Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастыру
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЖҮЙЕСІНДЕ ЕҢБЕК ІСКЕРЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке тәрбиелеу мәселесінің қысқаша даму тарихы және қазіргі жай.күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЖҮЙЕСІНДЕ ЕҢБЕК ІСКЕРЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастырудың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЖҮЙЕСІНДЕ ЕҢБЕК ІСКЕРЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке тәрбиелеу мәселесінің қысқаша даму тарихы және қазіргі жай.күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЖҮЙЕСІНДЕ ЕҢБЕК ІСКЕРЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастырудың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің кезекті Жолдауында мемлекеттің күш-қуаты ең алдымен кез келген азаматтың өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылым мен техниканың, өнердің, мемлекеттік және жекеменшік тұрғыдағы өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың іс-әрекеті мен байланысты анықталады деп атап көрсеткен [1].
Біздің халқымызда «Адамды - адам еткен еңбек», - деген сөз бар. Қай кезде де адамның өмірі еңбекпен тығыз байланыста болады. Себебі, ана сүтін емудің өзі дүниеге жаңа келген сәбиге еңбек болып табылады.
Жасөспірімдерді еңбекті құрметтеу және сүюге тәрбиелеу мектепке дейінгі мекеменің негізгі міндеттерінің бірі. Қазіргі таңда адам тұлғасын еңбекте тәрбиелеудің негізіне ҚР Конституциясы [2] мен ҚР Еңбек кодексі[3] алынған.
Ал балабақшаның міндеті балаларда еңбекке қызуғышылықты тәрбиелеу, келешекте оған өзінің саналы белсенді әрекетін, ынтысын қалыптастыру. Баланың басқа адамдарға пайдасын тигізетін еңбекке даярлығын тәрбиелеу, мектепке дейінгі мекеме, мектеп және ата-аналардың қатысуымен жүзеге асырылады. Бұл қарым-қатынас материалдық базаны нығайту және тәрбие міндеттерін шешу барысында жүзеге асыралады.
Қазіргі таңда білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, еңбек, эстетикалық тәрбие сапасын арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбие жұмысындағы сабақтастық, бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады.
Осыған орай, балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы – бағдарлама жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп отыр. Жаңа бағдарламада мектепке дейінгі кезеңде баланың ой өрісін, дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, еңбек імкерліктері мен дағдыларын баулып, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете білуге үйрету өзекті мақсат етіп алынған. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі болып табылатын баланың тілін, сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге үйрету де негізгі нысана болуы керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан Халқына арналған Жолдауында «Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. ...Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды», - деп көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы — бүгінгі ұрпақ. Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілетін, нақты мүмкіншілігін анықтап, ана тілінде еркін, сауатты, жүйелі сөйлеулерін дамыту, соған негіздеп оқыту — бүгінгі күннің өзекті мәселесі [4].
Біздің халқымызда «Адамды - адам еткен еңбек», - деген сөз бар. Қай кезде де адамның өмірі еңбекпен тығыз байланыста болады. Себебі, ана сүтін емудің өзі дүниеге жаңа келген сәбиге еңбек болып табылады.
Жасөспірімдерді еңбекті құрметтеу және сүюге тәрбиелеу мектепке дейінгі мекеменің негізгі міндеттерінің бірі. Қазіргі таңда адам тұлғасын еңбекте тәрбиелеудің негізіне ҚР Конституциясы [2] мен ҚР Еңбек кодексі[3] алынған.
Ал балабақшаның міндеті балаларда еңбекке қызуғышылықты тәрбиелеу, келешекте оған өзінің саналы белсенді әрекетін, ынтысын қалыптастыру. Баланың басқа адамдарға пайдасын тигізетін еңбекке даярлығын тәрбиелеу, мектепке дейінгі мекеме, мектеп және ата-аналардың қатысуымен жүзеге асырылады. Бұл қарым-қатынас материалдық базаны нығайту және тәрбие міндеттерін шешу барысында жүзеге асыралады.
Қазіргі таңда білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, еңбек, эстетикалық тәрбие сапасын арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбие жұмысындағы сабақтастық, бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады.
Осыған орай, балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы – бағдарлама жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп отыр. Жаңа бағдарламада мектепке дейінгі кезеңде баланың ой өрісін, дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, еңбек імкерліктері мен дағдыларын баулып, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете білуге үйрету өзекті мақсат етіп алынған. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі болып табылатын баланың тілін, сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге үйрету де негізгі нысана болуы керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан Халқына арналған Жолдауында «Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. ...Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды», - деп көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы — бүгінгі ұрпақ. Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілетін, нақты мүмкіншілігін анықтап, ана тілінде еркін, сауатты, жүйелі сөйлеулерін дамыту, соған негіздеп оқыту — бүгінгі күннің өзекті мәселесі [4].
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдау, 2013
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана: Елорда, 2008.
3. ҚР Еңбек кодексі.
4. Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан Халқына арналған Жолдауы. Астана. 2012
5. Трудовое воспитание детей дошкольного возраста /Сост. Л.В. Русскова; Под. ред М.Л. Васильковой. -М.: Просвещение, 1984. - 95 с.
6. Шлегер Л.К. Практическая работа в детском саду. // История дошкольной педагогики в России: Учебное пособие для студентов педвузов. М.: Академия, 1999. 6-80
7. ТихееваЕ.И. «Современный детский сад» М.: Академия, 1920. – 55с.
8. Крупская Н.К. Педагогические сочинения в 10 т. Т. 6. Дошкольное воспитание. Вопросы семейного воспитания и быта. - М.: Изд-во АПН,1959.- С.110-117.
9. Макаренко А.С. О воспитании / Сост и автор вступ.ст. В.С.Хелемендик. –М. Политиздат, 1990. -415с.
10. Нечаева В.Г. Воспитание дошкольника в труде. ... Дошкольное воспитание. - 1999. - №10.. – с.12-14
11. Година Г.Н. Воспитание положительного отношения к труду // Воспитание нравственных чувств у старших дошкольников / Под ред. А.М. Виноградо.вой. М.: Просвещение, 1998.
12. Сергеева, Д.В. Воспитание детей дошкольного возраста в процессе трудовой деятельности. / Д.В. Сергеева. М.: Просвещение, 1987. - 96с
13. Нравственно-трудовое воспитание детей в детском саду./ под ред. Р.С.Буре, - М., 1987. – 15с.
14. Захаревич Л.И. Содержание труда дошкольного возраста.// «Учительская газета»/ 14.01.1988.
15. Бабанский Ю.К. Оптимизация учебно-воспитательного процесса. Методические основы / Бабанский Ю.К.- М.: Педагогика, 2005. – 193 с.
16. Логинова В.П., Бабаева Т.П., Ноткина Н.А. и др. Детсво: программа развития и воспитания детей в детском саду/ Под ред. Т.И.Бабаевой, З.А.Михайлова. – СПб., 2002 -184с.
17.
18. Құнанбаев А. Шығармаларының толық жинағы (екі томдық) — Алматы, 1954
19. Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1986. – 120 б.
20. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, Рауан, 1992, 101 б.
21. Аймауытов Ж. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1989. – 120
22. Байтұрсынов А. Тiл тағылымы Қазақ тiлi мен оқу ақартуқа қатысты еңбектерi - Алматы : Ана тiлi, 1992. - 448 б.
23. Құлжанова Н.
24. Отбасындагы тэрбие [Текст] / Менжанова А. // Бастауыш мектеп.-ө 1-2. - Алматы,1999
25. Аралбаева Р. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы: Жоғары оқу орындарының қауылдастығы, 2012 ж. - 220 бет.
26. Жиенбаева, С. Н. Кіші мектеп жасындағы балалардың еңбек іс-әрекеті тәжірбиесін кезеңмен қалыптастыру мәселесі. Алматы, 2010.
27. Т.А. Макеева «Деловые игры в детский сад», Алма-Ата, Рауан, 1992г.
28. Минайдарова.М.И, Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы еңбекке тәрбиелеудің жолдары.
http://www.rusnauka.com/11_NPE_2014/Pedagogica/6_167146.doc.htm
29. Қалиев С., Р.Ізғұттынова, Г.Жексембаева «Тәлім-тәрбие хрестоматиясы». Алматы, 1996
30. Макаренко А.С. Трудовое воспитание: [сборник] / А. С. Макаренко. – Минск : Нар. асвета, 1977. – 256 с
31. .Жұмахан К. Еңбек тәрбиесі – адам өмірінің дамуының басты құралы. // Бастауыш мектеп .2005. №3. – 15 б.
32. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения, Т.3.М.: Педагогика, 1989. – 510 с., Т.5. – С.7-27.
33. Усова А.П. Обучение в детском саду. М. : Просвещение, 1981. — 175
34. Аркин Е.А. Игра и труд в жизни ребёнка / Аркин, Е. // Дошкольное .образование. - 2008. - №2.- С.9-10,15-16. - С. 2008.
35. Р.И.Жуковская "Балабақшадағы ойындар мен еңбек сабақтары
36. Сапарбайқызы Ш. Еңбек тәрбиесінің дамуы. //Бастауыш мектеп. 2005. №11 – 16-18 б
37. «Еңбекке тәрбиелеу мен оқыту тұжырымдамасы» //Қазақстан мұғалімі. 19 ақпан, 1993
38. Меңжанова А., Исмагулова Г., Дайрабаев Е. Мектепке дейінгі педагогика.Алматы, «Мектеп». 1982. -100-102б.
39. Маркова Т.А. Основы дошкольной педагогики. М.: Педагогика. 1980. – 271с.
40. Мухина В.С. Возрастная психология. — М.: Академия, 2000. — 453 с.
41. Жарықбаев Қ. Жантану: оқулығы / Қ. Жарықбаев. - өнд.толықт. 10-шы бас. - Алматы : Эверо, 2011. - 696 б.
42. Коломинский Я. Л. Человек среди людей. М. -1973. - 240с.
43. Финькевич Л.В. Диагностика межличностного взаимодействия: психодиагностический практикум / Авт.-сост. Л.В. Финькевич. – Мн.: БГПУ, 2003. – 42 с.
44. Запорожец А.В. Избранные психологические труды: В 2-х томах.
45. Ахметов А., Ахметова Г. А 94 Еңбек құқығы.Оқулық. – Алматы: «Нұр-пресс», 2005. –405 бет
46. Білім және ғылым. Энциклопедиялық сөздік. / Бас редактор Ж.К.Түймебаев. – Алматы, 2009. – 400 б.
47. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология.Алматы «Мектеп», 2002.-251 б.
48. Жұмабекова Ф. Мектепке дейінгі педагогика. –Астана: Фолиант, 2008. – 336.
49. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақтың тәлім-тәрбиесі».- Алматы,1995. -52б.
50. Қаазақ халқының еңбек тәрбиесі дәстүрлерін үздіксіз білім беру жүесінде пайдалану тұжырымдамасы . 13б.
51. Буре Р.С., Година Г.Н. Учите детей трудиться. М.,Просвещение. 1983. –с.7.
52. Рысбекова А. Исахова Ш.Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №4(40), 2013 г.172-173
53. Монтессори педагогикасы негізінде мектепке дейінгі жастағы балалардың өзіне – өзі қызмет көрсету дағдыларын қалыптастыру. Н.Қалмағанбетова, А.Туякова, У.Майбасова. –Қарағанды: ПҚ БАИ РББ, 2013.68б.-
54. 3 жастан бастап 5 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған «Зерек бала» бағдарламасы. - Астана, 2010. - 157 б.
55. Тарабарина Т.И. Формирование у дошкольников положительного отношения к труду в совместной деятельности со взрослыми (в условиях детского дома) - М., Педагогика, 1990, С.107
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана: Елорда, 2008.
3. ҚР Еңбек кодексі.
4. Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан Халқына арналған Жолдауы. Астана. 2012
5. Трудовое воспитание детей дошкольного возраста /Сост. Л.В. Русскова; Под. ред М.Л. Васильковой. -М.: Просвещение, 1984. - 95 с.
6. Шлегер Л.К. Практическая работа в детском саду. // История дошкольной педагогики в России: Учебное пособие для студентов педвузов. М.: Академия, 1999. 6-80
7. ТихееваЕ.И. «Современный детский сад» М.: Академия, 1920. – 55с.
8. Крупская Н.К. Педагогические сочинения в 10 т. Т. 6. Дошкольное воспитание. Вопросы семейного воспитания и быта. - М.: Изд-во АПН,1959.- С.110-117.
9. Макаренко А.С. О воспитании / Сост и автор вступ.ст. В.С.Хелемендик. –М. Политиздат, 1990. -415с.
10. Нечаева В.Г. Воспитание дошкольника в труде. ... Дошкольное воспитание. - 1999. - №10.. – с.12-14
11. Година Г.Н. Воспитание положительного отношения к труду // Воспитание нравственных чувств у старших дошкольников / Под ред. А.М. Виноградо.вой. М.: Просвещение, 1998.
12. Сергеева, Д.В. Воспитание детей дошкольного возраста в процессе трудовой деятельности. / Д.В. Сергеева. М.: Просвещение, 1987. - 96с
13. Нравственно-трудовое воспитание детей в детском саду./ под ред. Р.С.Буре, - М., 1987. – 15с.
14. Захаревич Л.И. Содержание труда дошкольного возраста.// «Учительская газета»/ 14.01.1988.
15. Бабанский Ю.К. Оптимизация учебно-воспитательного процесса. Методические основы / Бабанский Ю.К.- М.: Педагогика, 2005. – 193 с.
16. Логинова В.П., Бабаева Т.П., Ноткина Н.А. и др. Детсво: программа развития и воспитания детей в детском саду/ Под ред. Т.И.Бабаевой, З.А.Михайлова. – СПб., 2002 -184с.
17.
18. Құнанбаев А. Шығармаларының толық жинағы (екі томдық) — Алматы, 1954
19. Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1986. – 120 б.
20. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, Рауан, 1992, 101 б.
21. Аймауытов Ж. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1989. – 120
22. Байтұрсынов А. Тiл тағылымы Қазақ тiлi мен оқу ақартуқа қатысты еңбектерi - Алматы : Ана тiлi, 1992. - 448 б.
23. Құлжанова Н.
24. Отбасындагы тэрбие [Текст] / Менжанова А. // Бастауыш мектеп.-ө 1-2. - Алматы,1999
25. Аралбаева Р. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы: Жоғары оқу орындарының қауылдастығы, 2012 ж. - 220 бет.
26. Жиенбаева, С. Н. Кіші мектеп жасындағы балалардың еңбек іс-әрекеті тәжірбиесін кезеңмен қалыптастыру мәселесі. Алматы, 2010.
27. Т.А. Макеева «Деловые игры в детский сад», Алма-Ата, Рауан, 1992г.
28. Минайдарова.М.И, Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы еңбекке тәрбиелеудің жолдары.
http://www.rusnauka.com/11_NPE_2014/Pedagogica/6_167146.doc.htm
29. Қалиев С., Р.Ізғұттынова, Г.Жексембаева «Тәлім-тәрбие хрестоматиясы». Алматы, 1996
30. Макаренко А.С. Трудовое воспитание: [сборник] / А. С. Макаренко. – Минск : Нар. асвета, 1977. – 256 с
31. .Жұмахан К. Еңбек тәрбиесі – адам өмірінің дамуының басты құралы. // Бастауыш мектеп .2005. №3. – 15 б.
32. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения, Т.3.М.: Педагогика, 1989. – 510 с., Т.5. – С.7-27.
33. Усова А.П. Обучение в детском саду. М. : Просвещение, 1981. — 175
34. Аркин Е.А. Игра и труд в жизни ребёнка / Аркин, Е. // Дошкольное .образование. - 2008. - №2.- С.9-10,15-16. - С. 2008.
35. Р.И.Жуковская "Балабақшадағы ойындар мен еңбек сабақтары
36. Сапарбайқызы Ш. Еңбек тәрбиесінің дамуы. //Бастауыш мектеп. 2005. №11 – 16-18 б
37. «Еңбекке тәрбиелеу мен оқыту тұжырымдамасы» //Қазақстан мұғалімі. 19 ақпан, 1993
38. Меңжанова А., Исмагулова Г., Дайрабаев Е. Мектепке дейінгі педагогика.Алматы, «Мектеп». 1982. -100-102б.
39. Маркова Т.А. Основы дошкольной педагогики. М.: Педагогика. 1980. – 271с.
40. Мухина В.С. Возрастная психология. — М.: Академия, 2000. — 453 с.
41. Жарықбаев Қ. Жантану: оқулығы / Қ. Жарықбаев. - өнд.толықт. 10-шы бас. - Алматы : Эверо, 2011. - 696 б.
42. Коломинский Я. Л. Человек среди людей. М. -1973. - 240с.
43. Финькевич Л.В. Диагностика межличностного взаимодействия: психодиагностический практикум / Авт.-сост. Л.В. Финькевич. – Мн.: БГПУ, 2003. – 42 с.
