Түркі тілдерінің жіктелуі жолдары
Кіріспе.
1.Түркі тілдерінің жіктелуі.
2.Түркі тідерінің салыстырмалы грамматикасы.
Қорытынды.
1.Түркі тілдерінің жіктелуі.
2.Түркі тідерінің салыстырмалы грамматикасы.
Қорытынды.
Дүние жүзіндегі тілдерді салыстырмалы-тарихи зерттеулер негізінде іштей бірнеше туыстас топтарға бөліл қарау — көптен келе жатқан ғылыми дәстүр. Дегенмен, күні бүгінге дейін тілдерді туысқандық жақтан топтас-тырудың әлі де шешімін таба алмай жүрген мәселелері жоқ емес. Бұған себеп, біріншіден, дүние жүзі тілдерінің бәрі бірдей толық зерттелмегендігінде болса, екіншіден, тіл элементтерінің күрделілігі мен сан қырлылығына байланысты. Мәселен, үнді европа, түркі тілдері біршама толық зерттелінген тілдерге жатса, америка индеецтерінің тілдері жөнінде оны айта алмаймыз. Тіпті зерттелген, грамматикалық, дыбыстық жүйесі анықталынған түркі тілдерінің өздерін де ғылыми тұрғыдан жан-жақты толық анықтадық деп айтудың өзі қиын. Түркі тілдерін туысқандық, тарихи, морфологиялық т. б. ерекшеліктеріне байланысты топтастыру мәселесі белгілі дәрежеде дұрыс шешілсе де, оның әлі де зерттей түсетін, толықтыра, жетілдіре түсетін жақтары баршылық. Бұл салада салыстырмалы-тарихи зерттеулердін, ролі ерекше .
1.Қайдаров.Ә. Түріктануға кіріспе.-Алматы,2001.
2.Қордабаев.Т. Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары.-
Алмата,1999.
3.Исаев.С. Қазақ әдеби тілінің тарихы.-Алматы,1996.
4.Қарабаев.Т. Түркология және қазақ тіл білімі.-Алматы,1998.
5.Аханов.Қ. Тіл білімінің неғіздері.-Алмата,2000.
6. Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. Алматы., 1992 ж.
2.Қордабаев.Т. Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары.-
Алмата,1999.
3.Исаев.С. Қазақ әдеби тілінің тарихы.-Алматы,1996.
4.Қарабаев.Т. Түркология және қазақ тіл білімі.-Алматы,1998.
5.Аханов.Қ. Тіл білімінің неғіздері.-Алмата,2000.
6. Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. Алматы., 1992 ж.
Кіріспе
Дүние жүзіндегі тілдерді салыстырмалы-тарихи зерттеулер негізінде
іштей бірнеше туыстас топтарға бөліл қарау — көптен келе жатқан ғылыми
дәстүр. Дегенмен, күні бүгінге дейін тілдерді туысқандық жақтан топтас-
тырудың әлі де шешімін таба алмай жүрген мәселелері жоқ емес. Бұған себеп,
біріншіден, дүние жүзі тілдерінің бәрі бірдей толық зерттелмегендігінде
болса, екіншіден, тіл элементтерінің күрделілігі мен сан қырлылығына
байланысты. Мәселен, үнді европа, түркі тілдері біршама толық
зерттелінген тілдерге жатса, америка индеецтерінің тілдері жөнінде оны айта
алмаймыз. Тіпті зерттелген, грамматикалық, дыбыстық жүйесі анықталынған
түркі тілдерінің өздерін де ғылыми тұрғыдан жан-жақты толық анықтадық
деп айтудың өзі қиын. Түркі тілдерін туысқандық, тарихи, морфологиялық т.
б. ерекшеліктеріне байланысты топтастыру мәселесі белгілі дәрежеде дұрыс
шешілсе де, оның әлі де зерттей түсетін, толықтыра, жетілдіре түсетін
жақтары баршылық. Бұл салада салыстырмалы-тарихи зерттеулердін,
ролі ерекше .
Тілдерге туысқандық талдау жасауда қиындық туғызатын екінші бір мәселе
— бірде-бір таза тіл болмайды. Өйткені жеке, саяқ өмір сүретін тіл
кездеспейді. Жер жүзіндегі барлық тілдер, соның ішінде түркі ха-
лықтарыньщ тілдері де, басқа көршілес тілдермен ұзақ уақыт бойына қарым-
қатынас жасап келеді. Осының нәтижесінде бір тілден екінші тілге сөз,
дыбыс не грамматикалық элементтер ауысып отырады. Сондай-ақ, о бастағы
негізі бір туыс тілдер өзара жіктеліп жеке, дербес тіл құруы да, немесе
бірнеше басқа тілдердің құрамына еніп, жаңа ерекшеліктерге ие болуы мүмкін.
Дәлел ретінде өзбек тілін кәрсетуге болады. Өзбек тілі, кеп-шілік
тілшілердің пікірінше, түркі тілдерінін, қарлұқ тобына жатады. Бірақ
өзбек тілінің құрамына қыпшақ тілдері мен оғыз тілдерінің элементі де аз
емес. Егер жалпыхалықтық өзбек тіліне, оның диалектілік құрамына талдау
жасасақ, онда қарлүқтан басқа көптеген қыпшақ пен оғыз элементтерін
кездестіруге болады. Сондықтан да тілдер аралығында ылғи да болып жата-тын
осындай байланыстың тамырын олардьщ өткендегі
тарихынан іздеген жөн.
Түркі тілдерінің туыстығын қазіргі күнде дәлелдеп жатудың қажеті жоқ.
Бұл ғылыми тұрғыдан дәлелденген мәселе. Туыстығымен бірге бұл тілдердің
әрқайсысы бір-бірінен өзіндік [фонетикалық, лексикалық, грамма-тикалық]
ерекшеліктерімен де жіктеледі, бөлінеді. Мәселенің ең қиын жері — олардың
осы ерекнделіктеріне қарай алыс-жақындығын анықтап, топ жасау.
Осы іске алғаш ат салушылар да, оны жалғастырушылар да баршылық. Түркі
тілдерін алғаш классификация жасаған ғалымдардан: И. Н. Березин, Н. И.
Ильминский, В. В. Радлов, Н. А. Аристов, Н. Ф. Қатанов, Ф. Е. Қорш, А. Н.
Самойлович т. б. есімдерін атауға болады. Совет түркологтарынан бұл салада
С. Е. Малов, В. А. Богородицкий, Н. А. Батманов, Н. А. Баскаков, А. Н.
Кононов т. б. еңбектерін шетел түркологтарынан М. Рясянен, И. Бенцинг, Қ.
Г. Менгес, Т. Текин т. б. ға-лымдардың аттарын атауға болады.
(Түркі тілдеріне ең алғаш талдау жасаған ғалым — Махмұд Қашқари. Ол
түркі тілдерін 1) Қашқар қаласынан Жоғарғы Шынға дейінгі аймақты мекендеп
келе жатқан тайпалар тілі, 2) Румға дейінгі жерлерді мекендегеи тайпалар
тілі деп екіге бөліп, олардың фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерін
көрсеткен болатын.
Батыс ғалымдарынан алғаш рет [1820 ж.] түркі тілдерін жүйеге келтірген
А. Ремюза болатын [100]. Ол түркі тілдерін: якут группасы [саха тілі],
ұйғыр группасы [ұйғыр, шағатай, түрікмен тілдері], ноғай группасы [Қырым-
Астрахань төңірегіндегі татарлар тілі], қырғыз группасы, түрік группасы деп
беске бөліп қарайды. А. Ремюза өз классификациясында түркі тілдерінде
сөйлейтін халықтардың тұрған жерлері мен олардың тұрмыс-тіршілігінен
қосымша материалдар да берген Дегенмен, бүл жіктеуді түркі тілдерін толық
қамтыған, ғылыми принципке негізделген деп айтуға болмайды. Түркі
тілдерінің классификациясын жасауда отандық орыс ғалымдарының еңбегі зор.
Солардың ішінде В. В. Радлов, Ф. Е. Корш, А. Н. Самойловичтердің жасаған
классификациясының орны бөлекше.
Көне жазу ескерткіштері тілінде сөйлемнің баяндауышы кейде құрама болып
келеді де, олардың көмек ші сыңары бол, ар, турур сияқты сөздерден түрады.
Қазіргі түркі тілдерінде де кұрама баяндауыштың осы үш түрдің үшеуі де
кездеседі.
Құрмалас сөйлемнің бүгінгі түрлері де негізінен көне түркі жазескерткіштері
тілінде де кездеседі. Егер ертеде қүрмаластың қүрамындағы жай сөйлемдер өза-
ра дауыс ырғағы арқылы, шылаулар арқылы құрмалас-қан болса, қазіргі түркі
тілдерінде де осы қасиет сақталған деуге болады.
Бұдан біз тілдің грамматикалық кұрылысының өте баяу өзгеретіндігін анық
көремі сөйлемнің басқы шетіне шығарады; д) халық тілдерінде түсіндірмелі
(относительное) есімдіктер жоқ, сондықтаі олар арқылы қалыптасатын сабақтас
я саласас түсіндірмел сөйлемдер де жоқ. Әдеби тілде (жазба тілде) ондай
сөйлемдердің орнына сөйлемге ұқсас конструкциялар — сөз тіркестері
қолданылады. Түркі тілдерінің сөздеріне ғана тән оларды басқа тілдерден
ерекшелейтін өзгешеліктер, түркологиялық зерттеу қорытындыларына қарағанда
осылар
Салыстырмалы грамматика, оның бір саласы салыстырмалы фонетика салыстыру
әдісін тілдердің арсалдық шектелісімен толықтыруды қажет етеді. Салыстыру
әдісін қолдану зерттелетін тілдердің генетикалық туыстығығ мойындаудан
келіп туады. Белгілі бір тілдер тобының бір ғана негізден немесе бір-біріне
жақын негіздерден тарағандығын дайындау арқылы оларды өзара салыстыра
зерттеудің объективтілігі келіп шығады. Бір-біріне жақын, туыс деп танылған
тілдерді арелдық әдіспен зерттеу мұндай тілдердің қалыптасу, даму барысында
өзара әсері болатындығын мойындаудан келіп шығады. Түркі тобына жататын
тілдердің бір-бірімен жақындық дәрежесі әр түрлі: бір тіл мен екінші тілдің
бір-біріне жақындығы, ұқсастығы үшінші бір түркі тілімен салыстырғанда
айқындалады. Өйткені, алдыңғы екі тілдің бір-бірінен жіктелуі, үшінші
тілмен салыстырғанда кейін болған құбылыс. Айталық, қазақ тілі мен
қарақалпақ тілі өзбек тілімен салыстырғанда бір- бірімен ұқсас, жақын.
Өйткені, олар қыпшақтық негізден тарағандар. Ареалдық әдіс жақын туыстықтың
негізінде қальщтасқан ұқсастықтарды емес, көрші орналасу нәтижесінде пайда
болған ұқсастықтарды зерттейді. Мысалы, Орта Азияда орналасқан түркі
тілдерінің бір-біріне ықпалын зерттеу — ареалдық әдістің міндеті. Орналасу
ретіне Қарай ареалдық лингвистикаға бір-біріне өте жақын тілдермен қатар,
бір-бірінен біршама алыс тілдер де зерттеу объектісі болады. Орта Азиядағы
түркі тілдерінің бір-біріне жақындық, ұқсастық дәрежесі әр түрлі: қазақ,
қарақалпақ тілдері бір-біріне өте жақын болса, өзбек, түрік мен тілдері
біршама алыс. Бірақ замандар бойы шектес территорияда өмір сүру жиі
араласуды қажет етті. Сон-дықтан аталған тілдердің қазақ тіліне ықпалы,
айталық, қыпшақ тобындағы башқұрт тіліне қарағанда көбірек болды. Соның
салдарынан олардың құрамында ұқсас белгілердің қалыптасуына алып келді.
Салыстырма зерттеуде ареалдық әдісті қолданудың қажеттігі осындай жайлармен
айқындалады.
3. 'Дыбыстар жиынтығы сөз құрайды, алайда, оның дыбыстық құрамы
берілетін ұғымның (зат, құбылыс, қимыл атауы т. б.) ерекшелігімен тікелей
байланысты емес. Екінші сөзбен айтсақ, цүм сөзінің осылай дыбысталуы құмның
құрылымдық ерекшелігімен байланысты емес. Сондықтан \ол әр тілде әр түрлі
аталады. Ұғым, зат ерекшелігі олардыбелгілейтін сөздердің дыбыстық
құрамымен байланысты еместігінің тағы бір дәлелі — ұқсас дыбысты
жиынтықтардан тұратын сөздер бір тілдің өзінде әр түрлі ұғымдарды
білдіреді. Мысалы, қазақ тілінде тай сөзі бір-біріне байланысы жоқ
ұғымдарды білдіреді. Алайда, дыбыс жиынтығынай тұратын сөзбен оның
мағынасының арасындағы осы ерекшелікті ескерсек, бір-біріне ұқсас сөздер
мен фор-малардың бірнеше тілде кездесетіндігін және олардың тұрақтылығын
қалай түсіндіруге болар еді? Тілдің бір-біріне ықпал етуі, араласып
отырғаны белгілі. Сондай қатынастардың нәтижесінде, бірі екіншісіне тең,
дыбыстық құрамы жағынан ғана емес, мағыналас болып келетін элементтер
пайда болып отырады. Мұндай құбылыс қай тілдің болсын тарихында кездеседі.
Дегенмен, бір тілден екінші тілге сөз ауысудың да шегі болады. Халықтың
өмір сүру, тіршілік ету ерекшелігімен тікелей байланысы жоқ сөздердің
бірнеше тілде ұқсас дыбысталып, ұқсас мағыыа білдіруі бір
тілден е.кінші тілге сөз ауысудың нәтижесі ретінде қарал- майды. Айталық,
есептік сан есімдердің бірдей (немесе ұқсас) дыбысталуы, астрономиялық
атаулардың, әлде- барлық халықтардың өмір тіршілігінде кездесетін
құбылыстардың бірдей не ұқсас аталуы бір тілден екінші тілге сөз ауысудың,
тілдер араласуының нәтижесі бола алмайды. тіпті территориялық шектестігі
жоқ (мысалы, қазақ, әзірбайжан) тілдерде ұшырасуы олардың ортақ негізден
тарағандығын; дәлелдесе керек. Сондай ауысуның нәтижесі деп қарауға
келмейтін тілдік элементтердің қатарына септік жалғауларын, фонологиялық
жүйені жатқызуға болады.
Түркі тілдерінің фонетикалық жүйесіне сүйене отырып, В. В. Радлов
оларды: 1) шығыс группа, 2) батыс группа, 3) Орта Азия группасы және 4)
оңтүстік группасы деп 4 топқа бөледі [97]. Бұл топтастыруда тілдер дің
орналасу мекенжаиы негізге алынса да, олардың фонетикалық белгілеріне
сүйенген. Мысалы, щығыс группа деп аталатын түркі тілдерінің тобына
Сібірдегі түркі тілдері енген. Олардың негізгі фонетикалық белгісі ретінде
автор: 1) и [і] дыбысының болуын; 2) о дауысты дыбысының өзінен
кейінгі қысқа дауысты дыбыстарға ықпалынын бәсеңдігін; 3) ө дауысты
дыбысының өзінен кейінгі қысқа дауыстыларға күшті ықпал етуін; 4) түбір
сөздердің қатаң дауыссыздардан басталатындығын [бас деудің орнына пас
деуін]; 5) ш, т дыбыстарына аяқталатын түбірге дауысты дыбыстан басталатын
қосымша қосылса, олар ұяңға айналуын [тиш + и — тижи; тут + ар —
тудар}; 6) сез соңындағы қатаң п, қ, к дыбыстар дауысты дыбыс алдында
ұяңдалуын; 7) л дыбысының әрі ұян, әрі қатаң айтылатыь варианттары
болуын; 8) сөз құрамында мұрын жолды дауыссыздар болған жағдайда сөз
басындағы б дыбысы да мұрын жолды дыбысқа айналуын қарастырған. В. В.
Радлов шығыс тобына саха тілін қоспастан, оны жеке тіл ретінде қараған.
Батыс тобына автор Батыс Сібір татарларынын, Еділ татарларының
тілін, сондай-ақ қырғыз, қазақ, башқүрт тілдерін енгізеді. Бүл топтағы
тілдердің фонетикалық ерекшелігі ретінде мыналарды атап керсетеді: 1) сөз
басында қатан дауыссыздардан қ, к, т және п дыбыстары қолданылады [гүн
орнына — күн]; 2) сөз басында ұяң б дыбысы қолданылады [пас орнына —
бас]; 3) сез соңында үнсіз дауыссыздар қолданылады; 4) сөз басында д
дыбысының қолданылуы; 5) сөз соңындағы қатаң дауыссыз дыбыстьщ дауысты
дыбыстың алдында түрып ұяңға айналуы [кітап — кітабі, етік — етігі], 6) сөз
соңындағы т дыбысы дауысты дыбыстан басталған қосымша алдында өзінің
қатаңдық қасиетін сақтайды, 7) л [жуан] л [жіңішке] дыбыстарын ажыратады;
8) с, з, ш дыбыстары сөздің барлық позициясында қолданылады; 9) с ш, ч ш,
ч ц дыбыстарының сәйкес келуі (қырғызша таш, қазақша тас; чай; қасымов
татарлары тілінде цай); 10) э ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дүние жүзіндегі тілдерді салыстырмалы-тарихи зерттеулер негізінде
іштей бірнеше туыстас топтарға бөліл қарау — көптен келе жатқан ғылыми
дәстүр. Дегенмен, күні бүгінге дейін тілдерді туысқандық жақтан топтас-
тырудың әлі де шешімін таба алмай жүрген мәселелері жоқ емес. Бұған себеп,
біріншіден, дүние жүзі тілдерінің бәрі бірдей толық зерттелмегендігінде
болса, екіншіден, тіл элементтерінің күрделілігі мен сан қырлылығына
байланысты. Мәселен, үнді европа, түркі тілдері біршама толық
зерттелінген тілдерге жатса, америка индеецтерінің тілдері жөнінде оны айта
алмаймыз. Тіпті зерттелген, грамматикалық, дыбыстық жүйесі анықталынған
түркі тілдерінің өздерін де ғылыми тұрғыдан жан-жақты толық анықтадық
деп айтудың өзі қиын. Түркі тілдерін туысқандық, тарихи, морфологиялық т.
б. ерекшеліктеріне байланысты топтастыру мәселесі белгілі дәрежеде дұрыс
шешілсе де, оның әлі де зерттей түсетін, толықтыра, жетілдіре түсетін
жақтары баршылық. Бұл салада салыстырмалы-тарихи зерттеулердін,
ролі ерекше .
Тілдерге туысқандық талдау жасауда қиындық туғызатын екінші бір мәселе
— бірде-бір таза тіл болмайды. Өйткені жеке, саяқ өмір сүретін тіл
кездеспейді. Жер жүзіндегі барлық тілдер, соның ішінде түркі ха-
лықтарыньщ тілдері де, басқа көршілес тілдермен ұзақ уақыт бойына қарым-
қатынас жасап келеді. Осының нәтижесінде бір тілден екінші тілге сөз,
дыбыс не грамматикалық элементтер ауысып отырады. Сондай-ақ, о бастағы
негізі бір туыс тілдер өзара жіктеліп жеке, дербес тіл құруы да, немесе
бірнеше басқа тілдердің құрамына еніп, жаңа ерекшеліктерге ие болуы мүмкін.
Дәлел ретінде өзбек тілін кәрсетуге болады. Өзбек тілі, кеп-шілік
тілшілердің пікірінше, түркі тілдерінін, қарлұқ тобына жатады. Бірақ
өзбек тілінің құрамына қыпшақ тілдері мен оғыз тілдерінің элементі де аз
емес. Егер жалпыхалықтық өзбек тіліне, оның диалектілік құрамына талдау
жасасақ, онда қарлүқтан басқа көптеген қыпшақ пен оғыз элементтерін
кездестіруге болады. Сондықтан да тілдер аралығында ылғи да болып жата-тын
осындай байланыстың тамырын олардьщ өткендегі
тарихынан іздеген жөн.
Түркі тілдерінің туыстығын қазіргі күнде дәлелдеп жатудың қажеті жоқ.
Бұл ғылыми тұрғыдан дәлелденген мәселе. Туыстығымен бірге бұл тілдердің
әрқайсысы бір-бірінен өзіндік [фонетикалық, лексикалық, грамма-тикалық]
ерекшеліктерімен де жіктеледі, бөлінеді. Мәселенің ең қиын жері — олардың
осы ерекнделіктеріне қарай алыс-жақындығын анықтап, топ жасау.
Осы іске алғаш ат салушылар да, оны жалғастырушылар да баршылық. Түркі
тілдерін алғаш классификация жасаған ғалымдардан: И. Н. Березин, Н. И.
Ильминский, В. В. Радлов, Н. А. Аристов, Н. Ф. Қатанов, Ф. Е. Қорш, А. Н.
Самойлович т. б. есімдерін атауға болады. Совет түркологтарынан бұл салада
С. Е. Малов, В. А. Богородицкий, Н. А. Батманов, Н. А. Баскаков, А. Н.
Кононов т. б. еңбектерін шетел түркологтарынан М. Рясянен, И. Бенцинг, Қ.
Г. Менгес, Т. Текин т. б. ға-лымдардың аттарын атауға болады.
(Түркі тілдеріне ең алғаш талдау жасаған ғалым — Махмұд Қашқари. Ол
түркі тілдерін 1) Қашқар қаласынан Жоғарғы Шынға дейінгі аймақты мекендеп
келе жатқан тайпалар тілі, 2) Румға дейінгі жерлерді мекендегеи тайпалар
тілі деп екіге бөліп, олардың фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерін
көрсеткен болатын.
Батыс ғалымдарынан алғаш рет [1820 ж.] түркі тілдерін жүйеге келтірген
А. Ремюза болатын [100]. Ол түркі тілдерін: якут группасы [саха тілі],
ұйғыр группасы [ұйғыр, шағатай, түрікмен тілдері], ноғай группасы [Қырым-
Астрахань төңірегіндегі татарлар тілі], қырғыз группасы, түрік группасы деп
беске бөліп қарайды. А. Ремюза өз классификациясында түркі тілдерінде
сөйлейтін халықтардың тұрған жерлері мен олардың тұрмыс-тіршілігінен
қосымша материалдар да берген Дегенмен, бүл жіктеуді түркі тілдерін толық
қамтыған, ғылыми принципке негізделген деп айтуға болмайды. Түркі
тілдерінің классификациясын жасауда отандық орыс ғалымдарының еңбегі зор.
Солардың ішінде В. В. Радлов, Ф. Е. Корш, А. Н. Самойловичтердің жасаған
классификациясының орны бөлекше.
Көне жазу ескерткіштері тілінде сөйлемнің баяндауышы кейде құрама болып
келеді де, олардың көмек ші сыңары бол, ар, турур сияқты сөздерден түрады.
Қазіргі түркі тілдерінде де кұрама баяндауыштың осы үш түрдің үшеуі де
кездеседі.
Құрмалас сөйлемнің бүгінгі түрлері де негізінен көне түркі жазескерткіштері
тілінде де кездеседі. Егер ертеде қүрмаластың қүрамындағы жай сөйлемдер өза-
ра дауыс ырғағы арқылы, шылаулар арқылы құрмалас-қан болса, қазіргі түркі
тілдерінде де осы қасиет сақталған деуге болады.
Бұдан біз тілдің грамматикалық кұрылысының өте баяу өзгеретіндігін анық
көремі сөйлемнің басқы шетіне шығарады; д) халық тілдерінде түсіндірмелі
(относительное) есімдіктер жоқ, сондықтаі олар арқылы қалыптасатын сабақтас
я саласас түсіндірмел сөйлемдер де жоқ. Әдеби тілде (жазба тілде) ондай
сөйлемдердің орнына сөйлемге ұқсас конструкциялар — сөз тіркестері
қолданылады. Түркі тілдерінің сөздеріне ғана тән оларды басқа тілдерден
ерекшелейтін өзгешеліктер, түркологиялық зерттеу қорытындыларына қарағанда
осылар
Салыстырмалы грамматика, оның бір саласы салыстырмалы фонетика салыстыру
әдісін тілдердің арсалдық шектелісімен толықтыруды қажет етеді. Салыстыру
әдісін қолдану зерттелетін тілдердің генетикалық туыстығығ мойындаудан
келіп туады. Белгілі бір тілдер тобының бір ғана негізден немесе бір-біріне
жақын негіздерден тарағандығын дайындау арқылы оларды өзара салыстыра
зерттеудің объективтілігі келіп шығады. Бір-біріне жақын, туыс деп танылған
тілдерді арелдық әдіспен зерттеу мұндай тілдердің қалыптасу, даму барысында
өзара әсері болатындығын мойындаудан келіп шығады. Түркі тобына жататын
тілдердің бір-бірімен жақындық дәрежесі әр түрлі: бір тіл мен екінші тілдің
бір-біріне жақындығы, ұқсастығы үшінші бір түркі тілімен салыстырғанда
айқындалады. Өйткені, алдыңғы екі тілдің бір-бірінен жіктелуі, үшінші
тілмен салыстырғанда кейін болған құбылыс. Айталық, қазақ тілі мен
қарақалпақ тілі өзбек тілімен салыстырғанда бір- бірімен ұқсас, жақын.
Өйткені, олар қыпшақтық негізден тарағандар. Ареалдық әдіс жақын туыстықтың
негізінде қальщтасқан ұқсастықтарды емес, көрші орналасу нәтижесінде пайда
болған ұқсастықтарды зерттейді. Мысалы, Орта Азияда орналасқан түркі
тілдерінің бір-біріне ықпалын зерттеу — ареалдық әдістің міндеті. Орналасу
ретіне Қарай ареалдық лингвистикаға бір-біріне өте жақын тілдермен қатар,
бір-бірінен біршама алыс тілдер де зерттеу объектісі болады. Орта Азиядағы
түркі тілдерінің бір-біріне жақындық, ұқсастық дәрежесі әр түрлі: қазақ,
қарақалпақ тілдері бір-біріне өте жақын болса, өзбек, түрік мен тілдері
біршама алыс. Бірақ замандар бойы шектес территорияда өмір сүру жиі
араласуды қажет етті. Сон-дықтан аталған тілдердің қазақ тіліне ықпалы,
айталық, қыпшақ тобындағы башқұрт тіліне қарағанда көбірек болды. Соның
салдарынан олардың құрамында ұқсас белгілердің қалыптасуына алып келді.
Салыстырма зерттеуде ареалдық әдісті қолданудың қажеттігі осындай жайлармен
айқындалады.
3. 'Дыбыстар жиынтығы сөз құрайды, алайда, оның дыбыстық құрамы
берілетін ұғымның (зат, құбылыс, қимыл атауы т. б.) ерекшелігімен тікелей
байланысты емес. Екінші сөзбен айтсақ, цүм сөзінің осылай дыбысталуы құмның
құрылымдық ерекшелігімен байланысты емес. Сондықтан \ол әр тілде әр түрлі
аталады. Ұғым, зат ерекшелігі олардыбелгілейтін сөздердің дыбыстық
құрамымен байланысты еместігінің тағы бір дәлелі — ұқсас дыбысты
жиынтықтардан тұратын сөздер бір тілдің өзінде әр түрлі ұғымдарды
білдіреді. Мысалы, қазақ тілінде тай сөзі бір-біріне байланысы жоқ
ұғымдарды білдіреді. Алайда, дыбыс жиынтығынай тұратын сөзбен оның
мағынасының арасындағы осы ерекшелікті ескерсек, бір-біріне ұқсас сөздер
мен фор-малардың бірнеше тілде кездесетіндігін және олардың тұрақтылығын
қалай түсіндіруге болар еді? Тілдің бір-біріне ықпал етуі, араласып
отырғаны белгілі. Сондай қатынастардың нәтижесінде, бірі екіншісіне тең,
дыбыстық құрамы жағынан ғана емес, мағыналас болып келетін элементтер
пайда болып отырады. Мұндай құбылыс қай тілдің болсын тарихында кездеседі.
Дегенмен, бір тілден екінші тілге сөз ауысудың да шегі болады. Халықтың
өмір сүру, тіршілік ету ерекшелігімен тікелей байланысы жоқ сөздердің
бірнеше тілде ұқсас дыбысталып, ұқсас мағыыа білдіруі бір
тілден е.кінші тілге сөз ауысудың нәтижесі ретінде қарал- майды. Айталық,
есептік сан есімдердің бірдей (немесе ұқсас) дыбысталуы, астрономиялық
атаулардың, әлде- барлық халықтардың өмір тіршілігінде кездесетін
құбылыстардың бірдей не ұқсас аталуы бір тілден екінші тілге сөз ауысудың,
тілдер араласуының нәтижесі бола алмайды. тіпті территориялық шектестігі
жоқ (мысалы, қазақ, әзірбайжан) тілдерде ұшырасуы олардың ортақ негізден
тарағандығын; дәлелдесе керек. Сондай ауысуның нәтижесі деп қарауға
келмейтін тілдік элементтердің қатарына септік жалғауларын, фонологиялық
жүйені жатқызуға болады.
Түркі тілдерінің фонетикалық жүйесіне сүйене отырып, В. В. Радлов
оларды: 1) шығыс группа, 2) батыс группа, 3) Орта Азия группасы және 4)
оңтүстік группасы деп 4 топқа бөледі [97]. Бұл топтастыруда тілдер дің
орналасу мекенжаиы негізге алынса да, олардың фонетикалық белгілеріне
сүйенген. Мысалы, щығыс группа деп аталатын түркі тілдерінің тобына
Сібірдегі түркі тілдері енген. Олардың негізгі фонетикалық белгісі ретінде
автор: 1) и [і] дыбысының болуын; 2) о дауысты дыбысының өзінен
кейінгі қысқа дауысты дыбыстарға ықпалынын бәсеңдігін; 3) ө дауысты
дыбысының өзінен кейінгі қысқа дауыстыларға күшті ықпал етуін; 4) түбір
сөздердің қатаң дауыссыздардан басталатындығын [бас деудің орнына пас
деуін]; 5) ш, т дыбыстарына аяқталатын түбірге дауысты дыбыстан басталатын
қосымша қосылса, олар ұяңға айналуын [тиш + и — тижи; тут + ар —
тудар}; 6) сез соңындағы қатаң п, қ, к дыбыстар дауысты дыбыс алдында
ұяңдалуын; 7) л дыбысының әрі ұян, әрі қатаң айтылатыь варианттары
болуын; 8) сөз құрамында мұрын жолды дауыссыздар болған жағдайда сөз
басындағы б дыбысы да мұрын жолды дыбысқа айналуын қарастырған. В. В.
Радлов шығыс тобына саха тілін қоспастан, оны жеке тіл ретінде қараған.
Батыс тобына автор Батыс Сібір татарларынын, Еділ татарларының
тілін, сондай-ақ қырғыз, қазақ, башқүрт тілдерін енгізеді. Бүл топтағы
тілдердің фонетикалық ерекшелігі ретінде мыналарды атап керсетеді: 1) сөз
басында қатан дауыссыздардан қ, к, т және п дыбыстары қолданылады [гүн
орнына — күн]; 2) сөз басында ұяң б дыбысы қолданылады [пас орнына —
бас]; 3) сез соңында үнсіз дауыссыздар қолданылады; 4) сөз басында д
дыбысының қолданылуы; 5) сөз соңындағы қатаң дауыссыз дыбыстьщ дауысты
дыбыстың алдында түрып ұяңға айналуы [кітап — кітабі, етік — етігі], 6) сөз
соңындағы т дыбысы дауысты дыбыстан басталған қосымша алдында өзінің
қатаңдық қасиетін сақтайды, 7) л [жуан] л [жіңішке] дыбыстарын ажыратады;
8) с, з, ш дыбыстары сөздің барлық позициясында қолданылады; 9) с ш, ч ш,
ч ц дыбыстарының сәйкес келуі (қырғызша таш, қазақша тас; чай; қасымов
татарлары тілінде цай); 10) э ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz