Украина Мемлекеттік кұрылымы

Табиғат жағдайлары мен ресурстары.
Халқы
Табиғаты және табиғат ресурстары
Шаруашылығы. Ішкі айырмашылықтары
Діни құрамы

Географиялық орны. Шығыс Еуропа жазығының оңтүстік-батысында орналасқан Украина оңтүстігінде Азов және Қара теңізбен ұласады. Қара теңізбен шекарасының жалпы ұзындығы - 1500 км-ге жетеді. Шығысы мен солтүстігінде Ресей Федерациясымен, солтүстік-батысында Беларусь Республикасымен, ал батысында Польша, Словакия, Венгрия, Румыния және Молдовамен шектеседі. Өткен ғасырларда табиғи шекаралық шептері болмаған Украина көршілес мемлекеттердің басқыншылық әрекетіне көп ұшыраған болатын. XX ғасырда елдің геосаяси жағдайының нығаюына көрші елдермен ынтымақтас болуы (Шығыс Еуропа елдері, Ресей және Беларусь) әсер етті.
Аумағының қалыптасу тарихы. Қазіргі Украина мемлекетінің аумағы ұзақ тарихи кезеңде калыптасты. IX ғасырда Киев каласының айналасында Киев Русі деп аталатын ежелгі славян мемлекеті пайда болды. Кейінгі ғасырларда бытыранқы жеке князьдіктерге (Киев, Переяслав, Чернигов, Волынь және т.б.) ыдырап кеткен бұл мемлекет моңғол-татар шапқыншылығына ұшырап, көпшілік бөлігі XIV ғасырда Литва және Польшаның қарамағына енді. Украин халкының тарихи қалыптасуы XIV-XV ғасырларға сәйкес келеді.
1648 жылы украин халқы Богдан Хмельницкийдің басшылығымен Польшаға қарсы азаттық күресін бастап кетті. Украина неғұрлым күшті Ресеймен біріккенде ғана азаттық алатынын түсінген Б.Хмельницкийдің арманы орындалып, 1654 жылы екі елдің біріккендігі туралы заң жарияланды. Тарихта бұл оқиға Переяслав Радасы деген ат алды. Көп ұзамай Ресей мен Польша арасында Мәңгілік бейбітшілік жөнінде келісім жасалып, Украина жерін екі күшті ел бөліске түсірді.

1. Human Development Report 2010 – tables. United Nations (2010). Басты дереккөзінен мұрағатталған 2 ақпан 2012. Тексерілді, 25 сәуір 2011.
2. Қазіргі дүние географиясы: Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқу құралы. / Қ. Ахметов, Т. Увалиев, Г. Түсіпбекова.

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Мемлекеттік кұрылымы. Табиғат жағдайлары мен ресурстары. Халқы

Географиялық орны. Шығыс Еуропа жазығының оңтүстік-батысында орналасқан
Украина оңтүстігінде Азов және Қара теңізбен ұласады. Қара теңізбен
шекарасының жалпы ұзындығы - 1500 км-ге жетеді. Шығысы мен солтүстігінде
Ресей Федерациясымен, солтүстік-батысында Беларусь Республикасымен, ал
батысында Польша, Словакия, Венгрия, Румыния және Молдовамен шектеседі.
Өткен ғасырларда табиғи шекаралық шептері болмаған Украина көршілес
мемлекеттердің басқыншылық әрекетіне көп ұшыраған болатын. XX ғасырда елдің
геосаяси жағдайының нығаюына көрші елдермен ынтымақтас болуы (Шығыс Еуропа
елдері, Ресей және Беларусь) әсер етті.
Аумағының қалыптасу тарихы. Қазіргі Украина мемлекетінің аумағы ұзақ
тарихи кезеңде калыптасты. IX ғасырда Киев каласының айналасында Киев Русі
деп аталатын ежелгі славян мемлекеті пайда болды. Кейінгі ғасырларда
бытыранқы жеке князьдіктерге (Киев, Переяслав, Чернигов, Волынь және т.б.)
ыдырап кеткен бұл мемлекет моңғол-татар шапқыншылығына ұшырап, көпшілік
бөлігі XIV ғасырда Литва және Польшаның қарамағына енді. Украин халкының
тарихи қалыптасуы XIV-XV ғасырларға сәйкес келеді.
1648 жылы украин халқы Богдан Хмельницкийдің басшылығымен Польшаға
қарсы азаттық күресін бастап кетті. Украина неғұрлым күшті Ресеймен
біріккенде ғана азаттық алатынын түсінген Б.Хмельницкийдің арманы
орындалып, 1654 жылы екі елдің біріккендігі туралы заң жарияланды. Тарихта
бұл оқиға Переяслав Радасы деген ат алды. Көп ұзамай Ресей мен Польша
арасында Мәңгілік бейбітшілік жөнінде келісім жасалып, Украина жерін екі
күшті ел бөліске түсірді. Соның нәтижесінде Ресейдің құрамына Сол жақ
жағалау мен Запорожье, Киев, ал Оң жақ жағалау мен Галиция Польша
қарамағына көшті. XVIII ғасырдың соңына қарай Ресей империясы Украинаны
мемлекеттік тәуелсіздігінен айырды. Орыстардың түріктермен соғыста жеңіске
жетуі себепті бұрын Түркия құрамында болған Қара теңіздің солтүстік
жағалауы мен Қырым Ресей аумағына өтті. Осы кезенде Польша, Австрия және
Венгрия өзара бөлісіп алған Батыс Украина жері Украина құрамына тек 1939-
1945 жылдары ғана кірді. 1954 жылы Қырым Украина аумағына қайтарылды.
1922 жылдан 1991 жылға дейін Кеңес Одағының кұрамында болған Украина
1991 жылдың 24 тамызында тәуелсіздігін жариялады. Бұл күн Украинаның ұлттык
мерекесі — тәуелсіздік күні болып табылады. Украина мемлекеттік құрылысы
жөнінен республика деп жарияланды. Әкімшілік жағынан ел 24 облыстан, Қырым
автономиялық республикасынан тұрады.
Табиғаты және табиғат ресурстары. Украина аумағы ежелгі платформа
негізінде қалыптасқан дүние жүзіндегі ірі жазықтардың бірі Шығыс Еуропа
жазығының оңтүстік-батысында орналасқан. Батыска қарай жер бедері көтерінкі
сипат алып, Подольск және Днепр маңы қыраттарына ауысады. Солтүстігінде
Украина Полесьесі деп аталатын ойпатты жазық жатыр. Оңтүстігінде Шығыс
Еуропа жазығы біртіндеп төмендеп, Азов және Қара теңіздердің ойпатты
жағалауларына ұласады. Елдің шығысында Днепр және Солтүстік Донец
өзендерінің аралығын Азов маңы қыраты мен Донецк бұйраты алып жатыр. Қырым
түбегінің оңтүстігінде Қырым таулары, ал елдің қиыр батысында Карпаттың
қатпарлы құрылымдары орналасқан, олар альпілік қатпарлық нәтижесінде
қалыптасқан. Украина аумағының ең биік нүктесі — Карпаттағы Говерла шыңы
(2061 м). Жер бедерінің, негізінен, жазық болып келуі шаруашылық әрекетке
қолайлы әсер етеді.
Ел аумағында аса маңызды минералдық ишкізат түрлері бар. Әсіресе көмір
қоры 240 млрд. т-ға жететін Донецк (Донбасс) көмір алабының ел
экономикасындағы орны ерекше. Бұл байлығы алапта аса сапалы кокстелетін
көмір өндіріледі. Сонымен қатар Львов-Волынь көмір алабында таскөмірдің
едәуір мол қоры бар, ал Днепр алабындағы қоңыр көмір қоры әлі онша
игерілмей келе жатыр. Ел мұнай мен газ қорына онша бай емес, олардың шағын
кен орындары Карпат алды иінінде таралған. Украин қалқанында темір мен
марганец кендері шоғырланған, темір кені Керчь түбегінде де бар. Әсіресе
дүниежүзіне әйгілі Кривой Рог темір кені алабы айрықша маңызға ие. Украина
жерінде ас тұзы мен калий тұздарының едәуір қоры бар, олар Донецк маңы мен
Карпат алдында шоғырланған. Ел аумағында титан, никель, хром және сынаптың
шағын кен орындары бар.
Географиялық орнының ерекшеліктері мен алып жатқан ауданына байланысты
Украина жерінің климат жағдайлары алуан түрлі болады. Құрлықтың ішкергі
бөлігіне қарай орналасқан солтүстік-шығыс аудандарда қаңтардың орташа
температурасы -80С шамасында болса, солтүстігі таулармен қоршалған Қырымның
оңтүстігінде бұл көрсеткіш +40С-қа жетеді. Жауын-шашын мөлшері солтүстік-
батыстан онтүстік-шығысқа және оңтүстікке қарай азаяды. Карпатта жауын-
шашынның жылдық көрсеткіші 1500 мм-ге жетсе, Қырымның батысы мен Днепр
сағасында оның мөлшері 300 мм-ден де аз. Украинаның климат жағдайлары,
жалпы алғанда, ауыл шаруашылығы үшін қолайлы болып табылады. Оңтүстік
аудандарда жауын-шашынның тапшылығы егістіктерді қолдан суаруды қажет
етеді.
Ел аумағында өзен торы жиі, өзендер мен бұлактардың жалпы саны 70
мыңнан асады. Өзендердің барлығы дерлік Қара және Азов теңіздерінің
алаптарына жатады. Тек қиыр батыстағы Буг өзені мен оның салалары Балтық
теңізіне құяды. Елдегі ең ірі өзендер қатарына Днепр (Украина аумағындағы
ұзындығы 981 км), Днестр, Оңтүстік Буг жатады. Өзендердің көпшілігі кеме
қатынасына жарамсыз және су энергиясына онша бай емес. Днепр өзенінде ірі
бөгендер (Киев, Канев, Кременчуг, Кахов) салынған.
Украина жерінде орман, орманды дала және дала зоналары таралған. Елдің
солтүстігіндегі ауыл шаруашылығына жарамсыз батпақты Полесье жерінде
қарағайлы ормандар өседі. Карпаттың орман қорының шаруашылық маңызы бар.
Қазіргі кезде ауыл шаруашылығына жарамды жердің барлығы дерлік жыртылған,
аралас және жалпақжапырақты ормандар тек таулы аудандарда сақталып қалған.
Жалпы алғанда, ормандар Украина аумағының 15%-ын ғана алып жатыр. Орманның
сүр топырағы, кара және күрең топырақтар тараған алқаптарды егістіктер мен
бау-бақшалар алып жатыр. Батпақты жерлерді ауыл-шаруашылық мақсатта игеру
қолға алынған, қазіргі кезде құрғатылған жерлер ауданы 2 млн га-дан асады.
Украина жерін мекендейтін жануарлар мен құстардың көптеген түрлерінің
кәсіптік маңызы зор. Олардың арасында бұлан, елік, қабан, түлкі мен күзен,
қырғауыл, сұр құр бар.
Ел рекреациялық ресурстарға да бай. Сауықтыру-демалыс орындары,
негізінен, Қара теңіз жағалауы бойында, Карпатта орналасқан. Әсіресе табиғи-
климаттық жағдайлары қолайлы үштасқан Қырым курорттары (Ялта, Евпатория)
айрықша көзге түседі. Қырымдағы Алупка және Мисхор табиғи саябақтарында
өсімдіктердің чили араукариясы, ливан самырсыны, мексика қарағайы, магнолия
тәрізді ерекше түрлері өседі. Ал Никита бағында Жер шарының түкпір-
түкпірінен әкелінген сан алуан тропиктік және субтропиктік өсімдіктер
өседі. Адам қолымен жасалған бұл табиғат бұрыштары туристер назарын өзіне
аударады. Карпатқа тау шаңғысымен айналысатын демалушылар көп барады, ал
Карпат алдындағы Трускавец курортындағы табиғи минералды су емдік мақсатта
пайдаланылады.
1986 жылдың 26 сәуірінде Чернобыль атом электрстансысында болған апатты
адамзат тарихындағы ірі экологиялық апаттардың бірі деуге болады. Соның
салдарынан Украинаның ғана емес, көршілес елдердің табиғатына да елеулі
зиян келді.
Халқы. Украина халқының жалпы саны 2008 жылдың соңына қарай шамамен
46,2 млн адам болды. Елде халық санының табиғи өсуі соңғы онжылдықтарда
күрт қысқарды, ал 2008 жылы ол тіпті 0,6%-ды құрады.
1990 жылдардың орта шенінен бастап, Украинадан басқа елдерге коныс
аударатындар саны көшіп келетіндер санынан асып түсетін болды. Қоныс
аударғандардың басым көпшілігін өздерінің байырғы отандарына (Германия,
Израиль) оралғандар құрады.
Ел халқынын ұлттық құрамы күрделі болғанымен, басты ұлттар: украиндар
(73%) мен орыстар (22%). Украиндар саны жөнінен славян халықтары арасында
орыстардан кейін 2-орын алады. Олар, негізінен, батыс, орталық және
солтүстік аудандарда тұрады.
Украиндардың үлесі оңтүстікке қарай азая береді. Мысалы, украиндар
Донецк және Одесса облыстары тұрғындарының жартысын ғана құрайды, Қырымда
олардың үлесі 25% ғана. Олардан басқа ел аумағында белорустар, еврейлер,
молдавандар, поляктар мен болгарлар және т.б. ұлт өкілдері тұрады. Татарлар
Қырымда, гректер Азов теңізі жағалауында, ал румындар мен словактар Карпат
сыртында шоғырлана орналасқан. Карпатта тау халықтары—гуцулдар, бойкалар
мен лемкалар тұрады. Гуцулдар — шығу тегі елі белгісіз халықтардың бірі,
олар, негізінен, мал шаруашылығымен және ағаш дайындаумен айналысады.
Гуцулдар арасында ағаштан түйін түйетін шеберлер, сазбалшықтан кұмыра
жасаушылар, кілем тоқушылар да көп.
Діни құрамы жағынан христиан дінінің православие тармағы басым, бұдан
басқа христиан дінінің басқа тармақтары мен ағымдары, сондай-ақ ислам,
иудаизм дініндегілер бар.
Украинаның көрнекті тарихи ескерткіштері арасында діни ғимараттар
айрықша орын алады. Киевте XI ғасырдағы сәулет өнерінің тамаша туындысы
Әулие София соборы орналасқан, мұндағы фрескалар мен мозаика үлгілері
келушілерді таңғалдырады. Киев-Печер лаврасы деген атпен белгілі Печер
ғибадатханасының кешені бірнеше шіркеулер мен алтын мұражайын, әулиелер
жерленген зираттарды қамтиды. Алтын мұражайында асыл тастар мен қымбат
әшекейлер жинақталған, олардың арасында тіпті сақ зергерлері жасаған алтын
бұйымдар да кездеседі. Харьков қаласында XVII—XVIII ғасырларда салынған
бірнеше шіркеу ғимараттары бар.
Республика бойынша халыктың орташа тыгыздыгы 1 км2-ге шаққанда 78,6
адамды құрайды. Ел аумағында халық біркелкі орналаспаған; шығыстағы
өнеркәсіпті-ауылшаруашылықты аудандарда, батыстағы Львов облысында 1 км2-ге
100-200 адамнан келеді. Полесье аумағында орналаскан Чернигов, Волынь,
Житомир облыстарында, сондай-ақ далалы Херсон облысында бұл көрсеткіш 40-50
адамды ғана құрайды.
Украинада ірілі-ұсакты 415 қала бар. Қала халқының үлесі - 68%. Батыс
Украинада урбандалу деңгейі төмен, Закарпат облысында қала халкының үлесі
бар болғаны 41% ғана. Мұнда шағын және орташа қалалар басым. Донецк
алабында қала халкының үлесі өте жоғары (90%), мұнда ТМД бойынша ірі қала
шоғырларының бірі - Донецк агломерациясы қалыптаскан. Жалпы, елде 5 ірі
миллионер қала бар: Киев (2,7 млн адам), Харьков (1,7 млн), Донецк (1,2
млн), Одесса (1,1 млн), Днепропетровск (1,1 млн).
Ел астанасы Киев - ТМД аумағындағы ежелгі қалалардың бірі. Мұнда
қазіргі кезде 3 млн-ға- жуық адам тұрады. Тарихи деректер бойынша қаланың
негізі V ғасырда қаланған. Орыс жылнамаларында қала аты 860 жылдан бері
аталады. Өз тарихында бірнеше жойқын соғыс пен басқыншылықты басынан
кешіргеніне қарамастан, Киев тарихи ескерткіштерімен әйгілі. Мұнда XI—XX
ғасырлар аралығындағы сәулет өнерінің үлгілері бар. Қалада 18 жоғары оқу
орны, Украинаның Ғылым академиясы, 15 театр және 30-дан астам мұражай
орналасқан. 1960 жылы Киев метрополитені іске қосылған.
Ел халкының 54%-ын экономикалық белсенді халық (ЭБХ) күрайды, бұл ТМД
елдері арасындағы ең жоғары көрсеткіш болып табылады. ЭБХ-тың жалпы саны
2004 жылы 27 млн адам болды, бұл көрсеткіш бойынша Украина Еуропадағы ірі
елдерге (Франция, Ұлыбритания) жақындайды. ЭБХ-тың 45,2 %-ы өнеркәсіпте,
36,1 %-ы қызмет көрсету саласында, 18,7%-ы ауыл шаруашылығында жұмыс
жасайды. Соңғы жылдары жұмыссыздық артуда, оның ресми тіркелген деңгейі
2004 жылы ЭБХ-тың 3,6%-ын құрады. Басқа елдермен салыстырғанда Украинада
жұмыссыздық денгейі ресми есептерде төмен болғанымен, іс жүзінде ("жасырын
жұмыссыздық") бұл көрсеткіш өлдекайда жоғары. Әсіресе дағдарысқа ұшырап
отырған ауыр өнеркәсіп пен қорғаныс көсіпорындарында жұмыс істейтіндер
арасында қызметтен босап қалу қаупі жоғары.

Шаруашылығы. Ішкі айырмашылықтары
Украина — индустриялық-аграрлық ел. Оның жиынтық ішкі өнімінің салалық
құрылымында өнеркәсіп үлесі 38% болса, ауыл шаруашылығы 16%, ал қызмет
көрсету саласы 46%-ды құрайды. Жалпы ішкі өнімнің көлемі 364 млрд АҚШ
доллары шамасында, оның көлемі жөнінен ТМД елдері арасында Ресейден кейін 2-
орын алады. ЖІӨ-нің жан басына шаққандағы мөлшері 7800 доллар, бұл
көрсеткіш бойынша ТМД арасында Ресей, Беларусь, Қазақстаннан кейін 4-орынды
алады.
Жалпы, ел шаруашылығына өнеркәсіптің жоғары деңгейде шоғырлануы мен
ауыр өнеркәсіп салаларының басымдылығы тән болады. Өнеркәсіп өндірісінің
23-сі ауыр өнеркәсіп салаларының үлесіне тиетін Украина мұнай мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.