44. Запорожец А.В. Избранные психологические труды: В 2-х томах.
45. Ахметов А., Ахметова Г. А 94 Еңбек құқығы.Оқулық. – Алматы: «Нұр-пресс», 2005. –405 бет
46. Білім және ғылым. Энциклопедиялық сөздік. / Бас редактор Ж.К.Түймебаев. – Алматы, 2009. – 400 б.
47. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология.Алматы «Мектеп», 2002.-251 б.
48. Жұмабекова Ф. Мектепке дейінгі педагогика. –Астана: Фолиант, 2008. – 336.
49. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақтың тәлім-тәрбиесі».- Алматы,1995. -52б.
50. Қаазақ халқының еңбек тәрбиесі дәстүрлерін үздіксіз білім беру жүесінде пайдалану тұжырымдамасы . 13б.
51. Буре Р.С., Година Г.Н. Учите детей трудиться. М.,Просвещение. 1983. –с.7.
52. Рысбекова А. Исахова Ш.Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №4(40), 2013 г.172-173
53. Монтессори педагогикасы негізінде мектепке дейінгі жастағы балалардың өзіне – өзі қызмет көрсету дағдыларын қалыптастыру. Н.Қалмағанбетова, А.Туякова, У.Майбасова. –Қарағанды: ПҚ БАИ РББ, 2013.68б.-
54. 3 жастан бастап 5 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған «Зерек бала» бағдарламасы. - Астана, 2010. - 157 б.
55. Тарабарина Т.И. Формирование у дошкольников положительного отношения к труду в совместной деятельности со взрослыми (в условиях детского дома) - М., Педагогика, 1990, С.107
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қызметте қолдау үшін
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.д., доцент Б.Т.Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде
еңбек іскерліктерін қалыптастыру
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Орындаған Марқа С.
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы: Халилаева Э.Ж.
Түркістан 2016
АННОТАЦИЯ
Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастыру тақырыбында жазылған диплом жұмысында мектеп
жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек іскерліктерін
қалыптастыру ерекшеліктері, қазіргі жай-күйі; еңбек тәрбиесі жүйесінде
еңбек іскерліктерін қалыптастыру мен оның құралдары, мазмұны, әдіс-
тәсілдері, тәрбиеші мен тәрбиеленушінің бірлескен іс-әрекетінің
ерекшеліктері қарастырылған Теориялық бөлімдегі қарастырылған мәселелерді
тәжірибе жүзінде әдістемелік іс-шаралар ұйымдастыру арқылы дәлелденген.
Аннотация
В дипломной работе на тему Формирование трудовых умений в системе
трудового воспитания детейдошкольного возраста рассмотрены особенности
формирования трудовых умений детей дошкольного возраста, современное
состояние, значение, содержание и приемы развития данной проблемы у детей
через систему трудового воспитания, а также методы и приемы организации
данной работы, особенности совместной деятельности воспитателя и
воспитуемого. Опробировано через организацию методических мероприятий на
практике проблема рассматриваемая в теоретической части дипломной работы.
Özet
Başlıklı araştırma makalesi "emek eğitim deteydoshkolnogo yaş sistemde
işgücü becerilerinin Oluşumu" bu organize için okul öncesi çağındaki
çocuklara, mevcut durumu, işgücü eğitim sistemi ile çocuklarda içeriği ve
bu sorunun yöntemlerinin değeri yanı sıra yöntemlerin işgücü becerilerinin
oluşum özellikleri ve teknikleri tarif iş, özellikle ortak girişimler
eğitimci ve eğitilebilirliği. Uygulamada, öğretim faaliyetlerinin
organizasyonu ile tezin teorik kısmında kabul edilen bir sorun çalıştı.
Abstract
The research paper titled "Formation of labor skills in the system of
labor education deteydoshkolnogo age" describes the features of the
formation of labor skills of preschool-age children, the current state, the
value of the content and methods of this problem in children through a
system of labor education, as well as methods and techniques for organizing
this work, particularly joint ventures educator and educability. Tried out
through the organization of teaching activities, in practice, a problem
considered in the theoretical part of the thesis.
МАЗМҰНЫ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЖҮЙЕСІНДЕ ЕҢБЕК
ІСКЕРЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...11
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке тәрбиелеу мәселесінің қысқаша
даму тарихы және қазіргі жай-күйі ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 24
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЖҮЙЕСІНДЕ ЕҢБЕК
ІСКЕРЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастырудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 34
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына
Жолдауы Қазақстан-2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа
саяси бағыты. Астана, Ақорда, 2012.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан Жолдау, 2013
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана: Елорда, 2008.
4. ҚР Еңбек кодексі.
5.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeciдей анықтамалар көрсетілген:
Еңбек дегеніміз – материалдық және рухани құндылықтарды құралдар
көмегімен жасақтауға бағытталған, адамның мақсатты іс-әрекеті –
адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын құрал
Еңбек дағдылары дегеніміз – еңбек әрекетіне байланысты алғашқыда
сананы қажет ететін әр еңбек дегеніміз – материалдық және рухани
құндылықтарды құралдар көмегімен жасақтауға бағытталған, адамның мақсатты
іс-әрекеті екеттің жаттыға беру нәтижесінде автоматты қалыптасуы. Дағдыға
айналған қимылдар санадан тыс болмайды. Ол мидың қызметі. Дағды әрекет
өнімділігін арттырады[70 б. Пед сөздік].
Еңбек іскерліктері – бұл адамның меңгерген білімі мен дағдыларының
жиынтығымен қамтамасыз етілетін еңбек әрекетін орындау тәсілдерін
меңгеруі; меңгерілген білімі мен өмірлік тәжірибесі негізінде, теориялық
және практикалық әрекеттерді жылдам, дәл, сапалы орындауға
дайындығы.[энцикл 348]
Ойын әрекетінің шығармашылық сипаты – ойын ынтамен, баланың рөлді,
сюжетті, ойыншықтарды, қосымша-заттарды таңдағандағы шығармашылығымен
байланысты.
Ойын дегеніміз - жас ерекшелікке қарамайтын, адамның көңіл - күйін
көтеретін, ойландыратын үрдіс.
Ойын іс - әрекеті зерттеуші, дамытушы, үйретуші болып тәрбиешінің
негізгі іс - әрекетін құрайды.
Сюжеттік мазмұны – бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, оның
әрекеттерінің, балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп жақтылығын
және өзара байланысын анықтайтын нәрсе.
Еңбекке баулу деп -оқушыларды еңбек және өндіріс техникасымен,
технологиясымен, материалдарымен және экономика негіздерімен таныстыруды
айтады.
Еңбек жүйесі дегеніміз – адам тәрбиенің қандай да бір саласына (еңбек)
қатысты мақсатқа қол жеткізудің құралдары мен әдістері кешенін жобалау мен
құрудың, құбылыстар мен үдерістерді зерттеудің жалпы әдіснамасы, бір-
бірімен белгілі бір байланыс пен қарым-қатынаста болатын элементтердің
кіріктірілген тұтастығы мен бірлігін құрайтын жиынын құру сияқты
проблемаларды реттеу мәселесін көтеру тәсілі
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР- Қазақстан Республикасы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев өзінің кезекті Жолдауында мемлекеттің күш-қуаты ең алдымен
кез келген азаматтың өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылым мен
техниканың, өнердің, мемлекеттік және жекеменшік тұрғыдағы өндірістің
ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті
адамдардың іс-әрекеті мен байланысты анықталады деп атап көрсеткен [1].
Біздің халқымызда Адамды - адам еткен еңбек, - деген сөз бар. Қай
кезде де адамның өмірі еңбекпен тығыз байланыста болады. Себебі, ана сүтін
емудің өзі дүниеге жаңа келген сәбиге еңбек болып табылады.
Жасөспірімдерді еңбекті құрметтеу және сүюге тәрбиелеу мектепке
дейінгі мекеменің негізгі міндеттерінің бірі. Қазіргі таңда адам тұлғасын
еңбекте тәрбиелеудің негізіне ҚР Конституциясы [2] мен ҚР Еңбек кодексі[3]
алынған.
Ал балабақшаның міндеті балаларда еңбекке қызуғышылықты тәрбиелеу,
келешекте оған өзінің саналы белсенді әрекетін, ынтысын қалыптастыру.
Баланың басқа адамдарға пайдасын тигізетін еңбекке даярлығын тәрбиелеу,
мектепке дейінгі мекеме, мектеп және ата-аналардың қатысуымен жүзеге
асырылады. Бұл қарым-қатынас материалдық базаны нығайту және тәрбие
міндеттерін шешу барысында жүзеге асыралады.
Қазіргі таңда білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі
мекемелердегі тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды
мектепте оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, еңбек, эстетикалық
тәрбие сапасын арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбие жұмысындағы
сабақтастық, бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады.
Осыған орай, балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы – бағдарлама
жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп
отыр. Жаңа бағдарламада мектепке дейінгі кезеңде баланың ой өрісін,
дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, еңбек
імкерліктері мен дағдыларын баулып, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете
білуге үйрету өзекті мақсат етіп алынған. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі
болып табылатын баланың тілін, сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей
білуге үйрету де негізгі нысана болуы керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-
2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан
Халқына арналған Жолдауында Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін
біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. ...Сондай-ақ балаларымыздың,
жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл
бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса
маңызды, - деп көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі
нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш
білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы — бүгінгі ұрпақ. Оларға бірдей
талап қойып, олардың табиғи қабілетін, нақты мүмкіншілігін анықтап, ана
тілінде еркін, сауатты, жүйелі сөйлеулерін дамыту, соған негіздеп оқыту —
бүгінгі күннің өзекті мәселесі [4].
Еңбек тәрбиесінің негізгі міндеттеріне баланың тұлғасын еңбекте
тәрбиелеу және оларда еңбек іс-әрекетін қалыптастыру болып табылады.
Осыған орай, Базалық компонент балалардың бойында өз бетінше алдына жақын
мақсат қою, әрекетін жоспарлау, мақсаттылық таныту, соңғы нәтижеге жету
ынтасын дамыту, жеке қажеттіліктері мен мүмкіндіктерінің арасындағы
қатынасты ажырата білу сияқты іскерліктерін қалыптастыруды көздейді.
Балаларды еңбекке тәрбиелеу мәселесі ХIV-ХVI ғғ. пайда болды, алғашқы
болып Т. Мор еңбек тәрбиесі бойынша ой-пікірлерін өзінің Утопия атты
кітабында жариялаған болатын. Т.Кампанелли еңбектің ақыл-ой және
адамгершілік дамуымен байланысын зерттеу отырып, мектепке дейінгі жастағы
балалардың дамуына да көңіл бөлген. XIX ғасырда балаларға еңбек дағдыларын
тәрбие үдерісінде қалыптастыру мәселесі бойынша өз ой-пікірлерін Сен-
Симон, Шарль Фурье, Роберт Оуен, И.Г. Песталоцци [5,95] білдірген..
XX ғасырда еңбек тәрбиесі бойынша жасалған теориялық зерттеулер
негізінде әдістемелік құралдар пайда болды, мысалы, Л.К. Шлегер
Практическая работа в детском саду [6,с.6-8 ], Е.И. Тихеева Современный
детский сад - еңбек тәрбиесі бойынша әдістемелік нұсқаулық (1914 ж.)
[7,с.12].
Еңбек тәрбиесін дамытуда Н.К. Крупская[8] мен А.С. Макаренко[9]
өздерінің үлкен үлестерін қосты. Қазіргі таңда: В.Г. Нечаева[10], Т.Н.
Година[11], Д.В. Сергеева[12], Р.С. Буре[13], Л.И. Захаревич[14] балалардың
еңбегі бойынша зерттеулер жүргізген.
Ю.К. Бабанский[15], В.И. Логинова[16], В.Г. Нечаева[10] еңбек
тәрбиесінің классификациясын айқындай отырып, соның негізінде екі топ
міндеттерді атап көрсетеді: балаға еңбек іс-әрекетін игеруге көмек көрсету
(іс-әрекеттің құрылымын игеруге және еңбек дағдылары мен іскерліктерін
меңгеруге); бала тұлғасын еңбекте дамыту (тұлғаның сапалары мен қасиеттерін
дамыту, қарым-қатынасты қалыптастыру және өзара әрекеттесудің саналы
тәжірибесін жинақтау). В.Г. Нечаева, Г.Н. Година, Д.В. Сергеева, Р.С. Буре,
Л.И. Захаревичтер балалардың еңбек түрлерін зерттеп айқындаған: өз-өзіне
қызмет көрсету, шаруашылық-тұрмыстық, табиғаттағы еңбек, қол және көркем
еңбек.
Ғылымда мектеп жасына дейінгі балалардың еңбегін ұйымдастырудың түрлі
формалары жасақталып, тәжірибе ендірілген :тапсырма, кезекшілік, алпы,
бірлескен, ұжымдық еңбек. Тапсырма сияқты еңбекті ұйымдастырудың формасына
В.Г. Нечаева және А.Д. Шатованың (1974ж.) зерттеулері арналған. З.Н.
Борисованың (1953 ж.) зерттеуі кезекшілікке және оның мазмұны мен іс-
әрекетке жетекшілік мәселесін қарастырған. Кейінірек бұл мәселені Г.Н.
Година зерттеген. Г. А. Урунтаева мен Ю.А. Афонькиналар өз зерттеулерінде
балалардың еңбек іскерліктерін қалыптастыру мәселесін қарастырған. М.
Крулехт болса зерттеулер негізінде мектеп жасына дейінгі балалардың еңбек
іскерліктерін классификациялаған [17].
Қазақ ағартушылары да А.Құнанбаев [18], Ы.Алтынсарин[19,
М.Жұмабаев[20], Ж.Аймауытов[21], А.Байтұрсынов[22]еңбек тәрбиесі туралы
педагогикалық көзқарастарын білдірген.
Балалардың қол еңбегін ұйымдастыру, қазақтың қолданбалы көп өнері,
матадан ою-өрнектерді қию туралы Н.Құлжанова[23], ересектердің еңбегімен
таныстыру әдістемесін құрған А.Менжанова [24], ересектің еңбегімен
таныстыру арқылы сөздік қорын молайтудың әдіс-тәсілдерін зерттеген
Аралбаева Р.К.[25], еңбек арқылы ұжымдыққа тәрбиелеу мәселесімен
С.Жиенбаева[26], Т.А.Макеева [27]ауыл балабақшаларындағы әртүрлі топтағы 5-
6 жастағы балалардың ересектің еңбегі туралы түсінігін қалыптастыруды
қарастырған.
Мектепке дейінгі орта жастағы балалардың тәрбие жұмысының
практикасында тәрбиешіге балаларда еңбек іскерліктерін қалыптастыру
мүмкіндігін беретін жеке тапсырма беру формасы кеңінен таралған. Бұл әрбір
баланың әрекетін бақылау, дер кезінде көмек көрсету және қосымша көрсету
мүмкіндіктеріне қолайлы форма. Тапсырмалар қиындығына қарай (қарапайым,
күрделі), сипатына қарай (жеке немесе бірлескен), орындалу уақытына қарай
(қысқа мерзімді, эпизодтық, ұзақ мерзімді) түрлі болып келеді. Балалардың
еңбек іскерліктерін қалыптастырудың қолайлы әрі ерекше мүмкіндік беретін
түрі – ұзақ мерзімді тапсырмалар, бала белгілі бір уақытта (2-3 күн)
мерзімде нақты бір тапсырма орындайды. Бұл жаста кезекшілік, ұзақ мерзімді
тапсырма, ұжымдық еңбекті баланың іс-әрекетіне ендіру үлкендер мен
құрбылары арасындағы қарым-қатынасты орнатуға, эмоционалдық сезімталдыққа,
жанашырлыққа, жауапкершілікке және басқа да тұлғалық сапалардың
қалыптасуына ықпал етеді.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге жасалған талдаулар еңбек
тәрбиесі мәселесіне еткілікті көңіл бөлінетіндігін көрсетті. Алайда мектеп
жасына дейінгі балаларда еңбек іскерліктерін қалыптастыру мәселесі әлі де
зерттеуді талап ететіні белгілі болды. Сондықтан біз зерттеу тақырыбымызды
Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастыру деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі
жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу
және оның тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі
жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің пәні: Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі
жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
- еңбек, еңбек тәрбиесі, еңбек жүйесі, еңбек дағдысы, еңбек
іскерлігі ұғымдарының мәнін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастырудың мазмұны мен ерекшеліктерін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастырудың технологиялары мен әдіс-тәсілдерін анықтап,
педагогикалық үдерісте тиімділігін тексеру.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша ғылыми әдебиеттерге,
мектепке дейінгі мекемелер мен бастауыш мектеп құжаттарына талдау беру,
озық тәжірибелерді зерделеу, сауалнама, әңгімелесу, тест, деңгейлік
бақылаулар, ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерін өткізу, тақырыптық шаралар
ұйымдастыру және оларды талдау;
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы, Алия балабақшасы.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЖҮЙЕСІНДЕ ЕҢБЕК
ІСКЕРЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке тәрбиелеу мәселесінің
қысқаша тарихы және қазіргі жай-күйі
Мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке тәрбиелеу -
тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі. Еңбекке тәрбиелеу, баулу және
кәсіптік бағдар, мектеп жасына дейінгі балалардың болашақта қоғамдық
пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы және оған деген саналы көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің жеке адамды адамгершілік және зиялылық
жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады, осымен қатар мұны
еңбек тәрбиесінің мақсаты деп түсінуіміз қажет[28, 2].
Еңбек тәрбиесі —мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекқорлыққа ,
еңбекті құрметтеуге, еңбек мәдениетін үйренуге бейімдеп, олардың еңбек ету
шеберлігі мен дағдысын қалыптастыруға бағытталған тәрбиенің бір саласы.
Еңбек тәрбиесі барлық халықтар мен ұлттардың дәстүрлі халықтың
педагогикасының негізгі құрамдас бөлігі ретінде дамыған. Мысалы қазақ
халқының дәстүрлі тәлім-тәрбие беру жүйесінде жас кезінен бастап еңбекке,
белгілі бір кәсіпке баулынған әрбір жас сәби “Еңбек етсең ерінбей, тояды
қарның тіленбей” деген мақал рухында тәрбиеленген (қ.Халықтық педагогика).
18 ғ-дың ағартушылары (Ж.Ж. Руссо, И.Г. Пестолоций) оқыту мен еңбек
тәрбиесін ұштастыру мәселесін алғаш рет ғылыми тұрғыдан талдады.
Қазақстанның халыққа білім беру жүйесінде еңбек тәрбиесі отбасында,
мектепте, мектепке дейінгі мекемелерде жүзеге асады. Отбасында бала кішкене
кезінен еңбек тапсырмаларын орындауға, еңбекқорлыққа, төзімділікке
баулынады. Еңбек тәрбиесі мектепке дейінгі мекемеде білім берумен тығыз
байланыста жүзеге асады. Оқу еңбегінің барысында балада ұқыптылық,
еңбекқорлық, еңбек ету дағдысы қалыптасады[29, 21].
Еңбек тәрбиесі - қашан да ең маңызды қоғамдық міндеттердің бірі болып
табылады. Сондықтан жас жеткіншектің жан-жақты өсіп дамуы үшін бірден-бір
қажетті нәрсе – еңбек екендігін айқын аңғарамыз.
А.С. Макаренко Балаларды еңбекке қай жастан тәрбиелеу керек? деген
сұраққа мүмкіндігінше ертерек бастау керек деп көрсетті. Ал баланы
еңбекке тәрбиелеудің бастапқы ұясы – отбасы, сосын балабақша. Бұл ретте ата-
ананың, балабақша тәрбиешілерінің орны бірінші кезекке қойылады. Бала кез
келген сәтте үйдегі адамдарға, алдындағы тәрбиешісіне еліктейтін
болғандықтан, олар өздерінің бала алдындағы іс-әрекет, қимылдарына ерекше
мән беруі керек. Балалар сол үлкендерден көргенін жасауға талпынады. Өзім
киемін, өзім істеймін сияқты дамылсыз әрекеттеріне мүмкіндік беріп,
қолдап отырған дұрыс. Өйткені, дәл осының өзі еңбек нышанының алғашқы
бастамасы[30,132].
Тәрбиешінің айқын ұстанымының бірі – балаға белсенді және өзіндік
тәжірибені жинақтау үшін және белгілі бір еңбек дағдыларын жетілдіруге
көмектесу (баланың жас ерекшелігіне сай). Баланың еңбек тәрбиесін
ұйымдастыруда басты бағыт болып ойын қала береді, ол мектеп жасына дейінгі
баланың логикалық өзіндік дамуына әсер етеді. Педагогикалық іс-әрекеттерде
ойын тәсілдерін қолдану барысында өзіндік қызығушылық пайда болатыны бізге
мәлім. Ойын барысында бала мен тәрбиеші арасында қызығушылықтары түйіседі.
Баланың өзіндік дамуында міне, сондықтан да ойын арқылы оқыту тиімді болып
табылады. Бала мен тәрбиеші арасындағы қатынас формасы қызметтестік болып
табылады. Бағдарлама бала тәрбиесінде еңбекті ойлау құралы ретінде
қарастырады, себебі еңбек тәрбиесі баланың ойлауына, зейініне,
тапқырлығына, шығармашылық қиялына, өз жұмысын жоспарлауына септігін
тигізеді. Тәрбиеші ойын арқылы балада еңбек тәрбиесінің сұрақтарын
қарастыруға, қоршаған ортадағы сұлулықты көруге, адам қолымен жасалып
шыққан туындыларды байқап, бағалауға және кемшіліктерін жойып ұмтылуға
үйретеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың еңбегі туралы айтатын болсақ,
күнделікті өмірде кездесетін көзге көріне бермейтін, өзіміз мән бермейтін
қарапайым еңбек түрлері өте көп.
2 – 3 жастағы баланың өздігінен тамағын ішіп-жеуі, ойыншығын, киімін
жинауының өзі олар үшін үлкен еңбек.Баланың өз-өзіне қызмет қыла білуінің
өзі еңбекке жатады.
Еңбекке баулу арқылы баланың есте сақтау, көру, сезіну
қабілеттері арта түседі. Мысалы: Шұлығын, қолғабын, бас киімін, көйлегін
киетін кезде оны қай жерге киетінін, ойлау, көру, есте сақтау қабілеттері
арқылы жасалады.
Баланың әр жасаған еңбегін, қылығын мақтап отыру қажет.Мысалы: Ой,
жарайсың, бәрекелді, өте жақсы, керемет деген сөздер баланы еңбек етуге
деген қызығушылығын оятады.
Баланы ойын арқылы да еңбекке баулуға болады. Баланың ойынына аса
мән беру керек. Ұлы педагог А. С. Макаренко айтқандай бала ойын кезінде
қандай болса, кейін есейгенде жұмыс орнында да сондай болады. Сондықтан
бала кезінде ойнаған кезде баланы қадағалап, ойынына мән беру керек. Егер
дұрыс емес екеніне көз жеткізсеңіз, дұрыс жолға бағыттау керек. Бала ойын
ойнағанда үлкендерден немесе теледидардан көргендерін қайталайды. Өйткені
ойын кезіндегі іс-әрекеті қимыл қозғалысы бәрі өз отбасында көрген
білгендерінің айқын дәлелі. Баланың ойыны арқылы отбасындағы беріп жатқан
тәрбиенің қандай екенін аңғаруға болады және қандай мамандық иесі екенін
білуге болады. Сондықтан баланың көзінше артық сөз, артық қимыл жасаудың
қажеті жоқ. Балаға ата-ана жақсы жағынан көрінуі қажет. Сондай-ақ баланы
еңбекке баулу арқылы адамгершілікке, мейірімділікке тәрбиелеу болып
есептеледі[30, 142].
Адам баласы қоғам дамуының қандай кезеңіңде де өмір сүрмесін азық-
түліксіз, киім-кешексіз т.б. материалдық игіліксіз күн кеше алмайды. Сол
себептен адамдар ерте кезден-ақ өмір сүру қажетгілігі үшін керекті заттарды
тек еңбек ету аркылы ғана игілікке асыратындығын түсінген. Оның тиімділігін
дамыту жолында үздіксіз ізденісте болған. Бұған алғашқы қауымдық
құрылыстағы қарапайым еңбек құралдарынан бастап қазіргі кездегі жетілген
өндіріс құралдары мен технологиялық жабдықтардың жасалуы және колданыста
болуы дәлел.
Адамдар барлык кезде өзінің білімі мен тәжірибелері арқылы коғамды
дамыта отырып өмір сүру қажеттілігі талабына сай халыққа кажетті тауарларды
өндірді. Олардың әдістерін жетілдірді, сондай-ақ оларды келер ұрпаққа
үйретіп келеді. Осылайша тәжірибе беру сабақтастығы қалыптасты. Осы орайдан
алғанда өндіргіш күштерді дайыңдайтын қоғам мүшелерін білімді, еңбекке
төзімді етіп тәрбиелеу жұмыстарында барлық әлеуметтік тәрбие ошақтарының
арасынан мектептің басты орынға ие болатындығы көрінеді және ешкандайда дау
тугызбайтындығы айқын. Өмір және тәжірибе сабақтастығына байланысты
балабақша алдында тұрған негізгі мәселелердің бірі болып саналған еңбек
тәрбиесін жетілдірту, шыңдау жұмыстары одан ары карай да жалғасын табады.
Алайда балабақша табалдырығынан білім алып шығатын әрбір жас буын, яғни
болашақтың кәсіби мамандары, біріншіден, өз білігі және еңбегімен жеке
басына ғана емес, қоғамға пайда келтіретінін саналы түрде ең алдымен
мектепке дейінгі мекеме қабырғасында игеріп, еңбекке даярлығын
калыптастыруды осы кезеңде негізгі қажеттіліке айналдыруы керек.
Екіншіден, балаларды білімді етіп, олардың еңбекке даярлъиын
калыптастыру тәрбиесінде балабақша жауапкершілігі де уақыт өткен сайын арта
түсіп, онын қоғам алдындада тұрған аса жауапты істердің бірі болып танылуы
мен міндеттердің мүлтіксіз шешілуіне барлық алғы шарттардың жасалуы тиіс.
Үшіншіден, мемлекеттік, мемлекеттік емес өндіріс орындарында,
ауылшаруашылық ұжымдарында жұмыс аткаратын жан-жақты қабілетті мамандар
даярлау мәселесі барлык деңгейдегі және мәртебедегі оқу орындарының да
алдында тұрған аса жауапты да әрі маңызды істердің бірі болып қала беруі
керек. Әрине, бұл атап өтілген өзекті мәселелер бүгінгі күн тәртібінен
түспей отыр. Сондықтан да кабылданған бағдарламалардың орындалуы қоғамдык
катаң назарда ұсталып, олардың нәтижесі өз уақытында жариялы болып,
игіліктер жалпы халықтық куанышқа айналуы тиіс. [31, 15]
Жаңа заман баласының тұлғасын қалыптастырып дамыту үшін тұлғаның
ішкі дүниесі мен оның қыр-сырын анықтап, мүмкіншіліктері мен қабілетінің
дамуына жағдай туғызу қажет. Жаңа заман баласы - бүгінгі қазақ қоғамының
ұлттық қазынасы. Баланың қабілетін қаншалықты ерте ашып дамытса, оның
нәтижесі де соншалықты жеміс болмақ. Осыған орай жаңа бағдарламалар
білімдерді қабылдауға, оларды тиімді қолдануға қабілетті, ортаға мейлінше
тез бейімделгіш тұлғасын қалыптастырудағы қоғамның, ата-аналар мен
тәрбиешілердің талаптарын орындау мақсатын көздейді.
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте
оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын
арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық,
бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады
Бүгінгі дүниенің күн санап тез өсуі білім беруге деген талапты күшейте
түсуде. Жаңа идеялар, білім беруге жаңаша көзқарас, кәсіби біліктілік
біздің бұрынғыдан да жаңа жоғары сатыға көтерілгеніміздің белгісі. Міне,
мұның бәріне қол жеткізуде әр тәрбиешінің шығармашылығы, жұмыс істеуі
ерекше болып саналады
Қазіргі таңда бұл мәселе қолға алынып, бала тәрбиелеу үшін мектепке
дейінгі тәрбиенің маңызды міндеттері шешімін табуда.
Тәрбиеші балалардың жан-жақты дамуы үшін барлық қажетті шараларды
пайдаланып, балабақшаның қызметін Балабақшада оқыту және тәрбиелеу
бағдарламасының орындалуына бағыттап, білім беру сапасын арттыруға
міндетті [35, 6]
Жас ұрпактың бойына еңбек ету дағдысын өмірге дұрыс көзқарасын
қалыптастырып, дамытуда еңбек тәрбиесі шешуші факторлардың бірі болып
саналады. Еңбек тәрбиесі баланың қоршаған дүниемен нақты заттарды танып,
білуінің бірден-бір сенімді құралы. Бүкіл қоғамдағы адамның жеке өміріндегі
барлық материалдық игіліктер мен рухани құндылықтар еңбек арқылы ғана
меңгерілетіні белгілі. Демек, еңбек тәрбиесі балалар өмірінің алғашқы
жылдарынан-ақ, ойын әрекеті үстінде басталып, кейін еңбек әрекетінде
жалғасын табады. Балалардың жас ерекшеліктеріне қарай жүргізілген қарапайым
еңбек түрлері, олардың алғашқы білім-түсініктерімен қатар интеллектуалдық
деңгейлерінің негізін қалауға көмектеседі.
Мектепке дейінгі балаларды еңбекке баулу мәселесіне әрбір тарихи
кезеңдерде әртүрлі мән берілген. Бүгінге дейін қалыптасқан педогогикадағы
еңбек тәрбиесінің міндеттеріне назар аударар болсақ олар: еңбек сүйгіштік,
еңбекті құрметтеу, еңбек мәдениетіне үйрету және еңбек ету дағдысы мен
іскерліктерін қалыптастыру т.б. көзделген.
Еңбек тәрбиесіне ерекше мән берген К.Д.Ушинский [32, с.7], көптеген
еңбектерінде балалар еңбегінің теориялық және әдіснамалық негіздеріне
тоқталып, тәрбие тек ақылды дамытып, біліммен қаруландырып қоймай, баланың
еңбекке деген құлшынысын жандандырады, онсыз адамның өмірі бакытты болуы
мүмкін емес деп тұжырымдайды.
Н.К.Крупская дамып келе жатқан бала организміне қимыл іс-әрекеттің аса
қажеттілігі мен тәрбиелік маңызына ерекше назар аударады. Балабақшада
балаларды еңбекке баулу ересектердің еңбегін бағалауға және тапсырмаларды
орындауға, өзін-өзі күте білуге, заттарды және ойыншықтарды ұқыпты ұстауға,
оларды өз орындарына қоя білуге үйрету,- деп еңбекті ойын арқылы іске
асыруды ұсынса, еңбектің маңызын А.С.Макаренко Еңбекке баулымайтын
тәрбиені дұрыс тәрбие деп түсінуге болмайды. Сондықтан тәрбие ісінде еңбек
ең негізгі күштің бірі болуға тиіс - деп бағалайды [8, с.115].
Мектепке дейінгі қоғамдық тәрбиені қалыптастыруға, оның жұмыс мазмұны
мен әдістерін талдауға А.П.Усова[33]., Е.А.Аркин[34]., Е.И.Тихеева[7]. т.б.
үлкен үлес қосты. Осы аталған ғалымдар мектепке дейінгі тәрбие теориясының
жан-жақты дамып жетілуіне, балалардың еңбек іс-әрекеттерінің қалыптасуына,
еңбек дағдыларының дамуына үлкен мән беріп, зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Е.А.Аркин Мектепке дейінгі шақ деген іргелі еңбегінде тіл дамыту
мәселесімен қатар бала организмін нығайтуға және шынықтыруға көп көңіл
бөледі. Балалардың ойын мен еңбек үрдісіне қатысуы сияқты факторлардың бала
денсаулығына жақсы әсер ететіндігін және ойын мен еңбек дағдыларын
қалыптастырудың жолдарын кеңірек қарастыру керектігін атап көрсетеді. Ал,
А.П.Усова мектепке дейінгі балалардың жеке тұлғасының қалыптасуына,
бірлескен іс-әрекеттегі өзара қарым-қатынастарының дамуына еңбектің ықпалы
мол екендігіне айрықша тоқталады. [36, 16]
1920 жылдары мектепке дейінгі мекемелерде еркін тәрбие теориясының
ықпалы зор болып, балаларға өз белсенділіктерімен құлшыныстарын көрсетуге
барынша мүмкнкдіктер жасалды.
Е.И.Тихеееа балабақшада мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке
баулудың ерекше әдісі ойынцы еңбекпен ұштастыру керектігін жақтай отырып,
күнделікті өмірде қолданылып жүрген еңбек құралдарын пайдаланып, балалар
еңбегін ұйымдастыру қажеттігін, ойын мен еңбектің байланысын мектеп жасына
дейінгі бала үшін ең маңызды таным жүйесі деп есептеді. Ғалымның Ойын -
еңбек, еңбек - ойын түріндегі көпке белгілі формуласы осыны айғақтайды.
Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймайды, сонымен бірге
таным-түсінігін де арттырады және ойын арқылы ептілікті, сергектікгі,
тапқырлықты үйреніп, бір-бірімен тіл табысып, қарапайым еңбек дағдыларын
меңгере бастайды.
Р.И.Жуковская "Балабақшадағы ойындар мен еңбек сабақтары " (1935) атты
кітабында баланың ойын арқылы еңбек дағдылары мен оларды еңбек әрекетіне
жұмылдырудың әдіс-тәсілдерін қарастырып, еңбек әрекеті ойынды байытуға
бағытталуы тиіс деп тұжырымдайды .
Сондай-ақ, 1960 жылдары мектепке дейінгі мекеме қызметкерлерінің
ұсынысы бойынша ең бастысы балаларды ересектердің еңбегімен таныстыру
маңызды деп саналып, балалардың өздігімен орындайтын еңбек әрекеттеріне мән
берілмеді. Осы тұста З.Н.Борисова, В.Г.Нечаева мектепке дейінгі балаларды
еңбекке баулудың жүйелі мазмұнын анықтады. Соның ішінде З.Н.Борисова
мектепке дейінгі балалардың ұжымдық еңбегі, тапсырма беру, кезекшілік
міндетті атқару, оның әдістемесі жөніндегі еңбектері жарық көрді.
Кезекшіліктің асханалық, сабаққа, табиғат бұрышына деген түрлерін жүйеледі.
В.Г.Нечаева балалардың еңбек тәрбиесінің жеке түрлерін, топтағы
ұжымдық еңбекке баулудың әр түрлі бағыт-бағдарын көрсетгі. Балабақшадағы
дәстүрлі еңбек түрлері топтағы тазалық, ас дастарқанына кезекшілік,
қуыршақтарды жуындыру, табиғагтағы еңбек түрлерінің әдістемелерін ұсынды.
Осы тұста В.Г.Нечаева, Г.Н.Година, Д.В.Сергеева, Р.С.Буре,
Л.И.Захаревич және басқа ғалымдардың мектепке дейінгі балалардың еңбектегі
психологиялық ерекшелігіне, еңбек дағдылары мен біліктіліктерін игеру
деңгейлеріне, ұйымдастырылу әдістемесіне қарай еңбек түрлерін өзіне-өзі
қызмет егу, шаруашылық-тұрмыстық еңбек, қол еңбегі және табиғаттағы еңбек
деп бөлгендерін атап кетуге болады. Бірақ сол кездегі теориялардың қай-
қайсына да көз жүгіртсек, халық тәжірибесіне сүйенген салт-дәстурлерді
ескеріл ұйымдастыру қарастырылмағаны байқалады.
Бугінгі күнге дейін қоғамның дамуына байланысты мектепке дейінгі
балалардың еңбек түрлері жан-жақты зерттеліп, мазмұны анықталуда. Соның
ішінде В.П.Нечаева, П.О.Абдулвагабаева, Е.Н.Герасимова, Г.Н.Годинаның
зерттеулерінде 5-6 жастағы балалрдың өзіне-өзі қызмет етуі өзін кутуі,
ересекке тәуелсіз болып, өзінің ісіне деген сенімі, біліктілігі, дербестігі
қалыптасып дамуы керек делінген.
Өзіне-өзі қызмет ету еңбегі негізінде заттарына, киім-кешектеріне
ұқыпты қарай алуы, еңбек сабағында жұмыс орнын даярлауы, ойыншықтары мен
кітаптарын жинай білуі т.б. қажет екендігі анықталған.
Д.В.Сергеева, Р.С.Буре, Е.И.Радина, О.Н.Стреляевалардың зерттеулерінде
5-6 жастағы балалардың шаруашылық-тұрмыстық еңбегін ұйымдастырудың
педагогикалық негізі қарастырылып, мазмұны мен әдіс-тәсілдері ұсынылады.
Еңбектің бұл түрі балаларды шаруашылық-тұрмыстық еңбектің мәні туралы
түсінік алуға, қоршаған ортаны таза ұстау дағдысын қалыптастыруға, жеңіл
еңбек түрлерін ересектердің ескертуінсіз өздігімен орындауға дағдыландыру
болмақ.
Табиғаттағы еңбек арқылы балаларды еңбекке баулу туралы
А.К.Бондаренко, Н.Н.Кокорева, Е.И.Корзокова, А.Ф.Мазурина өздерінің зерттеу
еңбектерінде қарастырады. Олар 5-6 жастағы балалардың табиғаттағы еңбегі
өсімдіктер мен жануарларды куту, бақшада көкөніс өсіру, үчаскені
жасылдандыру, аквариумды тазарту сияқты жұмыс түрлерін қамтитынын айтады.
Табиғаттағы еңбек балалардың тек еңбек дағдыларын қалыптастырып қоймай,
адамгершілік сезімінің дамуына, экологиялық білім негізінің қалануына
көмектеседі. [36, 17].
Ал В.Н.Михайлова, Н.Н.Кокорева, А.К.Бондаренко ауыл балабақшаларында
балаларды ауылшаруыашылығындағы еңбек түрлерімен таныстыру әдістемесін
ұсынады. Ғалымдар балалардың өміріне жақын ересектердің еңбегімен таныстыру
қажеттігін көрсетеді және табиғаттағы істеген еңбектерінен жақын арадағы өз
еңбектерінің нәтижесін көруге үйренеді. Мысалы, тұқым сепкеннен кейін,
оның гүлденуін, кейін жемісінің шығуы баланы қуанышқа бөлеп, шыдамдылыққа,
ұстамдылыққа тәрбиелейді. Жануарларға күтім жасау, өсімдіктерді өсіру
баланы тірі табиғат объектісімен қатынас жасай отырып, байқағыштыққа,
ауапкершілікке үйретеді. Аталған қасиеттер мен талаптар сақталмаса, онда
тірі ағзалардың өлуіне әкеп соқтыратынын түсінеді. Еңбектің бұл түріне
қазақ халқы балаларын кішкентай кезінен-ақ баулыған әне түрлі тиімді әдіс-
тәсілді пайдалана білген.
Я.И.Базик, Э.К.Гульянц, В.Ф.Ждан, Е.Я.Беляеваның зерттеулерінде
балалардың қол және көркем еңбегінде табиғи материалдар, қағаз, қатырма
қағаз, мата, ағаштан бұйымдар даярлаудың теориялық, әдістемелік негіздері
анықталады. Бұл еңбектің түрінде балалардың қиялы, шығармашылық қабілеті
дамып, қолдың ұсақ бұлшық еттері жетіліп, ұстамдылыққа, бастаған ісін
аяғына дейін еткізуге үйренеді. Е.Б.Горунович, У.А.Карамзин
А.В.Пантелееваның мектепке дейінгі балалардың көркем еңбегін ұйымдастыру
екі бағытта жүргізілетінін; балалар әр түрлі материалдардан сыйлықтар
асауы, екіншіден, топты мерекеге қарсы әшекейлеу, көрмені безендіру
әрекеттері екендігі анықталған.
Жоғарыда аталған Ресей ғалымдарының зерттеулерінде мектепке дейінгі
еңбек тәрбиесінің төрт түрі ғылыми тұрғыда негізделіп, оларды ұйымдастыру
әдіс-тәсілдері мен мазмұны балабақшада оқыту және тәрбиелеу
бағдарламаларына енгізілді.
Сонымен қатар мектепке дейінгі педагогикада балаларды еңбекке
тәрбиелеудің педагогикалық, әдістемелік негіздері осы ғылыми-теориялық
зерттеулер негізінде қалыптасып дамиды. [36, 18]
Мектепке дейінгі шақ – негізінен ойын кезеңі болғандықтан еңбек бала
өмірінен аздап қана орын алады. Әуелі еңбек әрекетінің қарапайым
элементтері көрініс тауып, бірте-бірте еңбек ойыннан бөлініп, айрықша
сипатқа ие болады.
К.Д.Ушинский: ... Тәрбие тек адамның ақылын дамытып және белгілі бір
мағлұматтар беріп қана қоймай, қайта саналы еңбекке деген ынтасын арттыра
түсуі керек, мұнсыз оның өмірі ардақты да, бақытты да бола алмайд. Кейбір
жағдайдың, әсіресе адамның балалық және жастық шақтарында ланған әсерінің
салдарынан еңбекке деген ынтасы өсіп те, өшіп те қалуы мүмкін, - деген,
сондықтан баланы мектепке дейігі кезеңде ұқыптылықпен баулып, еңбекке деген
дұрыс ынта ықыласын қалыптастыру қажет [32 с.34].
Н. К. Крупская мен А. С. Макаренко баланың мінез-құлқындағы еңбекке
бет алуы мектептен көп бұрын, жанұя мен балабақшада тәрбиеленуі тиіс деп
есептеген. Бала ойластырып ұйымдастырылған еңбек тәрбиесі арқылы дұрыс
әрекет жасап, қоршаған орта жайында алғашқы мағлұматтар алып, айналадағының
бәріне қызығушылықпен қарайды, еңбекті жақсы көруге әдеттенеді.
Н. К. Крупская балаларды ерте бастан еңбектің ең қарапайым түрімен
таныстыру, әр түрлі еңбек құралдарымен жұмыс істеудің тәсілдерін үйрету,
оларды коллективтік еңбекке біріктіру қажеттігін ескертеді: Балалардың
бірлесіп істейтін жұмысын өте ерекше бағалай керек, бұл-коллективтік
еңбектің ұрығы. Осы коллективтік еңбекте баланың күш-жігері жан-жақты
көріне бастайды,- деп педагогтарды баланың мүмкіншілігін, олардың
еңбңгінің өзіндік ерекшелігін, ойынмен байланыстылығын ескертуге шақырады.
Балаларды еңбек дағдысына жеке-дара үйрету жеткіліксіз, оларды еңбек етудің
коллективті дағдысына тәрбиелеу, бір-біріне деген дұрыс қарым-қатынасын
қалыптастыру қажет екенін айта келіп: Балаларды жас шағынан бастап-ақ
бірлесіп өміт сүруге және бірлесіп жұмыс істеуге үйрету керек,- деген Н.
К. Крупская.
Еңбек балалардың жауапкерщілік сезімін тәрбиелеумен қатар
анализаторларын (көру, есту, түйсіну, сезіну, иіс, дәм) дамытуға мәнді
ықпал етеді.
А. С. Макаренко балалар еңбегінің мазмұнын бірте-бірте күрделендіру,
оларға қойылатын талапты да бірте-бірте қиындату, жанұяда, балалар
мекемелерінде еңбек міндеттерінің тұрақтылығы жайында тамаша пікірлер
айтқан.
А.С. Макаренко Балаларды еңбекке қай жастан тәрбиелеу керек? деген
сұраққа мүмкіндігінше ертерек бастау керек деп көрсетті. Ал баланы
еңбекке тәрбиелеудің бастапқы ұясы – отбасы, сосын балабақша. Бұл ретте ата-
ананың, балабақша тәрбиешілерінің орны бірінші кезекке қойылады. Бала кез
келген сәтте үйдегі адамдарға, алдындағы тәрбиешісіне еліктейтін
болғандықтан, олар өздерінің бала алдындағы іс-әрекет, қимылдарына ерекше
мән беруі керек. Балалар сол үлкендерден көргенін жасауға талпынады. Өзім
киемін, өзім істеймін сияқты дамылсыз әрекеттеріне мүмкіндік беріп,
қолдап отырған дұрыс. Өйткені, дәл осының өзі еңбек нышанының алғашқы
бастамасы [37,3].
Н.К.Крупская мен А.С.Макаренко негіздеген еңбек тәрбиесі принципіне
сүйене отырып, мектепке дейінгі советтік педагогика жас ұрпақты еңбекте
тәрбиелеу мәселелерін зерттеп, оны жүзеге асыруда.
Қазіргі физиология ғылымы еңбек әрекетінде бала организмі дамуының
ішкі механизмін аша келіп, денесі мен психикасы ның дамуындағы бірлікті
негіздейді. И. М. Сеченов пен И. П. Павловтың ілімі бұлшық ет қимылының
бала денесі мен ақыл-ойының дамуына, дем алысы мен жүрек жұмысына ықпал
ететінін, еңбек тәрбиесінің табиғи, ғылыми негізі адамның жоғары нерв
жүйесі жайлы ілімі екендігін дәлелдеген.
Орталық нерв жүйесі сыртқы ортаның ықпалы мен әсерін қабылдай отырып,
денедегі барлық тканьдар мен клеткалардың жұмысқа қосылуын реттейді. Тіпті
қарапайым еңбек үдерісінің өзінде де бұлшық ет пен орталық нерв жүйесі
қатысып, дене және ақыл-ой әрекетінің өзара байланысын қамтамасыз етеді.
Еңбек бұлшық ет пен барлық ішкі мүшелердің қызметін күшейтеді, бүкіл
дененің еңбекке қабілетін арттырады, нерв жүйесін дамытады. Еңбек үдерісі
баланың анализаторларын жаттықтырып қана қоймайды, сонымен қатар ми
қызметінің дамуына үлкен роль атқарып, бұлшық ет сезімін де дамытады.
Дене мен ақыл-ой жұмсауды қажет ететін кез-келген еңбек үдерісі
баланың ырғақты зейінін, бақылымпаздығын, тапқырлағын дамытады. Бала үш
жасқа дейінгі шақта еңбекке физиологиялық, психологиялық жағынан
дайындалады. Ал мектепке дейінгі баланың еңбегі таным үдерісімен
байланысады, оның білімге ынталануына ақыл-ойының, тілінің дамуына
мүмкіндік тудырады.
Тәрбиешінің ұйымдастырған еңбек әрекетінде үлкендердің сөзі, өнегесі,
еңбекпен ұштастырылып, ол баланың білімі мен іскерлігінің терең, дәл, дұрыс
болуына ықпал етеді. Үлкен адамдар балаларға еңбектің мәнін түсіндіріп, іс-
әрекетке бағыттайды, көрсетеді, үйретеді, ақыл-кеңеспен көмектеседі. Ғылыми
зерттеулердің нәтижесі бұл шақтағы нерв жүйесінің икемділігі, оның әдеті
мен дағдысын тәрбиелеудің ең қолайлы кезеңіболып табылатынын, дәл осы кезде
шартты байланыстар жүйесінің тез құрылатындығын дәлелдейді.
Әсіресе балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде еңбектің орны ерекше.
Баланың жас ерекшелігін, қызығушылығын ескеріп, ұйымдастырылған еңбек
оларда эмоциялық көңіл-күй, терең толқу тудырып, еңбекке дұрыс қарым-
қатынасты қалыптастырудың алғашқы нышандарын егеді. Еңбек үдерісіндегі
толқу өзге адамдарға деген жақсы қарым-қатынасты, коллективтік сезімнің
алғашқы негізін қалайды.
Психология ғылымының мәліметтері бойынша сәбилік шақтың өзінде-ақбала
кездейсоқ мотивтерді емес, өзінің басты деп санайтындарыннегізге алады, ал
үш жасында өз әрекетін мақсатқа бағындарады. Ал үлкейген сайын тәрбиешіге,
айналасындағы адамдарға пайдалы істер істеуге талаптанады, өзге тілегін
осыған бағындырады. Ерік-жігерін, күшін жұмсайды, бастаған ісін ақтап
шығуға тырысады.
Жанұяда, балабақшада дұрыс ұйымдастырылған еңбек мінез-құлқының
моральдік жағымен қатар ерік-қайрат, мақсаттылық, табандылық сияқты
адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеп, еңбекке күш жұмсау дағдысын
қалыптастырады.
Еңбек үдерісінде тапсырылған жұмыстың қажеттілігін, мәнділігін түсіну
баланың еңбекке қызығушылығын дамытып, еңбегінің нәтижесінен рухани нәр
алу, қанағаттану, жауапкершілік сезімін тудырады.
Ал мәнін түсінбеген еңбек оларды қызықтырмайды.
Сонымен сәбилік және мектепке дейінгі шақтың өзінде еңбек үдерісінде
баланы жан-жақты дамытудың, еңбекке деген дұрыс көзқарасын қалыптастырудың
негізі қаланады. [38, 100-102].
В.И.Логинованың пікіріне тоқталсақ, ересектердің еңбегімен таныстыру
мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесінің басты құралы
болмақ. Балаларды күнделікті еңбектің әр түріне қатыстыру, еңбек туралы
білімді жүйелі түрде қалыптастыру, еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдері
мен құралдарының өзара байланыста болуы нәтижелі еңбек тәрбиесінің
бұлжымас шарты болып табылады [16, с.184].
Қазақ психологтары А. Темірбеков, С. Балаубаев еңбектерінде дені сау
балалардың бәрінде қарапайым жұмысқа бейімділік болатынын айтады. Қол
еңбегі баланың игілікті жұмысы. Қағаздан, картоннан, ағаштан нәрселер
істейді, әрекет үстінде ұғымдылық, тапқырлық ұйымдастыру ерекшеліктерін
анықтауы біздің зерттеуімізге арқау болады. Осы аталғандар балабақшаның оқу-
тәрбие үрдісінде қазақтың ұлттық тұрмыс салт-дәстүрлерімен ұштастырып
жүргізілсе, болашақ ұрпақтың еңбекке деген сүйіспеншілігі, еңбекке деген
қарапайым дағдылары көзделген міндеттерге сай болар еді.
Аралбаева Р.К. [25, 14].орыс және қазақ балабақшаларында сәби және
естияр топтарындағы балаларды ересектің еңбегімен таныстыру арқылы сөздік
қорын молайтудың әдіс-тәсілдерін зерттесе, Т.А.Макеева [27, 42]. ауыл
балабақшаларындағы әртүрлі топтағы 5-6 жастағы балалардың ересектің еңбегі
туралы түсінігін қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін анықтаған
С.Н.Жиенбаеваның Мектепалды балаларын еңбекке баулудың ғылыми-
педагогикалық негіздері атты зерттеуінде еңбек арқылы ұжымдыққа
тәрбиелеудің теориялық негізін анықтап, моделін ұсынып, жаңа мазмұны мен
әдістемесін нақтыланған [26,8].
Қазіргі кезде балабақшада еңбекке тәрбиелеудің негізгі міндеттері:
біріншіден, еңбекке сүйіспеншілік пен еңбек адамдарына құрметпен
қарау; екіншіден, балаларды халық шаруашылығының салаларындағы еңбектің
түрлерімен таныстыру, еңбек іс-әрекетінің барысында олардың дағдысы мен
іскерлігін қалыптастыру;
үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау
Еңбек тәрбиесінің балаларды еңбекке даярлауда ерекше маңызы бар,
өйткені еңбек үстінде алуан түрлі материалдармен жұмыс істеу қол іскерлігі
мен дағдысын дамытады, қолдың бұлшық еттері жетіледі, орындаушылық қабілеті
қалыптасады.
Балалардың еңбек дағдыларын қалыптастыруда іс-әрекетпен, яғни тек қол
еңбегінің немесе дене еңбегінің қимыл қозғалысымен шектеу жеткіліксіз.
Мектеп жасына дейінгі бала үлкендердің барлық іс-әрекетіне, сөйлеген сөзіне
сеніммен қарап,шындық ретінде қабылдайтын болғандыктан, тәрбиешінің баланы
еңбекке баулудағы әрбір әдіс-тәсілі мен оқыған шығармасы баланың ақыл-
ойында өзіндік із қалдырып отыруы керек. Бала санасында абстракциялық ойлау
жүйесі қалыптасып, жетілмегендіктен, олардың естіп, көріп, қабылдағандары
ойын міндеттері де күнделікті іс-әрекетінде көрініс табады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке баулуды тек
балабақшаларда ғана емес, отбасында жүзеге асыруға толық мүмкіндіктер бар
екені Т. А. Маркова[39]. зерттеулерінде кеңінен айтылады. Олар ата-
аналарға өз балаларын еңбекке баулу жұмыстарын мектеп жасына дейінгі
кезеңнен бастауын, бірақ баланың жас ерекшелігін, психологиялық
мүмкіндіктерін балабақшамен бірлесіп жұмыс жүргізу қажеттігін түсініп,
педагогтардың талаптарымен ұштасқан жағдайда нәтиже беретіндігін алға
тартады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың пайдалы еңбекке қызығушылығын ояту,
белгілі бір еңбек тәртібін тәрбиелеу, еңбекті өздігімен жасауға, орындауға,
бағалауға үйрету басты міндеттердің бірі болып отыр. 5-6 жастағы баланың
белгілі бір уақыт аралығында еңбек етуге әдеттенуі жай ғана еңбекке үйрету
емес, алғашқы еңбек үдерісіне құштарлық, еңбек етуге әзірлік деп қараған
дұрыс. Еңбектің қандайы болмасын адамның белгілі қуат, күш-жігерін жұмсауды
талап етеді. 5-6 жаста баланың ағзасы үнемі даму үстінде болып, бұлшық еті
мен жүйке жүйесі толық жетілмегендіктен тез шаршауға бейім тұрады.
Шамасынан тыс еңбек тапсырмасын беруде бала бар күшін салып ұмтылса да
орындай алмайды. Сондықтан ересек топ балаларын тұрмыс-салт дәстүр
негізінде еңбекке баулуда еңбек әрекетін қалыптастырудың психологиялық
заңдылықтарына, даму мүмкіндіктеріне сүйену басты міндеттердің бірі болып
саналады.
В. С. Мухинаның [40, 233] еңбегінде бала тәрбие үрдісінде әрекеттің
(орамалмен сүртінуі, қарындашпен сурет салу, мүсіндеу) сан алуан түрін
меңгереді. Мұның бәрі сыртқы нәтижеге бастайтын практикалық іс-әрекет.
Сонымен бірге баланың ішкі іс-әрекеті де қалыптастасады, оның көмегімен
бала заттарды қарайды, қасиеттерін анықтайды, бір-бірімен байланысын ашады.
Осындай ішкі іс-әрекеттің қалыптасуы бала дамуының негізгі еңбек мазмұнын
құрайтыны айтылады. Қ. Жарықбаев [41,218] адам іс-әрекеттің белгілі бір
түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді түрде байланыс жасайды
дей келіп, әрекет дегеніміз – түрлі қажеттіліктерді өтеуге байланысты
белгілі мақсатқа жетуге бағытталған үрдіс деп анықтама береді. Біздің
ойымызша, бала өзінің қажеттерін өтеу үшін (ойын, еңбек үстінде) бар
мүмкіндігін пайдаланады, әрекет етуге талпынады.
Психолог Я. Л. Коломинский[42], Л. В. Финькевич[43] зерттеулерінде 5-
6 жас аралығында бала ойын мен еңбек арасындағы айырмашылықты аңғарып,
еңбек құралдарын орнымен пайдаланып, еңбек операцияларын орындап, еңбектің
обьективтік мақсатын қоя біліп, оның қоғамдық пайдалы бағыттылығын түсіне
бастайды. Мектеп жасына дейінгі кезеңде еңбекті дұрыс ұйымдастыру баланы
жүйелі түрде еңбекке баулудың, еңбек дағдыларына үйретудің алғашқы қадамы.
Бірте-бірте еңбек етуге деген қажеттілікті ояту баланың болашақ өмір
сүру қажеттілігіне айналуға алғышарт болады. А. В. Запорожец[44] мектеп
жасына дейінгі балаларды тек еңбек нәтижесі ғана емес, оның басқа адамдар
үшін маңыздылығы да қызықтыратындығын айтады. Балалар қағаздан, ағаштан әр
нәрсе жасауға, ересектерге көмектесуге қызығады, егер ересек тарапынан
қолдау болса, балалар өздеріне тапсырылған іске неғұрлым саналы ниетпен
қарап, орындауға талпынады. 5-6 жастағы балаларда алғашқы еңбек әрекеті
қалыптасып, ересектен көмек сұрап қана қоймай, өздеріне де көмектесу ниеті
пайда болады. Мектеп жасына дейінгі балалардың еңбек әрекетінің өзіндік
мақсаты, мотиві, жоспары нәтижесінің өзіндік ерекшеліктері болады. Аталған
құрылымдар еңбек әрекетінің үрдісінде көрініп ересектердің көмегімен дамып
жетілетіндігін айтады.
Психологтардың пікірін негізге ала отырып, біз қазақ халқының бала
тәрбиесінде қолданған көтермелеу, мақтау, бағалау, талап ету, қолдау
әдістерін балаларды еңбек әрекетіне мақсат қоя білуге тәрбиелеуде
басшылыққа аламыз. Мектеп жасына дейінгі балалардың мақсатқа бағытталған
еңбек әрекеті баланың қалай орындағанына ғана емес, не үшін еңбектенгеніне
байланысты. 5-6 жастағы балалардың еңбек әрекетіндегі мотиві негізінен
ересектердің мақтауы, ересектермен қарым-қатынас жасауы, өзін көрсетуі үшін
болады. Бірақ, мектеп жасына дейінгі балаларды материалдық марапаттау үшін
еңбекке баулуға мүлде болмайды. Сондықтан мотивация баланың жеке сапаларын
қалыптастыруда қатты ықпал етеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың еңбекті
қажеттілігіне айналдыруы, олардың мінезіндегі ауытқудың алдын-алу үшін
қажетті міндет болып табылатынына ерекше мән береді. Еңбек үдерісінде
тапсырылған жұмыстың қажеттілігін, мәнділігін түсіну баланың еңбекке
қызығушылығын дамытып, еңбегінің нәтижесінен рухани нәр алу, қанағаттану,
жауапкершілік сезімін тудырады. Мектеп жасына дейінгі балалардың
психологиялық ерекшеліктерін ескеріп, олардың еңбекке деген қоғамдық
мотивін қалыптастыру әрбір педагогтің міндеті.
Қызығулар балалардың кішкентай кездерінде ерекше байқалатындығы
тәжірибеде дәлелденген. Ғалымдардың айтуына қарағанда, қызығудың
нәтижесінде мектеп жасына дейінгі кезде техника саласына әуес болған бала,
мектеп қабырғасында физика, қол еңбегі сияқты пәндерге ықылай қойып, мектеп
бітіргеннен кейін де сол салада нәтижелі еңбек етіп, өз қабілеттерін жақсы
көрсете алады. Демек, баланың қызыға білуінің де маңызы зор, қызығуы
тұрақты қасиетке айналған бала ғана іс-әрекеттен жақсы нәтиже ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қызметте қолдау үшін
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.д., доцент Б.Т.Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде
еңбек іскерліктерін қалыптастыру
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Орындаған Марқа С.
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы: Халилаева Э.Ж.
Түркістан 2016
АННОТАЦИЯ
Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастыру тақырыбында жазылған диплом жұмысында мектеп
жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек іскерліктерін
қалыптастыру ерекшеліктері, қазіргі жай-күйі; еңбек тәрбиесі жүйесінде
еңбек іскерліктерін қалыптастыру мен оның құралдары, мазмұны, әдіс-
тәсілдері, тәрбиеші мен тәрбиеленушінің бірлескен іс-әрекетінің
ерекшеліктері қарастырылған Теориялық бөлімдегі қарастырылған мәселелерді
тәжірибе жүзінде әдістемелік іс-шаралар ұйымдастыру арқылы дәлелденген.
Аннотация
В дипломной работе на тему Формирование трудовых умений в системе
трудового воспитания детейдошкольного возраста рассмотрены особенности
формирования трудовых умений детей дошкольного возраста, современное
состояние, значение, содержание и приемы развития данной проблемы у детей
через систему трудового воспитания, а также методы и приемы организации
данной работы, особенности совместной деятельности воспитателя и
воспитуемого. Опробировано через организацию методических мероприятий на
практике проблема рассматриваемая в теоретической части дипломной работы.
Özet
Başlıklı araştırma makalesi "emek eğitim deteydoshkolnogo yaş sistemde
işgücü becerilerinin Oluşumu" bu organize için okul öncesi çağındaki
çocuklara, mevcut durumu, işgücü eğitim sistemi ile çocuklarda içeriği ve
bu sorunun yöntemlerinin değeri yanı sıra yöntemlerin işgücü becerilerinin
oluşum özellikleri ve teknikleri tarif iş, özellikle ortak girişimler
eğitimci ve eğitilebilirliği. Uygulamada, öğretim faaliyetlerinin
organizasyonu ile tezin teorik kısmında kabul edilen bir sorun çalıştı.
Abstract
The research paper titled "Formation of labor skills in the system of
labor education deteydoshkolnogo age" describes the features of the
formation of labor skills of preschool-age children, the current state, the
value of the content and methods of this problem in children through a
system of labor education, as well as methods and techniques for organizing
this work, particularly joint ventures educator and educability. Tried out
through the organization of teaching activities, in practice, a problem
considered in the theoretical part of the thesis.
МАЗМҰНЫ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЖҮЙЕСІНДЕ ЕҢБЕК
ІСКЕРЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...11
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке тәрбиелеу мәселесінің қысқаша
даму тарихы және қазіргі жай-күйі ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 24
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЖҮЙЕСІНДЕ ЕҢБЕК
ІСКЕРЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастырудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 34
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына
Жолдауы Қазақстан-2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа
саяси бағыты. Астана, Ақорда, 2012.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан Жолдау, 2013
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана: Елорда, 2008.
4. ҚР Еңбек кодексі.
5.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeciдей анықтамалар көрсетілген:
Еңбек дегеніміз – материалдық және рухани құндылықтарды құралдар
көмегімен жасақтауға бағытталған, адамның мақсатты іс-әрекеті –
адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын құрал
Еңбек дағдылары дегеніміз – еңбек әрекетіне байланысты алғашқыда
сананы қажет ететін әр еңбек дегеніміз – материалдық және рухани
құндылықтарды құралдар көмегімен жасақтауға бағытталған, адамның мақсатты
іс-әрекеті екеттің жаттыға беру нәтижесінде автоматты қалыптасуы. Дағдыға
айналған қимылдар санадан тыс болмайды. Ол мидың қызметі. Дағды әрекет
өнімділігін арттырады[70 б. Пед сөздік].
Еңбек іскерліктері – бұл адамның меңгерген білімі мен дағдыларының
жиынтығымен қамтамасыз етілетін еңбек әрекетін орындау тәсілдерін
меңгеруі; меңгерілген білімі мен өмірлік тәжірибесі негізінде, теориялық
және практикалық әрекеттерді жылдам, дәл, сапалы орындауға
дайындығы.[энцикл 348]
Ойын әрекетінің шығармашылық сипаты – ойын ынтамен, баланың рөлді,
сюжетті, ойыншықтарды, қосымша-заттарды таңдағандағы шығармашылығымен
байланысты.
Ойын дегеніміз - жас ерекшелікке қарамайтын, адамның көңіл - күйін
көтеретін, ойландыратын үрдіс.
Ойын іс - әрекеті зерттеуші, дамытушы, үйретуші болып тәрбиешінің
негізгі іс - әрекетін құрайды.
Сюжеттік мазмұны – бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, оның
әрекеттерінің, балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп жақтылығын
және өзара байланысын анықтайтын нәрсе.
Еңбекке баулу деп -оқушыларды еңбек және өндіріс техникасымен,
технологиясымен, материалдарымен және экономика негіздерімен таныстыруды
айтады.
Еңбек жүйесі дегеніміз – адам тәрбиенің қандай да бір саласына (еңбек)
қатысты мақсатқа қол жеткізудің құралдары мен әдістері кешенін жобалау мен
құрудың, құбылыстар мен үдерістерді зерттеудің жалпы әдіснамасы, бір-
бірімен белгілі бір байланыс пен қарым-қатынаста болатын элементтердің
кіріктірілген тұтастығы мен бірлігін құрайтын жиынын құру сияқты
проблемаларды реттеу мәселесін көтеру тәсілі
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР- Қазақстан Республикасы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев өзінің кезекті Жолдауында мемлекеттің күш-қуаты ең алдымен
кез келген азаматтың өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылым мен
техниканың, өнердің, мемлекеттік және жекеменшік тұрғыдағы өндірістің
ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті
адамдардың іс-әрекеті мен байланысты анықталады деп атап көрсеткен [1].
Біздің халқымызда Адамды - адам еткен еңбек, - деген сөз бар. Қай
кезде де адамның өмірі еңбекпен тығыз байланыста болады. Себебі, ана сүтін
емудің өзі дүниеге жаңа келген сәбиге еңбек болып табылады.
Жасөспірімдерді еңбекті құрметтеу және сүюге тәрбиелеу мектепке
дейінгі мекеменің негізгі міндеттерінің бірі. Қазіргі таңда адам тұлғасын
еңбекте тәрбиелеудің негізіне ҚР Конституциясы [2] мен ҚР Еңбек кодексі[3]
алынған.
Ал балабақшаның міндеті балаларда еңбекке қызуғышылықты тәрбиелеу,
келешекте оған өзінің саналы белсенді әрекетін, ынтысын қалыптастыру.
Баланың басқа адамдарға пайдасын тигізетін еңбекке даярлығын тәрбиелеу,
мектепке дейінгі мекеме, мектеп және ата-аналардың қатысуымен жүзеге
асырылады. Бұл қарым-қатынас материалдық базаны нығайту және тәрбие
міндеттерін шешу барысында жүзеге асыралады.
Қазіргі таңда білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі
мекемелердегі тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды
мектепте оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, еңбек, эстетикалық
тәрбие сапасын арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбие жұмысындағы
сабақтастық, бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады.
Осыған орай, балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы – бағдарлама
жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп
отыр. Жаңа бағдарламада мектепке дейінгі кезеңде баланың ой өрісін,
дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, еңбек
імкерліктері мен дағдыларын баулып, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете
білуге үйрету өзекті мақсат етіп алынған. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі
болып табылатын баланың тілін, сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей
білуге үйрету де негізгі нысана болуы керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-
2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан
Халқына арналған Жолдауында Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін
біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. ...Сондай-ақ балаларымыздың,
жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл
бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса
маңызды, - деп көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі
нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш
білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы — бүгінгі ұрпақ. Оларға бірдей
талап қойып, олардың табиғи қабілетін, нақты мүмкіншілігін анықтап, ана
тілінде еркін, сауатты, жүйелі сөйлеулерін дамыту, соған негіздеп оқыту —
бүгінгі күннің өзекті мәселесі [4].
Еңбек тәрбиесінің негізгі міндеттеріне баланың тұлғасын еңбекте
тәрбиелеу және оларда еңбек іс-әрекетін қалыптастыру болып табылады.
Осыған орай, Базалық компонент балалардың бойында өз бетінше алдына жақын
мақсат қою, әрекетін жоспарлау, мақсаттылық таныту, соңғы нәтижеге жету
ынтасын дамыту, жеке қажеттіліктері мен мүмкіндіктерінің арасындағы
қатынасты ажырата білу сияқты іскерліктерін қалыптастыруды көздейді.
Балаларды еңбекке тәрбиелеу мәселесі ХIV-ХVI ғғ. пайда болды, алғашқы
болып Т. Мор еңбек тәрбиесі бойынша ой-пікірлерін өзінің Утопия атты
кітабында жариялаған болатын. Т.Кампанелли еңбектің ақыл-ой және
адамгершілік дамуымен байланысын зерттеу отырып, мектепке дейінгі жастағы
балалардың дамуына да көңіл бөлген. XIX ғасырда балаларға еңбек дағдыларын
тәрбие үдерісінде қалыптастыру мәселесі бойынша өз ой-пікірлерін Сен-
Симон, Шарль Фурье, Роберт Оуен, И.Г. Песталоцци [5,95] білдірген..
XX ғасырда еңбек тәрбиесі бойынша жасалған теориялық зерттеулер
негізінде әдістемелік құралдар пайда болды, мысалы, Л.К. Шлегер
Практическая работа в детском саду [6,с.6-8 ], Е.И. Тихеева Современный
детский сад - еңбек тәрбиесі бойынша әдістемелік нұсқаулық (1914 ж.)
[7,с.12].
Еңбек тәрбиесін дамытуда Н.К. Крупская[8] мен А.С. Макаренко[9]
өздерінің үлкен үлестерін қосты. Қазіргі таңда: В.Г. Нечаева[10], Т.Н.
Година[11], Д.В. Сергеева[12], Р.С. Буре[13], Л.И. Захаревич[14] балалардың
еңбегі бойынша зерттеулер жүргізген.
Ю.К. Бабанский[15], В.И. Логинова[16], В.Г. Нечаева[10] еңбек
тәрбиесінің классификациясын айқындай отырып, соның негізінде екі топ
міндеттерді атап көрсетеді: балаға еңбек іс-әрекетін игеруге көмек көрсету
(іс-әрекеттің құрылымын игеруге және еңбек дағдылары мен іскерліктерін
меңгеруге); бала тұлғасын еңбекте дамыту (тұлғаның сапалары мен қасиеттерін
дамыту, қарым-қатынасты қалыптастыру және өзара әрекеттесудің саналы
тәжірибесін жинақтау). В.Г. Нечаева, Г.Н. Година, Д.В. Сергеева, Р.С. Буре,
Л.И. Захаревичтер балалардың еңбек түрлерін зерттеп айқындаған: өз-өзіне
қызмет көрсету, шаруашылық-тұрмыстық, табиғаттағы еңбек, қол және көркем
еңбек.
Ғылымда мектеп жасына дейінгі балалардың еңбегін ұйымдастырудың түрлі
формалары жасақталып, тәжірибе ендірілген :тапсырма, кезекшілік, алпы,
бірлескен, ұжымдық еңбек. Тапсырма сияқты еңбекті ұйымдастырудың формасына
В.Г. Нечаева және А.Д. Шатованың (1974ж.) зерттеулері арналған. З.Н.
Борисованың (1953 ж.) зерттеуі кезекшілікке және оның мазмұны мен іс-
әрекетке жетекшілік мәселесін қарастырған. Кейінірек бұл мәселені Г.Н.
Година зерттеген. Г. А. Урунтаева мен Ю.А. Афонькиналар өз зерттеулерінде
балалардың еңбек іскерліктерін қалыптастыру мәселесін қарастырған. М.
Крулехт болса зерттеулер негізінде мектеп жасына дейінгі балалардың еңбек
іскерліктерін классификациялаған [17].
Қазақ ағартушылары да А.Құнанбаев [18], Ы.Алтынсарин[19,
М.Жұмабаев[20], Ж.Аймауытов[21], А.Байтұрсынов[22]еңбек тәрбиесі туралы
педагогикалық көзқарастарын білдірген.
Балалардың қол еңбегін ұйымдастыру, қазақтың қолданбалы көп өнері,
матадан ою-өрнектерді қию туралы Н.Құлжанова[23], ересектердің еңбегімен
таныстыру әдістемесін құрған А.Менжанова [24], ересектің еңбегімен
таныстыру арқылы сөздік қорын молайтудың әдіс-тәсілдерін зерттеген
Аралбаева Р.К.[25], еңбек арқылы ұжымдыққа тәрбиелеу мәселесімен
С.Жиенбаева[26], Т.А.Макеева [27]ауыл балабақшаларындағы әртүрлі топтағы 5-
6 жастағы балалардың ересектің еңбегі туралы түсінігін қалыптастыруды
қарастырған.
Мектепке дейінгі орта жастағы балалардың тәрбие жұмысының
практикасында тәрбиешіге балаларда еңбек іскерліктерін қалыптастыру
мүмкіндігін беретін жеке тапсырма беру формасы кеңінен таралған. Бұл әрбір
баланың әрекетін бақылау, дер кезінде көмек көрсету және қосымша көрсету
мүмкіндіктеріне қолайлы форма. Тапсырмалар қиындығына қарай (қарапайым,
күрделі), сипатына қарай (жеке немесе бірлескен), орындалу уақытына қарай
(қысқа мерзімді, эпизодтық, ұзақ мерзімді) түрлі болып келеді. Балалардың
еңбек іскерліктерін қалыптастырудың қолайлы әрі ерекше мүмкіндік беретін
түрі – ұзақ мерзімді тапсырмалар, бала белгілі бір уақытта (2-3 күн)
мерзімде нақты бір тапсырма орындайды. Бұл жаста кезекшілік, ұзақ мерзімді
тапсырма, ұжымдық еңбекті баланың іс-әрекетіне ендіру үлкендер мен
құрбылары арасындағы қарым-қатынасты орнатуға, эмоционалдық сезімталдыққа,
жанашырлыққа, жауапкершілікке және басқа да тұлғалық сапалардың
қалыптасуына ықпал етеді.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге жасалған талдаулар еңбек
тәрбиесі мәселесіне еткілікті көңіл бөлінетіндігін көрсетті. Алайда мектеп
жасына дейінгі балаларда еңбек іскерліктерін қалыптастыру мәселесі әлі де
зерттеуді талап ететіні белгілі болды. Сондықтан біз зерттеу тақырыбымызды
Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастыру деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі
жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу
және оның тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі
жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің пәні: Мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі
жүйесінде еңбек іскерліктерін қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
- еңбек, еңбек тәрбиесі, еңбек жүйесі, еңбек дағдысы, еңбек
іскерлігі ұғымдарының мәнін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастырудың мазмұны мен ерекшеліктерін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балаларда еңбек тәрбиесі жүйесінде еңбек
іскерліктерін қалыптастырудың технологиялары мен әдіс-тәсілдерін анықтап,
педагогикалық үдерісте тиімділігін тексеру.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша ғылыми әдебиеттерге,
мектепке дейінгі мекемелер мен бастауыш мектеп құжаттарына талдау беру,
озық тәжірибелерді зерделеу, сауалнама, әңгімелесу, тест, деңгейлік
бақылаулар, ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерін өткізу, тақырыптық шаралар
ұйымдастыру және оларды талдау;
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы, Алия балабақшасы.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ ЖҮЙЕСІНДЕ ЕҢБЕК
ІСКЕРЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке тәрбиелеу мәселесінің
қысқаша тарихы және қазіргі жай-күйі
Мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке тәрбиелеу -
тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі. Еңбекке тәрбиелеу, баулу және
кәсіптік бағдар, мектеп жасына дейінгі балалардың болашақта қоғамдық
пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы және оған деген саналы көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің жеке адамды адамгершілік және зиялылық
жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады, осымен қатар мұны
еңбек тәрбиесінің мақсаты деп түсінуіміз қажет[28, 2].
Еңбек тәрбиесі —мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекқорлыққа ,
еңбекті құрметтеуге, еңбек мәдениетін үйренуге бейімдеп, олардың еңбек ету
шеберлігі мен дағдысын қалыптастыруға бағытталған тәрбиенің бір саласы.
Еңбек тәрбиесі барлық халықтар мен ұлттардың дәстүрлі халықтың
педагогикасының негізгі құрамдас бөлігі ретінде дамыған. Мысалы қазақ
халқының дәстүрлі тәлім-тәрбие беру жүйесінде жас кезінен бастап еңбекке,
белгілі бір кәсіпке баулынған әрбір жас сәби “Еңбек етсең ерінбей, тояды
қарның тіленбей” деген мақал рухында тәрбиеленген (қ.Халықтық педагогика).
18 ғ-дың ағартушылары (Ж.Ж. Руссо, И.Г. Пестолоций) оқыту мен еңбек
тәрбиесін ұштастыру мәселесін алғаш рет ғылыми тұрғыдан талдады.
Қазақстанның халыққа білім беру жүйесінде еңбек тәрбиесі отбасында,
мектепте, мектепке дейінгі мекемелерде жүзеге асады. Отбасында бала кішкене
кезінен еңбек тапсырмаларын орындауға, еңбекқорлыққа, төзімділікке
баулынады. Еңбек тәрбиесі мектепке дейінгі мекемеде білім берумен тығыз
байланыста жүзеге асады. Оқу еңбегінің барысында балада ұқыптылық,
еңбекқорлық, еңбек ету дағдысы қалыптасады[29, 21].
Еңбек тәрбиесі - қашан да ең маңызды қоғамдық міндеттердің бірі болып
табылады. Сондықтан жас жеткіншектің жан-жақты өсіп дамуы үшін бірден-бір
қажетті нәрсе – еңбек екендігін айқын аңғарамыз.
А.С. Макаренко Балаларды еңбекке қай жастан тәрбиелеу керек? деген
сұраққа мүмкіндігінше ертерек бастау керек деп көрсетті. Ал баланы
еңбекке тәрбиелеудің бастапқы ұясы – отбасы, сосын балабақша. Бұл ретте ата-
ананың, балабақша тәрбиешілерінің орны бірінші кезекке қойылады. Бала кез
келген сәтте үйдегі адамдарға, алдындағы тәрбиешісіне еліктейтін
болғандықтан, олар өздерінің бала алдындағы іс-әрекет, қимылдарына ерекше
мән беруі керек. Балалар сол үлкендерден көргенін жасауға талпынады. Өзім
киемін, өзім істеймін сияқты дамылсыз әрекеттеріне мүмкіндік беріп,
қолдап отырған дұрыс. Өйткені, дәл осының өзі еңбек нышанының алғашқы
бастамасы[30,132].
Тәрбиешінің айқын ұстанымының бірі – балаға белсенді және өзіндік
тәжірибені жинақтау үшін және белгілі бір еңбек дағдыларын жетілдіруге
көмектесу (баланың жас ерекшелігіне сай). Баланың еңбек тәрбиесін
ұйымдастыруда басты бағыт болып ойын қала береді, ол мектеп жасына дейінгі
баланың логикалық өзіндік дамуына әсер етеді. Педагогикалық іс-әрекеттерде
ойын тәсілдерін қолдану барысында өзіндік қызығушылық пайда болатыны бізге
мәлім. Ойын барысында бала мен тәрбиеші арасында қызығушылықтары түйіседі.
Баланың өзіндік дамуында міне, сондықтан да ойын арқылы оқыту тиімді болып
табылады. Бала мен тәрбиеші арасындағы қатынас формасы қызметтестік болып
табылады. Бағдарлама бала тәрбиесінде еңбекті ойлау құралы ретінде
қарастырады, себебі еңбек тәрбиесі баланың ойлауына, зейініне,
тапқырлығына, шығармашылық қиялына, өз жұмысын жоспарлауына септігін
тигізеді. Тәрбиеші ойын арқылы балада еңбек тәрбиесінің сұрақтарын
қарастыруға, қоршаған ортадағы сұлулықты көруге, адам қолымен жасалып
шыққан туындыларды байқап, бағалауға және кемшіліктерін жойып ұмтылуға
үйретеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың еңбегі туралы айтатын болсақ,
күнделікті өмірде кездесетін көзге көріне бермейтін, өзіміз мән бермейтін
қарапайым еңбек түрлері өте көп.
2 – 3 жастағы баланың өздігінен тамағын ішіп-жеуі, ойыншығын, киімін
жинауының өзі олар үшін үлкен еңбек.Баланың өз-өзіне қызмет қыла білуінің
өзі еңбекке жатады.
Еңбекке баулу арқылы баланың есте сақтау, көру, сезіну
қабілеттері арта түседі. Мысалы: Шұлығын, қолғабын, бас киімін, көйлегін
киетін кезде оны қай жерге киетінін, ойлау, көру, есте сақтау қабілеттері
арқылы жасалады.
Баланың әр жасаған еңбегін, қылығын мақтап отыру қажет.Мысалы: Ой,
жарайсың, бәрекелді, өте жақсы, керемет деген сөздер баланы еңбек етуге
деген қызығушылығын оятады.
Баланы ойын арқылы да еңбекке баулуға болады. Баланың ойынына аса
мән беру керек. Ұлы педагог А. С. Макаренко айтқандай бала ойын кезінде
қандай болса, кейін есейгенде жұмыс орнында да сондай болады. Сондықтан
бала кезінде ойнаған кезде баланы қадағалап, ойынына мән беру керек. Егер
дұрыс емес екеніне көз жеткізсеңіз, дұрыс жолға бағыттау керек. Бала ойын
ойнағанда үлкендерден немесе теледидардан көргендерін қайталайды. Өйткені
ойын кезіндегі іс-әрекеті қимыл қозғалысы бәрі өз отбасында көрген
білгендерінің айқын дәлелі. Баланың ойыны арқылы отбасындағы беріп жатқан
тәрбиенің қандай екенін аңғаруға болады және қандай мамандық иесі екенін
білуге болады. Сондықтан баланың көзінше артық сөз, артық қимыл жасаудың
қажеті жоқ. Балаға ата-ана жақсы жағынан көрінуі қажет. Сондай-ақ баланы
еңбекке баулу арқылы адамгершілікке, мейірімділікке тәрбиелеу болып
есептеледі[30, 142].
Адам баласы қоғам дамуының қандай кезеңіңде де өмір сүрмесін азық-
түліксіз, киім-кешексіз т.б. материалдық игіліксіз күн кеше алмайды. Сол
себептен адамдар ерте кезден-ақ өмір сүру қажетгілігі үшін керекті заттарды
тек еңбек ету аркылы ғана игілікке асыратындығын түсінген. Оның тиімділігін
дамыту жолында үздіксіз ізденісте болған. Бұған алғашқы қауымдық
құрылыстағы қарапайым еңбек құралдарынан бастап қазіргі кездегі жетілген
өндіріс құралдары мен технологиялық жабдықтардың жасалуы және колданыста
болуы дәлел.
Адамдар барлык кезде өзінің білімі мен тәжірибелері арқылы коғамды
дамыта отырып өмір сүру қажеттілігі талабына сай халыққа кажетті тауарларды
өндірді. Олардың әдістерін жетілдірді, сондай-ақ оларды келер ұрпаққа
үйретіп келеді. Осылайша тәжірибе беру сабақтастығы қалыптасты. Осы орайдан
алғанда өндіргіш күштерді дайыңдайтын қоғам мүшелерін білімді, еңбекке
төзімді етіп тәрбиелеу жұмыстарында барлық әлеуметтік тәрбие ошақтарының
арасынан мектептің басты орынға ие болатындығы көрінеді және ешкандайда дау
тугызбайтындығы айқын. Өмір және тәжірибе сабақтастығына байланысты
балабақша алдында тұрған негізгі мәселелердің бірі болып саналған еңбек
тәрбиесін жетілдірту, шыңдау жұмыстары одан ары карай да жалғасын табады.
Алайда балабақша табалдырығынан білім алып шығатын әрбір жас буын, яғни
болашақтың кәсіби мамандары, біріншіден, өз білігі және еңбегімен жеке
басына ғана емес, қоғамға пайда келтіретінін саналы түрде ең алдымен
мектепке дейінгі мекеме қабырғасында игеріп, еңбекке даярлығын
калыптастыруды осы кезеңде негізгі қажеттіліке айналдыруы керек.
Екіншіден, балаларды білімді етіп, олардың еңбекке даярлъиын
калыптастыру тәрбиесінде балабақша жауапкершілігі де уақыт өткен сайын арта
түсіп, онын қоғам алдындада тұрған аса жауапты істердің бірі болып танылуы
мен міндеттердің мүлтіксіз шешілуіне барлық алғы шарттардың жасалуы тиіс.
Үшіншіден, мемлекеттік, мемлекеттік емес өндіріс орындарында,
ауылшаруашылық ұжымдарында жұмыс аткаратын жан-жақты қабілетті мамандар
даярлау мәселесі барлык деңгейдегі және мәртебедегі оқу орындарының да
алдында тұрған аса жауапты да әрі маңызды істердің бірі болып қала беруі
керек. Әрине, бұл атап өтілген өзекті мәселелер бүгінгі күн тәртібінен
түспей отыр. Сондықтан да кабылданған бағдарламалардың орындалуы қоғамдык
катаң назарда ұсталып, олардың нәтижесі өз уақытында жариялы болып,
игіліктер жалпы халықтық куанышқа айналуы тиіс. [31, 15]
Жаңа заман баласының тұлғасын қалыптастырып дамыту үшін тұлғаның
ішкі дүниесі мен оның қыр-сырын анықтап, мүмкіншіліктері мен қабілетінің
дамуына жағдай туғызу қажет. Жаңа заман баласы - бүгінгі қазақ қоғамының
ұлттық қазынасы. Баланың қабілетін қаншалықты ерте ашып дамытса, оның
нәтижесі де соншалықты жеміс болмақ. Осыған орай жаңа бағдарламалар
білімдерді қабылдауға, оларды тиімді қолдануға қабілетті, ортаға мейлінше
тез бейімделгіш тұлғасын қалыптастырудағы қоғамның, ата-аналар мен
тәрбиешілердің талаптарын орындау мақсатын көздейді.
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте
оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын
арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық,
бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады
Бүгінгі дүниенің күн санап тез өсуі білім беруге деген талапты күшейте
түсуде. Жаңа идеялар, білім беруге жаңаша көзқарас, кәсіби біліктілік
біздің бұрынғыдан да жаңа жоғары сатыға көтерілгеніміздің белгісі. Міне,
мұның бәріне қол жеткізуде әр тәрбиешінің шығармашылығы, жұмыс істеуі
ерекше болып саналады
Қазіргі таңда бұл мәселе қолға алынып, бала тәрбиелеу үшін мектепке
дейінгі тәрбиенің маңызды міндеттері шешімін табуда.
Тәрбиеші балалардың жан-жақты дамуы үшін барлық қажетті шараларды
пайдаланып, балабақшаның қызметін Балабақшада оқыту және тәрбиелеу
бағдарламасының орындалуына бағыттап, білім беру сапасын арттыруға
міндетті [35, 6]
Жас ұрпактың бойына еңбек ету дағдысын өмірге дұрыс көзқарасын
қалыптастырып, дамытуда еңбек тәрбиесі шешуші факторлардың бірі болып
саналады. Еңбек тәрбиесі баланың қоршаған дүниемен нақты заттарды танып,
білуінің бірден-бір сенімді құралы. Бүкіл қоғамдағы адамның жеке өміріндегі
барлық материалдық игіліктер мен рухани құндылықтар еңбек арқылы ғана
меңгерілетіні белгілі. Демек, еңбек тәрбиесі балалар өмірінің алғашқы
жылдарынан-ақ, ойын әрекеті үстінде басталып, кейін еңбек әрекетінде
жалғасын табады. Балалардың жас ерекшеліктеріне қарай жүргізілген қарапайым
еңбек түрлері, олардың алғашқы білім-түсініктерімен қатар интеллектуалдық
деңгейлерінің негізін қалауға көмектеседі.
Мектепке дейінгі балаларды еңбекке баулу мәселесіне әрбір тарихи
кезеңдерде әртүрлі мән берілген. Бүгінге дейін қалыптасқан педогогикадағы
еңбек тәрбиесінің міндеттеріне назар аударар болсақ олар: еңбек сүйгіштік,
еңбекті құрметтеу, еңбек мәдениетіне үйрету және еңбек ету дағдысы мен
іскерліктерін қалыптастыру т.б. көзделген.
Еңбек тәрбиесіне ерекше мән берген К.Д.Ушинский [32, с.7], көптеген
еңбектерінде балалар еңбегінің теориялық және әдіснамалық негіздеріне
тоқталып, тәрбие тек ақылды дамытып, біліммен қаруландырып қоймай, баланың
еңбекке деген құлшынысын жандандырады, онсыз адамның өмірі бакытты болуы
мүмкін емес деп тұжырымдайды.
Н.К.Крупская дамып келе жатқан бала организміне қимыл іс-әрекеттің аса
қажеттілігі мен тәрбиелік маңызына ерекше назар аударады. Балабақшада
балаларды еңбекке баулу ересектердің еңбегін бағалауға және тапсырмаларды
орындауға, өзін-өзі күте білуге, заттарды және ойыншықтарды ұқыпты ұстауға,
оларды өз орындарына қоя білуге үйрету,- деп еңбекті ойын арқылы іске
асыруды ұсынса, еңбектің маңызын А.С.Макаренко Еңбекке баулымайтын
тәрбиені дұрыс тәрбие деп түсінуге болмайды. Сондықтан тәрбие ісінде еңбек
ең негізгі күштің бірі болуға тиіс - деп бағалайды [8, с.115].
Мектепке дейінгі қоғамдық тәрбиені қалыптастыруға, оның жұмыс мазмұны
мен әдістерін талдауға А.П.Усова[33]., Е.А.Аркин[34]., Е.И.Тихеева[7]. т.б.
үлкен үлес қосты. Осы аталған ғалымдар мектепке дейінгі тәрбие теориясының
жан-жақты дамып жетілуіне, балалардың еңбек іс-әрекеттерінің қалыптасуына,
еңбек дағдыларының дамуына үлкен мән беріп, зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Е.А.Аркин Мектепке дейінгі шақ деген іргелі еңбегінде тіл дамыту
мәселесімен қатар бала организмін нығайтуға және шынықтыруға көп көңіл
бөледі. Балалардың ойын мен еңбек үрдісіне қатысуы сияқты факторлардың бала
денсаулығына жақсы әсер ететіндігін және ойын мен еңбек дағдыларын
қалыптастырудың жолдарын кеңірек қарастыру керектігін атап көрсетеді. Ал,
А.П.Усова мектепке дейінгі балалардың жеке тұлғасының қалыптасуына,
бірлескен іс-әрекеттегі өзара қарым-қатынастарының дамуына еңбектің ықпалы
мол екендігіне айрықша тоқталады. [36, 16]
1920 жылдары мектепке дейінгі мекемелерде еркін тәрбие теориясының
ықпалы зор болып, балаларға өз белсенділіктерімен құлшыныстарын көрсетуге
барынша мүмкнкдіктер жасалды.
Е.И.Тихеееа балабақшада мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке
баулудың ерекше әдісі ойынцы еңбекпен ұштастыру керектігін жақтай отырып,
күнделікті өмірде қолданылып жүрген еңбек құралдарын пайдаланып, балалар
еңбегін ұйымдастыру қажеттігін, ойын мен еңбектің байланысын мектеп жасына
дейінгі бала үшін ең маңызды таным жүйесі деп есептеді. Ғалымның Ойын -
еңбек, еңбек - ойын түріндегі көпке белгілі формуласы осыны айғақтайды.
Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймайды, сонымен бірге
таным-түсінігін де арттырады және ойын арқылы ептілікті, сергектікгі,
тапқырлықты үйреніп, бір-бірімен тіл табысып, қарапайым еңбек дағдыларын
меңгере бастайды.
Р.И.Жуковская "Балабақшадағы ойындар мен еңбек сабақтары " (1935) атты
кітабында баланың ойын арқылы еңбек дағдылары мен оларды еңбек әрекетіне
жұмылдырудың әдіс-тәсілдерін қарастырып, еңбек әрекеті ойынды байытуға
бағытталуы тиіс деп тұжырымдайды .
Сондай-ақ, 1960 жылдары мектепке дейінгі мекеме қызметкерлерінің
ұсынысы бойынша ең бастысы балаларды ересектердің еңбегімен таныстыру
маңызды деп саналып, балалардың өздігімен орындайтын еңбек әрекеттеріне мән
берілмеді. Осы тұста З.Н.Борисова, В.Г.Нечаева мектепке дейінгі балаларды
еңбекке баулудың жүйелі мазмұнын анықтады. Соның ішінде З.Н.Борисова
мектепке дейінгі балалардың ұжымдық еңбегі, тапсырма беру, кезекшілік
міндетті атқару, оның әдістемесі жөніндегі еңбектері жарық көрді.
Кезекшіліктің асханалық, сабаққа, табиғат бұрышына деген түрлерін жүйеледі.
В.Г.Нечаева балалардың еңбек тәрбиесінің жеке түрлерін, топтағы
ұжымдық еңбекке баулудың әр түрлі бағыт-бағдарын көрсетгі. Балабақшадағы
дәстүрлі еңбек түрлері топтағы тазалық, ас дастарқанына кезекшілік,
қуыршақтарды жуындыру, табиғагтағы еңбек түрлерінің әдістемелерін ұсынды.
Осы тұста В.Г.Нечаева, Г.Н.Година, Д.В.Сергеева, Р.С.Буре,
Л.И.Захаревич және басқа ғалымдардың мектепке дейінгі балалардың еңбектегі
психологиялық ерекшелігіне, еңбек дағдылары мен біліктіліктерін игеру
деңгейлеріне, ұйымдастырылу әдістемесіне қарай еңбек түрлерін өзіне-өзі
қызмет егу, шаруашылық-тұрмыстық еңбек, қол еңбегі және табиғаттағы еңбек
деп бөлгендерін атап кетуге болады. Бірақ сол кездегі теориялардың қай-
қайсына да көз жүгіртсек, халық тәжірибесіне сүйенген салт-дәстурлерді
ескеріл ұйымдастыру қарастырылмағаны байқалады.
Бугінгі күнге дейін қоғамның дамуына байланысты мектепке дейінгі
балалардың еңбек түрлері жан-жақты зерттеліп, мазмұны анықталуда. Соның
ішінде В.П.Нечаева, П.О.Абдулвагабаева, Е.Н.Герасимова, Г.Н.Годинаның
зерттеулерінде 5-6 жастағы балалрдың өзіне-өзі қызмет етуі өзін кутуі,
ересекке тәуелсіз болып, өзінің ісіне деген сенімі, біліктілігі, дербестігі
қалыптасып дамуы керек делінген.
Өзіне-өзі қызмет ету еңбегі негізінде заттарына, киім-кешектеріне
ұқыпты қарай алуы, еңбек сабағында жұмыс орнын даярлауы, ойыншықтары мен
кітаптарын жинай білуі т.б. қажет екендігі анықталған.
Д.В.Сергеева, Р.С.Буре, Е.И.Радина, О.Н.Стреляевалардың зерттеулерінде
5-6 жастағы балалардың шаруашылық-тұрмыстық еңбегін ұйымдастырудың
педагогикалық негізі қарастырылып, мазмұны мен әдіс-тәсілдері ұсынылады.
Еңбектің бұл түрі балаларды шаруашылық-тұрмыстық еңбектің мәні туралы
түсінік алуға, қоршаған ортаны таза ұстау дағдысын қалыптастыруға, жеңіл
еңбек түрлерін ересектердің ескертуінсіз өздігімен орындауға дағдыландыру
болмақ.
Табиғаттағы еңбек арқылы балаларды еңбекке баулу туралы
А.К.Бондаренко, Н.Н.Кокорева, Е.И.Корзокова, А.Ф.Мазурина өздерінің зерттеу
еңбектерінде қарастырады. Олар 5-6 жастағы балалардың табиғаттағы еңбегі
өсімдіктер мен жануарларды куту, бақшада көкөніс өсіру, үчаскені
жасылдандыру, аквариумды тазарту сияқты жұмыс түрлерін қамтитынын айтады.
Табиғаттағы еңбек балалардың тек еңбек дағдыларын қалыптастырып қоймай,
адамгершілік сезімінің дамуына, экологиялық білім негізінің қалануына
көмектеседі. [36, 17].
Ал В.Н.Михайлова, Н.Н.Кокорева, А.К.Бондаренко ауыл балабақшаларында
балаларды ауылшаруыашылығындағы еңбек түрлерімен таныстыру әдістемесін
ұсынады. Ғалымдар балалардың өміріне жақын ересектердің еңбегімен таныстыру
қажеттігін көрсетеді және табиғаттағы істеген еңбектерінен жақын арадағы өз
еңбектерінің нәтижесін көруге үйренеді. Мысалы, тұқым сепкеннен кейін,
оның гүлденуін, кейін жемісінің шығуы баланы қуанышқа бөлеп, шыдамдылыққа,
ұстамдылыққа тәрбиелейді. Жануарларға күтім жасау, өсімдіктерді өсіру
баланы тірі табиғат объектісімен қатынас жасай отырып, байқағыштыққа,
ауапкершілікке үйретеді. Аталған қасиеттер мен талаптар сақталмаса, онда
тірі ағзалардың өлуіне әкеп соқтыратынын түсінеді. Еңбектің бұл түріне
қазақ халқы балаларын кішкентай кезінен-ақ баулыған әне түрлі тиімді әдіс-
тәсілді пайдалана білген.
Я.И.Базик, Э.К.Гульянц, В.Ф.Ждан, Е.Я.Беляеваның зерттеулерінде
балалардың қол және көркем еңбегінде табиғи материалдар, қағаз, қатырма
қағаз, мата, ағаштан бұйымдар даярлаудың теориялық, әдістемелік негіздері
анықталады. Бұл еңбектің түрінде балалардың қиялы, шығармашылық қабілеті
дамып, қолдың ұсақ бұлшық еттері жетіліп, ұстамдылыққа, бастаған ісін
аяғына дейін еткізуге үйренеді. Е.Б.Горунович, У.А.Карамзин
А.В.Пантелееваның мектепке дейінгі балалардың көркем еңбегін ұйымдастыру
екі бағытта жүргізілетінін; балалар әр түрлі материалдардан сыйлықтар
асауы, екіншіден, топты мерекеге қарсы әшекейлеу, көрмені безендіру
әрекеттері екендігі анықталған.
Жоғарыда аталған Ресей ғалымдарының зерттеулерінде мектепке дейінгі
еңбек тәрбиесінің төрт түрі ғылыми тұрғыда негізделіп, оларды ұйымдастыру
әдіс-тәсілдері мен мазмұны балабақшада оқыту және тәрбиелеу
бағдарламаларына енгізілді.
Сонымен қатар мектепке дейінгі педагогикада балаларды еңбекке
тәрбиелеудің педагогикалық, әдістемелік негіздері осы ғылыми-теориялық
зерттеулер негізінде қалыптасып дамиды. [36, 18]
Мектепке дейінгі шақ – негізінен ойын кезеңі болғандықтан еңбек бала
өмірінен аздап қана орын алады. Әуелі еңбек әрекетінің қарапайым
элементтері көрініс тауып, бірте-бірте еңбек ойыннан бөлініп, айрықша
сипатқа ие болады.
К.Д.Ушинский: ... Тәрбие тек адамның ақылын дамытып және белгілі бір
мағлұматтар беріп қана қоймай, қайта саналы еңбекке деген ынтасын арттыра
түсуі керек, мұнсыз оның өмірі ардақты да, бақытты да бола алмайд. Кейбір
жағдайдың, әсіресе адамның балалық және жастық шақтарында ланған әсерінің
салдарынан еңбекке деген ынтасы өсіп те, өшіп те қалуы мүмкін, - деген,
сондықтан баланы мектепке дейігі кезеңде ұқыптылықпен баулып, еңбекке деген
дұрыс ынта ықыласын қалыптастыру қажет [32 с.34].
Н. К. Крупская мен А. С. Макаренко баланың мінез-құлқындағы еңбекке
бет алуы мектептен көп бұрын, жанұя мен балабақшада тәрбиеленуі тиіс деп
есептеген. Бала ойластырып ұйымдастырылған еңбек тәрбиесі арқылы дұрыс
әрекет жасап, қоршаған орта жайында алғашқы мағлұматтар алып, айналадағының
бәріне қызығушылықпен қарайды, еңбекті жақсы көруге әдеттенеді.
Н. К. Крупская балаларды ерте бастан еңбектің ең қарапайым түрімен
таныстыру, әр түрлі еңбек құралдарымен жұмыс істеудің тәсілдерін үйрету,
оларды коллективтік еңбекке біріктіру қажеттігін ескертеді: Балалардың
бірлесіп істейтін жұмысын өте ерекше бағалай керек, бұл-коллективтік
еңбектің ұрығы. Осы коллективтік еңбекте баланың күш-жігері жан-жақты
көріне бастайды,- деп педагогтарды баланың мүмкіншілігін, олардың
еңбңгінің өзіндік ерекшелігін, ойынмен байланыстылығын ескертуге шақырады.
Балаларды еңбек дағдысына жеке-дара үйрету жеткіліксіз, оларды еңбек етудің
коллективті дағдысына тәрбиелеу, бір-біріне деген дұрыс қарым-қатынасын
қалыптастыру қажет екенін айта келіп: Балаларды жас шағынан бастап-ақ
бірлесіп өміт сүруге және бірлесіп жұмыс істеуге үйрету керек,- деген Н.
К. Крупская.
Еңбек балалардың жауапкерщілік сезімін тәрбиелеумен қатар
анализаторларын (көру, есту, түйсіну, сезіну, иіс, дәм) дамытуға мәнді
ықпал етеді.
А. С. Макаренко балалар еңбегінің мазмұнын бірте-бірте күрделендіру,
оларға қойылатын талапты да бірте-бірте қиындату, жанұяда, балалар
мекемелерінде еңбек міндеттерінің тұрақтылығы жайында тамаша пікірлер
айтқан.
А.С. Макаренко Балаларды еңбекке қай жастан тәрбиелеу керек? деген
сұраққа мүмкіндігінше ертерек бастау керек деп көрсетті. Ал баланы
еңбекке тәрбиелеудің бастапқы ұясы – отбасы, сосын балабақша. Бұл ретте ата-
ананың, балабақша тәрбиешілерінің орны бірінші кезекке қойылады. Бала кез
келген сәтте үйдегі адамдарға, алдындағы тәрбиешісіне еліктейтін
болғандықтан, олар өздерінің бала алдындағы іс-әрекет, қимылдарына ерекше
мән беруі керек. Балалар сол үлкендерден көргенін жасауға талпынады. Өзім
киемін, өзім істеймін сияқты дамылсыз әрекеттеріне мүмкіндік беріп,
қолдап отырған дұрыс. Өйткені, дәл осының өзі еңбек нышанының алғашқы
бастамасы [37,3].
Н.К.Крупская мен А.С.Макаренко негіздеген еңбек тәрбиесі принципіне
сүйене отырып, мектепке дейінгі советтік педагогика жас ұрпақты еңбекте
тәрбиелеу мәселелерін зерттеп, оны жүзеге асыруда.
Қазіргі физиология ғылымы еңбек әрекетінде бала организмі дамуының
ішкі механизмін аша келіп, денесі мен психикасы ның дамуындағы бірлікті
негіздейді. И. М. Сеченов пен И. П. Павловтың ілімі бұлшық ет қимылының
бала денесі мен ақыл-ойының дамуына, дем алысы мен жүрек жұмысына ықпал
ететінін, еңбек тәрбиесінің табиғи, ғылыми негізі адамның жоғары нерв
жүйесі жайлы ілімі екендігін дәлелдеген.
Орталық нерв жүйесі сыртқы ортаның ықпалы мен әсерін қабылдай отырып,
денедегі барлық тканьдар мен клеткалардың жұмысқа қосылуын реттейді. Тіпті
қарапайым еңбек үдерісінің өзінде де бұлшық ет пен орталық нерв жүйесі
қатысып, дене және ақыл-ой әрекетінің өзара байланысын қамтамасыз етеді.
Еңбек бұлшық ет пен барлық ішкі мүшелердің қызметін күшейтеді, бүкіл
дененің еңбекке қабілетін арттырады, нерв жүйесін дамытады. Еңбек үдерісі
баланың анализаторларын жаттықтырып қана қоймайды, сонымен қатар ми
қызметінің дамуына үлкен роль атқарып, бұлшық ет сезімін де дамытады.
Дене мен ақыл-ой жұмсауды қажет ететін кез-келген еңбек үдерісі
баланың ырғақты зейінін, бақылымпаздығын, тапқырлағын дамытады. Бала үш
жасқа дейінгі шақта еңбекке физиологиялық, психологиялық жағынан
дайындалады. Ал мектепке дейінгі баланың еңбегі таным үдерісімен
байланысады, оның білімге ынталануына ақыл-ойының, тілінің дамуына
мүмкіндік тудырады.
Тәрбиешінің ұйымдастырған еңбек әрекетінде үлкендердің сөзі, өнегесі,
еңбекпен ұштастырылып, ол баланың білімі мен іскерлігінің терең, дәл, дұрыс
болуына ықпал етеді. Үлкен адамдар балаларға еңбектің мәнін түсіндіріп, іс-
әрекетке бағыттайды, көрсетеді, үйретеді, ақыл-кеңеспен көмектеседі. Ғылыми
зерттеулердің нәтижесі бұл шақтағы нерв жүйесінің икемділігі, оның әдеті
мен дағдысын тәрбиелеудің ең қолайлы кезеңіболып табылатынын, дәл осы кезде
шартты байланыстар жүйесінің тез құрылатындығын дәлелдейді.
Әсіресе балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде еңбектің орны ерекше.
Баланың жас ерекшелігін, қызығушылығын ескеріп, ұйымдастырылған еңбек
оларда эмоциялық көңіл-күй, терең толқу тудырып, еңбекке дұрыс қарым-
қатынасты қалыптастырудың алғашқы нышандарын егеді. Еңбек үдерісіндегі
толқу өзге адамдарға деген жақсы қарым-қатынасты, коллективтік сезімнің
алғашқы негізін қалайды.
Психология ғылымының мәліметтері бойынша сәбилік шақтың өзінде-ақбала
кездейсоқ мотивтерді емес, өзінің басты деп санайтындарыннегізге алады, ал
үш жасында өз әрекетін мақсатқа бағындарады. Ал үлкейген сайын тәрбиешіге,
айналасындағы адамдарға пайдалы істер істеуге талаптанады, өзге тілегін
осыған бағындырады. Ерік-жігерін, күшін жұмсайды, бастаған ісін ақтап
шығуға тырысады.
Жанұяда, балабақшада дұрыс ұйымдастырылған еңбек мінез-құлқының
моральдік жағымен қатар ерік-қайрат, мақсаттылық, табандылық сияқты
адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеп, еңбекке күш жұмсау дағдысын
қалыптастырады.
Еңбек үдерісінде тапсырылған жұмыстың қажеттілігін, мәнділігін түсіну
баланың еңбекке қызығушылығын дамытып, еңбегінің нәтижесінен рухани нәр
алу, қанағаттану, жауапкершілік сезімін тудырады.
Ал мәнін түсінбеген еңбек оларды қызықтырмайды.
Сонымен сәбилік және мектепке дейінгі шақтың өзінде еңбек үдерісінде
баланы жан-жақты дамытудың, еңбекке деген дұрыс көзқарасын қалыптастырудың
негізі қаланады. [38, 100-102].
В.И.Логинованың пікіріне тоқталсақ, ересектердің еңбегімен таныстыру
мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесінің басты құралы
болмақ. Балаларды күнделікті еңбектің әр түріне қатыстыру, еңбек туралы
білімді жүйелі түрде қалыптастыру, еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдері
мен құралдарының өзара байланыста болуы нәтижелі еңбек тәрбиесінің
бұлжымас шарты болып табылады [16, с.184].
Қазақ психологтары А. Темірбеков, С. Балаубаев еңбектерінде дені сау
балалардың бәрінде қарапайым жұмысқа бейімділік болатынын айтады. Қол
еңбегі баланың игілікті жұмысы. Қағаздан, картоннан, ағаштан нәрселер
істейді, әрекет үстінде ұғымдылық, тапқырлық ұйымдастыру ерекшеліктерін
анықтауы біздің зерттеуімізге арқау болады. Осы аталғандар балабақшаның оқу-
тәрбие үрдісінде қазақтың ұлттық тұрмыс салт-дәстүрлерімен ұштастырып
жүргізілсе, болашақ ұрпақтың еңбекке деген сүйіспеншілігі, еңбекке деген
қарапайым дағдылары көзделген міндеттерге сай болар еді.
Аралбаева Р.К. [25, 14].орыс және қазақ балабақшаларында сәби және
естияр топтарындағы балаларды ересектің еңбегімен таныстыру арқылы сөздік
қорын молайтудың әдіс-тәсілдерін зерттесе, Т.А.Макеева [27, 42]. ауыл
балабақшаларындағы әртүрлі топтағы 5-6 жастағы балалардың ересектің еңбегі
туралы түсінігін қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін анықтаған
С.Н.Жиенбаеваның Мектепалды балаларын еңбекке баулудың ғылыми-
педагогикалық негіздері атты зерттеуінде еңбек арқылы ұжымдыққа
тәрбиелеудің теориялық негізін анықтап, моделін ұсынып, жаңа мазмұны мен
әдістемесін нақтыланған [26,8].
Қазіргі кезде балабақшада еңбекке тәрбиелеудің негізгі міндеттері:
біріншіден, еңбекке сүйіспеншілік пен еңбек адамдарына құрметпен
қарау; екіншіден, балаларды халық шаруашылығының салаларындағы еңбектің
түрлерімен таныстыру, еңбек іс-әрекетінің барысында олардың дағдысы мен
іскерлігін қалыптастыру;
үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау
Еңбек тәрбиесінің балаларды еңбекке даярлауда ерекше маңызы бар,
өйткені еңбек үстінде алуан түрлі материалдармен жұмыс істеу қол іскерлігі
мен дағдысын дамытады, қолдың бұлшық еттері жетіледі, орындаушылық қабілеті
қалыптасады.
Балалардың еңбек дағдыларын қалыптастыруда іс-әрекетпен, яғни тек қол
еңбегінің немесе дене еңбегінің қимыл қозғалысымен шектеу жеткіліксіз.
Мектеп жасына дейінгі бала үлкендердің барлық іс-әрекетіне, сөйлеген сөзіне
сеніммен қарап,шындық ретінде қабылдайтын болғандыктан, тәрбиешінің баланы
еңбекке баулудағы әрбір әдіс-тәсілі мен оқыған шығармасы баланың ақыл-
ойында өзіндік із қалдырып отыруы керек. Бала санасында абстракциялық ойлау
жүйесі қалыптасып, жетілмегендіктен, олардың естіп, көріп, қабылдағандары
ойын міндеттері де күнделікті іс-әрекетінде көрініс табады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке баулуды тек
балабақшаларда ғана емес, отбасында жүзеге асыруға толық мүмкіндіктер бар
екені Т. А. Маркова[39]. зерттеулерінде кеңінен айтылады. Олар ата-
аналарға өз балаларын еңбекке баулу жұмыстарын мектеп жасына дейінгі
кезеңнен бастауын, бірақ баланың жас ерекшелігін, психологиялық
мүмкіндіктерін балабақшамен бірлесіп жұмыс жүргізу қажеттігін түсініп,
педагогтардың талаптарымен ұштасқан жағдайда нәтиже беретіндігін алға
тартады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың пайдалы еңбекке қызығушылығын ояту,
белгілі бір еңбек тәртібін тәрбиелеу, еңбекті өздігімен жасауға, орындауға,
бағалауға үйрету басты міндеттердің бірі болып отыр. 5-6 жастағы баланың
белгілі бір уақыт аралығында еңбек етуге әдеттенуі жай ғана еңбекке үйрету
емес, алғашқы еңбек үдерісіне құштарлық, еңбек етуге әзірлік деп қараған
дұрыс. Еңбектің қандайы болмасын адамның белгілі қуат, күш-жігерін жұмсауды
талап етеді. 5-6 жаста баланың ағзасы үнемі даму үстінде болып, бұлшық еті
мен жүйке жүйесі толық жетілмегендіктен тез шаршауға бейім тұрады.
Шамасынан тыс еңбек тапсырмасын беруде бала бар күшін салып ұмтылса да
орындай алмайды. Сондықтан ересек топ балаларын тұрмыс-салт дәстүр
негізінде еңбекке баулуда еңбек әрекетін қалыптастырудың психологиялық
заңдылықтарына, даму мүмкіндіктеріне сүйену басты міндеттердің бірі болып
саналады.
В. С. Мухинаның [40, 233] еңбегінде бала тәрбие үрдісінде әрекеттің
(орамалмен сүртінуі, қарындашпен сурет салу, мүсіндеу) сан алуан түрін
меңгереді. Мұның бәрі сыртқы нәтижеге бастайтын практикалық іс-әрекет.
Сонымен бірге баланың ішкі іс-әрекеті де қалыптастасады, оның көмегімен
бала заттарды қарайды, қасиеттерін анықтайды, бір-бірімен байланысын ашады.
Осындай ішкі іс-әрекеттің қалыптасуы бала дамуының негізгі еңбек мазмұнын
құрайтыны айтылады. Қ. Жарықбаев [41,218] адам іс-әрекеттің белгілі бір
түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді түрде байланыс жасайды
дей келіп, әрекет дегеніміз – түрлі қажеттіліктерді өтеуге байланысты
белгілі мақсатқа жетуге бағытталған үрдіс деп анықтама береді. Біздің
ойымызша, бала өзінің қажеттерін өтеу үшін (ойын, еңбек үстінде) бар
мүмкіндігін пайдаланады, әрекет етуге талпынады.
Психолог Я. Л. Коломинский[42], Л. В. Финькевич[43] зерттеулерінде 5-
6 жас аралығында бала ойын мен еңбек арасындағы айырмашылықты аңғарып,
еңбек құралдарын орнымен пайдаланып, еңбек операцияларын орындап, еңбектің
обьективтік мақсатын қоя біліп, оның қоғамдық пайдалы бағыттылығын түсіне
бастайды. Мектеп жасына дейінгі кезеңде еңбекті дұрыс ұйымдастыру баланы
жүйелі түрде еңбекке баулудың, еңбек дағдыларына үйретудің алғашқы қадамы.
Бірте-бірте еңбек етуге деген қажеттілікті ояту баланың болашақ өмір
сүру қажеттілігіне айналуға алғышарт болады. А. В. Запорожец[44] мектеп
жасына дейінгі балаларды тек еңбек нәтижесі ғана емес, оның басқа адамдар
үшін маңыздылығы да қызықтыратындығын айтады. Балалар қағаздан, ағаштан әр
нәрсе жасауға, ересектерге көмектесуге қызығады, егер ересек тарапынан
қолдау болса, балалар өздеріне тапсырылған іске неғұрлым саналы ниетпен
қарап, орындауға талпынады. 5-6 жастағы балаларда алғашқы еңбек әрекеті
қалыптасып, ересектен көмек сұрап қана қоймай, өздеріне де көмектесу ниеті
пайда болады. Мектеп жасына дейінгі балалардың еңбек әрекетінің өзіндік
мақсаты, мотиві, жоспары нәтижесінің өзіндік ерекшеліктері болады. Аталған
құрылымдар еңбек әрекетінің үрдісінде көрініп ересектердің көмегімен дамып
жетілетіндігін айтады.
Психологтардың пікірін негізге ала отырып, біз қазақ халқының бала
тәрбиесінде қолданған көтермелеу, мақтау, бағалау, талап ету, қолдау
әдістерін балаларды еңбек әрекетіне мақсат қоя білуге тәрбиелеуде
басшылыққа аламыз. Мектеп жасына дейінгі балалардың мақсатқа бағытталған
еңбек әрекеті баланың қалай орындағанына ғана емес, не үшін еңбектенгеніне
байланысты. 5-6 жастағы балалардың еңбек әрекетіндегі мотиві негізінен
ересектердің мақтауы, ересектермен қарым-қатынас жасауы, өзін көрсетуі үшін
болады. Бірақ, мектеп жасына дейінгі балаларды материалдық марапаттау үшін
еңбекке баулуға мүлде болмайды. Сондықтан мотивация баланың жеке сапаларын
қалыптастыруда қатты ықпал етеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың еңбекті
қажеттілігіне айналдыруы, олардың мінезіндегі ауытқудың алдын-алу үшін
қажетті міндет болып табылатынына ерекше мән береді. Еңбек үдерісінде
тапсырылған жұмыстың қажеттілігін, мәнділігін түсіну баланың еңбекке
қызығушылығын дамытып, еңбегінің нәтижесінен рухани нәр алу, қанағаттану,
жауапкершілік сезімін тудырады. Мектеп жасына дейінгі балалардың
психологиялық ерекшеліктерін ескеріп, олардың еңбекке деген қоғамдық
мотивін қалыптастыру әрбір педагогтің міндеті.
Қызығулар балалардың кішкентай кездерінде ерекше байқалатындығы
тәжірибеде дәлелденген. Ғалымдардың айтуына қарағанда, қызығудың
нәтижесінде мектеп жасына дейінгі кезде техника саласына әуес болған бала,
мектеп қабырғасында физика, қол еңбегі сияқты пәндерге ықылай қойып, мектеп
бітіргеннен кейін де сол салада нәтижелі еңбек етіп, өз қабілеттерін жақсы
көрсете алады. Демек, баланың қызыға білуінің де маңызы зор, қызығуы
тұрақты қасиетке айналған бала ғана іс-әрекеттен жақсы нәтиже ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz