. 3т). Прокуратура
туралы заңның 30 – бабындағы 2 – тармағында заңды күшіне енбеген бірінші
сатыдағы соттың заңсыз және негізсіз шешімдеріне наразылық келтіру олардың
іске қатысқанына және қатыспағанына, және іске қатысу қандай нысанда
болғанына қарамастан жоғарыда аталған прокурорлардың міндеттемелерін
құрайтынын нақтылайды.
Сот қадағалау органдарының заң күшіне енген сот актілерін ҚР Бас
прокурор, Бас прокурордың орынбасарлары, ҚР Бас әскери прокуроры, облыс
және оларға теңестірілген прокурорлар наразылық келтіруге құқықты.
Құқық қолдану практикасында прокурордың сот актілерін наразылық
келтіру құқығын көздейтін заң нормаларының конституциялығы туралы мәселе
бар. Конституцияның 83 – бабындағы 1 – тармағына сәйкес прокуратура туралы
ҚР конституциясы және заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да
құқықтық актілерге наразылық білдіреді.
Прокурордың наразылық келтіруі сот жіберген заңның бұзылуын
прокурорлық реттеудің құқықтық құралы болып табылады. Егер іс наразылық
келтіру бойынша қаралса, апелляциялық және қадағалау сатыларына
прокурордың қатысуы міндетті болып табылады. Апелляциялық және қадағалау
сот сатысының осы бөліміндегі прокурордың құқықтары бірінші сот
сатысындағы прокурордың құқықтарынан ерекшеленбеу керек. Бірінші сатыдағы
сотта істі қозғаған прокурор қорытынды беруге құқығы жоқ ( АІЖК 213 б.).
Прокурор істі қарауға қатыса алмайды және қарсылық білдіреді, егер
ол:
осы істі мұның алдындағы қарау кезінде куә, сарапшы, маман, аудармашы,
өкіл, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы ретінде
қатысса;
іске қатысушы адамдардың немесе олардың өкілдерінң біреуінің туысы болса;
істің нәтижесіне жеке, тікелей немесе жанама түрде мүдделі не оның
әділдігіне күмән туғызатын өзге де мән – жайлар болса, ол істі қарауға
қатыса алмайды және оған қарсылық білдіруі тиіс.
Аталған мән – жайлар болған кезде прокурор өздігінен бас тартуды
мәлімдеуге міндетті. Сол негіздер бойынша іске қатысатын адамдар қарсылық
білдіретінін мәлімдеуі мүмкін. Өздігінен бас тарту және қарсылық білдіру
істің мәні бойынша қарау басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімденуге тиіс.
Істі қарау барысында өздігінен бас тарту туралы мәлімдеме жасауға
өздщігінен бас тарту негіздері сотқа немесе өздігінен бас тартуды
мәлімдеуші адамға істі қарау басталғаннан кейін белгілі болған жағдайда
ғана жол беріледі.
Прокурордың өздігінен бас тарту туралы мәселені істі қараушы сот
шешеді. Осы мәселе бойынша сот шағымдануға жатпайтын анықтама шығарпады.
Анықтамаға келіспеушілік туралы дәлелдер апелляциялық немесе қадағалау
шағымдарына, наразылық келтіруіне енгізілуі мүмкін. (АІЖК 42 – бабы).
Пркурордың осы істі мұның алдында қараған кезде тиісінше прокурор ретінде
қатысуы оларға қарсылықұ білдіруге негіз бола алмайды ( АІЖК 41 – бабы,
3т).
3. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі
ҚР ҚІЖК 62 – бабына сәйкес “ Прокурор - өз құзыреті шегінде жедел –
іздестіру қызметінің, анықтаудың, тергеудің және сот шешімдерінің
заңдылығын қадағалауды, сондай – ақ қылмыстық процестің барлық сатыларында
қылмыстық қудалауды іске асыратын лауазымды адам”.
Прокуратура қылмыстық істі жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың
жүйесіне кіре отырып, прокурорлық қадағалаудың функционалдық бағыттарына
қатысты бір қатар өзгешелік жақтарын иеленеді.
Прокуратура құқық бұзушыларға жаза қолданбайды, оның қызметі құқық
бұзушылықты анықтауға, заң бұзушылықты қалпына келтіруге және кінәлі
адамдарды заңда белгіленген жауаптылыққа тартуға бағытталған.
Заңдылықты қадағалаудан басқа, прокуратура органдары қылмыстық
қкдалаудыу іске асырады, істі сотта талдауға қатысады, мемлекеттік
айыпталушылықты іске асырады. Прокурордың осы қызметтері өзара
байланысты. Қылмыстық қудалау функцияларын іске асыру, сондай – ақ
қадағалау функциясының мақсатына жету құралы ретінде қаралуы мүмкін,
прокурорлардың қылмыстың белгілерін анықтай отырып, қылмыстық істі
қозғауы шын мәнінде, яғни қадағалау функциясының білінуі. Прокурордың
өкілеттілігі процестің сатысына және оны нақты іске асыратын функциясы
шегіндегі атқаратын бағыттарына қарай өзгеріп отырады.
Прокурордың құқықтық мәртебесі өз қызметін іске асыру кезінде
прокуратура органдары шешетін міндеттердің жүйесімен тығыз байланысты.
Осындай міндеттердің қатарына:
әрбір істі жан – жақты, толық және объективті тергеу және қарау үшін заңда
көзделген шараларды қабылдау.
Сотталушының жеке және мүліктік құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ету.
әр бір жасалған қылмыстың заңды және әділ жазаға тартылуына ешқандай
кінәсіз адамдардың жаза тартылмауына байланысты қылмыстың қудалаудың
мақсатына жету;
азаматтардың құқықтарын, мекемелер мен заңды тұлғалардың заңмен қорғалатын
мемлекеттік, қоғамдық және жеке мүдделерін сот қорғауын қамтамасыз ету .
Осыған байланысты, қылмыстық іс жүргізу қатынастары жүйесінде прокурор
мәртебесінің маңызы оның құқықтары мен міндеттерінің жиынтығына қактысты
мынадай кезеңдермен анықталады:
Прокурор қылмыстық іс бойынша өндірісті аяқтау үшін шешім қабылдауға
құқықты.
Процестің кейбір сатыларында прокурорда белгілі бір мүдде пайда
болады. Осы мүдде сот әділдігі міндеттерінің шегінен шықпайды және егер
сот тергеу барысыныда адамның кінәсіз екендігі туралы анықталса,
мемлекеттік айыптауды қолдаудан прокурордың бас тартуы кезінде де
байқалады. Осы бас тарту прокурордың құқығы емес, міндеті болып табылады.
Сондай – ақ ҚІЖК 317 б. 6 т. былай көзделген:
Айыптауды қолдай отырып, прокурор заң талаптарын және істің барлық
жағдайларын қарау нәтижелеріне негізделген өзінің ішкі көзқарасын
басшылыққа алады. Сотталушының жағдайын нашарлатпайтын және оның қорғалу
құқығын бұзбайтын болса, прокурор айыптауды өзгерте алады. Прокурор егер
айыптау сот талқылауында таппады деген қорытындыға келсе, айыптаудан бас
тартуға міндетті. Мемлекеттік айыптаушының айыптаудан бас тартуына сот
тергеуі немесе сот жарыссөзі кезінде жол беріледі.
Прокурор айыптаудан толық бас тартқан жағдайда, егер айыптаудан
жәбірленуші де бас тартса, сот өз қаулысымен істі қысқартады. Ал егер
жәбірленуші айыптауды талап етсе, сот істі талқылауды жалғастырып, оны
жалпы тәртіппен шешеді. Бұл жағдайда прокурор процеске одан әрі қатысудан
босатылады, ал айыптауды жәбірленушінің өзі немесе өкілі арқылы қолдайды.
Жәбірленушінің өтініші бойынша сот оған өкіл шақыру үшін уақыт беруге тиіс.
Прокурор мен жеке айыптаушы айыптаудан ішінара бас тартқан кезде сот
айыптаудың тарап айыптаудан бас тартқан бөлігінде істі қысқартады,
айыптаудың қалған бөлігіндегі іс жалпы тәртіппен қаралады. Егер прокурор
айыптауды өзгертсе және жәбірленуші бұрынғы айыптауды талап етпесе, сот
істі жаңа айыптау бойынша қарайды.
Прокурор процестің жеке сатыларында істі шешу бойынша ешқандай
құқықтарға, сондай – ақ соңғысы қадағалау қызметінің мақсаттары мен
міндеттеріне іс жүргізу мүддесіне ие болмайды.
Прокурордың апелляциялық сатыдағы сотта істі қарау кезінде қатысуы
іс бойынша өз көз – қарасын баяндаумен және қосымша материалдарды берумен
шектеледі. Қадағалау тәртібінде прокурордың жоғары сотқа қатысу
сипаттамасы өзінің наразылығын баяндаумен шектеледі.
Қадағалау қызметінің нысандары процеске қатысушылардың белгілі
функцияларымен қайта баяндалады.
Істің мән – жайын тергеу функциясы тергеушіге немесе анықтауды жүргізуші
адамға жүктеледі. Прокурор қылмыстық қудалауды іске асыра отырып, сонымен
бірге екі аралас функцияны жүзеге асырады:
Заңдылықты қадағалау, іс бойынша іс жүргізу әрекеттерін жүргізу.
Қадағалау қызметі ол нормаларының өзге де дербес функцияларымен
осындай перекрещивание құқықтық негізге ие болады. “Прокуратура туралы” ҚР
заңының 38,46 – баптарына сәйкес прокурор:
анықтама мен тергеу органдарынан тексеріс үшін қылмыстық істерді, жасалған
қылмыстар, жедел – іздестіру қызметінің, анықтаманың, тергеудің барысы
туралы құжаттарды, материалдарды және өзге де мәліметтерді алады.
Жасалған немесе әзірленіп жатқан қылмыстар туралы өтініштер мен
хабарларды қабылдағанда, тіркегенде, шешкенде заңдылықтың сақталуын
тексереді.
Қамауда ұстауға және қамауға алуға санкция береді.
Қажет болған жағдайларда қылмыстық іс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ПРОКУРОРЛЫҚ
ҚАДАҒАЛАУДЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН МІҢДЕТТЕРІ.
"ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ПРОКУРОРЛЫҚ
ҚАДАҒАЛАУ" ОҚУ ПӘНІНІҢ МӘНІ МЕН ЖҮЙЕСІ
1. ҚР прокурорлық қадағалаудың ұғымы мен маңызы
ҚР Конституциясының 1.6. 83 б. сәйкес "прокуратура мемлекет атынан
Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің,
әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды
жүзеге асырады. Зандылықтың кез келген заң бүзылуын анықтау мен жою жөнінде
шаралар қолданады, сондай-ақ Республиканың Конституциясы мен зандарына
қайшы келетін зандарға, өзге де құқықтық актілерге наразылық жасайды.
Прокуратура сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңцармен
белгіленген тәртіп пен шекте қынмыстық қудалауды жүзеге асырады".
ҚР Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы прокуратураны
мемлекеттік органдар арасындағы дербес жүйе ретінде, ал прокурорлық
қадағалауды прокуратура органы ретінде анықтады.
ҚР Конституциясының 4-бөлімінің 3-бабына сәйкес республикадағы
мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция мен зандар негізінде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-
теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау кағидаттарына сәйкес
жүзеге асырылады.
Прокуратураға қатысты ережелер ҚР Конституциясының "Соттар және сот
төрелігі" бөліміне енгізілген Бірақ, бұл жерде прокуратура соттармен қатар
сот билігіне ие болады дегенді білдірмейді. Прокуратура органдарының
міндеттері мен функцияларының сипаттамасы прокуратураны биліктің сот
тармағына, сондай-ақ басқа атқарушы мен заң шығарушы тармақтарына
жатпайтынына ешқандай күмән келтірмейді.
Прокуратура органдары биліктің үш тармағының әрқайсысымен
функциональды байланысты болса да, ешқайсысына толығымен жатпайды.
Мемлекеттік құрылымдағы прокуратураның мүндай өзіндік жағдайы билік
тармақтарының қызметін теңестіруге және олардың оңтайлы іс-қимылын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, мемлекеттік қызметтің жеке түрі ретінде
прокурорлық қадағалаудың езгешелігі туады.
Осы айтылғандардан оқу курстарын игеруде маңызды принципиальды бірнеше
ережелер шығады.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау - бұл прокуратурадан басқа
мемлекеттік, қоғамдық, дербес немесе езге ұйымдар, мекемелер немесе
лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес,
ерекше түрі.
Екіншіден, прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасының мемлекеті
атынан жүзеге асырылады. Осы ережелердің маңыздылығы прокурордың
қадағалауды іске асыра отырып, құқық бүзушылықтарды анықтау, оларды жоюға
және жергілікті өзін-өзі басқару, атқарушы немесе сот биліктерінің жеке
органдары атынан емес, олардың барлық жиынтығына сәйкес кінәлі адамдарды
жазалауда шараларды қолдануы.
Үшіншіден, прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің езіндік түрі.
Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР Конституциясының дәл
сақталуын тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де құқықтық актілердің
заңға сәйкес келуін және тек прокуратураға ғана берілген құралдардың
көмегімен анықталған құқық бүзушылықтарды жоюға шаралар қабылдайтын
қызметтердің ерекше мазмүнымен анықталады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің басқа нысандарынан, ең
алдымен мемлекеттік функцияларды орындауда өзінің тағайындалуымен
ерекшеленеді.
Мемлекеттік басқарудың жеке органдары мен сот органдарына жүктелген
кейбір қадағалау міндеттері осы қызметтердің бір бөлігін ғана құрайды:
мемлекеттік басқару органдары үшін - бұл атқару және бөлу қызметі; сот
органдары үшін - сот әділдігі. Прокурорлық биліктің мемлекеттік басқару
билік органдарынан және әділ соттан ерекшелендіретін өзінің өзгешелігі бар.
Прокуратурада қадағалауды іске асыру кезінде, занда аталғандарды
коспағанда, басқа органдардың шешімдерін өзінің шешімдерімен ауыстырмайды,
құқық бүзушыларға жазалау шараларын қолданбайды, керісінше құзыретті
органдардың, лауазымды адамдардың, ұйымдардың заң бүзушылықты жоюын талап
етеді. Атап айтқанда, прокурорлық шара колдану жолымен мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың қызметіне бақылау жасамай, олардың
әкімшілік қызметіне араласпай заң бүзушылыктарды жою бойынша шаралар
қолданады. Зандардың және жарлықтардың дәл әрі бірыңғай қолданылуына жоғары
қадағалаудың субъектісі Қазақстан Республикасының Бас прокуроры және оған
бағынышты прокурорлар болып табылады.
Осыған байланысты, прокурорлық қадағалауды заң бүзушылықтарды анықтау
және жою үшін шаралар қолдану, кінәлі адамдарды жауапқа тарту, қылмыстық
қудалауды іске асыру жолымен заңдардың дәл және бірыңғай қолданылуына
жоғары қадағалауды іске асыруды қамтамасыз ететін арнаулы өкілетті
адамдардың-прокурорлардың қызметтері мемлекет атынан іске асырылатын
мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде сипаттауға болады.
ҚР Конституциясының 2-бабындағы 83-бабына сәйкес республика
прокуратурасы төменгі түрған прокурорларды жоғары түрған прокурорларға және
республика Бас прокурорына бағындыра отырып, басқа мемлекеттік органдардан,
лауазымды адамдардан тәуелсіз бірыңғай орталықтандырылған жүйе құрайды.
Қазақстан Республикасының Президенті прокуратураға қатысы бойынша жоғарғы
мемлекеттік саты болып табылады.
"Қазақстан Республикасының Президенті туралы" Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңының 13-бабына сәйкес Президент Парламент
Сенатының келісімімен Бас прокурорды бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды
және қызметтен босатады.
Осы Конституциялық заңның 19-бабына сәйкес Президент прокуратура
органдарының қызметкерлеріне сыныптық шендер береді. Осыған байланысты
Қазақстан Республикасының Президенті прокуратура органдарын тікелей
қалыптастырады және олардың қызметтеріне бақылау жасайды.
Прокурорлық қадағалаудың маңызы ол мемлекет атынан Президент
бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек Қазақстан
Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты.
Прокурорлық қадағалау республиканың барлық аумақтарында және үкіметке,
барлық министрліктер мен ведомстволарға, оларға бағынышты мекемелерге,
барлық кәсіпорындарға, меншік нысанына қарамастан атқарушы және белу
органдарына және лауазымды адамдарға, сондай-ақ қоғамдық ұйымдар мен
республиканың азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдар мен шетелдіктерге
қатысты әрекет етеді.
Заңдармен белгіленген тәртіп пен негізде енгізілген прокурорлық
қадағалау актілері барлық оргаңцарға, ұйымдарға, лауазымды адамдар мен
азаматтарға тиісті.
Прокурорлық қадағалаудың маңызы, сондай-ақ біздің қоғамдағы құқық рөлімен
анықталады.
Сонымен, прокурорлық қадағалаудың маңыздылығы ол мемлекет атынан
Президент бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты.
Прокурорлық қадағалау республиканың барлық аумақтарында және үкіметке,
барлық министрліктер мен ведомстволарға, оларға бағынышты мекемелерге,
кәсіпорындарға, атқару және бөлу органдарына, сондай-ақ қоғамдық ұйымдарға,
лауазымды адамдарға және азаматтарға қатысты әрекет етеді.
Прокурорлар жоғары аталған субъектілердің зандарды бірыңғай орындауын
бақылауға және білінген заң бүзушылықтарды жоюға тиіс.
Занда белгіленген тәртіппен және негізде енгізілген прокурорлық
қадағалау актілері барлық органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдарға және
азаматтарға міндетті.
Прокурорлық қадағалаудың мәні, сондай-ақ біздің қоғамдағы құқықтың
рөлімен анықталады. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы 11 қазандағы
Қазақстан-2030, Гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-
аухатын жақсарту Қазақстан халқына жолдаған жолдауында "Қазақстандағы
мемлекеттік құрылыстың болашағы тікелей қазіргі кезеңде шешілетін
әлеуметтік-экономикалық міндеттерге тікелей байланысты"' деп көрсетілген.
Сонымен, прокурорлық қадағалау мемлекет атынан Қазақстан Республикасы
Президентінің бақылауында іске асырылады, жергілікті органдардан тәуелсіз,
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты. Прокурорлық
қадағалау мемлекеттік барлық аумақтарында және барлық министрліктерге және
ведомостволарға, оларға бағынышты мекемелер мен кәсіпорындарға, атқару және
бөлу органдарына, қоғамдық ұйымдарға, лауазымды адамдар мен азаматтарға
қатысты әрекет етеді.
Осы әлеуметтік рөлді орындаудың құқығы көп жағдайда заңның дәл
орындалуына байланысты. Заңды іс жүзінде қамтамасыз ету заңдардың
қолданылуына және оны бүзғаны немесе орындамағаны үшін жазаға тартуда қатаң
қадағалауды іске асыруға байланысты. Осыған орай, прокуратуратәрізді орган
құру қоғам мен мемлекетті дамытудағы құқық пен заңдылықтың әлеуметтік
рөліне қатысты объективті қажеттілік болып табылады.
Осыған сәйкес, прокурорлық қадағалау - бұл, тек кез келген қол
сүғушылық пен заңсыздыққа қарсы ғана емес, сондай-ақ құқықты қамтамасыз
ететін қарым-қатынасқа қарсы әрекеттің мықты және сенімді кепілі. Құқықты
мемлекет құрудағы ең маңызды прокурорлық қадағалау зандарды қолданудағы
жоғары қадағалау болып табылады.
2. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен міндеттері
"Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес
прокурорлық қызметтің мақсаты анықталады. Оның мақсаты Конституция мен
заңдардың үстем түруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау болып табылады.
Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен міндеттері өзара тығыз
байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты деп, түтас алғанда
прокуратураның барлық қызметтері бағытталған жетістіктерінің нәтижесі,
соның ішінде оның маңызды функциясы прокурорлық қадағалау болып
түсіндіріледі. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты прокуратураның
мәртебесімен, мемлекеттегі оның алатын орны және рөлімен анықталады.
Нәтижесінде, олар ҚР Конституциясымен, прокуратура туралы заңмен, ҚР
прокуратура органдарының қызметтерін реттейтін басқа заң актілерімен
анықталады.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттері өте көп және бір-бірінен деңгейі,
мазмүны, шешімдерінің құралдары, осы міндеттерді шешетін және алға қоятын
прокуратура органдарының құзыреті бойынша бөлінеді.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттер үш түрге бөлінуі мүмкін: жалпы,
арнаулы жәнежеке (нақты).
Аталған міндеттер бір-бірімен өзара байланысты және әр деңгейде. Жеке
міндеттерді шешу (ең төменгі деңгей) прокурорлық қадағалаудың арнаулы
міндеттерін шешуге себепші болады. Өз кезегінде арнаулы міндеттерді
ойдағыдай шешу прокурорлық қадағалау міндеттерінің ең жоғары деңгейі жалпы
шешімдерге бағынышты.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері ҚР Конституциясымен,
Прокуратура туралы ҚР Заңымен, бірқатар басқа нормативті-құқықтық
актілерімен, мысалға, ҚІЖК, АІЖК-мен анықталады.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері жоғары қадағалауды іске
асырудан тұрады; оларға мына республиканың Конституциясы мен заңдарына
кайшы келетін заңдар өзге де құқықтық актілерге наразылық жасау;
сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығын
қадағалауды іске асыру;
заңда белгіленген жагдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қудалауды жүзеге
асыру;
- мемлекеттік-құқықтық статистика құру және құқықтық статистика
саласында қадағалауды іске асыру.
Прокуратураның қадағалау функцияларын орындайтын әрбір прокурор жалпы
міндеттерді шешеді. Прокурорлық қадағалаудың орындалуына қадағалауды жүзеге
асыратын зандардың мазмүнымен ерекшеленетін бірнеше бағыттардан тұрады.
Осыған сәйкес, прокурордың алдында толығымен түрған жалпы міндеттер осы
бағыттардың әрқайсысының да міндеттері болып табылады. Жалпы міндеттер
толығымен тек прокурорлық қадағалау қызметінде ғана шешілуі мүмкін.
Прокурорлық қадағалаудың әрбір біртүтас бағыты (саласы) жалпы міндеттерді
шешу кезінде өз үлестерін қосады. Осы үлестің көлемі мен мазмүны
прокурорлық қадағалаудың нақты бағыттарының (салалармен) алдында түрған
арнаулы міндеттерімен анықталады. Олардың мәні жалпы міндеттерден шығады
және әрбір прокурорлық қадағалау бағыттарындағы прокурорлардың құзыретімен
анықталады.
Арнаулы міндеттер көбінесе Бас прокурордың шығарған бұйрықтарымен және
езге де құқықтық актілермен реттеледі.
Көбінесе, бұл міндеттер тергеу және анықтауды қадағалау саласында ҚР
Бас прокурорының 2001 жылғы 19 шілдедегі № 88 "прокурорлық қадағалау деп
аталатын саласында "алдын ала тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық
қадағалауды ұйымдастыру туралы" бұйрығында анықталған.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттерін шешу кезінде
прокурор прокурорлық қадағалаудың белгілі жеке міндеттерін қою отырып, және
оларды шешу барысында прокурорлық қадағалаудың құқықтық құралдарын қабылдау
жолымен іске асырылады. Бұл міндеттер ғылымда прокурорлық қадағалаудың
жалпы және арнаулы міндеттері болып бөлінеді. Олар жалпы және арнаулыға
қарағанда, барынша әртүрлі және көпжақты. Жеке міндеттер прокурорлық
қадағалаудың бағыттарына (салаларға), қолданатын прокурорлық құралдарға,
прокурордың қадағалау қызметін іске асыратын нақты жағдайларына қарай
ерекшеленеді.
Әдетте, жеке және нақты міндеттер Бас прокуратураның, облыстық және
аудандық деңгейіндегі прокуратуралардың жүмыс жоспарларында белгіленеді.
Прокурорлардың өз міндеттерін орындау заңмен берілген құқықтарды іске асыру
жолымен жүргізіледі.
3. "Прокурорлық қадағалау" курсының мәні
"Прокурорлық қадағалау" курсының мәні дегеніміз құқықтық реттеу,
тағайындау, міндеттері, функциялары, ҚР прокуратура органдарының қызметі
мен ұйымдастыру қағидаттары. Оның органдары мен мекемелерінің жүйесі және
құрылымы, жоғары қадағалауды іске асыру кезіндегі прокурорлардың
екілеттілігі, сотта мүддесін білдіру, қылмыстық қудалауды іске асыру, құқық
қорғау органдарының үйлестіру қызметтері, мемлекеттік құқықтық статистиканы
қалыптастыру, халықаралық ынтымақтастық саласында прокуратура органдарын
білдіру.
Атап кету керек, "прокурорлық қадағалау" термині:
мемлекеттік қызметтің дербес түрі;
заң ғылымының дербес саласы;
оқулық деп түсіндіріледі.
Заң әдебиетінде және практикада "прокурорлық қадағалау" деген ұғым
прокурорлық қызметтерге сәйкес ҚР Конституциясын дәл сақталуына және ҚР
барлық аумақтарында қолданылатын барлық заң талаптарының және әрбір нақты
жағдайларда кез-келгенінің орындалуына тексеріс жүргізу болып
түсіндіріледі.
Прокурорлық қадағалау заң ғылымы ретінде қадағалауды, нысандарды, оны
іске асыру құралдары мен тәсілдерін, қадағалауды іске асыру саласында
қоғамдық қатынастарды дамытудың заңдылықтарын, осы қызметтің тиімділік және
т.б. мәселелерін іске асыру бойынша прокурор қызметін реттейтін заңдылықтар
туралы білімдерінің жинағын білдіреді. Ғылым ретінде прокурорлық қадағалау
қылмыстық, азаматтық іс жүргізулермен, криминалистикамен және басқа заң
ғылым салаларымен тығыз байланысты.
Прокурорлық қадағалау оқулық ретінде заң оқу орындарында жоғары жөне
орта білім бағдарламаларының бөлігі, мазмүны мен құрылымы бойынша жалпы
және ерекше белімдерге белінеді.
Осы дәрістің міндеттеріне сәйкес біз прокурорлық қадағалауды тек
мемлекеттік қызмет ретінде ғана қарастырдық. Мүндай жағдайда прокурорлық
қадағалаудың мәні деп прокурорлық қызметті реттеуге бағытталған қоғамдық
қатынастар саласы түсіндіріледі.
Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуын қадағалау;
жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын Қадағалау;
кез келген заңдылық бүзушылықты анықтау жою жөнінде шаралар Қолдану;
әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығын қадағалау;
республиканың Конституциясы мен заңдарына кайшы келетін заңдар өзге де
құқықтық актілерге наразылық жасау;
сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығын
қадағалауды іске асыру;
заңда белгіленген жагдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қудалауды жүзеге
асыру;
- мемлекеттік-құқықтық статистика құру және құқықтық статистика
саласында қадағалауды іске асыру.
Прокуратураның қадағалау функцияларын орындайтын әрбір прокурор жалпы
міндеттерді шешеді. Прокурорлық қадағалаудың орындалуына қадағалауды жүзеге
асыратын зандардың мазмүнымен ерекшеленетін бірнеше бағыттардан тұрады.
Осыған сәйкес, прокурордың алдында толығымен түрған жалпы міндеттер осы
бағыттардың әрқайсысының да міндеттері болып табылады. Жалпы міндеттер
толығымен тек прокурорлық қадағалау қызметінде ғана шешілуі мүмкін.
Прокурорлық қадағалаудың әрбір біртүтас бағыты (саласы) жалпы міндеттерді
шешу кезінде өз үлестерін қосады. Осы үлестің көлемі мен мазмүны
прокурорлық қадағалаудың нақты бағыттарының (салалармен) алдында түрған
арнаулы міндеттерімен анықталады. Олардың мәні жалпы міндеттерден шығады
және әрбір прокурорлық қадағалау бағыттарындағы прокурорлардың құзыретімен
анықталады.
Арнаулы міндеттер көбінесе Бас прокурордың шығарған бұйрықтарымен және
езге де құқықтық актілермен реттеледі.
Көбінесе, бұл міндеттер тергеу және анықтауды қадағалау саласында ҚР
Бас прокурорының 2001 жылғы 19 шілдедегі № 88 "прокурорлық қадағалау деп
аталатын саласында "алдын ала тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық
қадағалауды ұйымдастыру туралы" бұйрығында анықталған.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттерін шешу кезінде
прокурор прокурорлық қадағалаудың белгілі жеке міндеттерін қою отырып, және
оларды шешу барысында прокурорлық қадағалаудың құқықтық құралдарын қабылдау
жолымен іске асырылады. Бұл міндеттер ғылымда прокурорлық қадағалаудың
жалпы және арнаулы міндеттері болып бөлінеді. Олар жалпы және арнаулыға
қарағанда, барынша әртүрлі және көпжақты. Жеке міндеттер прокурорлық
қадағалаудың бағыттарына (салаларға), қолданатын прокурорлық құралдарға,
прокурордың қадағалау қызметін іске асыратын нақты жағдайларына қарай
ерекшеленеді.
Әдетте, жеке және нақты міндеттер Бас прокуратураның, облыстық және
аудандық деңгейіндегі прокуратуралардың жүмыс жоспарларында белгіленеді.
Прокурорлардың өз міндеттерін орындау заңмен берілген құқықтарды іске асыру
жолымен жүргізіледі.
4. Прокурорлық қадағалаудың салалары
ҚР Конституциясының 83-бабына, ҚР "Прокуратура туралы" Заңына және
Қазақстан Республикасы Бас прокурорының бұйрықтарына сәйкес прокурорлық
қызметтің мынадай:
Республика аумағындағы заңдардың және Президент Жарлықтарының және
өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл әрі бірыңғай қолданылуын
қадағалау;
жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
сотта мемлекет мүддесін білдіру және сот қаулыларының, сондай-ақ өкімшілік
және атқару вндірісінің заңдылығын қадағалау;
заңда белгіленген шегінде қылмыстық қудалауды жүзеге асыру салалары
анықталады.
Салалар - бұл прокурорлық қадағалаудың біртүтас өзара байланысты
белігі, олар көріп отырғандай прокуратура органдарының қызметінде бөлек-
бөлек ерекет етеді.
Сонымен, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың заңдарды
қолдануларында тексеріс жүргізу барысында прокурор қылмыстық қудалау
функцияларын жүзеге асырады, яғни жасалған қылмыстарды немесе теріс
қылықтарын анықтайды және кінәлі адамдарды қылмыстық істер мен әкімшілік іс
жүргізулерді қозғау жолымен қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылыққа
тартады.
Прокурорлық қадағалау салаларын Президент анықтайтын жеке міндеттердің
ерекшеліктерімен, немесе криминогендік жағдайдың не заң салаларындағы
ерекшеліктермен белгіленетін прокуратура қызметтерініңжеке бағыттарымен
араластыруға болмайды.
Сонымен, шағын және орта бизнесті дамыту бойынша заңдардың, Президент
Жарлықтарының орындалу өзгешелігі бұл жүмыстарды Бас прокурордың жеке
бұйрықтарымен бекітілген дербес бағыттарға ұйымдасқан түрде бөлу
қажеттілігін анықтайды.
Қылмыстық қудалауды іске асыратын органдар және қылмысқа қарсы күрес,
өзге де заң бүзушылықтар бойынша басқа мемлекеттік органдар мен қоғамдық
ұйымдар өткізген іс-шаралар үйлесімдері бойынша қызметтер прокуратураның
жүмысында ерекше орын алады.
5. Курстың жүйесі және басқа заң пәндерімен оның қарым-қатынасы
"Қазақстан Республикасындагы прокурорлъщ қадагалау" курсы прокурорлық
қадағалау туралы зандылық білімінен, сондай-ақ прокурорлардың
қызметтеріндегі қадағалау салалары мен негізгі бағыттарына дәстүрлі түрде
тиісті прокурорлық қызметтің практикасы мен теориясын қамтитын дербес
құқықтық пәнді білдіреді. Қазақстан Республикасындағы зандардың дәл әрі
бірыңғай орындалуына прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасындағы
зандылық пен құқықтық тәртіпті нығайту бойынша міндеттерді ойдағыдай іске
асыруды қамтамасыз ететін, әлеуметтік шындық қағидаттарын іске асыратын
мемлекеттік қызметтің дербес нысандары ретінде қарастырылады. Сонымен
қатар, прокурорлық қадағалау азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғаудағы аса маңызды кепілдіктердің бірі ретінде қарастырылатынын атап
кету керек.
Біздің республикамыз мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан бері отыз жыл
өтті. Осы уақыт ішінде елімізде өзекті қоғамдық саяси қайта құрулар болды.
Егер мемлекеттің бүрынғы саяси режимінде оның аппараты және құқығы
жеке адамға қысым жасап келсе, ал бүгінде адам аса көңіл аударылатын түлға
ретінде жарияланды. Оның өмірі, құқықтары, бостандықтары мен заңды
мүдделері жоғары мемлекеттік қүндылық болып жарияланды.
"Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау" оқулығы оқуға
міндеті ең маңызды құқықтық пән, яғни осы курстың шегінде Қазақстан
Республикасының прокуратура органдарының қызметтері мен өкілеттіліктерін
ұйымдастыру мәселелері қаралады. Қазақстан Республикасындағы прокурорлық
қадағалау курсын оқу заң кәсібіндегі көпшілік жоғары оқу орындарының оқу
бағдарламарына кіреді.
"Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау" оқулығы шартты
түрде жалпы және ерекше бөлімдеріне белінеді.
Жалпы бөлім прокуратураның тағайындау мәселелері, оның функциялары мен
басқа мемлекеттік органдар арасындағы орнын, прокуратура органдарын
ұйымдастыруға тарихи сілтемелері және оның негізгі даму кезеңдерін,
міндеттері мен ұйымдастыру қағидаттарын ашатын, ҚР прокуратура құрылымын
және жүйесін, прокуратура туралы заңдарды сипаттайтын мазмұндағы
тақырыптарды қамтиды.
Ерекше бөлімде прокурорлык қадағалаудың (салалары) бағыттары,
прокуратура органдарының қызметтеріне өту мәселелері, прокуратура органдары
қызметкерлерін әлеуметтік және құқықтық қорғау және басқа мәселелері
зерделенеді.
Прокурорлардың міндеттері, функциялары, ұйымдастыру және қызметтерінің
қағидаттары, өкілеттіліктері туралы толық ұсынымды "Қазақстан
Республикасындағы прокурорлық қадағалау" оқу пәнін оқу негізінде ғана алуға
болады. Студенттер прокуратура органдарының мәні мен міндеттерін анық
білуге, мемлекеттік басқару органдарында, ЖІҚ, лауазымды адамдар мен
азаматтардың заңдарды қолданылуына прокурорлық қадағалау, сондай-ақ
прокуратура іске асыратын қылмыстық қудалау ерекшеліктерін толық жақсы
білуге тиіс.
Құқықтық қызметтің кез келген саласы прокурорлық қадағалауға қатысы
бар немесе керісінше, прокурорлық қадағалау не прокуратура органдарының
басқа функциялары сол немесе өзге түрде қоғамдық өмірде туындаған барлық
құқықтық қатынастардың түрлерін қозғайды.
"Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау" курсы прокуратура
туралы нормалар және прокурорлық өкілеттіліктер тек прокуратура туралы
заңнан ғана емес, сондай-ақ әртүрлі құқық салаларына қатысты көптеген
заңдардан қамтылады, күқықтың осы салаларын оқу кезінде езінің пәндері
болып табылатын, бірқатар заң пәндерімен тығыз байланысты.
Мемлекет және құқық теориясы курсында прокурорлық қадағалау
мемлекеттік қызметтің нысаны ретінде қаралады. Сонымен қатар, мемлекеттік
функцияларды орындаудағы заңдылық режимі мен құқық бүзушылықты қамтамасыз
етуде прокуратураның рөлі қарастырылады.
Мемлекеттік құқық курсы мемлекеттік органдар жүйесінде және олармен
өзара қатынастағы прокуратураның алатын орны зерделенеді.
"ҚР құқық қорғау органдары" курсында прокуратура органдарының құрылуы
туралы баяндалады.
"ҚР Конституциясы " курсында прокуратураны ұйымдастырудың негізгі
ережелерін анықтайтын нормалар және ҚР Бас прокуроры тағайындаған және Бас
прокуратура қызметтерінің басқа мәселелерінің тәртібі туралы баяндалады.
Қылмыстық процесс курсында сотта мемлекет мүдделерін білдіру
кезіндегі, анықтау және алдын ала тергеу органдарында заңдардың орындалуына
қадағалауды іске асырудағы прокурордың өкілеттілігі баяндалады.
Азаматтық процесс курсында азаматтық сот ісін жүргізу барысында сотта
мемлекет мүдделерін білдіруге байланысты прокурорлардың екілеттілігі туралы
баяндалады.
Әкімшілік құқық курсы прокурордың заңды талаптарын орындамағаны,
шақырылғанда келмегені үшін жауаптылыққа тарту, сондай-ақ әкімшілік құқық
бұзушылық туралы істер бойынша прокурордың өкілеттілігіне қатысты
тақырыптарды қамтиды.
Прокуратура органдарын ұйымдастыру және қызметтері бірінші кезекте
Қазақстан Республикасының негізгі заңы - Конституцияға негізделеді,
"Прокуратуратуралы" ҚР Зандарымен және Қазақстан Республикасының басқа
нормативтік құқықтық актілерімен реттеледі. Прокуратура органдарының
бұйрықтары, ережелері, қаулылары және басқа нормативтік құқықтық актілері
прокуратура шығаратын мерзімді баспасөздерінде жарияланады.
Пәннің тақырыптарын терең оқу үшін қосымша материалдарды қазақстандық
және шетелдік ғалымдардың ғылыми зерттеулерінен, сондай-ақ мынадай
"Мемлекет пен құқық", "Заңдынық", "Заң әлемі", "Фемида", "Заң және уақыт",
"Заң газеті", "Заңгер", "Хабаршы" және баска мерзімді басылымдарынан оқуға
болады.
"Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау" курсын ойдағыдай
меңгеру прокуратура органдарында шартты түрде студенттер өтетін дұрыс
ұйымдасқан танысу және өндірістік практикасы, яғни бұл келешектегі
прокурорларға әр түрдегі іс жүргізу құжаттарын құру бойынша дағдыларды
қалыптастыруға, әртүрлі іс жүргізу әрекеттерін орындаудың тактикасы мен
өдістемесін игеруге көмектеседі.
2 тарау
Прокуратура органдары қызметтерінің құқықтық жағдайы
Прокуратура органдарының қызметтері мен ұйымдастырылуының құқықтық
негіздері ҚР Конституциясымен, ҚР ҚІЖҚ, ҚР АІЖҚ, ҚР ӘҚК, ҚР “Прокуратура
туралы” Заңымен, ҚР басқа заңдарымен, халықаралық – құқықтық шарттармен,
сондай – ақ ҚР Бас прокурорының және төменгі тұрған прокурорлардың
құқықтық актілерімен анықталады.
ҚР Конституциясы
ҚР Конституцияға сәйкес өзін демократиялық және құқықтық мемлекет
деп есептейді. Қолданыстағы Конституцияға және оның негізінде қабылданған
заңына сәйкес ҚР Прокуратурасы мемлекеттік билік тармақтарының біреуінде
жатпайды. Конституцияда белгіленген осы ережелер конституциялық
қағидаттар қатарының мазмұнын анықтап береді. Олардың біреу ұстамшылдық
және қарама – қарсылықтар, завңдылық қағидаттар, Конституцияның үстем
болуы, адам құқықтарының бөлінбеуі және басқа жүйелерін өзара
пайдаланумен биліктерді заң, атқару және сот тармақтарына бөлу қағидаттары
болып табылады.
Негізгі заңның 83 – бабына сәйкес:
1.Прокуратура мемлекет атынан республикасының аумағында заңдардың ,
ҚР Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің
дәлме – дәл әрі біркелкі қоданылуын, жедел – іздестіру қызметінің,
анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс жүргізудің
заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез келгенін
бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай – ақ республика
Конституциясы және заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да құқықтық
актілерге наразылық білдіреді. Прокуратура сотта мемлекет мүддесін
білдіреді, сондай – ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте
қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
2.Респуьлика прокуратурасы төменгі прокуратураларды жоғары тұрған
прокурорларға және Республика Бас прокурорына бағындыра отырып, біріңғай
орталықтандырылған жүйе құрайды. Ол өз өкілеттігін басқа мемлекеттік
органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз жүзеге асырады және республика
Президентіне ғана есеп береді.
3. Республиканың бас прокурорын өз өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға
алуға, күштеп әкелуңге, оған сот тәртібімен әкімшілік жазалау шараларын
қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді
қоспағанда, Сенаттың келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Бас
покурор өкілеттігінің мерзімі бес жыл.
4. Республика покуратурасының құзыреті, ұйымдастырылуы мен қызмет
тәртібі заңмен белгіленеді. Парламент сенатының келісімімен республиканың
Бас прокуроры қызметке тағайындалады және қызметтен босатылады.
“Қамауға алу және қамауда ұстан тек заңда көзделген жағдайларда және
сот немесе прокурорлардың санкцияларымен ғана жол беріледі. Прокурордың
санкциясыз адам жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұсталуы мүмкін”.
Осыған сәйкес, Қазақстан Республикасының прокуратурасы төменгі
проокуратураларды жоғары тұрған прокурорларға және республика Бас
прокурорына бағындыра отырып, біріңғай орталықтандырылған жүйе құрайды.
Ол өз өкілеттігін басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан
тәуелсіз жүзеге асырады және республика президентіне ғана есеп береді.
Прокуратураның барлық органдары заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуына
жоғарыф қадағалауды іске асыратын, сондай – ақ ҚР Конституциясы мен
қолданыстағы заңдарында көзделген жалпы міндеттерді шешеді.
2.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі және прокуратура
органдарына қатысы мәселелер
Прокурордың азаматтық процеске кіруінің негізгі сот өндірісінде
заңдылықты қамтамасыз ету, сондай – ақ азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерін қорғау қажеттілігі болып
табылады.
1. “Азаматтық сот ісін жүргізуде заңдардың дәлме – дәл және бір
үлгіде қолданылуына жоғары қадағалау жүргізу ісін мемлекет атынан
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры тікелей өзі және өзіне бағынатын
прокурорлар арқылы жүзеге асырады.
Аталғандарға сәйкес прокуратура мемлекет атынан республиканың
аумағында заңдардың, ҚР Президенті жарлықтарының және өзге де нормативті
құқықтық актілердің дәлме – дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары
қадағалауды жүзеге асырады. Жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде
прокурор заңда тәуелді құықтық актілерге, оның ішінде “Прокуратура туралы”
ҚР заңы мен іс жүргізу заңдары тәртібімен белгіленген сот органдарының
актілеріне наразылық келтіруге және тоқтатуға құқықты.
2. Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы мұны өзі заңмен
көзделген немесе осы іске прокурордың қатысу қажеттілігі сот таныған
жағдайларда міндетті.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс
бойынша қорытынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын, бостандықтарына
және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық
немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы немесе сотың
бастамасы бойынша процеске қатысуға құқылы.
3. Прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа
талап қоюға, өтініш жасауға құқылы. Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын
және заңды мүдделерін қорғау туралы, егер адам дәлелді себептермен өзі
сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана прокурор талап
қоя алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау үшін прокурор
мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап қоя алады.
4. Егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса, егер
үшінші тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделері
қозғалмаса, онда сот талап қояды (арызды) қараусыз қалдырады.
5. Талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізу құқықтарын пайдаланады, сонда – ақ барлық
іс жүргізу міндеттерін мойнына алады. Прокурпордың басқа тұлғалардың
мүдделерін қорғау үшін талап қобдан бас тартуы ол тұлғаны істің мәнісі
бойынша қарауды талап ету құқығынан айырмайды.
“55 – баптың 1 – т. Мазмұнының 1997 жылғы 06.03. “ Қазақстан
Республикасы Конституциясының 83 – бабындағы 1 – тармағын және 79 –
бабындағы 1 – тармағын, 77 – бабындағы 3 – тармағының 3)тармақшасының, 14 –
бабындағы 1 – тармағын, 4 – бабындағы 1 – тармағын ресми талдау туралы”
1997 жылғы 31 шілдедегі № ¾ “Қазақстан Республикасының Конституциялық
Кеңесінің қаулысын талдау туралы” ҚР Конституциялық қаулысына сәйкес деп
түсіну керек. Аталған қаулыға сәйкес прокуратура мемлекет атынан
республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме – дәл ірң
біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Жоғары
қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор заңға тәуелді құқықтық
актілерге, оның ішінде “Прокуратура туралы” ҚР заңы мен іс жүргізу заңдары
тәртібімен белгіленген сот органдарының актілеріне наразылық келтіруге және
тоқтатуға құқықты. Сот органдарының актілері – үкімдер, шешімдер, қаулылар
және нақты сот істе,рі бойынша анықтаулар құықтық нормаларды қолданудағы
құқықтық актілер болып табылатын және, егер олар ҚР – ның қолданыстағы
заңдарына сәйкес қабылданса, ресчпубликаның барлық аумағында міәндетті
заңды күшін иеленеді. Осыған байланысты, покуратураның дәл әрі бірыңғай
қодануына жоғары қадағалауды жүзеге асыруында соттар: біріншіден, егер
прокурор оларды зерделеудегі қорытынды бойынша осы актілердің заңға сәйкес
емес келмейтіндігін немесе олардың негізсіздігі туралы тұжырымға келген
жағдайда сот актілеріне қалай наразылық келтіретінін; Екіншіден сот
актілерінің орындалуын қалай тоқтату керек екендігін түсінулері керек.
Көрсетілген прокурорлардың құқықтары азаматтық заңның нормаларына сәйкес
іске асырылу керек.
ҚР қолданыстағы заңдарына сәйкес прокурорлар соттарда азаматтық
істерді қарауға қатысады, сот актілеріне наразылық келтіреді, егер олар
негізсіз болса, олардың орындалуын тоқтатуға құқықты.
АІЖК 44 – бабына сай іске қатысушы тараптар: даудың нысанасына дербес
талаптарды мәлімдейтін үшінші түлғалар; даудың нысанасына дербес талаптарды
мәлімдемейтін үшінші тұлғалар; прокурор, мемлекеттік органдар, жергілікті
өзін - өзі басқаратын органдар, ұйымдар немесе осы Кодекстің 56 және 57 –
баптарынеда көзделген негіздер бойынша процеске қатысатын жекеленген
азаматтар, ерекше іс жүргізу тәртібімен қарайтын істер бойынша
мәлімдеушілер мен мүдделі адамдар іске қатысушы тұлғалар болып танылады.
Азаматтық іс жүргізу заңындла прокурордың азматтық іс жүргізуге
қатысуының 2 нысаны көзделген:
Талап қою, сотқа арыз;
Басқа адамдардың бастамасы бойынша басталған процеске қатысу.
“ Прокурордың талап қоюы бойынша істі қозғау. Прокурор азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделеріне ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделеріне қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы
сотқа талдап қоюға, өтініш жасауға құқылы. Азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы, егер адам дәлелді
себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана
прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау
үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап қоя алады.
Психиатриялық стационарға азаматты мәжбүрлеп жатқызу туралы іс прокурордың
арызы бойынша ғана сотқа беріледі. (309 – бап 1 т)
Прокурор нақты субъектінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
туралы талап қойғанда заңмен көзделген талаптар сақталуға тиіс. Осымен
қатар прокурордың басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін немесе
мемлекеттің мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінудің ерекшеліктері бар:
Покурор мемлекеттік баж және басқа да сот шығындарын төлеуден
босатылады мемлекеттік баж туралы заңның 9 бабы, АІЖК 115 – б.
Прокурор әрекетке қабілетті болғандықтан, оған заңды түрде сотқа
шағымдану және істі жүргізу өкілеттігі берілген, АІЖК 115 – бабындағы 3
және 4 – тармақшаларының прокурорларға қатысы жоқ.
Мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделерді қорғау үшін прокурордың берген
арызында мемлекеттік немесе қоғамдық мүдде неден тұратыны, қандай
құқықтың бұзылғаны туралы негіз, сондай – ақ заң немесе басқа да
нормативтік құқықтық актіге сілтеме болу керек. Прокурор азаматтардың
заңды мүдделерін қорғау үшін өтініш жасаған жағдайда талап арызда азаматтың
өзінің талап қоюы мүмкін еместігінің себептерін негіздеу болуға тиіс;
арызға, әрекетке қабілетсіз адамның мүдделері үшін арыз беретін
жағдайларды қоспағанда, азаматтың сотқа талап қоюмен жүгінуге келісімін
растайтын құжат қоса тіркелуге тиіс (АІЖК 150б. 4т)
“Осымен қатар 2000 жылғы 30 қазандағы Кеңестің №15 қаулысына енгізілген
өзгерістер мен толықтырулармен Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесінің
2000 жылғы 30 шілдедегі “Азаматтық іс жүргізудің кейбір нормаларын
соттардың қолдануы туралы” № 9 қаулысындағы мынадай түсіндірулерді ескеру
қажет: АІЖК 136 – баптарының талаптары.
Егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамасы, егер үшіші
тұлғалардың құқытары , бостандықтары және заңды мүдделері қозғалмаса,
онда сот талап қоюды (арызды) қараусыз қалдырады ( АІЖК 55 бап. 4т.)
Прокурордың басқа тұлғаның мүдделерін қорғау үшін талап қоюдан бас
таруты ол тұлғаны істің мәнісі бойынша қарауды талап ету құқығынан
айырмайды (АІЖК 55 бап. 5т.). Мұндай жағдайда, егер талапкер талапты
қарауды иалап етсе және мемлекеттік бажды төлемеуден босатылмаса, жалпы
тәртіппен мемлекеттік бажды төлеуге міндетті. АІЖК 55 – бабында прокурор
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы
сотқа талап қоюға, өтініш жасауға құқылы деп белгіленген.
Іс жүргізу нормаларының осы негізділігі мынадай міндеттердің күшінде
кейбір сенімсіздіктерді тудырады.
Біріншіден, Прокуратура туралы заңның 28 – бабына сәйкес прокуратура
ұйымдардың қызметіне араласпайды. Прокурор ұйымдардың мүдделері үшін
істерді қозғауын оның қызметіне араласу ретінде қарау керек. Ұйым дербес
субъект ретінде диспозитивтік қағидаттардың іс - әрекеттерін негізге ала
отырып, оның дауланған немесе бұзылған құқықтарын қорғау үшін сотқа
шағымданулары немесе шағымданбаулары туралы мәселені өзі шешуге құқықты.
Екіншіден, ұйымның оған жасаған өтініші негізінде прокурордың істі
қозағуы заңсыз болар еді, өйткені прокурор АІЖК 55 – бабындағы 3 –
тармағында көзделген мән – жайға сәйкес қана азаматтардың мүдделерін қорғау
үшін талап қоюға құқықты. Ұйым - әрқашанда құқықты субъектілі тұлға,
сондықтан сот тәртібінде ол өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға қабілетті.
Үшіншіден, істің прокурордың қозғауы арқылы ұйымға өзінің құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғау үшін мүмкіндік беру қоғам мен мемлекеттің
мүдделеріне зиян келтіреді, өйткені мұндай жағдайда мемлекеттік бажбен
талап арыз төленбейді.
Прокурор сот талдауы барысында туындаған және тұтасымен істің мәні
бойынша жеке мәселелерге қатысты қорытынды бере алады. Прокурор істі
қозғау немесе қорытынды беру үшін басталған процеске қатысу жолымен
соттың бірінші сатысына қатыса алады. Процеске қатысушы тұлға ретінде,
прокурор іс материалдармен танысуға, қарсылықтарын мәлімдеуге,
дәлелдемелерді табыс етуге, дәлелдемелерді зерттеуге қатысуға, өтініш
жасауға, сондай – ақ басқа іс жүргізу әрекеттерін жасауға және АІЖК 47 –
бабында көзделген міндеттерді орындауға құқылы.
Соттың бірінші сатысында іс жүргізу кезінде прокурордың өкілеттілігі
көлемінің айырмашылығы оның процеске нысанына байланысты. Мұндай
айырмашылық, апелляциялық және қадағалау сот сатыларына оның қатысуы
кезінде прокурордың құқықтары мен міндеттернің кещені үшін сипат алады.
Талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізу құқықтарын пайдаланады, сондай – ақ
барлық іс – жүргізу міндеттерін мойнына алады.
Егер азаматтық істі прокурор қозғаса, онда АІЖК 213 – бабына сәйкес
ол осы бойынша қорытынды беруге құқықсыз. Басталоған процеске қатысушы
және іс бойынша және іс бойынша қорытынды беру үшін оған қатысушы прокурор
іс жүргізу құқықтарын пайдалануға және АІЖК 47 – бабына сәйкес іс жүргізу
іс жүргізу міндеттерін мойнына алады.
Апелляциялық наразылық келтіруге істі қарауға қатысушы прокурор
құқықты.
Бас прокурор, оның орынбасарлары, облыс прокурорлары және оларға
теңестірілген прокурорлар мен олардың орынбасарлары, аудандардың
прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар мен олардың
орынбасарлары өздернің құзыреттері шегінде істі қарауға қатысуына
қарамастан заңды күшіне енбеген сот шешімдері және анықтауларын қайта
қарау бойынша іс жүргізуді қозғай алады (АІЖК 332 б. 3т). Прокуратура
туралы заңның 30 – бабындағы 2 – тармағында заңды күшіне енбеген бірінші
сатыдағы соттың заңсыз және негізсіз шешімдеріне наразылық келтіру олардың
іске қатысқанына және қатыспағанына, және іске қатысу қандай нысанда
болғанына қарамастан жоғарыда аталған прокурорлардың міндеттемелерін
құрайтынын нақтылайды.
Сот қадағалау органдарының заң күшіне енген сот актілерін ҚР Бас
прокурор, Бас прокурордың орынбасарлары, ҚР Бас әскери прокуроры, облыс
және оларға теңестірілген прокурорлар наразылық келтіруге құқықты.
Құқық қолдану практикасында прокурордың сот актілерін наразылық
келтіру құқығын көздейтін заң нормаларының конституциялығы туралы мәселе
бар. Конституцияның 83 – бабындағы 1 – тармағына сәйкес прокуратура туралы
ҚР конституциясы және заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да
құқықтық актілерге наразылық білдіреді.
Прокурордың наразылық келтіруі сот жіберген заңның бұзылуын
прокурорлық реттеудің құқықтық құралы болып табылады. Егер іс наразылық
келтіру бойынша қаралса, апелляциялық және қадағалау сатыларына
прокурордың қатысуы міндетті болып табылады. Апелляциялық және қадағалау
сот сатысының осы бөліміндегі прокурордың құқықтары бірінші сот
сатысындағы прокурордың құқықтарынан ерекшеленбеу керек. Бірінші сатыдағы
сотта істі қозғаған прокурор қорытынды беруге құқығы жоқ ( АІЖК 213 б.).
Прокурор істі қарауға қатыса алмайды және қарсылық білдіреді, егер
ол:
осы істі мұның алдындағы қарау кезінде куә, сарапшы, маман, аудармашы,
өкіл, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы ретінде
қатысса;
іске қатысушы адамдардың немесе олардың өкілдерінң біреуінің туысы болса;
істің нәтижесіне жеке, тікелей немесе жанама түрде мүдделі не оның
әділдігіне күмән туғызатын өзге де мән – жайлар болса, ол істі қарауға
қатыса алмайды және оған қарсылық білдіруі тиіс.
Аталған мән – жайлар болған кезде прокурор өздігінен бас тартуды
мәлімдеуге міндетті. Сол негіздер бойынша іске қатысатын адамдар қарсылық
білдіретінін мәлімдеуі мүмкін. Өздігінен бас тарту және қарсылық білдіру
істің мәні бойынша қарау басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімденуге тиіс.
Істі қарау барысында өздігінен бас тарту туралы мәлімдеме жасауға
өздщігінен бас тарту негіздері сотқа немесе өздігінен бас тартуды
мәлімдеуші адамға істі қарау басталғаннан кейін белгілі болған жағдайда
ғана жол беріледі.
Прокурордың өздігінен бас тарту туралы мәселені істі қараушы сот
шешеді. Осы мәселе бойынша сот шағымдануға жатпайтын анықтама шығарпады.
Анықтамаға келіспеушілік туралы дәлелдер апелляциялық немесе қадағалау
шағымдарына, наразылық келтіруіне енгізілуі мүмкін. (АІЖК 42 – бабы).
Пркурордың осы істі мұның алдында қараған кезде тиісінше прокурор ретінде
қатысуы оларға қарсылықұ білдіруге негіз бола алмайды ( АІЖК 41 – бабы,
3т).
3. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі
ҚР ҚІЖК 62 – бабына сәйкес “ Прокурор - өз құзыреті шегінде жедел –
іздестіру қызметінің, анықтаудың, тергеудің және сот шешімдерінің
заңдылығын қадағалауды, сондай – ақ қылмыстық процестің барлық сатыларында
қылмыстық қудалауды іске асыратын лауазымды адам”.
Прокуратура қылмыстық істі жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың
жүйесіне кіре отырып, прокурорлық қадағалаудың функционалдық бағыттарына
қатысты бір қатар өзгешелік жақтарын иеленеді.
Прокуратура құқық бұзушыларға жаза қолданбайды, оның қызметі құқық
бұзушылықты анықтауға, заң бұзушылықты қалпына келтіруге және кінәлі
адамдарды заңда белгіленген жауаптылыққа тартуға бағытталған.
Заңдылықты қадағалаудан басқа, прокуратура органдары қылмыстық
қкдалаудыу іске асырады, істі сотта талдауға қатысады, мемлекеттік
айыпталушылықты іске асырады. Прокурордың осы қызметтері өзара
байланысты. Қылмыстық қудалау функцияларын іске асыру, сондай – ақ
қадағалау функциясының мақсатына жету құралы ретінде қаралуы мүмкін,
прокурорлардың қылмыстың белгілерін анықтай отырып, қылмыстық істі
қозғауы шын мәнінде, яғни қадағалау функциясының білінуі. Прокурордың
өкілеттілігі процестің сатысына және оны нақты іске асыратын функциясы
шегіндегі атқаратын бағыттарына қарай өзгеріп отырады.
Прокурордың құқықтық мәртебесі өз қызметін іске асыру кезінде
прокуратура органдары шешетін міндеттердің жүйесімен тығыз байланысты.
Осындай міндеттердің қатарына:
әрбір істі жан – жақты, толық және объективті тергеу және қарау үшін заңда
көзделген шараларды қабылдау.
Сотталушының жеке және мүліктік құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ету.
әр бір жасалған қылмыстың заңды және әділ жазаға тартылуына ешқандай
кінәсіз адамдардың жаза тартылмауына байланысты қылмыстың қудалаудың
мақсатына жету;
азаматтардың құқықтарын, мекемелер мен заңды тұлғалардың заңмен қорғалатын
мемлекеттік, қоғамдық және жеке мүдделерін сот қорғауын қамтамасыз ету .
Осыған байланысты, қылмыстық іс жүргізу қатынастары жүйесінде прокурор
мәртебесінің маңызы оның құқықтары мен міндеттерінің жиынтығына қактысты
мынадай кезеңдермен анықталады:
Прокурор қылмыстық іс бойынша өндірісті аяқтау үшін шешім қабылдауға
құқықты.
Процестің кейбір сатыларында прокурорда белгілі бір мүдде пайда
болады. Осы мүдде сот әділдігі міндеттерінің шегінен шықпайды және егер
сот тергеу барысыныда адамның кінәсіз екендігі туралы анықталса,
мемлекеттік айыптауды қолдаудан прокурордың бас тартуы кезінде де
байқалады. Осы бас тарту прокурордың құқығы емес, міндеті болып табылады.
Сондай – ақ ҚІЖК 317 б. 6 т. былай көзделген:
Айыптауды қолдай отырып, прокурор заң талаптарын және істің барлық
жағдайларын қарау нәтижелеріне негізделген өзінің ішкі көзқарасын
басшылыққа алады. Сотталушының жағдайын нашарлатпайтын және оның қорғалу
құқығын бұзбайтын болса, прокурор айыптауды өзгерте алады. Прокурор егер
айыптау сот талқылауында таппады деген қорытындыға келсе, айыптаудан бас
тартуға міндетті. Мемлекеттік айыптаушының айыптаудан бас тартуына сот
тергеуі немесе сот жарыссөзі кезінде жол беріледі.
Прокурор айыптаудан толық бас тартқан жағдайда, егер айыптаудан
жәбірленуші де бас тартса, сот өз қаулысымен істі қысқартады. Ал егер
жәбірленуші айыптауды талап етсе, сот істі талқылауды жалғастырып, оны
жалпы тәртіппен шешеді. Бұл жағдайда прокурор процеске одан әрі қатысудан
босатылады, ал айыптауды жәбірленушінің өзі немесе өкілі арқылы қолдайды.
Жәбірленушінің өтініші бойынша сот оған өкіл шақыру үшін уақыт беруге тиіс.
Прокурор мен жеке айыптаушы айыптаудан ішінара бас тартқан кезде сот
айыптаудың тарап айыптаудан бас тартқан бөлігінде істі қысқартады,
айыптаудың қалған бөлігіндегі іс жалпы тәртіппен қаралады. Егер прокурор
айыптауды өзгертсе және жәбірленуші бұрынғы айыптауды талап етпесе, сот
істі жаңа айыптау бойынша қарайды.
Прокурор процестің жеке сатыларында істі шешу бойынша ешқандай
құқықтарға, сондай – ақ соңғысы қадағалау қызметінің мақсаттары мен
міндеттеріне іс жүргізу мүддесіне ие болмайды.
Прокурордың апелляциялық сатыдағы сотта істі қарау кезінде қатысуы
іс бойынша өз көз – қарасын баяндаумен және қосымша материалдарды берумен
шектеледі. Қадағалау тәртібінде прокурордың жоғары сотқа қатысу
сипаттамасы өзінің наразылығын баяндаумен шектеледі.
Қадағалау қызметінің нысандары процеске қатысушылардың белгілі
функцияларымен қайта баяндалады.
Істің мән – жайын тергеу функциясы тергеушіге немесе анықтауды жүргізуші
адамға жүктеледі. Прокурор қылмыстық қудалауды іске асыра отырып, сонымен
бірге екі аралас функцияны жүзеге асырады:
Заңдылықты қадағалау, іс бойынша іс жүргізу әрекеттерін жүргізу.
Қадағалау қызметі ол нормаларының өзге де дербес функцияларымен
осындай перекрещивание құқықтық негізге ие болады. “Прокуратура туралы” ҚР
заңының 38,46 – баптарына сәйкес прокурор:
анықтама мен тергеу органдарынан тексеріс үшін қылмыстық істерді, жасалған
қылмыстар, жедел – іздестіру қызметінің, анықтаманың, тергеудің барысы
туралы құжаттарды, материалдарды және өзге де мәліметтерді алады.
Жасалған немесе әзірленіп жатқан қылмыстар туралы өтініштер мен
хабарларды қабылдағанда, тіркегенде, шешкенде заңдылықтың сақталуын
тексереді.
Қамауда ұстауға және қамауға алуға санкция береді.
Қажет болған жағдайларда қылмыстық іс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz