Шетел тәжірибесіне сүйене отырып, банктік тәуекелдерді басқаруды жетілдіру
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні
1.1 Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері және
олардың классификациясы
1.2 Активті және пассивті операциялардың тәуекелдері
1.3 Банктік тәуекелдерді басқару және бағалау әдістері
2. «Қазақстан Халық Банкі» акционерлік қоғамының тәжірибесінде
банктік тәуекелдерді басқару әдістері
2.1 Валюталық тәуекелдерді басқару мәселелері
2.2 Пайыздық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістері
2.3 Несиелік тәуекелді басқару : талдау және бағалау
3. Шетел тәжірибесіне сүйене отырып , банктік тәуекелдерді
басқаруды жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1. Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні
1.1 Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері және
олардың классификациясы
1.2 Активті және пассивті операциялардың тәуекелдері
1.3 Банктік тәуекелдерді басқару және бағалау әдістері
2. «Қазақстан Халық Банкі» акционерлік қоғамының тәжірибесінде
банктік тәуекелдерді басқару әдістері
2.1 Валюталық тәуекелдерді басқару мәселелері
2.2 Пайыздық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістері
2.3 Несиелік тәуекелді басқару : талдау және бағалау
3. Шетел тәжірибесіне сүйене отырып , банктік тәуекелдерді
басқаруды жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Жоғары тәуекелді талап ететін қызмет түрінде жоғары табысқа жету үшін банктер шешім қабылдаудың ерекше механизмдерін дамытуы қажет. Банктер өздеріне қандай тәуекелдер және қандай көлемде тәуекел қабылдай алатындығын бағалауы қажет; тәуекелдің түрі күтілетін табысқа сай келетіндігін анықтауы қажет. Осылардың негізінде тәуекел факторларының әсерін төмендететін іс-шаралар құрып және оларды жүзеге асыру керек. Бұл міндеттің жүзеге асыру әдісі банктің басшылығына тәуекелдің сол немесе басқа түрін бақылап отыру және өлшеу, анықтау және осы арқылы оның әсерін төмендететін тәуекелді басқару жүйесін құру болып табылады.
Банктік қызмет өзінің табиғаты бойынша банк өнімдерінің күрделілігіне байланысты көбейетін тәуекелдер жүйесінің пайда болуын анықтайды .
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен байланысты, әсіресе банктер үшін тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып келеді.Өйткені, банктер нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда. Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан банктер косымша капиталды қажет етеді. Банктік кызметтер тәуекелсіз жүруі мүмкін емес, өйткені банктің кез келген операциясы тәуекелмен байланысты болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге болады.
Бұл тапқырыптың өзектілігі банк ісінің негізі - тәуекел болып табылатындығын анықтайды . Олардың қабылдайтын тәуекелдері ақылға сыйарлықтай, үнемі бақыланатын және олардың қаржылық мүмкіндіктері мен компетенттілігінің шегінде болған кезде ғана банк табысты болады. Банктердің активі, негізінен несиелері қаражаттардың кез келген ағынын, шығындарын және зиян шегулерін жаба алатындай болып, сонымен қоса біршама табыс әкелуі керек. Бұл мақсаттарға жетуді тәуекелдерді қабылдау және оларды басқару туралы банктің саясаты анықтайды .
Банктердегі тәуекелдерді басқару – қиын мәселе, бұл идентификация процесінің көп қадамдылығы, бағалау (өлшеу) және тәуекелдерді басқару. Банктердің коммерциялық операцияларын жүзеге асыру барысында тәуекелдерді басқару банк үшін күннен күнге маңыздылығы артуда .
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – банктік тәуекелдердің мәні және пайда болу себептерін талдау , сонымен қоса банктік тәуекелдерді басқару әдістерін қарастыру . Банктік тәуекелдердің теориясына талдау жасай отырып , олардың түрлерін , оларды бағалаудың әдістері мен тәсілдерін , сол сияқты олардың Қазақстанның банктік жүйесінде колданылу мен басқарылуының теориялық аспектілерін анықтау және тәуекелдерді баскаруда шетелдік тәжірибе мен отандық тәжірибені салыстыра отырып, коммерциялық банктер үшін тәуекелді баскарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Осы мақсатты ұстана отырып , бізге келесі тапсырмалар берілді :
- банктік тәуекелдердің пайда болу себептерін анықтау және олардың мәні;
- негізгі банктік тәуекелдердің сипаттамасы;
- банктік тәуекелдерді басқару әдістерін анықтау;
- тәуекелдерді басқару және оларды төмендету бойынша банк қызметінің даму жолдарын көрсету.
- Қазақстан жағдайында тәуекелдерді басқару әдісін анықтау;
- шетелдегі банктердің тәуекелдерді басқаруына талдау жасау;
- отандық және шетелдегі банктік тәуекелдерді басқару тәжірибелерінің негізінде біздің экономикаға қолайлы басқару әдістерін анықтау.
Менің жұмысымның негізгі мақсаты - банктік тәуекелдер аясында банктік менеджменттің ең тиімді құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады.
Зерттеу объектісі «Қазақстан Халық Банкі» АҚ-ның қызметі болып табылады.
Зерттеу тапсырмасы банктік тәуекелдерді басқару бойынша банктің қызметі.
Бұл жұмысты жазуда теориялық негіз ретінде Қазақстан, Ресей және шетел экономистерінің жазған ғылыми еңбектері және Қазақстан Республикасының банкке байланысты нормативтік құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан құрылған. Кіріспеде жұмыстың өзектілігін дәлелдей келе, мен, бірінші тарауда жалпы банктік тәуекелдердің маңызын зерттеп, банктік тәуекелдердің экономикалық мәнін қарастырдым .
Екінші тарауда банктік тәуекелдерді басқару әдістерін , «Қазақстан Халық Банкі» акционерлік қоғамының тәжірибесінде валюталық тәуекелдерді, пайыздық тәуекелдерді және несиелік тәуекелдерді басқарудың негізгі мәселелерін қарастырдым.
Екінші деңгейлі банктердің тәуекелдерін шетел тәжірибесі негізінде жетілдіру жолдарын үшінші тарауда көрсеттім .
Жоғары тәуекелді талап ететін қызмет түрінде жоғары табысқа жету үшін банктер шешім қабылдаудың ерекше механизмдерін дамытуы қажет. Банктер өздеріне қандай тәуекелдер және қандай көлемде тәуекел қабылдай алатындығын бағалауы қажет; тәуекелдің түрі күтілетін табысқа сай келетіндігін анықтауы қажет. Осылардың негізінде тәуекел факторларының әсерін төмендететін іс-шаралар құрып және оларды жүзеге асыру керек. Бұл міндеттің жүзеге асыру әдісі банктің басшылығына тәуекелдің сол немесе басқа түрін бақылап отыру және өлшеу, анықтау және осы арқылы оның әсерін төмендететін тәуекелді басқару жүйесін құру болып табылады.
Банктік қызмет өзінің табиғаты бойынша банк өнімдерінің күрделілігіне байланысты көбейетін тәуекелдер жүйесінің пайда болуын анықтайды .
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен байланысты, әсіресе банктер үшін тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып келеді.Өйткені, банктер нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда. Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан банктер косымша капиталды қажет етеді. Банктік кызметтер тәуекелсіз жүруі мүмкін емес, өйткені банктің кез келген операциясы тәуекелмен байланысты болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге болады.
Бұл тапқырыптың өзектілігі банк ісінің негізі - тәуекел болып табылатындығын анықтайды . Олардың қабылдайтын тәуекелдері ақылға сыйарлықтай, үнемі бақыланатын және олардың қаржылық мүмкіндіктері мен компетенттілігінің шегінде болған кезде ғана банк табысты болады. Банктердің активі, негізінен несиелері қаражаттардың кез келген ағынын, шығындарын және зиян шегулерін жаба алатындай болып, сонымен қоса біршама табыс әкелуі керек. Бұл мақсаттарға жетуді тәуекелдерді қабылдау және оларды басқару туралы банктің саясаты анықтайды .
Банктердегі тәуекелдерді басқару – қиын мәселе, бұл идентификация процесінің көп қадамдылығы, бағалау (өлшеу) және тәуекелдерді басқару. Банктердің коммерциялық операцияларын жүзеге асыру барысында тәуекелдерді басқару банк үшін күннен күнге маңыздылығы артуда .
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – банктік тәуекелдердің мәні және пайда болу себептерін талдау , сонымен қоса банктік тәуекелдерді басқару әдістерін қарастыру . Банктік тәуекелдердің теориясына талдау жасай отырып , олардың түрлерін , оларды бағалаудың әдістері мен тәсілдерін , сол сияқты олардың Қазақстанның банктік жүйесінде колданылу мен басқарылуының теориялық аспектілерін анықтау және тәуекелдерді баскаруда шетелдік тәжірибе мен отандық тәжірибені салыстыра отырып, коммерциялық банктер үшін тәуекелді баскарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Осы мақсатты ұстана отырып , бізге келесі тапсырмалар берілді :
- банктік тәуекелдердің пайда болу себептерін анықтау және олардың мәні;
- негізгі банктік тәуекелдердің сипаттамасы;
- банктік тәуекелдерді басқару әдістерін анықтау;
- тәуекелдерді басқару және оларды төмендету бойынша банк қызметінің даму жолдарын көрсету.
- Қазақстан жағдайында тәуекелдерді басқару әдісін анықтау;
- шетелдегі банктердің тәуекелдерді басқаруына талдау жасау;
- отандық және шетелдегі банктік тәуекелдерді басқару тәжірибелерінің негізінде біздің экономикаға қолайлы басқару әдістерін анықтау.
Менің жұмысымның негізгі мақсаты - банктік тәуекелдер аясында банктік менеджменттің ең тиімді құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады.
Зерттеу объектісі «Қазақстан Халық Банкі» АҚ-ның қызметі болып табылады.
Зерттеу тапсырмасы банктік тәуекелдерді басқару бойынша банктің қызметі.
Бұл жұмысты жазуда теориялық негіз ретінде Қазақстан, Ресей және шетел экономистерінің жазған ғылыми еңбектері және Қазақстан Республикасының банкке байланысты нормативтік құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан құрылған. Кіріспеде жұмыстың өзектілігін дәлелдей келе, мен, бірінші тарауда жалпы банктік тәуекелдердің маңызын зерттеп, банктік тәуекелдердің экономикалық мәнін қарастырдым .
Екінші тарауда банктік тәуекелдерді басқару әдістерін , «Қазақстан Халық Банкі» акционерлік қоғамының тәжірибесінде валюталық тәуекелдерді, пайыздық тәуекелдерді және несиелік тәуекелдерді басқарудың негізгі мәселелерін қарастырдым.
Екінші деңгейлі банктердің тәуекелдерін шетел тәжірибесі негізінде жетілдіру жолдарын үшінші тарауда көрсеттім .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы және жеке бөлім).
2. Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы Қазақстан Республикасының заңы 19 шілде, 2003 ж.
3. «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР-сы заңы № 281-1 10.06.98 ж. № 415-2 13.05.2003ж.
4. «Несиелік бюролар және несиелік тарихты қалыптастыру туралы» ҚР-сының заңы № 573-2 06.07.2004ж. берілген
5. «Банкротық туралы» ҚР-сының заңы № 427-2 03.06.2003ж.
6. «Ұлттық банк туралы» ҚР-сы Президентінің Заң күші бар Жарлығы, 1995 жыл 30 наурыздағы № 2155
7. «Банктер және банктік қызмет туралы» ҚР-сы Президентінің Заң күші бар Жарлығы, № 2444 01.12.2005 ж.
8. «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы»№ 213 қаулысы 03.06.02 ж.
9. «Екінші деңгейдегі банктерде тәуекелді басқару және ішкі басқару жүйесінің болуына қойылатын талаптар туралы» № 434 06.12.2003 ж
10. Правила предоставления займов физическим лицам в АО «Народный банк Казахстана» № 389 15.09.2005 г. 13.01.2006 г.
11. Банковсое дело / Под ред. Белоглазовой Г.Н., Кроливецкой Л.Н. – СПб.: Питер, 2002 г.
12. Банковсое дело / Под ред. Колесникова В.И. – М.: Финансы истатистика, 2000 г.
13. Банковсое дело / Под ред. Коробовой Г.Г. – М.: Финасы и статистика, 2000 г.
14. Банковсое дело / Под ред. Лаврушина О.И. – М.: Финансы и статистика, 2000 г.
17. Банковсое дело / Под ред. Сейткасымова Г.С. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998 г.
18. Давлетов М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстана. Алматы: Қаржы-Қаражат, 2000 г.
19. Давлетов М.Ш:, Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. А.: Экономика, 2001 г.
20. Калиев Г.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстана. Алматы: Қаржы-Қаражат, 2000 г.
21. Көшенова Б.А. Ақша, Несие, Банктер, Валюталық қатынастар. – Алматы: Экономика, 2000 г.
22. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары.–Алматы: ИздатМаркет, 2004 г.
23. Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. – М.: ИКЦ ДИС, 1997.
24. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2004 г.
25.Айманова Л.Б.Управление кредитными рисками Казахстанскими коммер-ческими банками // КазЭУ хабаршысы 2005 г. № 3
26. Воронин Д.В. Устойчивость банковской систем, роль кредитных бюро. // Банковсое дело,№ 10, 2003 г.
27. Гаджиев Ф.Р. Управление валютными рисками.// Деньги и кредит.1999.№9
28. Ильясов С.М. Управление активами и пассивами банков. // Деньги и кредит. 2000 г. № 5.
29. Кредитное бюро – мост между кредиторами и заемщиками, интервью с Анваром Ахмедовым, Натальей Пирожковой и Владимиром Ивлевым // Рынок ценных бумаг Казахстана, № 9, 2005 г
30. Кулмагамбетов А.Р. Управление финансовыми рисками. // Рынок ценных бумаг Казахстана . 1998 г. № 9.
31. Кондратюк Е.А. Понятие банковских рисков и их классификация // Деньги и кредит. 2004г. № 6
32. Копбаева Г.Ш. Управление кредитными рисками // Деньги и кредит. 2002 г №1
33. Лисак Б.И. О системах управления рисками в коммерческих банках // Банки Казахстана .2005. № 3
34. Методология рейтингового анализа коммерческих банков // Рынок ценных бумаг. 2005 г. № 20.
35. Осипенко Т.В. О системе рисков банковской деятельности. // Деньги и кредит. 2000 г. № 4.
36. Сейтенова З. Риски банковских организаций // РЦБК .2005 г. №2
37. Супрунович Е.Б. Управление рыночным риском // Банковское дело 2003 г. №1
38. Тлеукулова Г. Организация взаимодействия головного банка с филиалами при управлении кредитными рисками // Финансы и кредит. 2005 г. № 4
39. Инструкции и положения по кредитованию населения ОАО «Народный банк Казахстана»
40. Кредитная политика АО «Народный Банк Казахстана»
41. www.halykbank.kz.
42. www.google.kz.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы және жеке бөлім).
2. Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы Қазақстан Республикасының заңы 19 шілде, 2003 ж.
3. «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР-сы заңы № 281-1 10.06.98 ж. № 415-2 13.05.2003ж.
4. «Несиелік бюролар және несиелік тарихты қалыптастыру туралы» ҚР-сының заңы № 573-2 06.07.2004ж. берілген
5. «Банкротық туралы» ҚР-сының заңы № 427-2 03.06.2003ж.
6. «Ұлттық банк туралы» ҚР-сы Президентінің Заң күші бар Жарлығы, 1995 жыл 30 наурыздағы № 2155
7. «Банктер және банктік қызмет туралы» ҚР-сы Президентінің Заң күші бар Жарлығы, № 2444 01.12.2005 ж.
8. «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы»№ 213 қаулысы 03.06.02 ж.
9. «Екінші деңгейдегі банктерде тәуекелді басқару және ішкі басқару жүйесінің болуына қойылатын талаптар туралы» № 434 06.12.2003 ж
10. Правила предоставления займов физическим лицам в АО «Народный банк Казахстана» № 389 15.09.2005 г. 13.01.2006 г.
11. Банковсое дело / Под ред. Белоглазовой Г.Н., Кроливецкой Л.Н. – СПб.: Питер, 2002 г.
12. Банковсое дело / Под ред. Колесникова В.И. – М.: Финансы истатистика, 2000 г.
13. Банковсое дело / Под ред. Коробовой Г.Г. – М.: Финасы и статистика, 2000 г.
14. Банковсое дело / Под ред. Лаврушина О.И. – М.: Финансы и статистика, 2000 г.
17. Банковсое дело / Под ред. Сейткасымова Г.С. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998 г.
18. Давлетов М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстана. Алматы: Қаржы-Қаражат, 2000 г.
19. Давлетов М.Ш:, Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. А.: Экономика, 2001 г.
20. Калиев Г.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстана. Алматы: Қаржы-Қаражат, 2000 г.
21. Көшенова Б.А. Ақша, Несие, Банктер, Валюталық қатынастар. – Алматы: Экономика, 2000 г.
22. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары.–Алматы: ИздатМаркет, 2004 г.
23. Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. – М.: ИКЦ ДИС, 1997.
24. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2004 г.
25.Айманова Л.Б.Управление кредитными рисками Казахстанскими коммер-ческими банками // КазЭУ хабаршысы 2005 г. № 3
26. Воронин Д.В. Устойчивость банковской систем, роль кредитных бюро. // Банковсое дело,№ 10, 2003 г.
27. Гаджиев Ф.Р. Управление валютными рисками.// Деньги и кредит.1999.№9
28. Ильясов С.М. Управление активами и пассивами банков. // Деньги и кредит. 2000 г. № 5.
29. Кредитное бюро – мост между кредиторами и заемщиками, интервью с Анваром Ахмедовым, Натальей Пирожковой и Владимиром Ивлевым // Рынок ценных бумаг Казахстана, № 9, 2005 г
30. Кулмагамбетов А.Р. Управление финансовыми рисками. // Рынок ценных бумаг Казахстана . 1998 г. № 9.
31. Кондратюк Е.А. Понятие банковских рисков и их классификация // Деньги и кредит. 2004г. № 6
32. Копбаева Г.Ш. Управление кредитными рисками // Деньги и кредит. 2002 г №1
33. Лисак Б.И. О системах управления рисками в коммерческих банках // Банки Казахстана .2005. № 3
34. Методология рейтингового анализа коммерческих банков // Рынок ценных бумаг. 2005 г. № 20.
35. Осипенко Т.В. О системе рисков банковской деятельности. // Деньги и кредит. 2000 г. № 4.
36. Сейтенова З. Риски банковских организаций // РЦБК .2005 г. №2
37. Супрунович Е.Б. Управление рыночным риском // Банковское дело 2003 г. №1
38. Тлеукулова Г. Организация взаимодействия головного банка с филиалами при управлении кредитными рисками // Финансы и кредит. 2005 г. № 4
39. Инструкции и положения по кредитованию населения ОАО «Народный банк Казахстана»
40. Кредитная политика АО «Народный Банк Казахстана»
41. www.halykbank.kz.
42. www.google.kz.
Мазмұны
Кіріспе
1. Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні
1.1 Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері және
олардың классификациясы
1.2 Активті және пассивті операциялардың тәуекелдері
1.3 Банктік тәуекелдерді басқару және бағалау әдістері
2. Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының тәжірибесінде
банктік тәуекелдерді басқару әдістері
2.1 Валюталық тәуекелдерді басқару мәселелері
2.2 Пайыздық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістері
2.3 Несиелік тәуекелді басқару : талдау және бағалау
3. Шетел тәжірибесіне сүйене отырып , банктік тәуекелдерді
басқаруды жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жоғары тәуекелді талап ететін қызмет түрінде жоғары табысқа жету үшін
банктер шешім қабылдаудың ерекше механизмдерін дамытуы қажет. Банктер
өздеріне қандай тәуекелдер және қандай көлемде тәуекел қабылдай алатындығын
бағалауы қажет; тәуекелдің түрі күтілетін табысқа сай келетіндігін анықтауы
қажет. Осылардың негізінде тәуекел факторларының әсерін төмендететін іс-
шаралар құрып және оларды жүзеге асыру керек. Бұл міндеттің жүзеге асыру
әдісі банктің басшылығына тәуекелдің сол немесе басқа түрін бақылап отыру
және өлшеу, анықтау және осы арқылы оның әсерін төмендететін тәуекелді
басқару жүйесін құру болып табылады.
Банктік қызмет өзінің табиғаты бойынша банк өнімдерінің күрделілігіне
байланысты көбейетін тәуекелдер жүйесінің пайда болуын анықтайды .
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын
объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында
кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел
жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында
кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен байланысты, әсіресе банктер үшін
тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып келеді.Өйткені, банктер нарықтағы
конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда.
Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты
болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып
табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық
мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер
тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады.
Сондықтан банктер косымша капиталды қажет етеді. Банктік кызметтер
тәуекелсіз жүруі мүмкін емес, өйткені банктің кез келген операциясы
тәуекелмен байланысты болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді
дұрыс басқармауына байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына
көз жеткізуге болады.
Бұл тапқырыптың өзектілігі банк ісінің негізі - тәуекел болып
табылатындығын анықтайды . Олардың қабылдайтын тәуекелдері ақылға
сыйарлықтай, үнемі бақыланатын және олардың қаржылық мүмкіндіктері мен
компетенттілігінің шегінде болған кезде ғана банк табысты болады.
Банктердің активі, негізінен несиелері қаражаттардың кез келген ағынын,
шығындарын және зиян шегулерін жаба алатындай болып, сонымен қоса біршама
табыс әкелуі керек. Бұл мақсаттарға жетуді тәуекелдерді қабылдау және
оларды басқару туралы банктің саясаты анықтайды .
Банктердегі тәуекелдерді басқару – қиын мәселе, бұл идентификация
процесінің көп қадамдылығы, бағалау (өлшеу) және тәуекелдерді басқару.
Банктердің коммерциялық операцияларын жүзеге асыру барысында тәуекелдерді
басқару банк үшін күннен күнге маңыздылығы артуда .
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – банктік тәуекелдердің мәні және
пайда болу себептерін талдау , сонымен қоса банктік тәуекелдерді басқару
әдістерін қарастыру . Банктік тәуекелдердің теориясына талдау жасай отырып
, олардың түрлерін , оларды бағалаудың әдістері мен тәсілдерін , сол сияқты
олардың Қазақстанның банктік жүйесінде колданылу мен басқарылуының
теориялық аспектілерін анықтау және тәуекелдерді баскаруда шетелдік
тәжірибе мен отандық тәжірибені салыстыра отырып, коммерциялық банктер үшін
тәуекелді баскарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Осы мақсатты ұстана отырып , бізге келесі тапсырмалар берілді :
- банктік тәуекелдердің пайда болу себептерін анықтау және олардың мәні;
- негізгі банктік тәуекелдердің сипаттамасы;
- банктік тәуекелдерді басқару әдістерін анықтау;
- тәуекелдерді басқару және оларды төмендету бойынша банк қызметінің
даму жолдарын көрсету.
- Қазақстан жағдайында тәуекелдерді басқару әдісін анықтау;
- шетелдегі банктердің тәуекелдерді басқаруына талдау жасау;
- отандық және шетелдегі банктік тәуекелдерді
басқару тәжірибелерінің негізінде біздің экономикаға қолайлы
басқару әдістерін анықтау.
Менің жұмысымның негізгі мақсаты - банктік тәуекелдер аясында банктік
менеджменттің ең тиімді құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады.
Зерттеу объектісі Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның қызметі болып
табылады.
Зерттеу тапсырмасы банктік тәуекелдерді басқару бойынша банктің
қызметі.
Бұл жұмысты жазуда теориялық негіз ретінде Қазақстан, Ресей және
шетел экономистерінің жазған ғылыми еңбектері және Қазақстан
Республикасының банкке байланысты нормативтік құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан құрылған. Кіріспеде жұмыстың
өзектілігін дәлелдей келе, мен, бірінші тарауда жалпы банктік тәуекелдердің
маңызын зерттеп, банктік тәуекелдердің экономикалық мәнін қарастырдым .
Екінші тарауда банктік тәуекелдерді басқару әдістерін ,
Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының тәжірибесінде валюталық
тәуекелдерді, пайыздық тәуекелдерді және несиелік тәуекелдерді басқарудың
негізгі мәселелерін қарастырдым.
Екінші деңгейлі банктердің тәуекелдерін шетел тәжірибесі негізінде
жетілдіру жолдарын үшінші тарауда көрсеттім .
1. Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні
1.1 Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері және
олардың классификациясы
Тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс.
Өйткені тәуекел біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді.
Тәуекел деп оқиғаның болу немесе болмау мүмкіндігін жүз проценттік
нақтылықпен болжай алмауын айтамыз. Кез келген адам тәуекел деңгейін
төмендетуге тырысады. Өйткені жағымсыз оқиғаның болу
жағдайында тәуекелге ұшыраған адам шығын шегеді. Тәуекел деңгейін
төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп баламалардың бар болуын
қалаймыз. Яғни, таңдау құқығына ие болғымыз келеді. Тәуекел деңгейі мен
табыстылық деңгейі өзара пропорционал болып келеді.Яғни , тәуекел деңгейі
неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым жоғары болады .
Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса , табыс та төмен болады.
Сондықтан кез келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды[1].
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып , банк үшін тәуекелді басқару ең
маңызды мәселелердің бірі болып келетінін айтып кеткен жөн. Өйткені кез
келген банктің қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет
ету уақтысында банктің іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей
байланысты болып келеді . Сондықтан банктің болашақта банкроттыққа ұшырауы
немесе ұшырамауы банктің тәуекелді басқаруымен байланысты.Банк ісінде
тәуекел деп банктің табысы мен капиталына кері әсер ететін оқиғалардың
болу ықтималдылығын айтамыз. Тәуекел жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен
сипатталады. Бұл оқиғаларға мыналар жатады: табыстың төмендеуі,берілген
несиелердің қайтарылмауына байланысты шығындардың пайда болуы,
базалық ресурстардың азаюы , баланстан тыс операциялар бойынша
төлемдердің төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ тәуекел
деңгейі қаншалықты төмен болса , жоғары табыс алу ықтималдығы да
соншалықты төмен болады.Сондықтан кез келген банк өзінің қаражаттарын
табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерге жұмсауға тырысады.
Банк басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу
себептеріне аса маңызды көңіл бөледі (1-сурет).[2] Тәуекелдің пайда
болуының үш көзін атап өтуге болады. Алғашқы екі түрі объективті сипатта,
яғни банктің іс-әрекеттеріне байланыссыз немесе тәуелсіз болады. Ал,
үшінші түрі субъективті сипатта болады , яғни банк қызметіне тәуелді болып
келеді.
1. Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының өзгеруіне тәуелді
қаржылық жағдайды айтамыз. Ол мыналардан тұрады:
а) Проценттік тәуекел — ағымдағы проценттік мөлшерлеменің
өзгеруімен байланысты тәуекелдің түрі.
b) Валюталық тәуекел - валюта бағамының өзгеруімен байланысты
тәуекелдің түрі.
с) Инвестициялық тәуекел қор нарығындағы өзгерістермен байланысты
тәуекелдің түрі.
2. Контрагент тәуекелі немесе несиелік тәуекел деп —
контрагенттің міндеттемелерін орындамауына немесе берілген несиені
қайтармауына байланысты тәуекелді айтамыз.
3. Басқару немесе менеджмент тәуекелі. Ол мыналардан тұрады:
а) Оперативтік тәуекел — банктің кейбір функцияларымен байланысты
тәуекелді айтамыз. Оларға мыналар жатады: банктің ұйымдастырушылық
қүрылымы, ақпараттық және технологиялық жабдықтармен камтамасыз етілу
дәрежесі , кадрлардың мамандану деңгейі , банктің өз қызметін жедел және
нақты орындау қабілеті.
б) Стратегиялық тәуекел - банк қызметінің дұрыс үйымдаспауымен немесе
жіберілген қателермен байланысты тәуекелдің түрі. Олар : шешім қабылдау
үшін ақпараттық базаның жеткіліксіздігі , каржы нарығының математикалық
модельдерінің сапасының төмен болуы , болжау және жоспарлау әдістемелерінің
толық еместігі.
Тәуекелдердің пайда болу көзі
субъективті
объективті
Нарықтық
тәуекел
Несиелік
тәуекел
Басқару тәуекелі
Проценттік Валюталық Инвестициялық
тәуекел тәуекел тәуекел
Опциондық Стратегиялық
тәуекел тәуекел
1-сурет. Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері
Тәуекел деңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп екіге
бөлуге болады.
Жоғарыда келтірілген факторлар келесі жиі кездесетін
банктік тәуекелдердің пайда болуына себеп бола алады:
- Өтімділік тәуекелі активтерді тез арада ақшаға айналдыру немесе
міндеттемелерді орындау үшін керек ресурстарды тарту
қабілетін жоғалтумен байланысты.
- Проценттік тәуекел нарықтағы проценттік ставканың ауыткуымен
байланысты.
- Несиелік тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен
байланысты.
- Нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы кағаздардың мүмкін болатын
құнсыздануымен байланысты.
- Саяси тәуекел мемлекеттегі саяси жағдайдың түрақтылығымен
сипатталады.
- Валюталық тәуекел валюталық бағамның жоспарланған деңгейдегі
ауытқуымен байланысты.
- Операциондық тәуекел төлемдерді жүргізу барысында
немесе мәліметтерді электрондық өңдеу кезінде пайда болады.
- Экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы болатын
жағымсыз жағдайларға байланысты пайда болады.
- Келеңсіз жағдай тәуекелі табиғи апаттармен немесе
төтенше жағдайлармен байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі.
Банк өзінің іс-әрекеттері нәтижесінде тәуекелдердің сан алуан түріне
ұрынады. Мұндай тәуекелдер пайда болу уақтысына , пайда болу жеріне, ішкі,
сыртқы факторларға және тағы басқа көптеген критерийлерге байланысты
жіктеледі. Тәуекелдің барлық түрлері өзара байланысты болып табылады.
Сондықтан тәуекелдің бір түрінің өзгеруі басқа да тәуекел түрлерінің
өзгеруіне себеп болады. Осы себептерге байланысты банк үшін әр тәуекелдің
түрін талдау , оның басқа тәуекелдің түрлерімен байланысын анықтау қиынға
соғады.
Тәуекелді басқару мен бағалау тиімділігі көбіне оның классификациясымен
анықталады. Тәуекелдерді классификациялау деп көзделген мақсаттарға жету
үшін оларды анықталған белгілері бойынша белігілі бір топтарға бөлуді
айтамыз. Ғылыми негізделген классификация жалпы жүйедегі әрбір тәуекелдің
орнын анықтауға мүмкіндік береді. Ол тәуекелді басқарудың керекті әдістері
мен тәсілдерін тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Қазіргі заманға сай
экономикалық әдебиеттер мен тәжірибеде басқару және талдау мақсаттарына
байланысты банк тәуекелдерінің көптеген классификациялары бар.
Несиелік тәуекел – негізгі тәуекел, себебі несиелеу банк қызметінің
негізі болып табылады.
Несиелік тәуекел түсінігінің көптеген нұсқалары бар. Кейбіреулеріне
тоқталайық: қарыз алушының негізгі қарызды және несиеге тиесілі пайызды
несие берушіге (банкке) төлемеу қаупі; қарызды өтемеу тәуекелі - қарыз
алушының өз міндеттемесін орындамау мүмкіндігі; ссуданы қайтармау себебінен
таза табыс пен акцияның нарықтық бағасының өзгеруі; қарыз алушының қарызды
жабу мүмкіндігі мен қарызға қызмет жасау (пайыздарды төлеу) мүмкіндігінің
жоқтығы салдарынан банк табысының төмендеуі мен акционерлік капитал
бөлігінің төмендеуіне әкеліп соқтырады[3].
Несиелік тәуекелге қарыздық бағалы қағаздар шығаратын эмитент , олар
бойынша пайыздарды немесе негізгі қарыз сомасын төлеуге мүмкіндігі болмауы
да кіреді. Несиелік тәуекел қарыз алушылар мен несие берушілерді де негізгі
қызықтыратын нәрсе.
Міндеттерге қызмет етуге болатын ақша қаражаттарының қозғалысына жалпы
экономикалық ортамен қоса, банктің ішкі ортасы да әсер етеді. Жеке тұлғаның
қарызды өтеу мүмкіндігіне оның қызметпен қамтылу деңгейі, меншікті
капиталдың көлемі және тағы басқалары әсер етеді. Осыған орай банк ссуда
алуға сұраныстың әрбірінде қарызгердің қарызды уақытылы қайтару мүмкіндігін
анықтау үшін талдау жүргізеді. Мемлекетік инвестициялық бағалы қағаздардың
(оларды формальді түрде мемлекетің несиелеу инструментеріне де
қатынастыруға болады) тәуекелі аз болғанымен, олар бойынша міндетемелердің
орындалмау жағдайы да болған.
Осылай, несиелік тәуекелідің көлемі сыртқы факторлармен қоса ішкі
факторлардың әсеріне де байланысты болады. Несиелік тәуекелді басқарудың
негізгі әрекеті банктің ішкі саясат сферасына қатысты.
Несиелік тәуекел – банктің қаржылық жоғалуына әкелуі мүмкін клиенттердің
келісім шартта көрсетілген немесе күтілген қаржылық міндеттерін орындамау
тәуекелі. Осылай, несиелік тәуекел – клиенттің банк алдындағы өз міндетін
орындау мақсаты мен мүмкіндігіне байланысты тәуекел. Шартты түрде несиелік
тәуекелдің келесі түрлерін көрсетуге болады:
- несиелеудің тікелей тәуекелі;
- несиелеудің шартты тәуекелі;
- контрагенттің келісімді талаптарын орындамау тәуекелі;
- эмиссиялар мен орналастыру;
- клирингтік тәуекел .
Несиелік тәуекел операцияның жүргізілуінің барлық мерзімі ішінде банк
тәуекелге бас ұратын несие мен несиелік өнімдерді ұсынумен байланысты.
Несиелеудің тікелей тәуекелі клиенттің нақты міндеттемесі орындалмау
мүмкіндігімен байланысты. Бұл тәуекел ссудадан бастап тігілу
операцияларымен аяқталатын барлық банк өнімдеріне қатысты.Несиелеу
операциясын жүргізу мерізімінің барлық кезеңінде бар болғандықтан ұзақ
мерзімді несиелеу қысқа мерзімді несиелеуге қарағанда тәуекелі жоғары
болады. Тәуекелдің бұл түрі міндеті болады, бірақ ол нақты бағалауға
мүмкіндік береді. Тәуекелдің есептік көлемі негізінде керекті резерв көлемі
мен пайыз көлемі анықталады. Берілген тәуекел негізінен қарыз алушының
несие мүмкінгіне (коэффициенттер, ақша ағынының талдауы, рейтингтік
бағалау, басқа да әдістемелер) негізделеді.
Несиелеудің шартты тәуекелі клиенттердің мүмкін міндеттемелері уақытылы
орындалмау мүмкіндігіне байланысты тәуекел. Басқа сөзбен айтқанда,
несиелеудің шартты тәуекелі – бұл несиелеудің мүмкін тәуекелі. Бұл тәуекел
мысалы, аккредитив көрсеткенде, кепіл бизнесте пайда болады.
Келісім шартты орындау уақытына дейін контрагенттің келісімнің шарттарын
орындамау тәуекелі несие тобына жатады, өйткені бағалаудың негізгі
аспектісі несиелік шешім қабылдаумен байланысты контрагентің несиелік
мүмкіндігі. Оның көлемі берілген келісім шартты басқа клиентпен келісім
шартқа ауыстыруға қажетті,сонымен қоса нарықтың ауытқуларына байланысты
басқадай ағымдағы шығындар көлеміне байланысты анықталады. Егер талдамалық
келісім шарт бойынша нарық пайыз мөлшерлемесі жойылу келісім шартына
қарағанда тиімділігі аз болса, онда банк шығын шегеді. Тәуекелдің мұндай
түрі синдицирланған несиелеу кезінде мүмкін: контрагент банк клиентпен
келісім шарт жасасқаннан кейін өзінің міндеттерін орындауынан бас тартуы
мүмкін. Депозитті келісім шарт жасасу барысында банктік қаражаттар белгілі
бір кезеңге тартылған және бұл қаражаттарды белгілі бір активті
операцияларға салады. Егер клиент депозиттерді қайта талап етсе, банкке
пассивтермен қамтылмаған активтер қалады.
Келісім шарт орындау мерзіміне контрагентің міндеттермелерін орындамау
тәуекелі банк келісімдегі шарттарының өз бөлігін орындауы, бірақ
қаражаттардың жауапты қозғалысының болмауы кезінде жүргізіледі. Бұл кезде
келісім шарттар бұзылмауы мүмкін, мысалы сағаттарының айырмашылығы.Осылай,
берілген тәуекел несиелеудің тікелей тәуекеліне жатады.
Эмиссия мен орналастыру тәуекелі андеррайтинг пен сатушы немесе
эмитенттен бағалы қағаз немесе басқада қарыз инструментін алуға міндеттеме
алып бағалы қағаздарды орналастыру қызметі кезінде болапды. Бұл тәуекел
қазіргі кезде көптеген банктер қарыздық бағалы қағаздар шығарумен
айналыстындықтан өте маңызды.Бұл кезде келісілген мерзімде инвесторға
немесе сатып алушыға инструмент сатылмау тәуекелі бар болады. Эмиссия мен
орналастыру тәуекелінің негізін банктен қысқа мерзімге алынған бағалы
қағаздар немесе басқа да қарыз инструментінің нарық құны эмитенттің
қаржылық жағдайы өзгергенде өзгеруі банкті қаржылық шығынға ұшырататындығы
құрайды.
Клирингтік тәуекел клиентердің тапсырысы бойынша қаражаттарды аудару
операцияларында пайда болады және клиенттің шотынан банктің шотына уақытылы
түспеуінен болады.
Берілген тәуекелдер несие тобына жинақталған, себебі клиентерге немесе
контрагент банктерге қаражаттар ұсынуға байланысты міндеттемелердің пайда
болуымен сәйкес келеді .
Осылай, негізгі анықтама келесі түрде болады: несиелік тәуекел – несие
алушының банкке негізгі қарыздың сомасын қайтармауы, қайтару мүмкіндігінің
жоқтығы немесе қайтару ынтасының жоқтығы салдарынан басқа сөзбен айтқанда,
несиелік тәуекел – банк алдында клиент өзінің қаржылық міндеттемесін
орындау мүмкіндігі мен ынтасына байланысты тәуекел.
Тәжірибеде барлық тәуекелдер өзара байланысты және өзара тәуелді (мысалы,
несие тәуекелі пайыз тәуекелімен тығыз байланысты орналасқан). Яғни,
несиелік тәуекелді басқару толығымен банктің қарызгердің қаржылық жағдайы
мен оның болашақтағы динамикасын толық және дұрыс анықтау мүмкіндігіне
байланысты. Айта кеткен жөн, несиелік тәуекелді бағалау кезінде клиентің
қарызды қайтару дайындығына үлкен көңіл бөлген жөн.Осы кезде ең бірінші
сапалық факторларға кейін сандық факторлар алынады.
Нарықтық тәуекел жоспарланғанмен салыстырғанда банк табысты ала алмауы
немесе банк шығынға ұшырайтын қаржылық инструментердің бағасының өзгеруі.
Нарықтық тәуекел тобына көбінесе пайыздық, валюталық,өтімділік және т.б.,
яғни қандай да болмасын экономикалық көрсеткіштер мен индикаторлардың
өзгеруіне (инфляция темпі, қайта қаржыландыру мөлшері, бағалы қағаздардың
бағасы, валюта курсы, биржалық индекстер және т.б.) байланысты тәуекелдер
кіреді. Мұндай кең деңгейдегі нарық тәуекелділігінің анықтамасына
несиелік тәуекел де кіреді.
Кей кезде нарықтық тәуекел шағын деңгейде түсіндіріледі: қорлық нарықтың
конъюнктурсына тәуелді портфельді инвестицияларды басқару кезінде пайда
болатын тәуекел4.
Пайыздық тәуекелдерге берілген несиелердің пайыздық мөлшерлемесінен
тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыз мөлшерлемесінен артып кету
тәуекелі жатады. Сондықтан пайыздық тәуекел тікелей және нақты несиелік
тәуекелдің конъюктурасымен байланысты.Акциялар бойынша дивиденттердің
өзгеруінен, облигациялар, сертификаттар, басқа да бағалы қағаздар бойынша
пайыз мөлшерлемесінің өзгеруінен инвестор–банктердің ұшырайтын жоғалту
тәуекелдері пайыздық тәуекелдерге жатады. Нарықтық мөшерлеме динамикасы
табыстар мен шығындар арасындағы өзгеріс көлеміне әсер етеді, сондықтан
шағын мағынада пайыздық тәуекелді пайыз маржасының азаюына байланысты банк
табысының жоғалу немесе қысқару тәуекелімен түсіндіруге болады. Басқа
сөзбен айтқанда, тартылған қаражаттардың орташа құнының активтердің орташа
құнынан асып кету тәуекелі.
Пайыздық тәуекелге ұшырайтын банктің активтерінің негізгі құрамдасына
бағалы қағаздардың сауда портьфелі жатады. Пайыздың нарықтық бағасының
жоғарылауы негізінен бекітілген пайызбен облигациялардың, бағалы
қағаздардың айналым құнының төмендеуіне алып келеді. Орта мерзімді және
ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға қаражаттар салған инвестор бекітілген
деңгеймен салыстырғандағы ағымдағы орта нарықтық пайыздың өсуі кезіндегі
бекітілген пайызбен пайыздық тәуекел алады.Бұл тәуекелге бекітілген
деңгеймен салыстырғанда ағымдағы орта нарықтық пайыздың өсуі кезіндегі
бекітілген пайызбен орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға
қаражаттар салған эмитент те ұшырайды.
Инфляция кезінде пайыз мөшерлемесінің жылдам өсуі барысында берілген
тәуекел түрі қысқа мерзімді бағалы қағаздарға да маңызы бар.
Пайыздық тәуекелге несиелік тәуекел көлеміне қосылмаған болса, берілген
несие бойынша қарызгердің пайызды төлемеу тәуекелі де жатады.
Бекітілген пайыз мөлшерлемесімен ұзақ мерзімді несие беру банк несиелеу
кезеңінде пайыз мөлшерлемесі өсу тәуекеліне ұшырайды. Пайыз тәуекеліне
пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне сезімтал активтер мен пассивтер қатынасы
ең көп әсер етеді. Сондықтан да ұзақ мерзімді несиелеу кезінде банктер
өзгермелі пайыздар құруға талпынады.
Банктің активтер мен пассивтерінің көп бөлігі пайыз мөлшерлемесінің
өзгеру тәуекеліне ұшырайды. Сондықтан, жақсы қызмет жасайтын банктің
табыстары мен шығындарының көп бөлігін пайыздық табыстар мен шығындар құруы
керек. Осылай, банк банкаралық несиені нарықтық құнынан жоғары алу
тәуекеліне ұшырайды, яғни пайыздық шығындар жоғарылайды. Депозиттерді
орналастыру кезінде керісінше жағдай пайда болады.
Осылай, пайыздық тәуекел пайыздың өзгеруіне байланысты табыстың, сонымен
қоса қарызды жабу уақытына байланысты ауытқуының тәуелділігін көрсетеді.
Пайыздық мөлшерлемесінің ауытқуы оларға тәуелді банк балансының барлық
позицияларының бағасына әсер етеді. Олардың кейбіреулері пайыз
мөлшерлемесінің деңгейіне, кейбіреулері - банктер арасындағы айырмашылыққа
тәуелді болып келеді.
Егер пайыздық тәуекелге көп жағдайларда қарыздық қаржылық институттар
байланысты болса, онда қор – кәсіби және өндірістік қаржылық институттар.
Егер пайыздық тәуекел пайыз мөлшерлемесінің ауытқу деңгейіне байланысты
болса, ал қор – қаржылық құралдың бағасының ауытқуына байланысты.
Қазіргі заманғы ресейлік әдебиеттерде қор тәуекеліне үлкен көңіл
бөлінбейді. Бұл қор құралдары нарғының дамымағандығымен байланысты. Шетел
әдебиеттерінде бұл тақырыпқа көп шығарылымдар бар, бірақ олар портфель
теориясы негізінде құрылған немесе техникалық талдау әдістерін сипаттайды.
Қордық тәуекел банктің портфельінде бар бағалы қағаздардың курстық
бағасының өзгеруі салдарынан жоғалтулардың болу мүмкіндігін білдіреді.
Табыстарды жоғалтудың басқа себебі инфляция болып табылады. Орта мерзімді
немесе қысқа мерзімді несиелеу кезіндегі жоғалтулар шамалы болуы мүмкін.
Валюталық тәуекел валюта курсының ауытқуына байланысты табыстың азаюы
немесе аз пайда алу, жоғалту тәуекелін білдіреді. Ұйымның бұл тәуекелге
ұшырауы сол немесе басқа валютадағы активтер мен міндеттемелер көлемінің
сай келмеу деңгейімен анықталады.Осылай, валюталық тәуекел өзімен баланстық
тәуекелді білдіреді.
Валюталық курстың жағымды өзгеруі салдарынан пайда табу қосымша немесе
негізгі мақсаты болып табылатын операцияның кейбір түрлеріне
валюталық тәуекел басқару сабағы болуы мүмкін. Оларға бірінші кезекте
валютамен конверсиондық спекулянттық операциялар жатады.
Шетел валюталарының курсының өзгеруі осы валюталарда көрсетілген банктің
барлық позицияларына ( несиелер, депозиттер, бағалы қағаздар, шетел
валютасында ұшыраған табыстар мен шығындар,сонымен қоса қолма-қол шетел
валютасы) әсер етеді.
Өтімділік тәуекелі – валюталау (келісімді орындау мерзімі) мерзімі
келгенде банктің өзінің қаржылық міндеттемелерін орындай алмау тәуекелі.
Біздің көзқарасымыз бойынша, өтімділік тәуекелділігін нарықтық (бағалық)
тәуекелдер тобына жатқызу дұрыс емес. Бір жағынан, өтімділік тәуекеліне
банкке қатысты сыртқы факторлар әсер етеді, яғни нарықта көзделмеген
жағдайлар болуы мүмкін, мысалы заңнамадағы өзгерістер. Басқа жағынан, банк
техникалық қателіктер, менеджментік қателіктер және тағы басқаларға
байланысты міндеттемелерді орындай алмауы мүмкін.Өтімділік тәуекелін
нарықтық тәуекел қатарына қоспаудың тағы бір себебі нарықтық тәуекел нақты
инструменттерге, олардың мінездемелеріне ( пайыздық бағалы қағаздар –
пайыздық мөлшерлеменің ауытқуы, валюталық инструменттер - курстық бағамның
өзгеруі, акциялар - курстық бағаның, табыстың ауытқуы), осы уақытта
баланстық емес өтімділік тәуекелі – бұл топтасудың, банк портфелінде
инструменттер құрамының дұрыс еместігінде болып табылады. Осылайша, бұл
тәуекелдердің экономикалық пайда болуы әртүрлі. Өтімділік тәуекелі өзі
табиғатынан бағалық емес, себебі ол қаржылық инструменттердің бағасының
өзгеруінен ғана емес, сонымен қатар банк менеджментінің оның өтімділік
позициясын жоспарлау мен алдын–алу мүмкіндігіне байланысты.
Басқа тәуекелдердің ішінде елдік тәуекелдер маңыздырақ бола бастады.Ол
банктердің халықаралық қызметіне байланысты импортер, экспортер, берілген
банкпен жұмыс жасайтын клиент – елдердің экономикалық және саяси
тұрақтылығына тәуелді. Осыған орай, елдік тәуекелдер банктердің жиі
халықаралық сауда аумағына шыға бастауымен байланысты, шетел валютасы
бойынша келісім шарттың контрагенті ғана емес, сонымен қоса әртүрлі шетел
эмитентерінің бағалы қағазадарын сатып алушы ретінде, эмитент ретінде
маңызды бола бастады. Бұл тәуекел негізінен екі құрамдас бөлікке бөлінеді:
саяси және экономикалық. Саяси тәуекелдер мемлекеттің қызметі мен елдегі
саяси жағдайға негізделген. Олар банктің өзіне байланыссыз себептерден банк
қызметінің шартының бұзылуы кезінде пайда болады. Саяси тәуекелдерге
жататындар:
- әскери қызметтер, революция, ұлттандыру, меншікті конфискациялау
және тағы да басқа кездерде банк қызметін орындай алмауы;
- төтенше жағдайдардың себебінен сыртқы төлемдерді белігілі бір
мерзімге созу (көтеріліс, соғыс);
- салық заңнамасының жағымсыз өзгеруі;
- трансферттік тәуекел – төлем валютасына ұлттық валютаны
конверсациялауға және оны шетелге аударуға тиім салу. Бұл жағдайда
партнерлер алдындағы міндеттеме қолданудың шектелген сферсы бар
ұлттық валютада өтелуі;
- банк (компания) – контрагент орналасқан елдегі басқарушылық
жұмыстары негізінде келісімнің бұзылу тәуекелі.
Кей жағдайда саяси тәуекелді жеке категорияға бөліп, елдік тәуекел
құрамында қарастырмайды.
Экономикалық тәуекелге жататындар, мысалы: экономикалық блокаданы
хабарлау, шетелмен есептесуге тыйым салыну, экономикалық кризистердің
асқынуы және тағы басқалар. Олар қандай да болмасын елдегі экономикалық
және саяси жағдаймен байланысты тәуекелдерді белгілі бір кіші топқа жатқызу
шарты.
Жалпы елдік тәуекелдің көлемі үш құрамдас бөліктен тұрады: саяси
тәуекел, жалпы экономикалық және жеке экономикалық. Саяси тәуекелді бағалау
тек экспертті түрде жүреді; жалпы экономикалық - ұлттық статистика, негізгі
макроэкономикалық көрсеткіштер мен индикаторлар негізінде; жеке
экономикалық – шетел клиентінің несиелік мүмкіндігін талдау негізінде,
басқа ішкі банктік әдістер негізінде жүреді.
Осылай, банк шаруашылығына қаражат салынған мемлекеттің экономикалық
жәненемесе саяси өзгерістеріне сезімталдығы елдік тәуекелді жалпы түрде
көрсетеді. Мұндай қауіп несиелеу мен инвестициялауға байланысты пайда
болатын жалпы банк тәуекеліне жатпайтын, шетел контрагентінің инвестор
немесе несие беруші алдында өз міндетін орындамауы болып табылады. Елдік
тәуекел шетел капиталы негізінде құрылған барлық банктер мен басқа
лицензияланған банк ұйымдары үшін маңызды.Осымен байланысты елдік тәуекелді
бағалау несие алушының ағымдағы, болашақтағы, бұрынғы несиелік мүмкіндігін
талдау мен болжауға негізделген.
Банктер арқа сүйейтін әртүрлі нарықтардың тұрақты дамуымен байланысты,
операциялар сипаттамасының қиындалумен байланысты бухгалтерлік және жүйеден
тыс есепті, әртүрлі басқарушылық есептерді алу және басқарушылық шешімдерді
қабылдау үшін нақты уақыттың есептерін әрқашан дамыту және
автоматизациялау керек.Осыған орай, техникалық қателіктер мен программалық
ауытқуларға байланысты операциялық – техникалық тәуекелдер көбеюде.
Берілген тәуекелдер туралы ақпаратты қолмен енгізуді азайтып, автоматты
бақылауды құру, әртүрлі регистрлерді белгіленген мерзімдерде тексеру
жүргізу және тағы басқалары арқылы азайту керек.
Жүйелік тәуекелдер шағын мағынада банктің операциялық – техникалық
қызметінде бұзылулармен байланысты тәуекелдерді білдіреді. Мұндай контексте
операционды – техникалық және жүйелік тәуекел түсінігі шектеулі болады.
Жалпы түсінік бойынша жүйелік тәуекелдер банктік–инвестициялық топ,
байланыстырылған компаниялар немесе жалпы банк жүйесі болсын банктің
жүйесінің бөлігі ретінде қызмет жасауы керек. Бұл жағдайда, банкке тәуелсіз
құрылымдық бірлік ретінде тікелей әсер ететін факторлар жүйенің басқа
қатысушыларының қандай да болмасын қызметінің өзгеруі арқылы әсер етеді.
Заңнамалық тәуекел оның шартын орындау үшін рұқсат, лицензия алу
керектігі туындайтын немесе белгілі бір операция түрін жүргізу үшін басқа
да осы сияқты құжаттар, сонымен қоса заңнамада көрсетілген талаптардың
өзгеру мүмкіндігі бар әрбір келісім шарттарта пайда болады. Мысалы, мұндай
тәуекел шетелге қандай да болмасын институттың валюталық бақылау объектісі
болып табылатын (мысалы, орталық банк немесе Ресейде міндет жүктелген
банктер) ақша қаражаттарын, тауарларды, қызметтерді аудару кезінде пайда
болады.
Осылайша банктік тәуекелдердің түрлерін жіктеу
мақсатында тәуекелдерді мына элементтер бойынша топтаймыз:
1) коммерциялық банктің түрі немесе мамандану саласы ;
2) банктік тәуекелдің пайда болу немесе ықпал ету аясы;
3) банк клиенттерінің құрамы;
4) тәуекелділікті есептеу әдістері;
5) банктік тәуекелдің деңгейі;
6) тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру;
7) тәуекелді есепке алу сипаты;
8) банктік тәуекелді басқару мүмкіндігі.
1. Коммерциялық банктердің түрлері немесе мамандану саласы. Қазіргі
кезде коммерциялық банктердің мамандану саласына байланысты үш түрін
көрсетуте болады: маманданған, салалық және әмбебап (2- сурет)5.
Коммерциялық банктердің түрлері
әмбебап
Маманданған
салалық
Тауарлық: Салалық: Функционалдық: Нарықтық:
инновациялық; ауылшаруашылық; биржа; аймақтық;
инвестициялық; өндірістік; сақтандыру; аймақаралық;
ипотекалық; құрылыстық. трасталық; трансұлттық.
депозиттік; кооперативтік;
клирингтік. комуналдық.
2-сурет. Коммерциялық банктердің түрлері мен мамандану саласы
Маманданған банктердің кызметі белгілі бір қызметті көрсетумен
байланысты болып табылады. Банк ісінде қызмет көрсету саласына тән
тәуекелдердің түрі жиі кездеседі. Мысалы, инновациялық банктер жаңа
технологияларды несиелендірумен байланысты тәуекелдерге жиі кезігеді. Ал,
әмбебап банктерде тәуекелдің барлық түрлері жиі кездесуі мүмкін.
2. Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясы.
Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясына сәйкес
ішкі және сыртқы деп екігі бөлінеді. Сыртқы тәуекелге банктің немесе
клиенттің іс-әрекеттеріне тәуелді емес тәуекел жатады. Сыртқы тәуекелдің
деңгейіне көп факторлар әсер етеді . Олар : саяси,
экономикалық, демографиялық. әлеуметтік, географиялық және тағы басқалары
. Ішкі тәуекелге банктің және оның клиенттерінің іс-әрекеттерімен
байланысты пайда болатын тәуекелдерді жатқызуға болады. Ішкі тәуекелдерге
мыналар жатады: банк басқармасы іс-әрекетінің белсенділігі, тиімді
маркетингтік саясатты таңдауы және тағы басқа факторлар.Сыртқы тәуекелге
мемлекеттік тәуекел, валюталық тәуекел, табиғи апаттар тәуекелі жатады ,
ал ішкі тәуекелдерге банк клиентінің құрамы, банктік
операциялардың сипаты және коммерциялық банктердің түрлері жатқызылады .
Мұндағы негізгі ерекшелік сыртқы тәуекелдердің басқарылатын және
басқарылмайтын деп екіге бөлінуі болып табылады. Ал ішкі
тәуекелдер әкімшілік , қаржылық және ұйымдастырушылық деп үшке
бөлінген. Басқарылатын сыртқы тәуекелге клиенттік тәуекел,
контрпартнерлық тәуекел жатады. Басқарылмайтын сыртқы тәуекелдерге
саяси, экономикалықу сақтандыру, депозиттік, валюталық,
инвестициялық, проценттік тәуекелдер жатады.
Ал әкімшілік тәуекелдерге құрылымдық баскару, ынталандыру,
бақылау, стратегиялық тәуекелдер жатады. Қаржылық
тәуекелдерге каржыландыру, өтімділік, диверсификациялық, табыстылықтың
төмендеу тәуекелдері жатады. Ұйымдастырушылық тәуекелдерге
ақпараттық , персоналдық, жаңа технологияларды қолданумен байланысты
тәуекелдер жатады .
3. Банк клиенттерінің құрамы .
Клиенттің құрамына байланысты әр банк тәуекелді есептеудің әдісін және
тәуекел дәрежесін анықтайды. Осыған байланысты банк клиенттеріне
байланысты тәуекелдердің толық құрылымын анықтауға болады .
Кәсіпорынның көлеміне байланысты клиенттерді кіші , орта және ірі деп үш
топқа бөлуге болады .
Кіші және орта қарыз алушылар немесе клиенттер нарықтағы
өзгерістерге тез бейімделеді. Олардың құрылымы өте қарапайым болып
келеді, сондықтан мұндай кәсіпорындар жоғары табыс алу мақсатында кәсіби
бағытын жедел өзгерте алады .Бірақ мұндай кәсіпорындардың меншікті
капиталы аз болады, олар саяси немесе экономикалық өзгерістерге, қатаң
бәсекеге төтеп бере алмай банкроттыққа ұшырайды .
Ал ірі кәсіпорындар керісінше , нарықтағы сұраныстың өзгеруіне өте жай
бейімделеді және өздерінің кәсіби бағыттарын мүлдем өзгертпейді .
Бірақ мұндай кәсіпорындардың меншікті капиталы үлкен болады ,
сондықтан олар нарықтағы жағымсыз экономикалық өзгерістерге төтеп бере
алады .
Меншікке қатысына байланысты банктің клиенттері
немесе кәсіпорындар мемлекеттік, жеке, акционерлік, кооперативтік деп
бөлінеді. Меншікке қатысына байланысты әр түрлі кәсіпорындарда тәуекелдің
деңгейі де әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан банк клиенттерге қызмет
көрсетпес бұрын немесе несие берместен бұрын клиенттер
портфелінің сапасын тексереді. Осылайша банк өз өтімділігін сақтау үшін
және рентабельділігін белгілі бір деңгейде ұстау үшін үнемі түрде клиенттер
портфелінің сапасын тексере отырып нақты және потенциалды клиенттердің
артықшылықтарын анықтайды.
4. Тәуекелді есептеу (талдау) әдістері. Тәуекелді талдау арқылы банк
жобаға қатысу кезінде қаржылық шығындарды шектеуге тырысады.
Тәуекелді талдау кезінде бір бірімен тығыз байланысты екі әдісті
қолдануға болады. Олар: сандық және сапалық. Сапалық талдау жеңілірек болып
келеді. Оның негізгі мақсаттары – тәуекелдің факторларын, пайда болу
кезеңдерін, пайда болуының мүмкін аймағын анықтау болып табылады. Тәуекелді
анықтау жүйесі үш элементтен тұрады: тәуекелдің ұзактығы, көлемі,
ықтималдығы. Қазіргі уақытта тәуекелді сандық талдаудың жиі қолданылатын
әдістері мыналар болып табылады: статистикалық, аналитикалык, сараптамалық
жэне тағы басқалары.
5. Банктік тәуекелдің деңгейі. Банктік тәуекелдің, деңгейі оқиғаның
болу ықтималдығымен сипатталады. Ол пайыз түрінде немесе коэффицент түрінде
анықталады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2002 жылдың үшінші
шілдесінде бекіткен Екінші деңгейлі банктер үшін
пруденциалды нормативтер туралы ережеге сәйкес тәуекелдің деңгейіне
байланысты банк активтері ірі бес топқа бөлінген. Бірінші топтағы
активтерге кассадағы қолма-қол ақша, аффинирленген бағалы металдар,
үкіметке берілген несие, Ұлттық банкке берілген несие. Ұлттық Банктегі
депозиттер, мемлекеттік бағалы қағаздар және тағы басқалары жатады. Бұл
топтағы активтердін тәуекелділік деңгейі 0-ге тең. Екінші топтағы
активтерге жергілікті билік органдарының шығарған бағалы қағаздары,
Қазақстан ипотекалык компаниясының ЖАҚ бағалы кағаздары. Бұл активтердің
тәуекел деңгейі 0,2-ге тең. Үшінші топтағы активтерге аффинирленбеген
бағалы металдар және тағы басқалары жатады және олардың тәуекелі 0,5-ке
тең. Төртінші топтағы активтерге төлем бойынша есеп айырысулар, негізгі
кұралдар, материалдық қорлар жатады және бұл топтағы активтердің
тәуекел деңгейі 1-ге тең. Бесінші топқа әділеттілік кұны
бойынша есептелетін инвестициялар, субординацияланған қарыз,
лицензияланған программалық жабдықтау ) жатады. Бұл топтағы
активтердің тәуекел деңгейі 1-ге тең.
6. Тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру . Нарық жағдайында тәуекелдерді
уақыт тұрғысынан үлестіру банк үшін маңызды элементтердің бірі болып
келеді. Уақыт тұрғысынан қарастырсақ, тәуекелдер ағымдағы, келешектегі
және бұрынғы деп үшке бөлінеді. Бұрынғы тәуекелдерді талдау арқылы біз
ағымдағы және болашақтағы тәуекелдердің деңгейін төмендете аламыз. Бұл үш
кезеңдегі тәуекелдер бір бірімен өте тығыз байланысты болып келеді. Мысалы,
ағымдағы кезеңде несие берілсе, ол несиені қайтармауға байланысты шығындар
келешекте көрініс табады. Сондықтан да банк үшін тәуекелді уақыт тұрғысынан
үлестіру маңызды болып келеді.
7. Тәуекелді есепке алу сипаты. Есепке алу сипатына байланысты
тәуекелдер баланстық және баланстан тыс, активтік және пассивтік
операциялар бойынша тәуекел деп бөлінеді.
8. Банктік тәуекелдерді басқару мүмкіндігі. Баскару мүмкіндігіне
байланысты тәуекелдер ашық және жабық болып бөлінеді. Ашық
тәуекелдер реттелуге жатпайды, ал жабық тәуекелдерді реттеуте
болады.
1.2 Активті және пассивті операциялардың тәуекелдері
Банктің несиелік тәуекелі негізгі қарызды қайтару және несие берушіге ол
бойынша пайыз мөлшерлемесін қайтармау , қарыз алушының өз қаржылық
міндеттемесін өтемеу мүмкіндігімен байланысты тәуекел болып табылады. Несие
келісім шартының әрбір түрінің тәуекел деңгейін анықтайтын өзіндік
себептері мен факторлық сипаттары бар. Жекелей алғанда, несиелік тәуекел
қарыз алушының қаржылық жағдайының төмендеуі, оның жұмысында күтілмеген
жағдайлардың болуы, басқа міндетемелерді несиелеу туралы шешім қабылдаған
банктік қызметкердің қажетті деңгейде кәсіби дайын еместігі.
Несиелік тәуекел оны қажетті деңгейде ұстап тұру үшін келесі талаптарды
ұстанады:
- несиелік қабілетілігі тексерілген және қанағатандырарлық деңгейде
болған несие алушыларға ғана несие беріледі;
- оның шарттарының орындалмауы болмайтындай етіп, несиелік келісім шарт
жасасу;
- пайыздарды төлеу мен негізгі қарыз сомасын өтеуді әрқашан бақылау.
Пайыздық тәуекел нарықтық пайыз мөлшерлемесінің ауытқуымен байланысты,
яғни алынатын табысқа міндетті түрде әсер ететін тартылған қаражаттар
бойынша пайыз мөлшерлемесінің берілген несие бойынша пайыз мөлшерлемесінен
асып кету салдарынан жоғалту мүмкіндігі. Пайыздық тәуекелге кіретіндер:
- банктің тартылған қаражаттары мен орналастырылған активтерін өтеу мен
қайтару мерзімдерінің сәйкес келмеуі салдарынан болатын жоғалту тәуекелі
(бекітілген сыйақы мөлшерлемесінде);
- банк активтері бойынша бір жағынан банк пассивтері бойынша, екінші
жағынан банктің әртүрлі мөлшерлеме (өзгермелі немесе бекітілген) қолдануы
саларынан жоғалтулардың пайда болу тәуекелі;
- базисті тәуекел, басқа шартты ұқсас бағалық сипаты бар инструменттер
қатары бойынша алынатын және төленетін сыйақыны өзгерту және есептеудің
әртүрлі әдістерін қолданумен байланысты тәуекел .
Нарықтық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін болатын бағасының түсуімен
байланысты. Ол ссудалық пайыз нормасының ауытқуынан, эмитент –
компаниялардың табыстылық пен қаржылық өзгерістерінен, сонымен қоса ақша
қаражатарының инфляциялық құнсыздануынан болуы мүмкін.
Бірінші фактордың әсері ссудалық пайыз нормасы (пайыз мөлшерлемесінің
өсуі бағалы қағаздардың құнсыздануына алып келеді) және бағалы қағаздардың
нарықтық құнының арасындағы кері байланыспен анықталады. Екінші фактордың
әсері акция курсы, олар бойынша төленетін дивидентерге тікелей байланысты,
олардың көлемі эмитент–компанияның табысының анықталуымен байланысты.
Ақша қаражатының инфляциялық құнсыздануы бекітілген табыспен бағалы
қағаздардың нақты табысының түсуіне әкеледі, бұл олардың ұсынысының
өсуіне, яғни бағасының төмендеуіне әкеледі. Бірақ сол кезде, инфляция
акцияның бағасының өсуіне әкелуі мүмкін, себебі ақшаның құнсыздануымен бір
мезетте дивиденттер өседі, бұл өз кезегінде акцияға деген сұранысты
өсіреді.
Валюталық тәуекел валюта курсының ауытқуымен байланысты сату –сатып алу,
валюталық несие беру операциялар негізінде ауытқулармен байланысты.
Несиелік тәуекелден қорғаныстың бірнеше түрлері бар:
- несиелерді лимиттеу;
- несиелік салымдарды диверсификациялау;
- қарызгердің несиелік қабілетін зертеу мен бағалау;
- қарызды қайтару кезінде жылдамдық;
- несиелік операцияларды сақтандыру;
- жеткілікті қамтамасыз етуді тарту.
Несиелерді лимиттеу – белгілі қарызгерге шекті қарыз сомасын бекту әдісі.
Банке алдын ала бекітілген қарызгер алуға рұқсат етілген сома шегін
білдіретін несиелеу лимитін құру.
Ссудаларды диверсификациялау, несиелік тәуекелден сақтанудың бір әдісі
ретінде әртүрлі заңды және жеке тұлғалар арасындағы несиелерді бөлуді
білдіреді.Осымен қоса, қарызгерлердің қанша көп бөлігіне коммерциялық
банктің ссудалық капиталы берілсе, соншама басқа бірдей шарттарда
қайтарылмау тәуекелі аз болады, себебі көптеген қарызгерлердің банкротқа
ұшырау қауіпінен бір немесе бірнеше қарызгерлердің банкротқа ұшырау қауіпі
жоғарырақ. Осы несиелерді диверсификациялау принципінің орынадалуына ҚР
Ұлттық банкі міндеті экономикалық норматив құрған – бір қарызгерге
тәуекелдің ең жоғарғы көлемі. Бұл тәуекелдің көлемі банктің өзіндік
капиталының 25% аспауы керек.
Қарыздарды қайтару кезіндегі жеделдік банктің қарызгердің қарызды
қолдануының барлық мерзімінде онымен қатынаста болуын білдіреді. Банк
клиентің жағдайын біліп отыруы керек және қарыздың төленбеуіне алып
келетіндей жағдай болса, өзінің мүдесін қорғайтындай қажеті алдын алу
шараларын қолдануы керек.
Несиелік операцияларды сақтандыру несиелік тәуекелден сақтанудың әдісі
ретінде банктер микро, сонымен қоса макро деңгейде сақтандыру қорларын
жасауы, жоғарғы тәуекелді келісім шарттарды арнайы сақтандыру ұйымдарында
сақтауы керек.
Сондықтан коммерциялық банктің кезектелген қызметтері барысында резервті
капитал құрылады. Ол коммерциялық банктің жүргізіп жатқан активті
операциялары бойынша мүмкін болатын шығындарды жабу үшін қажет. Резервтік
капиталдың болуы коммерциялық банктің тұрақтылығын қамтамасыз етеді, оның
материалды және қаржылық базасын нығайтады. Өз кезегінде бұл банктің
клиенттер алдындағы өз міндеттемесін орындауының кепілін жоғарылатады,
коммерциялық банктің банкротқа ұшырау мүмкіндігін төмендетеді.
Коммерциялық банк несие бойынша негізгі қарыздардан (пайыз бен
комиссиясыз), есептелген вексельдер және банкаралық несиелер, сонымен қоса
қаржылық лизинг операциялары бойынша мүмкін болатын шығынды жабу үшін
резерв құруы керек.
Резервтерді есептеу мақсатымен коммерциялық банк берілген несиелер мен
несиелік тәуекелдерді бағалау классификациясын олардың келесі жағдайларын
есепке ала отырып жасайды:
- несие алушының қаржылық жағдайын бағалау;
- негізгі қарыз және олар бойынша пайызды төлеу міндеттемесін несие
алушының жабуы.
Қаржылық жағдайды бағалау критерилері Қазаұстан республикасының Ұлттық
Банкінің ұсынысымен және Жарғыны есепке ала отырып, коммерциялық банкпен
жасалады.
Содан соң коммерциялық банктің несиелерін классификациялауы негізінде
несиенің әрбір тобы мен олар бойынша есептеулер негізінде резерв құрайды.
ҚР ҰБ –ның 2002 жылғы 16 қазанындағы жарлығы бойынша несиелер келесідей
классификацияланады:
1. Стандартты
2. Күдікті
3. Үмітсіз.
Стандартты несиелер бойынша провизиялар құрылмайды. Күдікті несиелер өз
кезегінде келесілерге бөлінеді:
- Күдікті I категориялы –уақытылы және толық төленетін жағдайда, олар
бойынша провизиялар берілген несие сомасынан 5% құрылады.
- Күдікті II категориялы – төлемдердің созылған немесе толық емес
төленбеген жағдайында олар бойынша провизиялар 10% көлемінде жасалады.
- Күдікті III категориялы – төлемдердің созылған немесе толық емес
төленбеген жағдайында 20% көлемінде жасалады.
- Күдікті IV категориялы – төлемдердің созылуы немесе толық емес
төленбеуі кезінде 25% көлемінде провизия жасалады.
- Күдікті V категориялы – провизиялар 50 % көлемінде жасалады.
Үмітсіз несиелер бойынша провизиялар 100% көлемінде жасалады.
Кепілге салынған қарызгердің мүлкінің бағасы коммерциялық банкпен
қарызгердің өз міндетін орындамағадағы жағдайда мүлікті сатудың қиындығын
ескере отырып нақты (нарықтық) бағасымен бағаланады.
Резервтің көлемін есептеген жағдайда мүліктің оның нақты (нарықтық)
бағасынан аспайтын 70% жоғары емес баланстық құнымен алынады.
Кепілге берілген мүліктің бағасы оның несиелік міндетемесінің пайыздар
бойынша төлемдерді қосқанда бағасынан бағасы төмен болмауы керек, сонымен
қоса басқа несиегерлер алдында кепілге берілмеген болуы керек.
Несиелік тәуекелден қорғаныс кезінде ең маңыздысы шығындарды жабу үшін
толықтай қамтамасыз етуі емес бұл шығындарды болдырмау үшін несиегердің
несилік қабілетін талдау болып табылады, себебі несиелер оларды жабу үшін
кепілдіке берілген активтерді сату мақсатында емес, несиелік келісім шарт
бойынша олардың жабылуы мақсатында беріледі.
Несиенің өтелмеу тәуекелін сақтандыру кезінде келісім шарт сақтандырушы
мен банк арасында жасалады. Келісімде сақтандырушының жауапкершілік деңгейі
90% аспауы керек деп көрсетіледі. Сатандыру сомасы қарызгерге берілген
несие сомасы мен олар бойынша пайыз мөлшерлемесіне қарап анықталады.
Сақтандыру тарифі сақтандыру сомасының пайызында қойылады және несиенің
берілу мерзімі, сақтандырушы мен банк арасында келісілген сақтандыру сомасы
мен шартына байланысты дифференцияланады.
Бұл сақтандыру бойынша екі нұсқада болуы мүмкін.
Біріншісі, барлық несиелік келісім шарт бойынша несиелерді өтемеу
тәуекелін сақтандырушыға беретін банк пен сақтандырушы арасындағы жалпы
келісім шарт. Бұл жағдайда кейінен сақтандыру төлемдерінің сомасын қайта
есептеуде орталықтандырылған, төмендетілген тариф қолданылады.
Екінші нұсқада сақтандыруға жекеше тәуекелдер беріледі. Бұл сақтандырушы
үшін қолайлы, себебі сақтандырудан бас тартуға дейінгі әрбір нақты жағдайда
оның тәуекел деңгейін анықтап, ондағы өз үлесін анықтауына мүмкіндік
береді.
Кейбір банктер несиелік тәуекелдерді төмендету үшін біріккен қызмет жасау
үшін сақтандыру компанияларымен келісім шарт жасасады, бұл жағдай тиімді
болып табылады, себебі бұл бағытта анық бір жұмыстар жасап, яғни жалпы
ақпарат базасы құрылады, несиенің орындалуы тексеріледі және т.б. Банк
сонымен қоса сақтаныдарушының уақытша бос ақша қаражаттарын тиімді
қолдануына міндеттеме алады. Ал сақтандырушы компания банк клиенттерінің
шаруашылық тәуекелдерін сақтандыру мен қайта сақтандыру жұмыстарын
орындауға міндетті болады.
Кепіл ретінде салынатын мүлікті сақтандыру үшін оның сақталуы мен бұзылуы
және жойылуы сияқты әртүрлі тәуекелдерден кепіл ретінде ұйымдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні
1.1 Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері және
олардың классификациясы
1.2 Активті және пассивті операциялардың тәуекелдері
1.3 Банктік тәуекелдерді басқару және бағалау әдістері
2. Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының тәжірибесінде
банктік тәуекелдерді басқару әдістері
2.1 Валюталық тәуекелдерді басқару мәселелері
2.2 Пайыздық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістері
2.3 Несиелік тәуекелді басқару : талдау және бағалау
3. Шетел тәжірибесіне сүйене отырып , банктік тәуекелдерді
басқаруды жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жоғары тәуекелді талап ететін қызмет түрінде жоғары табысқа жету үшін
банктер шешім қабылдаудың ерекше механизмдерін дамытуы қажет. Банктер
өздеріне қандай тәуекелдер және қандай көлемде тәуекел қабылдай алатындығын
бағалауы қажет; тәуекелдің түрі күтілетін табысқа сай келетіндігін анықтауы
қажет. Осылардың негізінде тәуекел факторларының әсерін төмендететін іс-
шаралар құрып және оларды жүзеге асыру керек. Бұл міндеттің жүзеге асыру
әдісі банктің басшылығына тәуекелдің сол немесе басқа түрін бақылап отыру
және өлшеу, анықтау және осы арқылы оның әсерін төмендететін тәуекелді
басқару жүйесін құру болып табылады.
Банктік қызмет өзінің табиғаты бойынша банк өнімдерінің күрделілігіне
байланысты көбейетін тәуекелдер жүйесінің пайда болуын анықтайды .
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын
объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында
кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел
жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында
кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен байланысты, әсіресе банктер үшін
тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып келеді.Өйткені, банктер нарықтағы
конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда.
Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты
болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып
табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық
мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер
тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады.
Сондықтан банктер косымша капиталды қажет етеді. Банктік кызметтер
тәуекелсіз жүруі мүмкін емес, өйткені банктің кез келген операциясы
тәуекелмен байланысты болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді
дұрыс басқармауына байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына
көз жеткізуге болады.
Бұл тапқырыптың өзектілігі банк ісінің негізі - тәуекел болып
табылатындығын анықтайды . Олардың қабылдайтын тәуекелдері ақылға
сыйарлықтай, үнемі бақыланатын және олардың қаржылық мүмкіндіктері мен
компетенттілігінің шегінде болған кезде ғана банк табысты болады.
Банктердің активі, негізінен несиелері қаражаттардың кез келген ағынын,
шығындарын және зиян шегулерін жаба алатындай болып, сонымен қоса біршама
табыс әкелуі керек. Бұл мақсаттарға жетуді тәуекелдерді қабылдау және
оларды басқару туралы банктің саясаты анықтайды .
Банктердегі тәуекелдерді басқару – қиын мәселе, бұл идентификация
процесінің көп қадамдылығы, бағалау (өлшеу) және тәуекелдерді басқару.
Банктердің коммерциялық операцияларын жүзеге асыру барысында тәуекелдерді
басқару банк үшін күннен күнге маңыздылығы артуда .
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – банктік тәуекелдердің мәні және
пайда болу себептерін талдау , сонымен қоса банктік тәуекелдерді басқару
әдістерін қарастыру . Банктік тәуекелдердің теориясына талдау жасай отырып
, олардың түрлерін , оларды бағалаудың әдістері мен тәсілдерін , сол сияқты
олардың Қазақстанның банктік жүйесінде колданылу мен басқарылуының
теориялық аспектілерін анықтау және тәуекелдерді баскаруда шетелдік
тәжірибе мен отандық тәжірибені салыстыра отырып, коммерциялық банктер үшін
тәуекелді баскарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Осы мақсатты ұстана отырып , бізге келесі тапсырмалар берілді :
- банктік тәуекелдердің пайда болу себептерін анықтау және олардың мәні;
- негізгі банктік тәуекелдердің сипаттамасы;
- банктік тәуекелдерді басқару әдістерін анықтау;
- тәуекелдерді басқару және оларды төмендету бойынша банк қызметінің
даму жолдарын көрсету.
- Қазақстан жағдайында тәуекелдерді басқару әдісін анықтау;
- шетелдегі банктердің тәуекелдерді басқаруына талдау жасау;
- отандық және шетелдегі банктік тәуекелдерді
басқару тәжірибелерінің негізінде біздің экономикаға қолайлы
басқару әдістерін анықтау.
Менің жұмысымның негізгі мақсаты - банктік тәуекелдер аясында банктік
менеджменттің ең тиімді құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады.
Зерттеу объектісі Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның қызметі болып
табылады.
Зерттеу тапсырмасы банктік тәуекелдерді басқару бойынша банктің
қызметі.
Бұл жұмысты жазуда теориялық негіз ретінде Қазақстан, Ресей және
шетел экономистерінің жазған ғылыми еңбектері және Қазақстан
Республикасының банкке байланысты нормативтік құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан құрылған. Кіріспеде жұмыстың
өзектілігін дәлелдей келе, мен, бірінші тарауда жалпы банктік тәуекелдердің
маңызын зерттеп, банктік тәуекелдердің экономикалық мәнін қарастырдым .
Екінші тарауда банктік тәуекелдерді басқару әдістерін ,
Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының тәжірибесінде валюталық
тәуекелдерді, пайыздық тәуекелдерді және несиелік тәуекелдерді басқарудың
негізгі мәселелерін қарастырдым.
Екінші деңгейлі банктердің тәуекелдерін шетел тәжірибесі негізінде
жетілдіру жолдарын үшінші тарауда көрсеттім .
1. Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні
1.1 Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері және
олардың классификациясы
Тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс.
Өйткені тәуекел біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді.
Тәуекел деп оқиғаның болу немесе болмау мүмкіндігін жүз проценттік
нақтылықпен болжай алмауын айтамыз. Кез келген адам тәуекел деңгейін
төмендетуге тырысады. Өйткені жағымсыз оқиғаның болу
жағдайында тәуекелге ұшыраған адам шығын шегеді. Тәуекел деңгейін
төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп баламалардың бар болуын
қалаймыз. Яғни, таңдау құқығына ие болғымыз келеді. Тәуекел деңгейі мен
табыстылық деңгейі өзара пропорционал болып келеді.Яғни , тәуекел деңгейі
неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым жоғары болады .
Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса , табыс та төмен болады.
Сондықтан кез келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды[1].
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып , банк үшін тәуекелді басқару ең
маңызды мәселелердің бірі болып келетінін айтып кеткен жөн. Өйткені кез
келген банктің қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет
ету уақтысында банктің іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей
байланысты болып келеді . Сондықтан банктің болашақта банкроттыққа ұшырауы
немесе ұшырамауы банктің тәуекелді басқаруымен байланысты.Банк ісінде
тәуекел деп банктің табысы мен капиталына кері әсер ететін оқиғалардың
болу ықтималдылығын айтамыз. Тәуекел жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен
сипатталады. Бұл оқиғаларға мыналар жатады: табыстың төмендеуі,берілген
несиелердің қайтарылмауына байланысты шығындардың пайда болуы,
базалық ресурстардың азаюы , баланстан тыс операциялар бойынша
төлемдердің төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ тәуекел
деңгейі қаншалықты төмен болса , жоғары табыс алу ықтималдығы да
соншалықты төмен болады.Сондықтан кез келген банк өзінің қаражаттарын
табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерге жұмсауға тырысады.
Банк басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу
себептеріне аса маңызды көңіл бөледі (1-сурет).[2] Тәуекелдің пайда
болуының үш көзін атап өтуге болады. Алғашқы екі түрі объективті сипатта,
яғни банктің іс-әрекеттеріне байланыссыз немесе тәуелсіз болады. Ал,
үшінші түрі субъективті сипатта болады , яғни банк қызметіне тәуелді болып
келеді.
1. Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының өзгеруіне тәуелді
қаржылық жағдайды айтамыз. Ол мыналардан тұрады:
а) Проценттік тәуекел — ағымдағы проценттік мөлшерлеменің
өзгеруімен байланысты тәуекелдің түрі.
b) Валюталық тәуекел - валюта бағамының өзгеруімен байланысты
тәуекелдің түрі.
с) Инвестициялық тәуекел қор нарығындағы өзгерістермен байланысты
тәуекелдің түрі.
2. Контрагент тәуекелі немесе несиелік тәуекел деп —
контрагенттің міндеттемелерін орындамауына немесе берілген несиені
қайтармауына байланысты тәуекелді айтамыз.
3. Басқару немесе менеджмент тәуекелі. Ол мыналардан тұрады:
а) Оперативтік тәуекел — банктің кейбір функцияларымен байланысты
тәуекелді айтамыз. Оларға мыналар жатады: банктің ұйымдастырушылық
қүрылымы, ақпараттық және технологиялық жабдықтармен камтамасыз етілу
дәрежесі , кадрлардың мамандану деңгейі , банктің өз қызметін жедел және
нақты орындау қабілеті.
б) Стратегиялық тәуекел - банк қызметінің дұрыс үйымдаспауымен немесе
жіберілген қателермен байланысты тәуекелдің түрі. Олар : шешім қабылдау
үшін ақпараттық базаның жеткіліксіздігі , каржы нарығының математикалық
модельдерінің сапасының төмен болуы , болжау және жоспарлау әдістемелерінің
толық еместігі.
Тәуекелдердің пайда болу көзі
субъективті
объективті
Нарықтық
тәуекел
Несиелік
тәуекел
Басқару тәуекелі
Проценттік Валюталық Инвестициялық
тәуекел тәуекел тәуекел
Опциондық Стратегиялық
тәуекел тәуекел
1-сурет. Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері
Тәуекел деңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп екіге
бөлуге болады.
Жоғарыда келтірілген факторлар келесі жиі кездесетін
банктік тәуекелдердің пайда болуына себеп бола алады:
- Өтімділік тәуекелі активтерді тез арада ақшаға айналдыру немесе
міндеттемелерді орындау үшін керек ресурстарды тарту
қабілетін жоғалтумен байланысты.
- Проценттік тәуекел нарықтағы проценттік ставканың ауыткуымен
байланысты.
- Несиелік тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен
байланысты.
- Нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы кағаздардың мүмкін болатын
құнсыздануымен байланысты.
- Саяси тәуекел мемлекеттегі саяси жағдайдың түрақтылығымен
сипатталады.
- Валюталық тәуекел валюталық бағамның жоспарланған деңгейдегі
ауытқуымен байланысты.
- Операциондық тәуекел төлемдерді жүргізу барысында
немесе мәліметтерді электрондық өңдеу кезінде пайда болады.
- Экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы болатын
жағымсыз жағдайларға байланысты пайда болады.
- Келеңсіз жағдай тәуекелі табиғи апаттармен немесе
төтенше жағдайлармен байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі.
Банк өзінің іс-әрекеттері нәтижесінде тәуекелдердің сан алуан түріне
ұрынады. Мұндай тәуекелдер пайда болу уақтысына , пайда болу жеріне, ішкі,
сыртқы факторларға және тағы басқа көптеген критерийлерге байланысты
жіктеледі. Тәуекелдің барлық түрлері өзара байланысты болып табылады.
Сондықтан тәуекелдің бір түрінің өзгеруі басқа да тәуекел түрлерінің
өзгеруіне себеп болады. Осы себептерге байланысты банк үшін әр тәуекелдің
түрін талдау , оның басқа тәуекелдің түрлерімен байланысын анықтау қиынға
соғады.
Тәуекелді басқару мен бағалау тиімділігі көбіне оның классификациясымен
анықталады. Тәуекелдерді классификациялау деп көзделген мақсаттарға жету
үшін оларды анықталған белгілері бойынша белігілі бір топтарға бөлуді
айтамыз. Ғылыми негізделген классификация жалпы жүйедегі әрбір тәуекелдің
орнын анықтауға мүмкіндік береді. Ол тәуекелді басқарудың керекті әдістері
мен тәсілдерін тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Қазіргі заманға сай
экономикалық әдебиеттер мен тәжірибеде басқару және талдау мақсаттарына
байланысты банк тәуекелдерінің көптеген классификациялары бар.
Несиелік тәуекел – негізгі тәуекел, себебі несиелеу банк қызметінің
негізі болып табылады.
Несиелік тәуекел түсінігінің көптеген нұсқалары бар. Кейбіреулеріне
тоқталайық: қарыз алушының негізгі қарызды және несиеге тиесілі пайызды
несие берушіге (банкке) төлемеу қаупі; қарызды өтемеу тәуекелі - қарыз
алушының өз міндеттемесін орындамау мүмкіндігі; ссуданы қайтармау себебінен
таза табыс пен акцияның нарықтық бағасының өзгеруі; қарыз алушының қарызды
жабу мүмкіндігі мен қарызға қызмет жасау (пайыздарды төлеу) мүмкіндігінің
жоқтығы салдарынан банк табысының төмендеуі мен акционерлік капитал
бөлігінің төмендеуіне әкеліп соқтырады[3].
Несиелік тәуекелге қарыздық бағалы қағаздар шығаратын эмитент , олар
бойынша пайыздарды немесе негізгі қарыз сомасын төлеуге мүмкіндігі болмауы
да кіреді. Несиелік тәуекел қарыз алушылар мен несие берушілерді де негізгі
қызықтыратын нәрсе.
Міндеттерге қызмет етуге болатын ақша қаражаттарының қозғалысына жалпы
экономикалық ортамен қоса, банктің ішкі ортасы да әсер етеді. Жеке тұлғаның
қарызды өтеу мүмкіндігіне оның қызметпен қамтылу деңгейі, меншікті
капиталдың көлемі және тағы басқалары әсер етеді. Осыған орай банк ссуда
алуға сұраныстың әрбірінде қарызгердің қарызды уақытылы қайтару мүмкіндігін
анықтау үшін талдау жүргізеді. Мемлекетік инвестициялық бағалы қағаздардың
(оларды формальді түрде мемлекетің несиелеу инструментеріне де
қатынастыруға болады) тәуекелі аз болғанымен, олар бойынша міндетемелердің
орындалмау жағдайы да болған.
Осылай, несиелік тәуекелідің көлемі сыртқы факторлармен қоса ішкі
факторлардың әсеріне де байланысты болады. Несиелік тәуекелді басқарудың
негізгі әрекеті банктің ішкі саясат сферасына қатысты.
Несиелік тәуекел – банктің қаржылық жоғалуына әкелуі мүмкін клиенттердің
келісім шартта көрсетілген немесе күтілген қаржылық міндеттерін орындамау
тәуекелі. Осылай, несиелік тәуекел – клиенттің банк алдындағы өз міндетін
орындау мақсаты мен мүмкіндігіне байланысты тәуекел. Шартты түрде несиелік
тәуекелдің келесі түрлерін көрсетуге болады:
- несиелеудің тікелей тәуекелі;
- несиелеудің шартты тәуекелі;
- контрагенттің келісімді талаптарын орындамау тәуекелі;
- эмиссиялар мен орналастыру;
- клирингтік тәуекел .
Несиелік тәуекел операцияның жүргізілуінің барлық мерзімі ішінде банк
тәуекелге бас ұратын несие мен несиелік өнімдерді ұсынумен байланысты.
Несиелеудің тікелей тәуекелі клиенттің нақты міндеттемесі орындалмау
мүмкіндігімен байланысты. Бұл тәуекел ссудадан бастап тігілу
операцияларымен аяқталатын барлық банк өнімдеріне қатысты.Несиелеу
операциясын жүргізу мерізімінің барлық кезеңінде бар болғандықтан ұзақ
мерзімді несиелеу қысқа мерзімді несиелеуге қарағанда тәуекелі жоғары
болады. Тәуекелдің бұл түрі міндеті болады, бірақ ол нақты бағалауға
мүмкіндік береді. Тәуекелдің есептік көлемі негізінде керекті резерв көлемі
мен пайыз көлемі анықталады. Берілген тәуекел негізінен қарыз алушының
несие мүмкінгіне (коэффициенттер, ақша ағынының талдауы, рейтингтік
бағалау, басқа да әдістемелер) негізделеді.
Несиелеудің шартты тәуекелі клиенттердің мүмкін міндеттемелері уақытылы
орындалмау мүмкіндігіне байланысты тәуекел. Басқа сөзбен айтқанда,
несиелеудің шартты тәуекелі – бұл несиелеудің мүмкін тәуекелі. Бұл тәуекел
мысалы, аккредитив көрсеткенде, кепіл бизнесте пайда болады.
Келісім шартты орындау уақытына дейін контрагенттің келісімнің шарттарын
орындамау тәуекелі несие тобына жатады, өйткені бағалаудың негізгі
аспектісі несиелік шешім қабылдаумен байланысты контрагентің несиелік
мүмкіндігі. Оның көлемі берілген келісім шартты басқа клиентпен келісім
шартқа ауыстыруға қажетті,сонымен қоса нарықтың ауытқуларына байланысты
басқадай ағымдағы шығындар көлеміне байланысты анықталады. Егер талдамалық
келісім шарт бойынша нарық пайыз мөлшерлемесі жойылу келісім шартына
қарағанда тиімділігі аз болса, онда банк шығын шегеді. Тәуекелдің мұндай
түрі синдицирланған несиелеу кезінде мүмкін: контрагент банк клиентпен
келісім шарт жасасқаннан кейін өзінің міндеттерін орындауынан бас тартуы
мүмкін. Депозитті келісім шарт жасасу барысында банктік қаражаттар белгілі
бір кезеңге тартылған және бұл қаражаттарды белгілі бір активті
операцияларға салады. Егер клиент депозиттерді қайта талап етсе, банкке
пассивтермен қамтылмаған активтер қалады.
Келісім шарт орындау мерзіміне контрагентің міндеттермелерін орындамау
тәуекелі банк келісімдегі шарттарының өз бөлігін орындауы, бірақ
қаражаттардың жауапты қозғалысының болмауы кезінде жүргізіледі. Бұл кезде
келісім шарттар бұзылмауы мүмкін, мысалы сағаттарының айырмашылығы.Осылай,
берілген тәуекел несиелеудің тікелей тәуекеліне жатады.
Эмиссия мен орналастыру тәуекелі андеррайтинг пен сатушы немесе
эмитенттен бағалы қағаз немесе басқада қарыз инструментін алуға міндеттеме
алып бағалы қағаздарды орналастыру қызметі кезінде болапды. Бұл тәуекел
қазіргі кезде көптеген банктер қарыздық бағалы қағаздар шығарумен
айналыстындықтан өте маңызды.Бұл кезде келісілген мерзімде инвесторға
немесе сатып алушыға инструмент сатылмау тәуекелі бар болады. Эмиссия мен
орналастыру тәуекелінің негізін банктен қысқа мерзімге алынған бағалы
қағаздар немесе басқа да қарыз инструментінің нарық құны эмитенттің
қаржылық жағдайы өзгергенде өзгеруі банкті қаржылық шығынға ұшырататындығы
құрайды.
Клирингтік тәуекел клиентердің тапсырысы бойынша қаражаттарды аудару
операцияларында пайда болады және клиенттің шотынан банктің шотына уақытылы
түспеуінен болады.
Берілген тәуекелдер несие тобына жинақталған, себебі клиентерге немесе
контрагент банктерге қаражаттар ұсынуға байланысты міндеттемелердің пайда
болуымен сәйкес келеді .
Осылай, негізгі анықтама келесі түрде болады: несиелік тәуекел – несие
алушының банкке негізгі қарыздың сомасын қайтармауы, қайтару мүмкіндігінің
жоқтығы немесе қайтару ынтасының жоқтығы салдарынан басқа сөзбен айтқанда,
несиелік тәуекел – банк алдында клиент өзінің қаржылық міндеттемесін
орындау мүмкіндігі мен ынтасына байланысты тәуекел.
Тәжірибеде барлық тәуекелдер өзара байланысты және өзара тәуелді (мысалы,
несие тәуекелі пайыз тәуекелімен тығыз байланысты орналасқан). Яғни,
несиелік тәуекелді басқару толығымен банктің қарызгердің қаржылық жағдайы
мен оның болашақтағы динамикасын толық және дұрыс анықтау мүмкіндігіне
байланысты. Айта кеткен жөн, несиелік тәуекелді бағалау кезінде клиентің
қарызды қайтару дайындығына үлкен көңіл бөлген жөн.Осы кезде ең бірінші
сапалық факторларға кейін сандық факторлар алынады.
Нарықтық тәуекел жоспарланғанмен салыстырғанда банк табысты ала алмауы
немесе банк шығынға ұшырайтын қаржылық инструментердің бағасының өзгеруі.
Нарықтық тәуекел тобына көбінесе пайыздық, валюталық,өтімділік және т.б.,
яғни қандай да болмасын экономикалық көрсеткіштер мен индикаторлардың
өзгеруіне (инфляция темпі, қайта қаржыландыру мөлшері, бағалы қағаздардың
бағасы, валюта курсы, биржалық индекстер және т.б.) байланысты тәуекелдер
кіреді. Мұндай кең деңгейдегі нарық тәуекелділігінің анықтамасына
несиелік тәуекел де кіреді.
Кей кезде нарықтық тәуекел шағын деңгейде түсіндіріледі: қорлық нарықтың
конъюнктурсына тәуелді портфельді инвестицияларды басқару кезінде пайда
болатын тәуекел4.
Пайыздық тәуекелдерге берілген несиелердің пайыздық мөлшерлемесінен
тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыз мөлшерлемесінен артып кету
тәуекелі жатады. Сондықтан пайыздық тәуекел тікелей және нақты несиелік
тәуекелдің конъюктурасымен байланысты.Акциялар бойынша дивиденттердің
өзгеруінен, облигациялар, сертификаттар, басқа да бағалы қағаздар бойынша
пайыз мөлшерлемесінің өзгеруінен инвестор–банктердің ұшырайтын жоғалту
тәуекелдері пайыздық тәуекелдерге жатады. Нарықтық мөшерлеме динамикасы
табыстар мен шығындар арасындағы өзгеріс көлеміне әсер етеді, сондықтан
шағын мағынада пайыздық тәуекелді пайыз маржасының азаюына байланысты банк
табысының жоғалу немесе қысқару тәуекелімен түсіндіруге болады. Басқа
сөзбен айтқанда, тартылған қаражаттардың орташа құнының активтердің орташа
құнынан асып кету тәуекелі.
Пайыздық тәуекелге ұшырайтын банктің активтерінің негізгі құрамдасына
бағалы қағаздардың сауда портьфелі жатады. Пайыздың нарықтық бағасының
жоғарылауы негізінен бекітілген пайызбен облигациялардың, бағалы
қағаздардың айналым құнының төмендеуіне алып келеді. Орта мерзімді және
ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға қаражаттар салған инвестор бекітілген
деңгеймен салыстырғандағы ағымдағы орта нарықтық пайыздың өсуі кезіндегі
бекітілген пайызбен пайыздық тәуекел алады.Бұл тәуекелге бекітілген
деңгеймен салыстырғанда ағымдағы орта нарықтық пайыздың өсуі кезіндегі
бекітілген пайызбен орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға
қаражаттар салған эмитент те ұшырайды.
Инфляция кезінде пайыз мөшерлемесінің жылдам өсуі барысында берілген
тәуекел түрі қысқа мерзімді бағалы қағаздарға да маңызы бар.
Пайыздық тәуекелге несиелік тәуекел көлеміне қосылмаған болса, берілген
несие бойынша қарызгердің пайызды төлемеу тәуекелі де жатады.
Бекітілген пайыз мөлшерлемесімен ұзақ мерзімді несие беру банк несиелеу
кезеңінде пайыз мөлшерлемесі өсу тәуекеліне ұшырайды. Пайыз тәуекеліне
пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне сезімтал активтер мен пассивтер қатынасы
ең көп әсер етеді. Сондықтан да ұзақ мерзімді несиелеу кезінде банктер
өзгермелі пайыздар құруға талпынады.
Банктің активтер мен пассивтерінің көп бөлігі пайыз мөлшерлемесінің
өзгеру тәуекеліне ұшырайды. Сондықтан, жақсы қызмет жасайтын банктің
табыстары мен шығындарының көп бөлігін пайыздық табыстар мен шығындар құруы
керек. Осылай, банк банкаралық несиені нарықтық құнынан жоғары алу
тәуекеліне ұшырайды, яғни пайыздық шығындар жоғарылайды. Депозиттерді
орналастыру кезінде керісінше жағдай пайда болады.
Осылай, пайыздық тәуекел пайыздың өзгеруіне байланысты табыстың, сонымен
қоса қарызды жабу уақытына байланысты ауытқуының тәуелділігін көрсетеді.
Пайыздық мөлшерлемесінің ауытқуы оларға тәуелді банк балансының барлық
позицияларының бағасына әсер етеді. Олардың кейбіреулері пайыз
мөлшерлемесінің деңгейіне, кейбіреулері - банктер арасындағы айырмашылыққа
тәуелді болып келеді.
Егер пайыздық тәуекелге көп жағдайларда қарыздық қаржылық институттар
байланысты болса, онда қор – кәсіби және өндірістік қаржылық институттар.
Егер пайыздық тәуекел пайыз мөлшерлемесінің ауытқу деңгейіне байланысты
болса, ал қор – қаржылық құралдың бағасының ауытқуына байланысты.
Қазіргі заманғы ресейлік әдебиеттерде қор тәуекеліне үлкен көңіл
бөлінбейді. Бұл қор құралдары нарғының дамымағандығымен байланысты. Шетел
әдебиеттерінде бұл тақырыпқа көп шығарылымдар бар, бірақ олар портфель
теориясы негізінде құрылған немесе техникалық талдау әдістерін сипаттайды.
Қордық тәуекел банктің портфельінде бар бағалы қағаздардың курстық
бағасының өзгеруі салдарынан жоғалтулардың болу мүмкіндігін білдіреді.
Табыстарды жоғалтудың басқа себебі инфляция болып табылады. Орта мерзімді
немесе қысқа мерзімді несиелеу кезіндегі жоғалтулар шамалы болуы мүмкін.
Валюталық тәуекел валюта курсының ауытқуына байланысты табыстың азаюы
немесе аз пайда алу, жоғалту тәуекелін білдіреді. Ұйымның бұл тәуекелге
ұшырауы сол немесе басқа валютадағы активтер мен міндеттемелер көлемінің
сай келмеу деңгейімен анықталады.Осылай, валюталық тәуекел өзімен баланстық
тәуекелді білдіреді.
Валюталық курстың жағымды өзгеруі салдарынан пайда табу қосымша немесе
негізгі мақсаты болып табылатын операцияның кейбір түрлеріне
валюталық тәуекел басқару сабағы болуы мүмкін. Оларға бірінші кезекте
валютамен конверсиондық спекулянттық операциялар жатады.
Шетел валюталарының курсының өзгеруі осы валюталарда көрсетілген банктің
барлық позицияларына ( несиелер, депозиттер, бағалы қағаздар, шетел
валютасында ұшыраған табыстар мен шығындар,сонымен қоса қолма-қол шетел
валютасы) әсер етеді.
Өтімділік тәуекелі – валюталау (келісімді орындау мерзімі) мерзімі
келгенде банктің өзінің қаржылық міндеттемелерін орындай алмау тәуекелі.
Біздің көзқарасымыз бойынша, өтімділік тәуекелділігін нарықтық (бағалық)
тәуекелдер тобына жатқызу дұрыс емес. Бір жағынан, өтімділік тәуекеліне
банкке қатысты сыртқы факторлар әсер етеді, яғни нарықта көзделмеген
жағдайлар болуы мүмкін, мысалы заңнамадағы өзгерістер. Басқа жағынан, банк
техникалық қателіктер, менеджментік қателіктер және тағы басқаларға
байланысты міндеттемелерді орындай алмауы мүмкін.Өтімділік тәуекелін
нарықтық тәуекел қатарына қоспаудың тағы бір себебі нарықтық тәуекел нақты
инструменттерге, олардың мінездемелеріне ( пайыздық бағалы қағаздар –
пайыздық мөлшерлеменің ауытқуы, валюталық инструменттер - курстық бағамның
өзгеруі, акциялар - курстық бағаның, табыстың ауытқуы), осы уақытта
баланстық емес өтімділік тәуекелі – бұл топтасудың, банк портфелінде
инструменттер құрамының дұрыс еместігінде болып табылады. Осылайша, бұл
тәуекелдердің экономикалық пайда болуы әртүрлі. Өтімділік тәуекелі өзі
табиғатынан бағалық емес, себебі ол қаржылық инструменттердің бағасының
өзгеруінен ғана емес, сонымен қатар банк менеджментінің оның өтімділік
позициясын жоспарлау мен алдын–алу мүмкіндігіне байланысты.
Басқа тәуекелдердің ішінде елдік тәуекелдер маңыздырақ бола бастады.Ол
банктердің халықаралық қызметіне байланысты импортер, экспортер, берілген
банкпен жұмыс жасайтын клиент – елдердің экономикалық және саяси
тұрақтылығына тәуелді. Осыған орай, елдік тәуекелдер банктердің жиі
халықаралық сауда аумағына шыға бастауымен байланысты, шетел валютасы
бойынша келісім шарттың контрагенті ғана емес, сонымен қоса әртүрлі шетел
эмитентерінің бағалы қағазадарын сатып алушы ретінде, эмитент ретінде
маңызды бола бастады. Бұл тәуекел негізінен екі құрамдас бөлікке бөлінеді:
саяси және экономикалық. Саяси тәуекелдер мемлекеттің қызметі мен елдегі
саяси жағдайға негізделген. Олар банктің өзіне байланыссыз себептерден банк
қызметінің шартының бұзылуы кезінде пайда болады. Саяси тәуекелдерге
жататындар:
- әскери қызметтер, революция, ұлттандыру, меншікті конфискациялау
және тағы да басқа кездерде банк қызметін орындай алмауы;
- төтенше жағдайдардың себебінен сыртқы төлемдерді белігілі бір
мерзімге созу (көтеріліс, соғыс);
- салық заңнамасының жағымсыз өзгеруі;
- трансферттік тәуекел – төлем валютасына ұлттық валютаны
конверсациялауға және оны шетелге аударуға тиім салу. Бұл жағдайда
партнерлер алдындағы міндеттеме қолданудың шектелген сферсы бар
ұлттық валютада өтелуі;
- банк (компания) – контрагент орналасқан елдегі басқарушылық
жұмыстары негізінде келісімнің бұзылу тәуекелі.
Кей жағдайда саяси тәуекелді жеке категорияға бөліп, елдік тәуекел
құрамында қарастырмайды.
Экономикалық тәуекелге жататындар, мысалы: экономикалық блокаданы
хабарлау, шетелмен есептесуге тыйым салыну, экономикалық кризистердің
асқынуы және тағы басқалар. Олар қандай да болмасын елдегі экономикалық
және саяси жағдаймен байланысты тәуекелдерді белгілі бір кіші топқа жатқызу
шарты.
Жалпы елдік тәуекелдің көлемі үш құрамдас бөліктен тұрады: саяси
тәуекел, жалпы экономикалық және жеке экономикалық. Саяси тәуекелді бағалау
тек экспертті түрде жүреді; жалпы экономикалық - ұлттық статистика, негізгі
макроэкономикалық көрсеткіштер мен индикаторлар негізінде; жеке
экономикалық – шетел клиентінің несиелік мүмкіндігін талдау негізінде,
басқа ішкі банктік әдістер негізінде жүреді.
Осылай, банк шаруашылығына қаражат салынған мемлекеттің экономикалық
жәненемесе саяси өзгерістеріне сезімталдығы елдік тәуекелді жалпы түрде
көрсетеді. Мұндай қауіп несиелеу мен инвестициялауға байланысты пайда
болатын жалпы банк тәуекеліне жатпайтын, шетел контрагентінің инвестор
немесе несие беруші алдында өз міндетін орындамауы болып табылады. Елдік
тәуекел шетел капиталы негізінде құрылған барлық банктер мен басқа
лицензияланған банк ұйымдары үшін маңызды.Осымен байланысты елдік тәуекелді
бағалау несие алушының ағымдағы, болашақтағы, бұрынғы несиелік мүмкіндігін
талдау мен болжауға негізделген.
Банктер арқа сүйейтін әртүрлі нарықтардың тұрақты дамуымен байланысты,
операциялар сипаттамасының қиындалумен байланысты бухгалтерлік және жүйеден
тыс есепті, әртүрлі басқарушылық есептерді алу және басқарушылық шешімдерді
қабылдау үшін нақты уақыттың есептерін әрқашан дамыту және
автоматизациялау керек.Осыған орай, техникалық қателіктер мен программалық
ауытқуларға байланысты операциялық – техникалық тәуекелдер көбеюде.
Берілген тәуекелдер туралы ақпаратты қолмен енгізуді азайтып, автоматты
бақылауды құру, әртүрлі регистрлерді белгіленген мерзімдерде тексеру
жүргізу және тағы басқалары арқылы азайту керек.
Жүйелік тәуекелдер шағын мағынада банктің операциялық – техникалық
қызметінде бұзылулармен байланысты тәуекелдерді білдіреді. Мұндай контексте
операционды – техникалық және жүйелік тәуекел түсінігі шектеулі болады.
Жалпы түсінік бойынша жүйелік тәуекелдер банктік–инвестициялық топ,
байланыстырылған компаниялар немесе жалпы банк жүйесі болсын банктің
жүйесінің бөлігі ретінде қызмет жасауы керек. Бұл жағдайда, банкке тәуелсіз
құрылымдық бірлік ретінде тікелей әсер ететін факторлар жүйенің басқа
қатысушыларының қандай да болмасын қызметінің өзгеруі арқылы әсер етеді.
Заңнамалық тәуекел оның шартын орындау үшін рұқсат, лицензия алу
керектігі туындайтын немесе белгілі бір операция түрін жүргізу үшін басқа
да осы сияқты құжаттар, сонымен қоса заңнамада көрсетілген талаптардың
өзгеру мүмкіндігі бар әрбір келісім шарттарта пайда болады. Мысалы, мұндай
тәуекел шетелге қандай да болмасын институттың валюталық бақылау объектісі
болып табылатын (мысалы, орталық банк немесе Ресейде міндет жүктелген
банктер) ақша қаражаттарын, тауарларды, қызметтерді аудару кезінде пайда
болады.
Осылайша банктік тәуекелдердің түрлерін жіктеу
мақсатында тәуекелдерді мына элементтер бойынша топтаймыз:
1) коммерциялық банктің түрі немесе мамандану саласы ;
2) банктік тәуекелдің пайда болу немесе ықпал ету аясы;
3) банк клиенттерінің құрамы;
4) тәуекелділікті есептеу әдістері;
5) банктік тәуекелдің деңгейі;
6) тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру;
7) тәуекелді есепке алу сипаты;
8) банктік тәуекелді басқару мүмкіндігі.
1. Коммерциялық банктердің түрлері немесе мамандану саласы. Қазіргі
кезде коммерциялық банктердің мамандану саласына байланысты үш түрін
көрсетуте болады: маманданған, салалық және әмбебап (2- сурет)5.
Коммерциялық банктердің түрлері
әмбебап
Маманданған
салалық
Тауарлық: Салалық: Функционалдық: Нарықтық:
инновациялық; ауылшаруашылық; биржа; аймақтық;
инвестициялық; өндірістік; сақтандыру; аймақаралық;
ипотекалық; құрылыстық. трасталық; трансұлттық.
депозиттік; кооперативтік;
клирингтік. комуналдық.
2-сурет. Коммерциялық банктердің түрлері мен мамандану саласы
Маманданған банктердің кызметі белгілі бір қызметті көрсетумен
байланысты болып табылады. Банк ісінде қызмет көрсету саласына тән
тәуекелдердің түрі жиі кездеседі. Мысалы, инновациялық банктер жаңа
технологияларды несиелендірумен байланысты тәуекелдерге жиі кезігеді. Ал,
әмбебап банктерде тәуекелдің барлық түрлері жиі кездесуі мүмкін.
2. Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясы.
Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясына сәйкес
ішкі және сыртқы деп екігі бөлінеді. Сыртқы тәуекелге банктің немесе
клиенттің іс-әрекеттеріне тәуелді емес тәуекел жатады. Сыртқы тәуекелдің
деңгейіне көп факторлар әсер етеді . Олар : саяси,
экономикалық, демографиялық. әлеуметтік, географиялық және тағы басқалары
. Ішкі тәуекелге банктің және оның клиенттерінің іс-әрекеттерімен
байланысты пайда болатын тәуекелдерді жатқызуға болады. Ішкі тәуекелдерге
мыналар жатады: банк басқармасы іс-әрекетінің белсенділігі, тиімді
маркетингтік саясатты таңдауы және тағы басқа факторлар.Сыртқы тәуекелге
мемлекеттік тәуекел, валюталық тәуекел, табиғи апаттар тәуекелі жатады ,
ал ішкі тәуекелдерге банк клиентінің құрамы, банктік
операциялардың сипаты және коммерциялық банктердің түрлері жатқызылады .
Мұндағы негізгі ерекшелік сыртқы тәуекелдердің басқарылатын және
басқарылмайтын деп екіге бөлінуі болып табылады. Ал ішкі
тәуекелдер әкімшілік , қаржылық және ұйымдастырушылық деп үшке
бөлінген. Басқарылатын сыртқы тәуекелге клиенттік тәуекел,
контрпартнерлық тәуекел жатады. Басқарылмайтын сыртқы тәуекелдерге
саяси, экономикалықу сақтандыру, депозиттік, валюталық,
инвестициялық, проценттік тәуекелдер жатады.
Ал әкімшілік тәуекелдерге құрылымдық баскару, ынталандыру,
бақылау, стратегиялық тәуекелдер жатады. Қаржылық
тәуекелдерге каржыландыру, өтімділік, диверсификациялық, табыстылықтың
төмендеу тәуекелдері жатады. Ұйымдастырушылық тәуекелдерге
ақпараттық , персоналдық, жаңа технологияларды қолданумен байланысты
тәуекелдер жатады .
3. Банк клиенттерінің құрамы .
Клиенттің құрамына байланысты әр банк тәуекелді есептеудің әдісін және
тәуекел дәрежесін анықтайды. Осыған байланысты банк клиенттеріне
байланысты тәуекелдердің толық құрылымын анықтауға болады .
Кәсіпорынның көлеміне байланысты клиенттерді кіші , орта және ірі деп үш
топқа бөлуге болады .
Кіші және орта қарыз алушылар немесе клиенттер нарықтағы
өзгерістерге тез бейімделеді. Олардың құрылымы өте қарапайым болып
келеді, сондықтан мұндай кәсіпорындар жоғары табыс алу мақсатында кәсіби
бағытын жедел өзгерте алады .Бірақ мұндай кәсіпорындардың меншікті
капиталы аз болады, олар саяси немесе экономикалық өзгерістерге, қатаң
бәсекеге төтеп бере алмай банкроттыққа ұшырайды .
Ал ірі кәсіпорындар керісінше , нарықтағы сұраныстың өзгеруіне өте жай
бейімделеді және өздерінің кәсіби бағыттарын мүлдем өзгертпейді .
Бірақ мұндай кәсіпорындардың меншікті капиталы үлкен болады ,
сондықтан олар нарықтағы жағымсыз экономикалық өзгерістерге төтеп бере
алады .
Меншікке қатысына байланысты банктің клиенттері
немесе кәсіпорындар мемлекеттік, жеке, акционерлік, кооперативтік деп
бөлінеді. Меншікке қатысына байланысты әр түрлі кәсіпорындарда тәуекелдің
деңгейі де әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан банк клиенттерге қызмет
көрсетпес бұрын немесе несие берместен бұрын клиенттер
портфелінің сапасын тексереді. Осылайша банк өз өтімділігін сақтау үшін
және рентабельділігін белгілі бір деңгейде ұстау үшін үнемі түрде клиенттер
портфелінің сапасын тексере отырып нақты және потенциалды клиенттердің
артықшылықтарын анықтайды.
4. Тәуекелді есептеу (талдау) әдістері. Тәуекелді талдау арқылы банк
жобаға қатысу кезінде қаржылық шығындарды шектеуге тырысады.
Тәуекелді талдау кезінде бір бірімен тығыз байланысты екі әдісті
қолдануға болады. Олар: сандық және сапалық. Сапалық талдау жеңілірек болып
келеді. Оның негізгі мақсаттары – тәуекелдің факторларын, пайда болу
кезеңдерін, пайда болуының мүмкін аймағын анықтау болып табылады. Тәуекелді
анықтау жүйесі үш элементтен тұрады: тәуекелдің ұзактығы, көлемі,
ықтималдығы. Қазіргі уақытта тәуекелді сандық талдаудың жиі қолданылатын
әдістері мыналар болып табылады: статистикалық, аналитикалык, сараптамалық
жэне тағы басқалары.
5. Банктік тәуекелдің деңгейі. Банктік тәуекелдің, деңгейі оқиғаның
болу ықтималдығымен сипатталады. Ол пайыз түрінде немесе коэффицент түрінде
анықталады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2002 жылдың үшінші
шілдесінде бекіткен Екінші деңгейлі банктер үшін
пруденциалды нормативтер туралы ережеге сәйкес тәуекелдің деңгейіне
байланысты банк активтері ірі бес топқа бөлінген. Бірінші топтағы
активтерге кассадағы қолма-қол ақша, аффинирленген бағалы металдар,
үкіметке берілген несие, Ұлттық банкке берілген несие. Ұлттық Банктегі
депозиттер, мемлекеттік бағалы қағаздар және тағы басқалары жатады. Бұл
топтағы активтердін тәуекелділік деңгейі 0-ге тең. Екінші топтағы
активтерге жергілікті билік органдарының шығарған бағалы қағаздары,
Қазақстан ипотекалык компаниясының ЖАҚ бағалы кағаздары. Бұл активтердің
тәуекел деңгейі 0,2-ге тең. Үшінші топтағы активтерге аффинирленбеген
бағалы металдар және тағы басқалары жатады және олардың тәуекелі 0,5-ке
тең. Төртінші топтағы активтерге төлем бойынша есеп айырысулар, негізгі
кұралдар, материалдық қорлар жатады және бұл топтағы активтердің
тәуекел деңгейі 1-ге тең. Бесінші топқа әділеттілік кұны
бойынша есептелетін инвестициялар, субординацияланған қарыз,
лицензияланған программалық жабдықтау ) жатады. Бұл топтағы
активтердің тәуекел деңгейі 1-ге тең.
6. Тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру . Нарық жағдайында тәуекелдерді
уақыт тұрғысынан үлестіру банк үшін маңызды элементтердің бірі болып
келеді. Уақыт тұрғысынан қарастырсақ, тәуекелдер ағымдағы, келешектегі
және бұрынғы деп үшке бөлінеді. Бұрынғы тәуекелдерді талдау арқылы біз
ағымдағы және болашақтағы тәуекелдердің деңгейін төмендете аламыз. Бұл үш
кезеңдегі тәуекелдер бір бірімен өте тығыз байланысты болып келеді. Мысалы,
ағымдағы кезеңде несие берілсе, ол несиені қайтармауға байланысты шығындар
келешекте көрініс табады. Сондықтан да банк үшін тәуекелді уақыт тұрғысынан
үлестіру маңызды болып келеді.
7. Тәуекелді есепке алу сипаты. Есепке алу сипатына байланысты
тәуекелдер баланстық және баланстан тыс, активтік және пассивтік
операциялар бойынша тәуекел деп бөлінеді.
8. Банктік тәуекелдерді басқару мүмкіндігі. Баскару мүмкіндігіне
байланысты тәуекелдер ашық және жабық болып бөлінеді. Ашық
тәуекелдер реттелуге жатпайды, ал жабық тәуекелдерді реттеуте
болады.
1.2 Активті және пассивті операциялардың тәуекелдері
Банктің несиелік тәуекелі негізгі қарызды қайтару және несие берушіге ол
бойынша пайыз мөлшерлемесін қайтармау , қарыз алушының өз қаржылық
міндеттемесін өтемеу мүмкіндігімен байланысты тәуекел болып табылады. Несие
келісім шартының әрбір түрінің тәуекел деңгейін анықтайтын өзіндік
себептері мен факторлық сипаттары бар. Жекелей алғанда, несиелік тәуекел
қарыз алушының қаржылық жағдайының төмендеуі, оның жұмысында күтілмеген
жағдайлардың болуы, басқа міндетемелерді несиелеу туралы шешім қабылдаған
банктік қызметкердің қажетті деңгейде кәсіби дайын еместігі.
Несиелік тәуекел оны қажетті деңгейде ұстап тұру үшін келесі талаптарды
ұстанады:
- несиелік қабілетілігі тексерілген және қанағатандырарлық деңгейде
болған несие алушыларға ғана несие беріледі;
- оның шарттарының орындалмауы болмайтындай етіп, несиелік келісім шарт
жасасу;
- пайыздарды төлеу мен негізгі қарыз сомасын өтеуді әрқашан бақылау.
Пайыздық тәуекел нарықтық пайыз мөлшерлемесінің ауытқуымен байланысты,
яғни алынатын табысқа міндетті түрде әсер ететін тартылған қаражаттар
бойынша пайыз мөлшерлемесінің берілген несие бойынша пайыз мөлшерлемесінен
асып кету салдарынан жоғалту мүмкіндігі. Пайыздық тәуекелге кіретіндер:
- банктің тартылған қаражаттары мен орналастырылған активтерін өтеу мен
қайтару мерзімдерінің сәйкес келмеуі салдарынан болатын жоғалту тәуекелі
(бекітілген сыйақы мөлшерлемесінде);
- банк активтері бойынша бір жағынан банк пассивтері бойынша, екінші
жағынан банктің әртүрлі мөлшерлеме (өзгермелі немесе бекітілген) қолдануы
саларынан жоғалтулардың пайда болу тәуекелі;
- базисті тәуекел, басқа шартты ұқсас бағалық сипаты бар инструменттер
қатары бойынша алынатын және төленетін сыйақыны өзгерту және есептеудің
әртүрлі әдістерін қолданумен байланысты тәуекел .
Нарықтық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін болатын бағасының түсуімен
байланысты. Ол ссудалық пайыз нормасының ауытқуынан, эмитент –
компаниялардың табыстылық пен қаржылық өзгерістерінен, сонымен қоса ақша
қаражатарының инфляциялық құнсыздануынан болуы мүмкін.
Бірінші фактордың әсері ссудалық пайыз нормасы (пайыз мөлшерлемесінің
өсуі бағалы қағаздардың құнсыздануына алып келеді) және бағалы қағаздардың
нарықтық құнының арасындағы кері байланыспен анықталады. Екінші фактордың
әсері акция курсы, олар бойынша төленетін дивидентерге тікелей байланысты,
олардың көлемі эмитент–компанияның табысының анықталуымен байланысты.
Ақша қаражатының инфляциялық құнсыздануы бекітілген табыспен бағалы
қағаздардың нақты табысының түсуіне әкеледі, бұл олардың ұсынысының
өсуіне, яғни бағасының төмендеуіне әкеледі. Бірақ сол кезде, инфляция
акцияның бағасының өсуіне әкелуі мүмкін, себебі ақшаның құнсыздануымен бір
мезетте дивиденттер өседі, бұл өз кезегінде акцияға деген сұранысты
өсіреді.
Валюталық тәуекел валюта курсының ауытқуымен байланысты сату –сатып алу,
валюталық несие беру операциялар негізінде ауытқулармен байланысты.
Несиелік тәуекелден қорғаныстың бірнеше түрлері бар:
- несиелерді лимиттеу;
- несиелік салымдарды диверсификациялау;
- қарызгердің несиелік қабілетін зертеу мен бағалау;
- қарызды қайтару кезінде жылдамдық;
- несиелік операцияларды сақтандыру;
- жеткілікті қамтамасыз етуді тарту.
Несиелерді лимиттеу – белгілі қарызгерге шекті қарыз сомасын бекту әдісі.
Банке алдын ала бекітілген қарызгер алуға рұқсат етілген сома шегін
білдіретін несиелеу лимитін құру.
Ссудаларды диверсификациялау, несиелік тәуекелден сақтанудың бір әдісі
ретінде әртүрлі заңды және жеке тұлғалар арасындағы несиелерді бөлуді
білдіреді.Осымен қоса, қарызгерлердің қанша көп бөлігіне коммерциялық
банктің ссудалық капиталы берілсе, соншама басқа бірдей шарттарда
қайтарылмау тәуекелі аз болады, себебі көптеген қарызгерлердің банкротқа
ұшырау қауіпінен бір немесе бірнеше қарызгерлердің банкротқа ұшырау қауіпі
жоғарырақ. Осы несиелерді диверсификациялау принципінің орынадалуына ҚР
Ұлттық банкі міндеті экономикалық норматив құрған – бір қарызгерге
тәуекелдің ең жоғарғы көлемі. Бұл тәуекелдің көлемі банктің өзіндік
капиталының 25% аспауы керек.
Қарыздарды қайтару кезіндегі жеделдік банктің қарызгердің қарызды
қолдануының барлық мерзімінде онымен қатынаста болуын білдіреді. Банк
клиентің жағдайын біліп отыруы керек және қарыздың төленбеуіне алып
келетіндей жағдай болса, өзінің мүдесін қорғайтындай қажеті алдын алу
шараларын қолдануы керек.
Несиелік операцияларды сақтандыру несиелік тәуекелден сақтанудың әдісі
ретінде банктер микро, сонымен қоса макро деңгейде сақтандыру қорларын
жасауы, жоғарғы тәуекелді келісім шарттарды арнайы сақтандыру ұйымдарында
сақтауы керек.
Сондықтан коммерциялық банктің кезектелген қызметтері барысында резервті
капитал құрылады. Ол коммерциялық банктің жүргізіп жатқан активті
операциялары бойынша мүмкін болатын шығындарды жабу үшін қажет. Резервтік
капиталдың болуы коммерциялық банктің тұрақтылығын қамтамасыз етеді, оның
материалды және қаржылық базасын нығайтады. Өз кезегінде бұл банктің
клиенттер алдындағы өз міндеттемесін орындауының кепілін жоғарылатады,
коммерциялық банктің банкротқа ұшырау мүмкіндігін төмендетеді.
Коммерциялық банк несие бойынша негізгі қарыздардан (пайыз бен
комиссиясыз), есептелген вексельдер және банкаралық несиелер, сонымен қоса
қаржылық лизинг операциялары бойынша мүмкін болатын шығынды жабу үшін
резерв құруы керек.
Резервтерді есептеу мақсатымен коммерциялық банк берілген несиелер мен
несиелік тәуекелдерді бағалау классификациясын олардың келесі жағдайларын
есепке ала отырып жасайды:
- несие алушының қаржылық жағдайын бағалау;
- негізгі қарыз және олар бойынша пайызды төлеу міндеттемесін несие
алушының жабуы.
Қаржылық жағдайды бағалау критерилері Қазаұстан республикасының Ұлттық
Банкінің ұсынысымен және Жарғыны есепке ала отырып, коммерциялық банкпен
жасалады.
Содан соң коммерциялық банктің несиелерін классификациялауы негізінде
несиенің әрбір тобы мен олар бойынша есептеулер негізінде резерв құрайды.
ҚР ҰБ –ның 2002 жылғы 16 қазанындағы жарлығы бойынша несиелер келесідей
классификацияланады:
1. Стандартты
2. Күдікті
3. Үмітсіз.
Стандартты несиелер бойынша провизиялар құрылмайды. Күдікті несиелер өз
кезегінде келесілерге бөлінеді:
- Күдікті I категориялы –уақытылы және толық төленетін жағдайда, олар
бойынша провизиялар берілген несие сомасынан 5% құрылады.
- Күдікті II категориялы – төлемдердің созылған немесе толық емес
төленбеген жағдайында олар бойынша провизиялар 10% көлемінде жасалады.
- Күдікті III категориялы – төлемдердің созылған немесе толық емес
төленбеген жағдайында 20% көлемінде жасалады.
- Күдікті IV категориялы – төлемдердің созылуы немесе толық емес
төленбеуі кезінде 25% көлемінде провизия жасалады.
- Күдікті V категориялы – провизиялар 50 % көлемінде жасалады.
Үмітсіз несиелер бойынша провизиялар 100% көлемінде жасалады.
Кепілге салынған қарызгердің мүлкінің бағасы коммерциялық банкпен
қарызгердің өз міндетін орындамағадағы жағдайда мүлікті сатудың қиындығын
ескере отырып нақты (нарықтық) бағасымен бағаланады.
Резервтің көлемін есептеген жағдайда мүліктің оның нақты (нарықтық)
бағасынан аспайтын 70% жоғары емес баланстық құнымен алынады.
Кепілге берілген мүліктің бағасы оның несиелік міндетемесінің пайыздар
бойынша төлемдерді қосқанда бағасынан бағасы төмен болмауы керек, сонымен
қоса басқа несиегерлер алдында кепілге берілмеген болуы керек.
Несиелік тәуекелден қорғаныс кезінде ең маңыздысы шығындарды жабу үшін
толықтай қамтамасыз етуі емес бұл шығындарды болдырмау үшін несиегердің
несилік қабілетін талдау болып табылады, себебі несиелер оларды жабу үшін
кепілдіке берілген активтерді сату мақсатында емес, несиелік келісім шарт
бойынша олардың жабылуы мақсатында беріледі.
Несиенің өтелмеу тәуекелін сақтандыру кезінде келісім шарт сақтандырушы
мен банк арасында жасалады. Келісімде сақтандырушының жауапкершілік деңгейі
90% аспауы керек деп көрсетіледі. Сатандыру сомасы қарызгерге берілген
несие сомасы мен олар бойынша пайыз мөлшерлемесіне қарап анықталады.
Сақтандыру тарифі сақтандыру сомасының пайызында қойылады және несиенің
берілу мерзімі, сақтандырушы мен банк арасында келісілген сақтандыру сомасы
мен шартына байланысты дифференцияланады.
Бұл сақтандыру бойынша екі нұсқада болуы мүмкін.
Біріншісі, барлық несиелік келісім шарт бойынша несиелерді өтемеу
тәуекелін сақтандырушыға беретін банк пен сақтандырушы арасындағы жалпы
келісім шарт. Бұл жағдайда кейінен сақтандыру төлемдерінің сомасын қайта
есептеуде орталықтандырылған, төмендетілген тариф қолданылады.
Екінші нұсқада сақтандыруға жекеше тәуекелдер беріледі. Бұл сақтандырушы
үшін қолайлы, себебі сақтандырудан бас тартуға дейінгі әрбір нақты жағдайда
оның тәуекел деңгейін анықтап, ондағы өз үлесін анықтауына мүмкіндік
береді.
Кейбір банктер несиелік тәуекелдерді төмендету үшін біріккен қызмет жасау
үшін сақтандыру компанияларымен келісім шарт жасасады, бұл жағдай тиімді
болып табылады, себебі бұл бағытта анық бір жұмыстар жасап, яғни жалпы
ақпарат базасы құрылады, несиенің орындалуы тексеріледі және т.б. Банк
сонымен қоса сақтаныдарушының уақытша бос ақша қаражаттарын тиімді
қолдануына міндеттеме алады. Ал сақтандырушы компания банк клиенттерінің
шаруашылық тәуекелдерін сақтандыру мен қайта сақтандыру жұмыстарын
орындауға міндетті болады.
Кепіл ретінде салынатын мүлікті сақтандыру үшін оның сақталуы мен бұзылуы
және жойылуы сияқты әртүрлі тәуекелдерден кепіл ретінде ұйымдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz