Нерв жүйесінің құрылымдық-қызметтік құрылысы
МАЗМҰНЫ
І ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1 НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ.ҚЫЗМЕТТІК ҚҰРЫЛЫСЫ
1.1 Нерв жүйесінің негізгі бөлімдері
1.2 Нейрон . нерв жүйесінің құрылымдық.қызметтік бірлігі
1.3 Нерв талшықтарының қасиеттері
1.4 Нервтерден қозу өтудің заңдары
1.5 Синапстардың физиологиясы
1.6 Рефлекс . нерв әрекетінің негізгі көрінісі
1.7 Орталық нерв жүйесіндегі нерв орталықтары арқылы қозудың өтуі
1.8 Организм функцияларының үйлесімділігі (координациясы)
2 ОРТАЛЫҚ НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ (ОНЖ) ЖЕКЕ БӨЛІМДЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
2.1 Жұлын
2.2 Ми
2.3 Артқы ми
2.3.1 Сопақша ми
2.3.2 Ми көпірі
2.4 Ортаңғы ми
2.5 Торлы құрылым
2.6 Мишық
2.7 Аралық ми
2.8 Лимбиялық жүйе
2.9 Қыртыс асты (базальдық) ядролар
2.10 Үлкен ми сыңарлары
2.11 Ми қыртысындағы биоэлектрлік құбылыстар
3 АДАМ МИЫНЫҢ ИНТЕГРАТИВТІК ҚЫЗМЕТІ
3.1 Мидың шартты рефлекторлық әрекеті
3.2 Шартты рефлекстердің шартсыз рефлекстерден айырмасы
3.3 Шартты рефлекстердің жасалуы
3.4 Шартты рефлекстердің тежелуі
3.5 Болмыстың сигналдық жүйелері
3.5.1 Болмыстың бірінші сигналдық жүйесі әрекетінің көрініс беруі
3.5.2 Екінші сигналдық жүйе. Оның маңызы, адам өмірінде алатын орны
3.5.3 Бірінші және екінші сигналдық жүйелердің қызметтік бірлігі, өзара әсері
3.6 Жоғары нерв әрекетінің топтары
3.6.1 Мінез.құлықты анықтайтын нерв процестерінің негізгі қасиеттері
3.6.2 Жоғары нерв әрекеті топтарының жіктелуі
3.7 Адамның психикалық үрдістерін басқарудың жалпы принциптері
3.7.1 Адамның психикалық әрекеттері мен жоғары нерв қызметін басқаратын үш қызметтік блок
3.7.2 П.К. Анохинның функционалдық жүйе теориясы және оның маңызы
3.8 Ұйқының психофизиологиялық механизмдері
3.9 Естің нейрофизиологиялық негізі
3.10 Мотивация
3.11 Эмоция
3.11.1 Эмоция түсінігі, маңызы, жіктелуі және атқаратын қызметі
3.11.2 Эмоцияның нейроанатомиясы
3.12 Психикалық әрекет
3.12.1 Психикалық әрекет және оның формалары
3.12.2 Ойлау. Ойлау түрлері және олардың бұзылуы
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1 НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ.ҚЫЗМЕТТІК ҚҰРЫЛЫСЫ
1.1 Нерв жүйесінің негізгі бөлімдері
1.2 Нейрон . нерв жүйесінің құрылымдық.қызметтік бірлігі
1.3 Нерв талшықтарының қасиеттері
1.4 Нервтерден қозу өтудің заңдары
1.5 Синапстардың физиологиясы
1.6 Рефлекс . нерв әрекетінің негізгі көрінісі
1.7 Орталық нерв жүйесіндегі нерв орталықтары арқылы қозудың өтуі
1.8 Организм функцияларының үйлесімділігі (координациясы)
2 ОРТАЛЫҚ НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ (ОНЖ) ЖЕКЕ БӨЛІМДЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
2.1 Жұлын
2.2 Ми
2.3 Артқы ми
2.3.1 Сопақша ми
2.3.2 Ми көпірі
2.4 Ортаңғы ми
2.5 Торлы құрылым
2.6 Мишық
2.7 Аралық ми
2.8 Лимбиялық жүйе
2.9 Қыртыс асты (базальдық) ядролар
2.10 Үлкен ми сыңарлары
2.11 Ми қыртысындағы биоэлектрлік құбылыстар
3 АДАМ МИЫНЫҢ ИНТЕГРАТИВТІК ҚЫЗМЕТІ
3.1 Мидың шартты рефлекторлық әрекеті
3.2 Шартты рефлекстердің шартсыз рефлекстерден айырмасы
3.3 Шартты рефлекстердің жасалуы
3.4 Шартты рефлекстердің тежелуі
3.5 Болмыстың сигналдық жүйелері
3.5.1 Болмыстың бірінші сигналдық жүйесі әрекетінің көрініс беруі
3.5.2 Екінші сигналдық жүйе. Оның маңызы, адам өмірінде алатын орны
3.5.3 Бірінші және екінші сигналдық жүйелердің қызметтік бірлігі, өзара әсері
3.6 Жоғары нерв әрекетінің топтары
3.6.1 Мінез.құлықты анықтайтын нерв процестерінің негізгі қасиеттері
3.6.2 Жоғары нерв әрекеті топтарының жіктелуі
3.7 Адамның психикалық үрдістерін басқарудың жалпы принциптері
3.7.1 Адамның психикалық әрекеттері мен жоғары нерв қызметін басқаратын үш қызметтік блок
3.7.2 П.К. Анохинның функционалдық жүйе теориясы және оның маңызы
3.8 Ұйқының психофизиологиялық механизмдері
3.9 Естің нейрофизиологиялық негізі
3.10 Мотивация
3.11 Эмоция
3.11.1 Эмоция түсінігі, маңызы, жіктелуі және атқаратын қызметі
3.11.2 Эмоцияның нейроанатомиясы
3.12 Психикалық әрекет
3.12.1 Психикалық әрекет және оның формалары
3.12.2 Ойлау. Ойлау түрлері және олардың бұзылуы
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нерв жүйесі ішкі және сыртқы әсерлерді қабылдап,оған жауап беру арқылы организмді қоршаған ортаның құбылмалы жағдайларына бейімдейді, жеке мүшелер мен бүкіл организмнің күрделі әрекетін басқарып,түрлі физиологиялық процестердің үйлесімді жүруін қамтамасыз етеді. сыртқы және ішкі тітіркедіргіштерге организмнің жауап қайыру мүмкіндігін береді. Нерв жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі – информацияны жылдам жеткізетін және басқаруды жүзеге асыратын күрделі ұйымдасқан әрі жоғары дәрежеде маманданған жүйе.
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады:
1) Орталық нерв жүйесі (жұлын мен ми);
2) Шеткі нерв жүйесі (орталық нерв жүйесінен тараған нервтер мен орталық нерв жүйесінен тыс орналасқан нерв жасушаларының шоғыры (ганглилер) жатады).
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1) Соматикалық нерв жүйесі.
2) Вегетативтік нерв жүйесі.
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық нерв жүйесі деп атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті нерв жүйесі деп атайды.
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады:
1) Орталық нерв жүйесі (жұлын мен ми);
2) Шеткі нерв жүйесі (орталық нерв жүйесінен тараған нервтер мен орталық нерв жүйесінен тыс орналасқан нерв жасушаларының шоғыры (ганглилер) жатады).
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1) Соматикалық нерв жүйесі.
2) Вегетативтік нерв жүйесі.
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық нерв жүйесі деп атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті нерв жүйесі деп атайды.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Негізгі:
1.Төленбеков И.М. Нерв жүйесінің физиологиясы. – А.: Ана тілі, 1992.
2.Рымжанов Қ.С. Адам мен жануарлар физиологиясы. Т.2.– А., 2000.
3.Дүйсембин Қ. Орталық жүйке жүйесі және жоғары жүйке әрекетінің физиологиясы. -Алматы,2001.
4.Физиология человека (под ред. В.М.Покровского, Г.Ф.Коротько), Т.1,2 – М.: Медицина, 1998
5.Ноздрачев А.Д., Баженов Ю.И., Баранникова И.А. и др. Общий курс физиологии человека и животных, Т.1,2. – М.: Высшая школа, 1991
6.Бабский Е.Б. и др. Физиология человека. – М.: Медицина, 1983
7.Коробков А.Б., Башкирова А.А., Ветчинкина К.Т. Нормальная физиология. – М.: Высшая школа, 1980
8.Физиология человека.-В 3-х т. / Под ред. Р.Шмидта.– М.: Мир, 1996.
Қосымша:
10.Агаджанян Н.А., Тель Л.З., Циркин Б.И. и др. Физиология человека. – Книга 1,2.- Алма-Ата: Казахстан, 1992
11.Рохлов В.С., Сивоглазов В.И. Практикум по анатомии и физиологии феловека. – М.: 1999.
12.Брин В.Б. Физиология человека в схемах и таблицах. – Ростов-на-Дону: Феникс, 1999.
Негізгі:
1.Төленбеков И.М. Нерв жүйесінің физиологиясы. – А.: Ана тілі, 1992.
2.Рымжанов Қ.С. Адам мен жануарлар физиологиясы. Т.2.– А., 2000.
3.Дүйсембин Қ. Орталық жүйке жүйесі және жоғары жүйке әрекетінің физиологиясы. -Алматы,2001.
4.Физиология человека (под ред. В.М.Покровского, Г.Ф.Коротько), Т.1,2 – М.: Медицина, 1998
5.Ноздрачев А.Д., Баженов Ю.И., Баранникова И.А. и др. Общий курс физиологии человека и животных, Т.1,2. – М.: Высшая школа, 1991
6.Бабский Е.Б. и др. Физиология человека. – М.: Медицина, 1983
7.Коробков А.Б., Башкирова А.А., Ветчинкина К.Т. Нормальная физиология. – М.: Высшая школа, 1980
8.Физиология человека.-В 3-х т. / Под ред. Р.Шмидта.– М.: Мир, 1996.
Қосымша:
10.Агаджанян Н.А., Тель Л.З., Циркин Б.И. и др. Физиология человека. – Книга 1,2.- Алма-Ата: Казахстан, 1992
11.Рохлов В.С., Сивоглазов В.И. Практикум по анатомии и физиологии феловека. – М.: 1999.
12.Брин В.Б. Физиология человека в схемах и таблицах. – Ростов-на-Дону: Феникс, 1999.
МАЗМҰНЫ
І ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1 НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-ҚЫЗМЕТТІК ҚҰРЫЛЫСЫ
1.1 Нерв жүйесінің негізгі бөлімдері
1.2 Нейрон - нерв жүйесінің құрылымдық-қызметтік бірлігі
1.3 Нерв талшықтарының қасиеттері
1.4 Нервтерден қозу өтудің заңдары
1.5 Синапстардың физиологиясы
1.6 Рефлекс – нерв әрекетінің негізгі көрінісі
1.7 Орталық нерв жүйесіндегі нерв орталықтары арқылы қозудың өтуі
1.8 Организм функцияларының үйлесімділігі (координациясы)
2 ОРТАЛЫҚ НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ (ОНЖ) ЖЕКЕ БӨЛІМДЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
2.1 Жұлын
2.2 Ми
2.3 Артқы ми
2.3.1 Сопақша ми
2.3.2 Ми көпірі
2.4 Ортаңғы ми
2.5 Торлы құрылым
2.6 Мишық
2.7 Аралық ми
2.8 Лимбиялық жүйе
2.9 Қыртыс асты (базальдық) ядролар
2.10 Үлкен ми сыңарлары
2.11 Ми қыртысындағы биоэлектрлік құбылыстар
3 АДАМ МИЫНЫҢ ИНТЕГРАТИВТІК ҚЫЗМЕТІ
3.1 Мидың шартты рефлекторлық әрекеті
3.2 Шартты рефлекстердің шартсыз рефлекстерден айырмасы
3.3 Шартты рефлекстердің жасалуы
3.4 Шартты рефлекстердің тежелуі
3.5 Болмыстың сигналдық жүйелері
3.5.1 Болмыстың бірінші сигналдық жүйесі әрекетінің көрініс беруі
3.5.2 Екінші сигналдық жүйе. Оның маңызы, адам өмірінде алатын орны
3.5.3 Бірінші және екінші сигналдық жүйелердің қызметтік бірлігі, өзара
әсері
3.6 Жоғары нерв әрекетінің топтары
3.6.1 Мінез-құлықты анықтайтын нерв процестерінің негізгі қасиеттері
3.6.2 Жоғары нерв әрекеті топтарының жіктелуі
3.7 Адамның психикалық үрдістерін басқарудың жалпы принциптері
3.7.1 Адамның психикалық әрекеттері мен жоғары нерв қызметін басқаратын үш
қызметтік блок
3.7.2 П.К. Анохинның функционалдық жүйе теориясы және оның маңызы
3.8 Ұйқының психофизиологиялық механизмдері
3.9 Естің нейрофизиологиялық негізі
3.10 Мотивация
3.11 Эмоция
3.11.1 Эмоция түсінігі, маңызы, жіктелуі және атқ аратын қызметі
3.11.2 Эмоцияның нейроанатомиясы
3.12 Психикалық әрекет
3.12.1 Психикалық әрекет және оның формалары
3.12.2 Ойлау. Ойлау түрлері және олардың бұзылуы
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1 НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ БӨЛІМДЕРІ
Нерв жүйесі ішкі және сыртқы әсерлерді қабылдап,оған жауап беру арқылы
организмді қоршаған ортаның құбылмалы жағдайларына бейімдейді, жеке мүшелер
мен бүкіл организмнің күрделі әрекетін басқарып,түрлі физиологиялық
процестердің үйлесімді жүруін қамтамасыз етеді. сыртқы және ішкі
тітіркедіргіштерге организмнің жауап қайыру мүмкіндігін береді. Нерв
жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге
асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі – информацияны жылдам жеткізетін және
басқаруды жүзеге асыратын күрделі ұйымдасқан әрі жоғары дәрежеде
маманданған жүйе.
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады:
1) Орталық нерв жүйесі (жұлын мен ми);
2) Шеткі нерв жүйесі (орталық нерв жүйесінен тараған нервтер мен орталық
нерв жүйесінен тыс орналасқан нерв жасушаларының шоғыры (ганглилер)
жатады).
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1) Соматикалық нерв жүйесі.
2) Вегетативтік нерв жүйесі.
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын
қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық нерв жүйесі деп
атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы
зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті нерв жүйесі деп
атайды.
1.2 НЕЙРОН - НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ - ҚЫЗМЕТТІК БІРЛІГІ
Нерв жүйесі нерв ұлпасынан тұрады. Нерв ұлпасын 2 түрлі жасушалар
құрайды: нейрон және глиальдық немесе нейроглия жасушалары.
Нерв ұлпасының құрылымдық және қызметтік бірлігі нейрон болып табылады.
Глиальдық клеткалардың саны нерв жасушаларынан 8-9 есе көп болады. Олар
нерв жасушаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында маңызды рольді
атқарады. Нейрондардың барлық жағынан қоршай орналасқан нейроглия
клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер т.б.) және оның өсінділері –
олар үшін бір жағынан механикалық функция – тірек қызметін атқарады; екінші
жағынан, нерв жасушаларында электрлік оқшаулауды қамтамасыз етеді.
Бірақ информацияны қабылдау, өңдеу, сақтау, одан әрі беру үрдістерін
нерв жасушалары (нейрондар) іске асырады. Нейрондардың пішіні, көлемі,
құрылымы алуан түрлі болып келеді. Нейрон денесінен өсінділер
шығады: аксон – ұзын, бір ғана өсінді; дендриттер - қысқа, көп тармақталған
өсінділер. Аксон арқылы нерв импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді,
яғни аксонның ұшы басқа нейронға (немесе атқарушы органдар клеткаларына)
сигнал беруге маманданған. Аксонның жасуша денесінен шығатын жері аксон
төбешігі (холмик) деп аталады. Қысқа өсінділер – дендриттер арқылы қозу
нейрон денесіне өтеді. Нейронның басқа нейронмен немесе ет талшығымен
түйіскен жері синапсты( былайша айтқанда байланысты) түзеді Әртүрлі
нейрондар денелерінен шығатын өсінділердің саны бірдей болмайды. Осыған
орай оларды униполярлы, псевдоуниполярлы, биополярлы, мультиполярлы (1-
сурет) деп бөледі. Униполярлы нейрондарда бір ғана өсінді болады. Мұндай
нейрондар омыртқасыз жануарларда және омыртқалы жануарлардың эмбриональдық
даму кезеңінде кездеседі. Псевдоуниполярлық нейрон дарда да бір өсінді
болады, бірақ ол әрі қарай екі тармақталып кетеді. Биополярлық нейрондарда
екі өсінді бар.Мультиполярлық нейрон денесінен әдетте жуан, ұзын бір аксон
және бірнеше дендриттер шығады. Бұлардың үлкендігі, пішіні, атқаратын
қызметтері, орналасқан жерлері әртүрлі болады.
Нейрондар қызметі жағынан 3 топқа жіктеледі (2-сурет).
Нейрондарды тудыратын эффектілері бойынша да жіктеуге болады. Мысалы:
қозғағыш (моторлық), секреторлық, трофикалық, тежеуші, қоздырушы т.б.
Пішіндеріне қарай нейрондарды – пирамида тәрізді, жіп тәрізді, жұлдыз
тәрізді, себет тәрізді, тригулярлық, бұта тәрізді т.б. деп те атайды.
1.3 НЕРВ ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ
Нерв талшықтарының ең негізгі қасиеті - өздері арқылы қозу импульстерін
өткізу (тарату) болып есептеледі. Біртекті нерв жасушаларынан шығатын нерв
талшықтары шоғырланып ортақ нерв жүйесі шеңберінде өткізгіш жолдар деп
аталады (3-сурет).
Нерв талшықтарының морфологиялық белгісіне қарай балдырлы немесе
миелинді және балдырсыз (миелинсіз) деп екі топқа айырады. Миелинді сезгіш
және қозғағыш талшықтар сезім органдары мен қаңқа еттерін жабдықтайтын
нервтердің, сондай-ақ вегетативтік нерв жүйесінің құрамына енеді. Миелинсіз
талшықтар омыртқалы жануарларда негізінен симпатиқалық нерв жүйесіне тән.
Миелин қабығы миелоциттердің (Шванн жасушаларының) осьтік цилиндрді
бірнеше қайтара орауының нәтижесінде пайда болады. Орамдар бір-бірімен
кіргісіп тығыз майлы қорап - миелин қабығы түзіледі. Ол талшықтың бойында
әрбір 1-2 мм сайын үзіліс жасайды. Мұндай ашық аймақтыі Ранвье үзілістері
деп атайды, олардың диаметрі 1 мкм шамасында.
Балдырсыз талшықтарда миелин қабығы болмайды, олар тек Шванн
жасушалаларымен (невриллемамен) ғана қапталған. Нерв талшықтарындағы
құрылымдық элементтердің де әрқайсысының өзіне тиісті қызметі бар.
1.4 НЕРВТЕРДЕН ҚОЗУ ӨТУДІҢ ЗАҢДАРЫ
Нерв арқылы қозу өтуге (таралуға) тән бірнеше ерекшеліктер бар.
1. Нерв талшығы морфологиялық функциональдық зақымданбаған, сау болуы
керек. Мұны талшықтың анатомиялық және физиологиялық үзіліссіздік заңы деп
атайды. Егер талшықты кесіп қиса немесе оның бір бөліміне жоғарғы не
төменгі температурамен, я улы заттармен (мыс.тетродотоксинмен),
анестетиктермен әсер етсе ол арқылы қозу өтпейді.
2. Екі бағытта өткізу, яғни нерв талшығы қозуды екі бағытта да өткізе
алады. Бұл заңдылықты 1877 жылы өз тәжірибесінде Бабухин дәлелдеген.
3. Жекелеп өткізу. Қандай да болмасын шеткі нерв бағаны түрліше нерв
талшықтарынан құралған. Онда қозғағыш, сезгіш және вегетавтивтік нерв
талшықтары болады. Бірақ, әр нерв қозуды жекелеп өткізеді. Осыған орай бір
нерв өзіндегі әр түрлі талшықтар арқылы түрлі шеткі органдарға импульстер
жеткізіп, олардың қызметін өзгертеді. Мәселен, кезеген нерв көкірек
қуысындағы барлық органдарды, құрсақ қуысындағы көптеген органдарды
жабдықтайды.
4. Нерв талшығының салыстырмалы шаршамайтындығы. Егер нерв-еи препаратын
ұзақ уақыт ырғақты тітіркендірсек, біраздан кейін ет шаршап, жиырылуын
тоқтатады, ал нерв қозу өткізу қабілетін жоғалтпайды. Бұл қасиетті 1883
жылды Введенский байқаған.
1.5 Синапстардың физиологиясы
Бұл ұғымды ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы Ч.Шеррингтон енгізді.
Синапс құрылымында негізгі үш бөлімді айырады (4-сурет):
1) пресинапстық бөлім (аксонның ең ақырғы тармақтары);
2) постсинапстық бөлім (келесі нейрон денесі немсе дендрит мембранасының
байланыс түзетін аймағы);
3 - синапстық саңылауы.
Пресинапс пен постсинапс мембраналарының бір-біріне дәл (сай) келетін
байланыс түзетін аймағы көп жағдайда пресинапстық мембрана немесе мембрана
деп те атайды.
Аксон талшылықтарының жасуша денесінде түзетін синапстарын қандай
жасуша бөлімімен байланысуына қарай: аксоматикалық, аксо-дендриттік, аксо-
аксональдық, одан басқа әр трлі нейрондар дендриттерінің арасында дендро-
дендриттік, нейрон денелерін бір-бірмен байланыстыратың сомато-соматикалық
және жасуша денесі мен дендриттер арасыңда сомато-дендриттік синапстар да
болады.
Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмін айырады: электрлік және
химиялық. Ең көп тарағаны химиялық синапстар, содан соң –электрлік
синапстар, ең азы – аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар
қарапайым нерв жүйесі бар жануарларда басым болады. Синапстың қай механизм
арқылы қозу өткізетіндігі көп жағдайда синапстық саңлаудың диаметрі
айқындайды. Химиялық синапстарда оның шамасы 10-20 нм –дей. Пресинапстық
тоқ саңылауға жеткенде ондағы төменгі кедергіге байланысты жайылып, күші
кемиді де, субсинапстық мембранаға оның небәрі 0,0001 бөлігі өтеді. Ал бұл
мембраналық потенциалдың қозу тууға жететіндей өзгерісін өрбіте алмайды.
Сол себептен де химиялық синапста қозудың берілуі химиялық заттардың
(медиаторлардың) қатысуымен жүзеге асады. Медиаторлар пресинапстың
артындағы кеңейген аксон терминаль бөлігінің ішінде болатын диаметрі 30-50
нм шамасындай көпіршіктерде орналасады. Нерв талшығының бойымен келген
импульстің әсерінен пресинапс мембранасындағыкальций каналдарының
өткізгіштігі жоғарлайды да, ішке қарай өтетін кальций иондарының ағыны
күшейіп, көпіршікткр маңындағы олардың концентрациясы артады. Бұл
концентрация тиісті шамаға жеткенде көпіршіктер пресинапстық мембранаға
қарай жақындап, тіпті онымекнсіңісіп кетеді. Осы кезде олар жарылып,
ішіндегі медиатор кванттары босайды (әр көпіршікте 1 квант, әр квантта
бірнеше мың молекула болады). Химиялық зат – медиатор синапстық саңылауға
түсіп, субсинапстық мембранадағы арнайы билок-липоидты молекулалардан
туратын сезгіш рецепторлық туындымен өзара әрекеттеседі. Субсинапстық
мембрананың ион өткізгіштігі өзгереді. Егер медиатор қозу тудырушы болса
мембанада деполяризация жүреді. Қоздырушы постсинапстық потенциал пайда
болады. Медиатор кванттарының мөлшері жеткілікті болған жағдайда қоздырушы
постсинапстық потенциал таралатын әрекет потенциалына айналады.
Электрлік синапстардағы саңылау диаметрі 2- 4 нм-ден артпайды. Онымен
қоса бұл саңылауларда диаметрі 1-2 нм-дей болатын белокты молекуладан
тұратын, пресинапстық мембрана мен субсинпстық мембранаға бойлай еніп
оларды өзара байланыстыратын көпіршелер – каналдар болады. Каналдар біраз
бейорганикалық иондардың, кейбір майда молекулалардың бір жасушадан
екіншілеріне өтуіне көмектеседі. Осындай синапстарда электрлік кедергі өте
аз болады да, пресинапстық ток күші әлсіреместен постсинапстық жасушаға
өтеді.
Химиялық синапстарға тән болатын бірнеше функциональдық ерекшеліктер
бар:
1. Олар арқылы қозу кешігіп өтеді (сиапстық кешігу), мысалы,
жылықандыларда 0,2-0,5 мс. Ал электрлік синапстарда мұндай кешігу болмайды.
2. Химиялық синапс арқылы қозу тек бір бағытта өтеді, өйткені тиісті
сигналды жеткізуге тиісті медиатор пресинапстық звенода ғана орналасады.
Электрлік синапстарда қозу көбінесе екі бағытта да өте алады.
3. Химиялық синапстардағы медиаторлар өздерінің табиғатына, қызметіне
қарай, постсинапстық (субсинапстық) мембранада қозу да, тежелу де тудыра
алады. Электрлік синапстар арқылы тек қозу ғана өте алады, өйткені
пресинапстардан нерв импульстері постсинапстық звеноға ылғи да
деполяризация толқыны түрінде жетеді.
Адам мен жоғары сатылы сүтқоректілердің орталық нерв жүйесінде қоздырушы
және тежеуші медиаторлар ролін атқаратын мына заттарды атауға болады:
ацетилхолин, катехлораминдер (адреналин, норадреналин, дофамин), серотонин,
нейтральды амин қышқылдары (глутамин, аспарагин), қышқыл амин қышқылдары
(глицин, гамма-амин май қышқылы - ГАМҚ), полипептидтер
(энкефалин,соматостатин), т.б. заттар.
1.6 РЕФЛЕКС – НЕРВ ӘРЕКЕТІНІҢ НЕГІЗГІ КӨРІНІСІ
Рецепторлар тітіркенуіне нерв жүйесінің қатысуымен организмнің
қайтаратын жауап реакциясын рефлекс деп атайды. Рефлекторлық реакцияны кез
келген сыртқы немесе ішкі ортаның өзгерісі туындатады. Рефлекс жасалуында
қозу өтетін жол рефлекторлық доға (5-сурет) деп аталады. Рефлекторлық доға
– рефлексті іске асыратын, спецификалық ұйымдасқан және өзара әрекеттесетін
нерв элементтерінің кешені. Рефлекторлық доғаның негізгі бес звеносын
ажыратады: рецептор; афференттік нервтік жол; рефлекторлық орталық;
эфференттік нервтік жол; эффектор немесе жұмыс органы. Белгілі бір
рефлексті тудыратын тітіркендіргіш әсерін қабылдайтын рецепторлар жиынтығын
рефлекстің рецептивтік алаңы деп атайды. Рецептор – тітіркену энергиясын
нерв импульс энергиясына айналдыратын сезімтал құрлым. Оларды негізгі 3
топқа бөледі: 1. эксерорецепторлар – тітіркендіруді сыртқы ортадан
қабылдайды; 2. интеро- нмесе висцерорецепторлар - тітіркендіруді
организмнің ішкі ортасынан қабылдайды; 3. проприорецепторлар – дененің
кеңістіктегі қалпының өзгерісін қабылдайды.
Ең қарапайым рефлекторлық доға екі нейроннан: афферентік және
эфферентік нейрондардан түзеледі, аталық нейрон болмайды. Бұларда бір ғана
синапс байланыстырады және оны моносинапстық доға деп атайды. Бірақ күрделі
рефлекстердің барлығында рефлекторлық доғалар көп нейроннан түзеледі,
яғни көптеген синапстық байланыстары болады. Сондықтан оларды полисинапсты
доғалар деп атайды.
Тітіркендіргіш әсер еткеннен бастап жауап реакциясы туғанға дейінгі
уақытты рефлекс уақыты деп атайды. Рефлекс уақыты тітіркендіргіш күшіне,
синапстық байланыстар санына т.б. байланысты болады.
Рефлекстерді бірнеше топтарға жіктейді. Биологиялық маңызына қарай
рефлекстерді қоректік, қорғану, жыныстық, бағдарлау т.б деп топтап атайды.
Рецепция белгісіне қарай экстерорецептивтік, интерорецептивтік,
проприорецептивтік деп бөледі. Орындалатын реакцияның сипатына қарап
қозғалу, секреторлық, трофикалық, тамыр қозғағыш, висцеромоторлық т.б
рефлекстерді айырады. Орталық нерв жүйесінің қай бөлімінің міндетті түрде
қатысатындығына байланысты да рефлекстерді жіктейді: жұлын рефлекстері-
жұлын сегменттеріндегі нейрондар қатысуының нәтижесінде орындалады;
бульбарлық рефлекстер - сопақша мидың; мезенцефальдық рефлекстер - ортаңғы
мидың, диэнцефальдық рефлекстер - аралық мидың; кортикальдық рефлекстер -
ми қыртысы нейрондардың міндетті түрде қатысуында орындалады. Организмнің
барлық рефлекстерін шығу тегіне қарай шартсыз және шартты деп үлкен екі
топқа бөледі. Қаңқа еттеріне келетін қозғағыш нервтер арқылы іске асатын
рефлекстерді сомотикалық деп, симпатикалық және парасимпатиқалық невтер
арқылы іске асатындарды вегетативтік рефлекстер деп атайды.
Рефлекторлық доғаны тек салыстырмалы түрде доға ретінде қарастырады,
себебі эффектор мен рефлекторлық орталық арасында кері байланыс жолы
болады. Егер тура байланыс арқылы орталық нерв жүйесі эффекторрдың қызметін
басқарса, кері байланыс арқылы эффектордың жағдайы туралы мәлімет алады,
эффектордың жауап реакциясын бағалайды және қателік кетсе әр уақыт
үзіндісінде түзету ендіре алады.
1.7 ОРТАЛЫҚ НЕРВ ЖҮЙЕСІНДЕГІ НЕРВ ОРТАЛЫҚТАРЫ АРҚЫЛЫ ҚОЗУДЫҢ ӨТУІ
Нерв орталығы белгілі бір рефлекстердің жүзеге асуына қажетті және
ағзадағы белгілі бір қызметтерді реттеуді жүзеге асыратын нейрондардың
шоғыры болып табылады. Орталық нерв жүйесінде қозу өтудің ерекшіліктері
нерв орталықтарын құрайтын нейондар арасыдағы синапстар қасиеттерімен
тікелей байланысты.
Нерв орталықтарының негізгі қасиеттері.
1) Қозуды біржақты өткізу. Орталық нерв жүйесінде қозу тек бір жақты,
рецепторлық нейроннан эффекторлық нейронға қарай өткізіледі. Бұл қасиет
орталық нерв жүйесіндегі нерв орталықтарында көптеген синапстық байланыстың
болуына байланысты. Синапстарда қозу тек бір жақты ғана беріледі.
Пресинапстық мембранадан бөлінетін медиатор постсинапстық мембранаға әсер
етеді.
2) Нерв орталықтары арқылы қозудың кешеуілдеп өтуі. Бұл қасиетте
синапстардың санына байланысты. Себебі, рефлекторлық доға жүйесінде қозу
орталық нерв жүйесінің синапстары арқылы кідіріп өткізіледі. Нақты өлшеу
жүргізгенде бір синапстағы кідіру 0,5 мсек болатындығы анықталған.Соған
байланысты рефлекстің орталық уақыты қондырма нейрондардың санына тәуелді
болады.
3) Нерв орталықтарында қозудың жинақталу құбылысы. Жинақталу құбылысын
нерв орталықтарының қасиеті ретінде алғаш байқап сипаттаған И.М.Сеченов
(1863) болды. Бұл қасиет нерв орталықтарының бірінен кейін бірі әсер еткен
табалдырық асты күшіндегі тітіркендіргіштерді ұштастырудан туындаған
өзгерістерді (әлсіз қозуларды) жинақтауынан жауап реакцияны алуымыздан
көрінеді. Жиынтықталудың екі түрін айырады: жүйелі, бірізді (уақыттық) және
кеңістік. Уақыттық жиынтықталу – нерв орталығына бір афференттік нерв
талшығы арқылы қысқа интервалмен бірінен соң бірі келетін қозулар
арасындағы өзара әрекеттесуден көрінеді. Кеңістік жиынтықталуды алу үшін
бір рецептивтік алаңдағы екі немесе бірнеше рецепторлар бір мезгілде
тітіркендіріледі. Сонда, бір ғана рецептор бір рет тітіркенгенде тумайтын
рефлекторлық акт байқалады.
4) Қозу ырғағының трансформациясы. Нерв орталықтары өздеріне келген
импульстер ырғағын өзгерте алады, трансформациялайды. Сол себептен де нерв
орталығының жұмыс органына жіберетін эфференттік импульстері белгілі шамада
тітіркендіру сипатынан басқаша бола алады. Афференттік нервке түскен бір
стимулға жауап ретінде нерв орталығы жұмыс органына қозу импульстарының
тобын жібереді. Нерв орталықтарынан шеткі жұмыс органдарына секундына 50-
200 нерв импульстары түседі.
5) Әрекет соңы. Бұл қасиет жауап реакциясының ұзақтығы тітіркендіру
ұзақтығынан артық бола алуында. Неғұрлым тітіркендіру күші жоғары болса
және оның әсер ететін уақыты көп болса, соғұрлым әрекет соңы да ұзаққа
созылады.
6) Нерв орталықтарының шаршауы. Нерв талшықтарына қарағанда нерв
орталықтары жеңіл және тез шаршайды. Сондықтан да афферентік нерв
талшықтарын ұзақ тітіркендіруден бастапқы кезде рефлекторлық акт біртіндеп
әлсірей келе, ақырында тіпті тоқтайды.
Н.И. Веденский орталыққа тепкіш нейронды тітіркендіргенде рефлекторлық
жауаптың 10-40 сек. кейін жоғалғанын байқаған. Одан кейін ол тітіркендіруді
орталықтан тепкіш нервке көшіріп, рефлекстің қайта пайда болатынын
байқаған. Бұл бақылау шаршаудың орталық нерв жүйесінде туындайтынын
дәлелдейді.
7) Конвергенция, окклюзия және жеңілдену құбылыстары. Орталық нерв
жүйесіндегі бір нейронда әр түрлі жолдармен жүретін импульстар тоғыса
алады. Осыныконвергенция құбылысы деп атайды. Әр түрлі талшықтардағы
импульстердің бір нейронда тоғысу кезінде олардың әлсіреуі де (окклюзия),
күшеюі де (жеңілдену) мүмкін.Окклюзия кезінде, мысалы, екі афференттік
талшық арқылы бір мезгілде нерв орталығындағы бір немесе бірнеше
нейрондарға жететін импульстер тудыратын эффект сол афференттік талшықтарды
жеке-жеке тітіркендіргенде туатын эффектілердің қосындысынан аз
болады. Жеңілдену – бұған кері құбылыс. Әр түрлі нерв жолдары арқылы
импульстер 2 не 3 нейронға бір мезгілде жеткенде пайда болатын
эффектілердің қосындысынан артық болады.
8) Оттегі жетіспеушілігіне жоғары сезгіштік. Адам миы әр минут сайын
шамамен 40-50 мл, оттегін сініреді. Бұл тыныштық күйдегі бүкіл организм
пайдаланатын оттегінің 61-18-і. Оттегіне қажеттіліктің осынша
жоғарылығынан оның жетіспеушілігін де нерв жасушалары тез сезеді.
9) Химиялық заттардың орталық нерв жүйесіне спецификалық әсер
ететіндігі. Нерв клеткалары мен синапстар әр түрлі химиялық заттар әсерін
таңдап сезе алады.
10) Нерв орталықтарының тонусы. Орталық нерв жүйесінде биоэлектрлік
құбылыстарды зерттеуден мынадай ерекшілік анықталды: тыныштық күйде
болғанның өзінде нерв орталықтарынан, ондағы нейрондардан ылғи да белгілі
жиіліктегі нерв импульстері шығып шеткі органдарға қарай бағытталып
отырады. Сондықтан да олардың тұрақты тонусы (қозу күйі) болады деп
есептейді.
1.8 ОРГАНИЗМ ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ (КООРДИНАЦИЯСЫ)
Көптеген мүшелердің қызметтерін біріктіріп, байланыстырып, сыртқы
ортаның әсеріне бейімделуін орталық нерв жүйесінде ағзаның қызметтерінің
үйлестірілуі дейді. Орталық нерв жүйесінің рефлекторлы реакцияларды
үйлестіруі қозу мен тежелудің бір-бірімен байланысына және олардың
қасиеттеріне негізделген. Координацияның жалпы заңдылықтары немесе
принциптері айқындалған.
1) Жалпы ақырғы жол принципі. Бұл принципті ағылшын физиологы
Ч.Шеррингтон қалыптастырған. Әртүрлі көптеген афференттік талшықтар арқылы
орталық нерв жүйесіне келетін импульстер 1 ғана қондырма немесе эфференттік
нейрондарға тоғысуы (берілуі) мүмкін. Бұл принцип эфференттік нейрондардан
афференттік нейрондар санының әлде қайда көп екендігімен түсіндіріледі,
сондықтан афференттік нейрондар эфференттік және қондарма нейрондардың
денелері мен дендриттерінде көптеген синапстарды түзеді. Ақырғы жол әр
түрлі рефлекстердің орындалуына қатынаса алады және организмдегі кез келген
рецепторлық аппаратпен байланыста бола алады. Жалпы ақырғы жолы бар
рефлекстерді одақтастар және онтогенистер деп ажыратады. Біріншілері бірін-
бірі қолдайды, күшейтеді, ал екіншілері, керісінше бірін-бірі тежейді, яғни
, өзара жалпы ақырғы жол үшін күреседі.
2) Иррадиация принципі.
Орталық нерв жүйесінде қозудың таралуын иррадиация деп атайды.
Егер әсер ететін тітіркендіргіш күшті және ұзақ әсер ететін болса,
иррадиацияның көрініс беруі де жоғары болады. Бір нерв орталығында пайда
болатын қозу көрші жатқан нерв орталығына да тарала алады. Бұндай қозу
таралуын ондағы нейрондар өсінділерінің толып жатқан тармақтарының және әр
түрлі нерв орталықтарын өзара байланыстырып жатқан аралық нейрондар
тізбектерінің болатындығы қамтамасыз етеді.
3) Индукция принципі.
Нерв орталығында қозу - тежелуге немесе тежелу- қозуға жылдам ауысады,
сонымен қатар бір нерв орталығының қозуына байланысты екінші бір нерв
орталығының қозуы тежеледі немесе бір нерв орталығы тежелгенде екіншісінің
қозуы күшейуі мүмкін. Бұны қозу мен тежелудің индукциясы деп атайды. Қозу
мен тежелудің өзара әрекеттесуі өзара индукция құбылысына негізделеді. Егер
бір аяқты бүгетін еттермен байланысты нерв орталығында қозу туғанда, оның
жазғыш еттерімен байланысты тежелу туады (теріс индукция), ал екінші аяқты
жазғыш еттерімен байланысты орталықта қозу туғанда, бүгуші еттерімен
байланысты керісінше, тежелу туған (оң индукция). Антогонистік еттердің
нерв орталықтары бір мезгілде қарама-қарсы күйде болады. Бұл реципроктық
иннервация. Реципроктық иннервацияға байланысты туатын тежелуі –реципроктық
тежелу деп атайды.
Рефлекстердің реципроктық иннервацияға негізделген бірін-бірі
тежеуін бірмезгілді теріс индукция деп те атайды.
Рефлекторлық әрекеттердің үйлестіру механизмінде нерв орталығы күйінің
контрасты өзгерістерінің де маңызы үлкен. Мәселен, нерв орталығын тежеуші
әсерлер аяқталысымен онда қозу туа алады (бір ізді оң индукция), немесе
қозу аяқталысымен тежелу туады (бір ізді теріс индукция).
4) Доминанта принципі. Бұл принципті А.А.Ухтомский ашты және оны ол нерв
орталықтары жұмысының негізгі принципі деп есептеді. Доминантаның мәнісі –
белгілі бір жағдайда белгілі бір нерв орталықтарындағы қозу басқа нерв
орталықтарындағы қозудан күшті және басым бола алады. Күші басым қозу
ошақтары өзінен әлсіз қозу ошақтарына қарағанда доминантты роль атқарады.
Мұндай доминанты нерв орталығы бір жағынан әлсіз қозуларды тежейді, екінші
жағынан, өздерін солардың есебінен одан әрі күшейте, тұрақтандыра түседі.
Осыған орай орындалатын рефлекторлық реакциялар үйлесімді, белгілі бір
мақсатқа, пайдалы нәтижеге қол жеткізуге бағытталған іс-әрекеттер іске
асады. Доминантты қозу ошағының басты қасиеттері: 1) жоғарғы қозғыштық; 2)
қозудың тұрақтылығы; 3) қозуды жинақтай алуы; 4) қозуды тудыратын әсер
тоқтағаннан кейін де ұзақ сақталуы.
5) Кері байланыс принципі. Кері байланыстар процестерінің маңызына
айрықша мән бергендерінің бірі Н.А.Бернштейн болды. Ол физиологиялық
үрдістердің өздігінен реттелу механизмдерін зерттеу барысында, рефректорлық
реакциялар орындалу үшін рефректорлық шеңбер керек, ал бұл шеңбердің
маңызы звеноларының бірі кері байланыстар деп есептеледі. Кері байланыс
рефлекторлық реакцияны бағалауға, қателік кетсе әр уақыт үзіндісінде түзету
ендіруге мүмкіндік береді.
2.1 ЖҰЛЫН
Жұлын омыртқа жотасының каналында орналасқан (6-сурет). Жұлын сұр және
ақ заттан тұрады. Жұлыннан аралас 31 жұп жұлын нервтері тарайды. Сұр затта
шығыңқы жерлер: алдыңғы, артқы және бүйір мүйіздері болады. Алдыңғы
мүйізден шығатын нерв талшықтары алдыңғы түбірлерді, ал артқы мүйіздерге
келетін талшықтар артқы түбірлерді қалыптастырады. XIX ғасырдың басында
Белл мен Мажанди импульстер миға жұлынның артқы түбірлері арқылы түсетінін,
ал одан алдыңғы түбірлер арқылы шығатындығын анықтады. Алдыңғы түбірлердің
құрамына көбінесе қозғағыш нейрондардың аксондары кіреді (қаңқа еттерін
жабдықтайтын). Бұлардың денелері жұлынның сұр затының алдыңғы мүйізінде
жатады. Алдыңғы мүйіздің төмен бөлімінде аксондары тоқ ішекке, тік ішекке,
қуыққа және тыныс органдарына баратын майда жасушалар жатады. Осымен қатар
кеуде және жоғарғы бел омыртқалар тұсында алдыңғы түбірлер құрамына
жасушаларры сұр заттың орталық бөлімінің сыртқы шетінде жататын эффетенттік
аксондар кіреді. Артқы түбірлердің құрамына денесі сол түбірдің өзінде
орналасып омыртқалық түйін деп аталатын біраз жуандаған эфференттік
нейрондардың талшықтары кіреді (7-сурет).
Жұлын екі түрлі қызмет атқарады: 1. өткізгіштік 2. рефлекторлық.
Жұлынның көлденең кесіндісінен оның көпшілік бөлігін ақ зат жиынтығы
алып жатқаны көрінеді. Олар өткізгіш жолдарды құрайды. Өткізгіш жол деп
құрылысы мен қызметі жағынан біртекті нерв талшықтарының топтарын айтады.
Олар жұлынды мимен және жұлынның өзінің әртүрлі бөлімдерін бір –бірімен
жалғастырады. Жұлында орналасқан өткізгіш жолдардың екі тобын ажыратады:
импульсті миға қарай өткізетін жоғары кететін жолдар (8-сурет) және
импульсті кері бағытта алып жүретін төмен кететін жолдар (9-сурет).
Әр түрлі тәжірибелік зерттеулер жұлында көптеген рефлекстердің
орталықтарының бар екендігін көрсетті. Мысалға, аяқтарды тартып алу, ию,
жазу тағы сол сияқты қарапайым қозғалыстардың орталықтары орналасқан. Адам
өмірі үшін маңызды зәр шығару, жыныс мүшесінің эрекциясы, т.с.с. рефлекстер
де, дене бұлшық еттерінің тонусын сақтауға мүмкіндік беретін рефлекстер де
жұлындағы орталықтардың қатысуына байланысты. Ішкі мүшелердің вегетативтік
рефлекстері де жұлын арқылы орындалады.
2.2 МИ
Орталық нерв жүйесінің негізгі бөлігі – ми. Ол ми сауытында орналасқан.
Ересек адамда мидың салмағы 1400-1450 г құрайды.
Мидан 12 жұп нервтер тарап, миды көптеген ішкі мүшелермен, беттің,
мойынның еттерімен, тілмен, көзбен байланыстырады және сезім мүшелерінен
келген ақпаратты миға жеткізеді. Бұларға I - иіс, II - көру, III - көз
қимылдатқыш, IV - шығыршық, V – үшкіл, VI – бұру, VII – бет, VIII – дыбыс,
IX – тіл-жұтқыншақ, X – кезеген, XI – қосымша, XII – тіласты нервтері
жатады.
Ми артқы ми, (сопақша ми мен варолий көпірі), мишық, ортаңғы ми, аралық
ми (10-сурет)және екі ми сыңарынан (11-сурет) тұрады.
2.3 АРТҚЫ МИ
Артқы мидың құрамына сопақша ми және Варолий көпірі кiредi. Артқы мидың
тiршiлiктегi маңызы өте зор. Мидан шығатын 12 жұп нepвтepдiң сегiзi артқы
мидан тарайды. Олар мыналар: үштармақты, көз алмасын кейін тартатын, бет,
есту, жұтқыншақ, кезеген, қосымша және тiл асты нepвтеpi. Осы нервтердің
қатысуымен тыныс алу, журек соғу, қан айналымы, тамақтану, түшкiру, құсу,
терлеу, жылау, кiрпiк қағу, жөтелу сияқты тiршiлiкте маңызды рефлекстер
орталықтары бар.
Артқы мидың бүкіл бойында көптеген талшықтары бар нерв жиынтықтары
орналасқан. Осы нерв пен жасушалар жиынтығын – тор тәрізіді (ретикульді)
туындылар деп атайды.
Торлы құрылым екi түрлi кызмет атқарады:
а) жұлынның қызметiн күшейтiп, не әлсiрететiн төмен қарай бағытталған
әсер;
б) ортаңғы мидың торлы құрылымымен бiрге мидың басқа бөлiмдерiнiң
қызметiн күшейтетiн жоғары жаққа қарай бағытталған әсер.
Торлы құрылымды ми аккумуляторы деп атауға болады. Сонымен қатар, ол
организмнің ұйқы-сергек күйінің көрініс беруіне де қатысады.
2.3.1 СОПАҚША МИ
Сопақша ми жұлынмен тікелей байланысқан және екі түрлі қызмет:
өткізгіштік және рефлекторлық қызмет атқарады. Сопақша ми мидың сұр заты
жұлындағыдай бiр ғана жерге топтаспай, ақ зат аралықтарында жеке-жеке
шоғырлар құрып, көптеген ядроларға, кызметi әр түрлi орталықтарға айнaлған.
Ақ зат нерв тaлшықтарынан тұрады. Бұл талшықтар қозуды жоғары және төмен
қарай өткiзетiн жұлын жолдарының жалғасы және жұлынды мидың басқа
бөлiмдерiмен, сопақша мимен байланыстырып тұрады. Сопақша ми арқылы
өтетін кейбiр жұлын жолдары осы мида бiр-бiрiмен айқасып оң жақтан келген
тaлшықтар сол жаққа, сол жақтан келген талшықтар оң жаққа шығады. Бас
сүйектен шығатын 12 жұп ми нepвтepiнiң. соңғы бесеуiнiң (VIII, IX, Х, XI,
ХII) ядролары мен бiрқатар аса маңызды рефлекстердi icкe асыратын
орталықтар және жұлын қызметiн реттеуде маңызды торлы құрылымның бiр бөлігi
сопақша мида орналасқан. Сопақша мидың нерв орталықтары адамның өмірiн
қамтамасыз етуде үлкен мән атқарады. Сопақша мида тыныс, ас қорытуға
қатысы бар (шайнау, жұту, сiлекей шығару, қарын сөлi мен ұйқы безi сөлiн
шығаратын және құсу), қан тамырларын тарылтып, кеңейтетiн (қозғалтатын),
жүректiң соғуын баяулатып, сирететiн (тежейтiн) және көптеген қорғаныс (көз
жасын шығару, кipпiк қағу, жөтелу, түшкiру, тер шығару) рефлекс орталықтары
бар. Сопақша мидың мойын және көз еттерiнiң тонусын өзгертетiн көптеген
қозғалтқыш ядролары көпір және ортаңғы мимен бiрге статикалық және
статокинетикалық (вестибулярлық) рефлекстердің жүзеге асуын қамтамасыз
етеді. Сопақша мида демдi iшке алу және сыртқа шығару рефлекстерiнiң
орталықтары бар. Олар үздiксiз кезектесiп, бiрi серпiлгенде екiншici
тоқырайды. Бұлардың ауыспалы кезектесуi тыныс алу ырғағын үйлестіредi.
Сопақша мидың рефлекстерi туа бiткeн рефлекстер болғанымен бұлардың
орталықтарына ми қыртысы әсер ете алады. Әpтicтep сахнада жүрiп, қажет
болса, көз жасын төгіп жылай алады. Бұл айтылғандар сопақша мидың қызметiн
ми қыртысы реттейтiнiн керсетедi.
2.3.2 МИ КӨПІРІ
Варолий көпірінiң қызметi осы күнге дейiн толық анықталмаған. Ми
көпiрінiң құрамында ақ зат көп. Ақ заты жоғары бағытталған және мидың
жұлынға қарай (төмен) бағытталған жолдарын құрады.
Ақ заттар аралығында бөлек-6өлек нейрон шоғырлары жайылған Бұлардың
iшiнде бас сүйек, ми жүйкелерiнiң V,VI,VII жұптарының ядролары, көлденең
жолақ еттердi ширықтыруға қатысатын рефлекс орталықтары, ұйықтау және
ұйықтамау (сергек болу) тәртiбiн реттейтiн торлы құрылым нейрондары бар.
Бұлармен қатар көпiрде дем алуды дем шығарумен алмастырып отыратын
пневмотаксикалық орталық пен тыныс орталығында зат алмасуын реттейтiн
орталық орналасқан.
2.4 ОРТАҢҒЫ МИ
Варолий көпiрi және сопақша мимен бiрге ортаңғы ми ми
діңінің (бағанасының) негiзiн құрады. Оның сырт жағындa ми қақпағы, iшкi
жағында ми аяқшалары орналасқан. Opтaңғы мидың негізгі құрлымдарына төрт
төмпешiк, қара зат(субстанция), қызыл ядро, III және IV жұп ми нервтерiнiң
түйiнiсi мен торлы құрылым болады. Ортаңғы ми арқылы жоғары қарай
таламусқа, мишыққа баратын жолдар, ми қыртысынаң жолақ денеден
гипоталамустан төмен қарай бағытталған ортаңғы миға, сопақша миға, жұлынға
баратын жолдар өтедi.
Төрт төмпешiк пен көз алмасын көзғайтын ІІІ жұп нервтер түйiндерi
ортаңғы мидың сырт жағына, ал iшкi жағында қара зат, қызыл ядро және IV
жұп шиыршық нервтің нейрондары орналасқан.
Көз алмасын қозғайтын ІІІ жұп нерв аралас нерв тармақтары арасында
көздiң қиғаш eттеpiнен басқа еттердi жиырылтатын талшықтармен қатар көз
етерінен орталыққа тебетiн сезгiш талшықтары бар. Мұнымен қатар, бұл нерв
арасында ортаңғы мида орналасқан парасимпатиқалық түйiндердiң прегaнглиялық
талшықтары бар. Бұл нерв серпiнiстерiн кірпіктік түйiннен екiншi нейронға
жеткiзедi. Бұл түйiннен басталған постганглиялық талшықтар көздiн қарашығын
тарылтатын еттi жиырылтатын эфференттiк нерв. Ми нерв терінің IV жұп
нервісi де аралас нерв. Талшықтар арасында көздiң жоғарғы қиғаш eтiн
жиырылтатын қозғалтқыш талшықтармен қатар еттiң сезгiш талшықтар да бар.
Төрт төмпешiктiң алдыңғы екі төбешігі көрудің алғашқы рефлекторлық
орталығы. Осы орталықтың арқасында көздiң, бастың, дененiң жарық түскен
жаққа қарай бұрылуы, көз қарашығының тарылуы және аккомодация рефлекстерi
пайда болады. Ми сыңарын алып тастағанда да аталған рефлекстер жойылмайды.
Артқы төмпешiктер естудің алғашқы рефлекторлық орталығы. Бұлардың
қатысуымен eң алдымен есту, соған орай жөн табу рефлeкстepi, яғни құлақ
жарғағы, бастың қатты дыбыс шыққан бағытқа бұрылуы. Бұл рефлекстер үлкен ми
жарты шарын алып тастағанда жойылмайды.
Төрт төмпешiк кенеттен әсер еткен тiтiркендiргiшке жауап ретiнде
қорғаныс рефлекстерiн тудырады, осыған байланысты олар сақтық рефлекстерi
деп аталдаы. Мысалы, ыдыстағы сұйықтық байқаусызда төгiлгенде адам оның
қayiптi eкeнiн түciніп үлгермей-ақ лезде бiр жаққа қарай ығысады.
Қызыл ядро орталық нерв жүйесiнiң барлық бөлiмдерiмен және ми қыртысымен
тығыз байланыста болады. Ол бұлшық еттердiң тонусын реттейтiн қозғалыс
орталығы. Мысалы, мысықтың ми бағанасын қызыл ядродан жоғарырақ жерден
көлденең тiлiп жiберсе, оның жүріс-тұрысында айтарлықтай өзгерiстер пайда
болмайды. Ал миды қызыл ядродан төмeнipeк тiлгенде мелшию пайда болады.
Барлық бұлшық еттер, әcipece жазылу еттерi ширығып, қатаяды. Сондықтан,
мысықтың басы қақиып, шалқаяды, жотасы созылып, сирақтарының буындары
жазылып тiкiрейе cipecіп, қатаяды, құйрығы тiк көтерiледi. Мысықта мұндай
құбылыс қызыл түйiн мен жұлынды қосатын жол - Монаков буданы бұзылғанда
байқалады.
Қызыл ядро мен артқы мидағы Дейтерс түйiнiнiң жұлынға әcеpi бiр-бiрiне
қарама-қарсы. Қызыл ядродан басталатын Монаков буданы жұлынның бүгу
орталығының a және ¡ мотонейрондарын қоздырады немесе жазылу орталығын
тежейдi. Ал Дейтерс түйiнiнен шығатын кiреберiс жұлындық жол жазылу
орталығын қоздырады да бүгу орталығын тежейдi. Сондықтан, Монаков түйiнi
зақымдалғанда Дейтерс түйiнi ғана әсер етедi. Дейтерс түйiнiн зақымдаса,
мелшию жойылады. Қара зат - нейрондарында қара пигмент көп болғандықтан
солай деп аталады. Қызметi, қыртыс және қыртыс асты түйiндерiмен торлы
құрылыммен бiрге, бұлшық еттердiң әcipece, нәзiк және нақты қимыл-
қозғалыстарды реттеу.
2.5 ТОРЛЫ ҚҰРЫЛЫМ
Торлы құрылым (ретикулярлық формация) сырт пішiнi торға ұқсайтын, бір-
бірімен шырмалып жатқан нейрондардан тұрарады. Торлы құрылым ми бағанының
ортаңғы бөлігін алып жатыр. Ол бірнеше нервтік жолдарды бнтнді: афференттік
жолдары: 1) жұлын-торлы құрылым жолы, 2) ми-торлы құрылым, 3) ми қыртысы-
торлы құрылым;эфференттік жолдары: 1) торлы құрылым-жұлын, 2) торлы құрылым-
ми жолы, 3) торлы құрылым-ми қыртысы жолы.
Торлы құрылымның физиoлoгиялық мaңызы электрофизиологиялық әдiспeн
анықтaлды. Торлы құрлымның жұлынның қызметiн күшейтiп, не әлсiрететiн
төмен қарай бағытталған әсері; ортаңғы мидың торлы құрылымымен бiрге мидың
басқа бөлiмдерiнiң қызметiн күшейтетiн жоғары жаққа қарай бағытталған әсері
болады. Торлы құрылымды ми аккумуляторы деп атауға болады.
Сопақша мидың торлы құрылымын электр тогымен тітіркендіргенде көптеген
жұлын рефлекстерiнiң тежелгенi байқалған. Торлы құрылымды тiтiркендiргенде
пайда болатын нәтиже тітіркендіргіштiң күшiне байланысты болған. Әлсiз
тітіркендіргішпен торлы құрылымның бiр жақ бөлiгiне әсер еткенде жұлынның
сол бөлiгiндегi нейрондар тежелген, ал күштi тітіркендіргішпен әсер еткенде
екі бөлiгiнiң де нейрондары тежелген. Және де ондай нәтиже торлы құрылымның
вентромедиальды бөлiмiн тітіркендіргенде ғaнa байқалады. Ал басқа жерлерін
тітіркендіргенде ондай нәтиже болмаған.
Торлы құрылым тыныс еттерiн, жұлынның симпатиқалық орталықтарын және
тыныс алу мен вазомоторлық жауаптарды реттейтiн мотонейрондарды қоздырады
және тежейдi. Айтылғандардың барлығы торлы құрылымның төмен бағытталған
әcepiнің болатындығын көрсетеді.
Торлы құрылым ми қыртысына, яғни жоғарыға қарай бағытталған белсендiру
әсерін ми бағанасының және таламустың белсендiрушi жүйесiне бөледі. Ми
бағанасындағы жүйе жинақталған белсендiліктi тудырады, ал таламустық жүйе
жергіліктi әсер eтeдi. Торлы құрылым ми қыртысына белсендіруші әсер етеді.
Ми қыртысы өз тарапынан торлы құрылымға әсер етеді. Торлы құрылымның
нейрондарына әсер ету арқылы ми қыртысы олардың сезiмталдығын өзгертедi,
яғни ми қыртысы торлы құрылымның қызметiн реттейдi және бағыттайды.
Торлы құрылым гипоталамуспен және лимбиялық жүйемен тығыз қарым-
қатынаста болып, ағзаның вегетативтік және гомеостатикалық қызметiнiң
бiрлескен реакциясын қамтамасыз етедi.
Торлы құрылым тітіркендіргішке баяу жауап қайтарады, бiрақ қозуы ұзаққа
созылады. Ол бұлшық еттердiң ширығуын жеңiлдетедi немесе тежейдi. Ортаңғы
ми мен аралық мидағы торлы құрылым жануардың рефлекторлы қимылын
жеңiлдетедi.
Варолий көпiрiнiң және орта мидың торлы құрылымының бүйiр бөлiмдерi
қимыл рефлекстерiн жеңiлдетiп, сопақша мидағы оның ортаңғы бөлiмдерi оны
тежейдi. Жеңiлдету және тежеу торлы құрылымдағы тiтiркенiстiң жиiлігiне
байланысты болады. Ол, сонымен қатар, жұлынның жоғары қарай импульстердi
өткізетiн жолдарының қозғыштығын езгертедi.
Торлы құрлымның организмнің ұйқы-cepгектiк, эмоция және стрес
күйлерінің көрініс беруіне қатысы бар.
Торлы құрылымды тiтiркендiргенде жануар оянады да, зақымдағанда - ұйқыда
болады.
Симпатикалық нерв арқылы торлы құрылым бұлшық еттердiң қызметiне, нерв
жүйесiне, сезiм және iшкі мүшелерге, iшкі секрециялық бездерге, олардағы
гормондар мен медиаторлардың мөлшерiне әсер етедi.
Ортаңғы ми мен Варолий көпірінiң торлы құрылымының жасушаларының бiраз
бөлігi адреналин мен норадреналиннiң әсерінeн қозады, ал орта ми мен аралық
мидың торлы құрылымының бiраз бөлігi ацетилхолиннiң әcеpiнeн қозады.
Ацетилхолиннiң торлы құрылымға әcеpi оның iшкі мүшелерге eтeтiн шеткі
әсеріне қарама-қарсы.
2.6 МИШЫҚ
Мишық үш бөлімнен тұрады: мишықтың құрты деп аталатын ортаңғы бөлімнен
және мишықтың екі жарты шарларынан. Мишықтың бетінде толып жатқан иректер
болады. Сондықтан ол өте үлкен болып келеді және сұр заттан немесе
қыртыстан тұрады. Қыртыста үш қабат бар: беткі немесе молекулалық, аралық
немесе Пуркинье жасушаларының қабаты; терең я дәнді қабат.
Мишық барлық қозғалу актыларының орындалуына қатысады: оған өзгерістер
енгізеді, сүйтіп әрбір жеке қимылдардың нақты дұрыс орындалуын қамтамасыз
етеді. Мишық – тонустық рефлекстердің жоғары дәрежелі реттеушісі болып
табылады. Сонымен қатар, мишық тыныс алуды, жүректің жиырылуын қимылдың
түріне байланысты лайықтап отырады.
Адамда мишықтың қызметі бұзылса қозғалу қызметінің реті бұзылады, теңдік
жоғалады. Мишықты толығымен алып тастағанда атония байқалады – еттер
тонусын жоғалтады. Астазия туады – бір орында басын, денесін теңселтпей
тұра алмайды. Дизметрия – еттің жиырылуы күші мен орындалатын қызметтің
арасында сәйкестік жоғалады.
2.7 АРАЛЫҚ МИ
Ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасында аралық ми орналасқан. Аралық ми
төмпешіктен - таламус және төмпешік асты аймақтан – гипоталамустан тұрады.
Төмпешіктің құрамына шығу тегі және функционалдық жағынан өзгеше бірнеше
ядролар кіреді. Төмпешік ми қыртысымен екі жақты байланыста болады.
Ядроларда барлық афференттік жұйелерден үлкен жарты шарлар қыртысына
баратын өткізгіш жолдардың ақырғы звеносының нейрондары орналасады.
Таламус арқылы мидың барлық сезгіш жолдары (иіс сезуден басқа) өтеді.
Бірақ, оны жай ғана өткізгіш қақпа ретінде қарастыруға болмайды. Таламуста
импульстер өзгеріп, жаңа, түрлі комбинацияға түседі. Таламус төменгі түйсік
пен эмоцияны жасауға қатысады.
Төмпешік астындағы аймақта - гипоталамуста екі бөлімді айырады.
Дорзальдық бөлім – субталамикалық (Люис ядросы) ядродан және сұр заттың
басқа майда жиынтықтарынан тұрады. Вентральдық бөлімге көру нервінің
қиылысқан жерінің үстінде (хиазманың) жататын ядролар (супраоптикалық және
паравентрикулярлық), сұр төмпешіктің және оған көршілес жатқан емізікті
денелердің ядролары, олардың жоғарғы жағында жатқан артқы гипоталамикалық
ядро кіреді.
Гипоталамус ортаңғы мидан өсіп жетілген. Гипоталамус жоғары дәрежелі
вегетативтік орталық болып саналады. Мұнда зат алмасуын, жылу түзілуді,
жылу беруді, тер бөлуді, аштық және шөл сезімдерін, барлық ішкі мүшелердің
қызметін реттеу орталықтары бар. Сонмен қатар, гипоталамуста нейросекреттер
түзіліп, гипофиз безінде белсендіріледі. Гипоталамус ішкі секреция қызметін
реттеуге қатысады. Ол адамның ұйқысы мен сергектігін реттеуге де қатысады.
2.8 ЛИМБИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ
Лимбиялық жүйе деп үлкен ми сыңарларының медиобазальдық бөлігінде
орналасқан нервтік құрылымдар мен олардың байланыстарын айтады.
Бұл жүйенің құрылымдары ми бағанын көмкеріп жатады. Лимбиялық жүйенің
орталық звеноларына миндаль тәрізді кешен, гиппокамп, белдеуше ирек жатады.
Лимбиалық жүйе құрамына кіретін құрылымдар организм әрекетінің аса
күрделі формаларын (қоректік, сексуальдық іс-әрекеттерді, түр сақтау
үрдістерін, ұйқыны және ояу күйді, есті, зейінді, эмоциялық күйлерді т.б.)
реттеуге қатысады да, тұтас соматовегатативтік интеграцияны жүзеге асыруда
маңызды роль атқарады.
К.Прибрам мен Л. Крюгер (1954) үш түрлі функциональдық жүйені ажыратады:
1. Иіс сезу (иіс сезу пиязшығы мен төрт төбешік, диагональ шоғыр,
миндалинаның қыртыс — медиальды ядролары);
2. Метаболизм процестері мен эмоциялық реакцияларды қамтамасыз ететіндер
(қалқа, миндалинаның базолатеральдық ядролары, маңдай — самай қыртысы,
базальдық қыртыс);
3. Эмоциялық реакцияларға қатысатындар (гиппокамп, энторинальдық қыртыс,
белдеуше ирек).
2.9 ҚЫРТЫС АСТЫ (БАЗАЛЬДЫҚ) ЯДРОЛАР
Ми сыңарларының ақ заттарының ішінде орналасқан сұр заттың жиынтығы
жатыр. Оған кіретіндер: құйрықты, бұршақ тәрізді, миндаль тәрізді ядролар
және қоршау (12-сурет).
Бұршақ тәрізді ядро ақ заттың қабаты арқылы мүшелерге бөлнеді. 1.
Сыртқы мүше немесе қабық. 2. Екі ішкі мүше, немесе түссіз шар.
Қыртысасты ядроларының негізгі топтарын екі жүйеге бөледі:
1. Түссіз шар ядроларының группасы ертедегі жолақ денені,
немесе паллидумды құрады.
2. Қабық пен құйрықты ядро жаңа денені немесе стриатумды құрайды.
Қыртыс асты ядролар ми сыңарларының қыртысына бағынады.
Стриатум төмпешіктерден және үлкен жарты шарлар қыртысынан талшықтар
алады. Төмпешіктер арқылы стриатум организмнің барлық афференттік
жүйелерімен байланысады. Стрнатум паллидумға да талшықтар береді.
Кейбір мәліметтерге қарағанда паллидум тікелей үлкен жарты шарлар
қыртысынан да талшықтар алады. Оған сонымен қатар төмпешікасты ядроларының
кейбіреулерінен және тор тәрізді туындылардан талшықтар келеді. Ал
эфференттік талшықтар паллидумнан ортаңғы мидың тор тәрізді туындыларына,
субталамикалык ядроға, төмпешікке т.б. кетеді.
Рефлекторлық қимыл актысы орындалу үрдісінде үлкен жарты шарлар
қыртысынан импульстер негізінен 3 түрлі төмен кететін жолдар арқылы шығады:
пирамидалық жол, мишыққа баратын жол және стриатум арқылы өтетін жол.
Қыртыс асты ядролар түрлі қимыл актыларына түзетулер енгізеді, сүйтіп
олардың орындалуын жеңілдетеді. Адамда қыртысасты ядроларының функциясы
бұзылған кезде, қосымша қимылдар не шамадан тыс артық болып кетеді, не олар
толығымен жоқ болады. Мысалы мимика (бет қимылы) толық жоғалып, бет маска
тәрізді болып қалуы мүмкін. Кейбір басқа ауруларда керісінше құбылыстарды
байқауға болады: бет қимылдары шамадан тыс артық болады, әрбір қимыл
актісі керексіз қосымша қимылдарды тудырады.
Керекті қосымша қимылдар адамның денесін кеңістікте ұстауында үлкен мәні
бар. Мысалы доп ұстаудағы адамның қалпы. Мұндай қосымша қимылдарды
миостатика деп атайды. Түссіз ядро көру төмпешігінен орталыққа тепкіш
импульстер қабылдап, қызыл ядроға орталықтан тепкіш импульстер береді.
Сондықтан қызыл ядро тудыратын ет тонусын тежей алады.
Түссіз ядрода туған қозу аса күшейіп кетсе атетоз (қол мен саусақтардың
дамылсыз қозғалысы), хорея (бүкіл дененің еріксіз қозғалысы)
байқалады. Қыртыс асты ядролары мен төмпешік астындағы аудан организм
функцияларын реттеп отыратын жалғыз ғана орталықтар емес. Үлкен жарты
шарлар қыртысын айтпағанның өзінде, орталық нерв жүйесінің басқа толып
жатқан бөлімдері арасындағы өзара әсерлерсіз, үйлесімділіксіз, байланыссыз
ешқандай қимыл актісі, зат алмасу үрдістерінің көріністері қалыпты жағдайда
орындала алмайды.
2.10 ҮЛКЕН МИ СЫҢАРЛАРЫ
Үлкен ми сыңарлары бас миының ең үлкен және маңызды бөлімі. Мидың
салмағының 80 пайызы ми сыңарларына келеді. Ми сыңарлары бір-бірімен
сүйелді дене арқылы жалғасқан екі жарты шардан тұрады. Ми сыңарларының
бетінде көптеген сайлар мен иірімдер орналасып, оның пішінін
күрделендіреді. Оның сыртында қалыңдығы 2-4 мм сұр зат – қыртыс қаптаған.
Ми сыңарларының қыртысы ОНЖ ең жоғарғы бөлімі.
Үлкен ми сыңарлар қыртысы адамның психикалық іс-әрекетінің негізі болып
табылады. Ағза мен сыртқы орта арасындағы байланысты жүзеге асырады. Үлкен
ми сыңарлар қыртысында көптеген сайлар мен қатпарлар болады, соның
арқасында қыртыстың жалпы ауданы үлкейеді. Адамдарда ми сыңарлары
қыртысының ауданы 2200 см2-тан тұрады.
Ми қыртысын құратын жасушалардың түрлері бірнешеу.
Үлкен ми сыңарлар қыртысының сенсорлық хабарды тұжырымдауы тұралы
көзқарасты микроэлектродтар әдісі кеңейте түсті.
1957 ж. америкалық зерттеуші В. Маунткасл мысықтың соматосенсорлық
қыртысының жасушаларының әртүрлі деңгейдегі тітіркендіргіштерге қайтарған
жауабын зерттей келе қызықты дәлелге кездесті. Микроэлектродты
перпендикуляр бағытта соматосенсорлық қыртысқа енгізген кезде оған тек 1
түрлі сипаттағы тітіркендіргіштерге жауап беретін нейрондар, ал бұрыш жасай
отырып енгізгенде эектродқа әртүрлі сенсорлы сипаттағы нейрондар кездескен
және олар белгілі бір кезекпен орналасқан. Осы эксперименттен Маунткасы
мынадай тұжырымға келеді: Соматосенсорлық қыртыстың қарапайым
функционалдық берлігі болып колонкалар табылады. Олар қыртыс бетіне
перпендикуляр бағытта орналасқан, колонканың диаметрі 500 микрометр.
Афференттік толамокортикалдық талшықтардың терминалдары горизонталь
бағытта, ал пирамидалық дендриттері вертикаль бағытта орналасқан. Оның
пікірі бойынша колонка сенсоматорлы қыртыстың бір сезімталдықтағы
рецепторлардан келетін хабарды талдайтын қарапайым блогы болып табылады.
Қазіргі көзқарастарға келетін болсақ әрбір сенсоматорлы қыртыстың
фунционалды колонкасы бірнеше морфологиялық микромодульден тұрады.
Микромодульға бірнеше пирамидалық жасушалар мен жұлдыз тәрізді жасушалар
интернейрондар кіреді. Интернейрондармен сырттан келген толамокуртикалды
талшықтар байланыс жасайды. Кейбір тежеуші қызмет атқаратын жұлдыз тәрізді
жасушаларда горизонталь бағытта тарайтын ұзын аксоны болады. Ал пирамидалық
жасушалардың аксоны жасушаға қайтып келетін коллатерал түзеді. Бұл
талшықтар микромодуль ішінде жеңілдету әсерін қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1 НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-ҚЫЗМЕТТІК ҚҰРЫЛЫСЫ
1.1 Нерв жүйесінің негізгі бөлімдері
1.2 Нейрон - нерв жүйесінің құрылымдық-қызметтік бірлігі
1.3 Нерв талшықтарының қасиеттері
1.4 Нервтерден қозу өтудің заңдары
1.5 Синапстардың физиологиясы
1.6 Рефлекс – нерв әрекетінің негізгі көрінісі
1.7 Орталық нерв жүйесіндегі нерв орталықтары арқылы қозудың өтуі
1.8 Организм функцияларының үйлесімділігі (координациясы)
2 ОРТАЛЫҚ НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ (ОНЖ) ЖЕКЕ БӨЛІМДЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
2.1 Жұлын
2.2 Ми
2.3 Артқы ми
2.3.1 Сопақша ми
2.3.2 Ми көпірі
2.4 Ортаңғы ми
2.5 Торлы құрылым
2.6 Мишық
2.7 Аралық ми
2.8 Лимбиялық жүйе
2.9 Қыртыс асты (базальдық) ядролар
2.10 Үлкен ми сыңарлары
2.11 Ми қыртысындағы биоэлектрлік құбылыстар
3 АДАМ МИЫНЫҢ ИНТЕГРАТИВТІК ҚЫЗМЕТІ
3.1 Мидың шартты рефлекторлық әрекеті
3.2 Шартты рефлекстердің шартсыз рефлекстерден айырмасы
3.3 Шартты рефлекстердің жасалуы
3.4 Шартты рефлекстердің тежелуі
3.5 Болмыстың сигналдық жүйелері
3.5.1 Болмыстың бірінші сигналдық жүйесі әрекетінің көрініс беруі
3.5.2 Екінші сигналдық жүйе. Оның маңызы, адам өмірінде алатын орны
3.5.3 Бірінші және екінші сигналдық жүйелердің қызметтік бірлігі, өзара
әсері
3.6 Жоғары нерв әрекетінің топтары
3.6.1 Мінез-құлықты анықтайтын нерв процестерінің негізгі қасиеттері
3.6.2 Жоғары нерв әрекеті топтарының жіктелуі
3.7 Адамның психикалық үрдістерін басқарудың жалпы принциптері
3.7.1 Адамның психикалық әрекеттері мен жоғары нерв қызметін басқаратын үш
қызметтік блок
3.7.2 П.К. Анохинның функционалдық жүйе теориясы және оның маңызы
3.8 Ұйқының психофизиологиялық механизмдері
3.9 Естің нейрофизиологиялық негізі
3.10 Мотивация
3.11 Эмоция
3.11.1 Эмоция түсінігі, маңызы, жіктелуі және атқ аратын қызметі
3.11.2 Эмоцияның нейроанатомиясы
3.12 Психикалық әрекет
3.12.1 Психикалық әрекет және оның формалары
3.12.2 Ойлау. Ойлау түрлері және олардың бұзылуы
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1 НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ БӨЛІМДЕРІ
Нерв жүйесі ішкі және сыртқы әсерлерді қабылдап,оған жауап беру арқылы
организмді қоршаған ортаның құбылмалы жағдайларына бейімдейді, жеке мүшелер
мен бүкіл организмнің күрделі әрекетін басқарып,түрлі физиологиялық
процестердің үйлесімді жүруін қамтамасыз етеді. сыртқы және ішкі
тітіркедіргіштерге организмнің жауап қайыру мүмкіндігін береді. Нерв
жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге
асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі – информацияны жылдам жеткізетін және
басқаруды жүзеге асыратын күрделі ұйымдасқан әрі жоғары дәрежеде
маманданған жүйе.
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады:
1) Орталық нерв жүйесі (жұлын мен ми);
2) Шеткі нерв жүйесі (орталық нерв жүйесінен тараған нервтер мен орталық
нерв жүйесінен тыс орналасқан нерв жасушаларының шоғыры (ганглилер)
жатады).
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1) Соматикалық нерв жүйесі.
2) Вегетативтік нерв жүйесі.
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын
қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық нерв жүйесі деп
атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы
зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті нерв жүйесі деп
атайды.
1.2 НЕЙРОН - НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ - ҚЫЗМЕТТІК БІРЛІГІ
Нерв жүйесі нерв ұлпасынан тұрады. Нерв ұлпасын 2 түрлі жасушалар
құрайды: нейрон және глиальдық немесе нейроглия жасушалары.
Нерв ұлпасының құрылымдық және қызметтік бірлігі нейрон болып табылады.
Глиальдық клеткалардың саны нерв жасушаларынан 8-9 есе көп болады. Олар
нерв жасушаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында маңызды рольді
атқарады. Нейрондардың барлық жағынан қоршай орналасқан нейроглия
клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер т.б.) және оның өсінділері –
олар үшін бір жағынан механикалық функция – тірек қызметін атқарады; екінші
жағынан, нерв жасушаларында электрлік оқшаулауды қамтамасыз етеді.
Бірақ информацияны қабылдау, өңдеу, сақтау, одан әрі беру үрдістерін
нерв жасушалары (нейрондар) іске асырады. Нейрондардың пішіні, көлемі,
құрылымы алуан түрлі болып келеді. Нейрон денесінен өсінділер
шығады: аксон – ұзын, бір ғана өсінді; дендриттер - қысқа, көп тармақталған
өсінділер. Аксон арқылы нерв импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді,
яғни аксонның ұшы басқа нейронға (немесе атқарушы органдар клеткаларына)
сигнал беруге маманданған. Аксонның жасуша денесінен шығатын жері аксон
төбешігі (холмик) деп аталады. Қысқа өсінділер – дендриттер арқылы қозу
нейрон денесіне өтеді. Нейронның басқа нейронмен немесе ет талшығымен
түйіскен жері синапсты( былайша айтқанда байланысты) түзеді Әртүрлі
нейрондар денелерінен шығатын өсінділердің саны бірдей болмайды. Осыған
орай оларды униполярлы, псевдоуниполярлы, биополярлы, мультиполярлы (1-
сурет) деп бөледі. Униполярлы нейрондарда бір ғана өсінді болады. Мұндай
нейрондар омыртқасыз жануарларда және омыртқалы жануарлардың эмбриональдық
даму кезеңінде кездеседі. Псевдоуниполярлық нейрон дарда да бір өсінді
болады, бірақ ол әрі қарай екі тармақталып кетеді. Биополярлық нейрондарда
екі өсінді бар.Мультиполярлық нейрон денесінен әдетте жуан, ұзын бір аксон
және бірнеше дендриттер шығады. Бұлардың үлкендігі, пішіні, атқаратын
қызметтері, орналасқан жерлері әртүрлі болады.
Нейрондар қызметі жағынан 3 топқа жіктеледі (2-сурет).
Нейрондарды тудыратын эффектілері бойынша да жіктеуге болады. Мысалы:
қозғағыш (моторлық), секреторлық, трофикалық, тежеуші, қоздырушы т.б.
Пішіндеріне қарай нейрондарды – пирамида тәрізді, жіп тәрізді, жұлдыз
тәрізді, себет тәрізді, тригулярлық, бұта тәрізді т.б. деп те атайды.
1.3 НЕРВ ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ
Нерв талшықтарының ең негізгі қасиеті - өздері арқылы қозу импульстерін
өткізу (тарату) болып есептеледі. Біртекті нерв жасушаларынан шығатын нерв
талшықтары шоғырланып ортақ нерв жүйесі шеңберінде өткізгіш жолдар деп
аталады (3-сурет).
Нерв талшықтарының морфологиялық белгісіне қарай балдырлы немесе
миелинді және балдырсыз (миелинсіз) деп екі топқа айырады. Миелинді сезгіш
және қозғағыш талшықтар сезім органдары мен қаңқа еттерін жабдықтайтын
нервтердің, сондай-ақ вегетативтік нерв жүйесінің құрамына енеді. Миелинсіз
талшықтар омыртқалы жануарларда негізінен симпатиқалық нерв жүйесіне тән.
Миелин қабығы миелоциттердің (Шванн жасушаларының) осьтік цилиндрді
бірнеше қайтара орауының нәтижесінде пайда болады. Орамдар бір-бірімен
кіргісіп тығыз майлы қорап - миелин қабығы түзіледі. Ол талшықтың бойында
әрбір 1-2 мм сайын үзіліс жасайды. Мұндай ашық аймақтыі Ранвье үзілістері
деп атайды, олардың диаметрі 1 мкм шамасында.
Балдырсыз талшықтарда миелин қабығы болмайды, олар тек Шванн
жасушалаларымен (невриллемамен) ғана қапталған. Нерв талшықтарындағы
құрылымдық элементтердің де әрқайсысының өзіне тиісті қызметі бар.
1.4 НЕРВТЕРДЕН ҚОЗУ ӨТУДІҢ ЗАҢДАРЫ
Нерв арқылы қозу өтуге (таралуға) тән бірнеше ерекшеліктер бар.
1. Нерв талшығы морфологиялық функциональдық зақымданбаған, сау болуы
керек. Мұны талшықтың анатомиялық және физиологиялық үзіліссіздік заңы деп
атайды. Егер талшықты кесіп қиса немесе оның бір бөліміне жоғарғы не
төменгі температурамен, я улы заттармен (мыс.тетродотоксинмен),
анестетиктермен әсер етсе ол арқылы қозу өтпейді.
2. Екі бағытта өткізу, яғни нерв талшығы қозуды екі бағытта да өткізе
алады. Бұл заңдылықты 1877 жылы өз тәжірибесінде Бабухин дәлелдеген.
3. Жекелеп өткізу. Қандай да болмасын шеткі нерв бағаны түрліше нерв
талшықтарынан құралған. Онда қозғағыш, сезгіш және вегетавтивтік нерв
талшықтары болады. Бірақ, әр нерв қозуды жекелеп өткізеді. Осыған орай бір
нерв өзіндегі әр түрлі талшықтар арқылы түрлі шеткі органдарға импульстер
жеткізіп, олардың қызметін өзгертеді. Мәселен, кезеген нерв көкірек
қуысындағы барлық органдарды, құрсақ қуысындағы көптеген органдарды
жабдықтайды.
4. Нерв талшығының салыстырмалы шаршамайтындығы. Егер нерв-еи препаратын
ұзақ уақыт ырғақты тітіркендірсек, біраздан кейін ет шаршап, жиырылуын
тоқтатады, ал нерв қозу өткізу қабілетін жоғалтпайды. Бұл қасиетті 1883
жылды Введенский байқаған.
1.5 Синапстардың физиологиясы
Бұл ұғымды ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы Ч.Шеррингтон енгізді.
Синапс құрылымында негізгі үш бөлімді айырады (4-сурет):
1) пресинапстық бөлім (аксонның ең ақырғы тармақтары);
2) постсинапстық бөлім (келесі нейрон денесі немсе дендрит мембранасының
байланыс түзетін аймағы);
3 - синапстық саңылауы.
Пресинапс пен постсинапс мембраналарының бір-біріне дәл (сай) келетін
байланыс түзетін аймағы көп жағдайда пресинапстық мембрана немесе мембрана
деп те атайды.
Аксон талшылықтарының жасуша денесінде түзетін синапстарын қандай
жасуша бөлімімен байланысуына қарай: аксоматикалық, аксо-дендриттік, аксо-
аксональдық, одан басқа әр трлі нейрондар дендриттерінің арасында дендро-
дендриттік, нейрон денелерін бір-бірмен байланыстыратың сомато-соматикалық
және жасуша денесі мен дендриттер арасыңда сомато-дендриттік синапстар да
болады.
Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмін айырады: электрлік және
химиялық. Ең көп тарағаны химиялық синапстар, содан соң –электрлік
синапстар, ең азы – аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар
қарапайым нерв жүйесі бар жануарларда басым болады. Синапстың қай механизм
арқылы қозу өткізетіндігі көп жағдайда синапстық саңлаудың диаметрі
айқындайды. Химиялық синапстарда оның шамасы 10-20 нм –дей. Пресинапстық
тоқ саңылауға жеткенде ондағы төменгі кедергіге байланысты жайылып, күші
кемиді де, субсинапстық мембранаға оның небәрі 0,0001 бөлігі өтеді. Ал бұл
мембраналық потенциалдың қозу тууға жететіндей өзгерісін өрбіте алмайды.
Сол себептен де химиялық синапста қозудың берілуі химиялық заттардың
(медиаторлардың) қатысуымен жүзеге асады. Медиаторлар пресинапстың
артындағы кеңейген аксон терминаль бөлігінің ішінде болатын диаметрі 30-50
нм шамасындай көпіршіктерде орналасады. Нерв талшығының бойымен келген
импульстің әсерінен пресинапс мембранасындағыкальций каналдарының
өткізгіштігі жоғарлайды да, ішке қарай өтетін кальций иондарының ағыны
күшейіп, көпіршікткр маңындағы олардың концентрациясы артады. Бұл
концентрация тиісті шамаға жеткенде көпіршіктер пресинапстық мембранаға
қарай жақындап, тіпті онымекнсіңісіп кетеді. Осы кезде олар жарылып,
ішіндегі медиатор кванттары босайды (әр көпіршікте 1 квант, әр квантта
бірнеше мың молекула болады). Химиялық зат – медиатор синапстық саңылауға
түсіп, субсинапстық мембранадағы арнайы билок-липоидты молекулалардан
туратын сезгіш рецепторлық туындымен өзара әрекеттеседі. Субсинапстық
мембрананың ион өткізгіштігі өзгереді. Егер медиатор қозу тудырушы болса
мембанада деполяризация жүреді. Қоздырушы постсинапстық потенциал пайда
болады. Медиатор кванттарының мөлшері жеткілікті болған жағдайда қоздырушы
постсинапстық потенциал таралатын әрекет потенциалына айналады.
Электрлік синапстардағы саңылау диаметрі 2- 4 нм-ден артпайды. Онымен
қоса бұл саңылауларда диаметрі 1-2 нм-дей болатын белокты молекуладан
тұратын, пресинапстық мембрана мен субсинпстық мембранаға бойлай еніп
оларды өзара байланыстыратын көпіршелер – каналдар болады. Каналдар біраз
бейорганикалық иондардың, кейбір майда молекулалардың бір жасушадан
екіншілеріне өтуіне көмектеседі. Осындай синапстарда электрлік кедергі өте
аз болады да, пресинапстық ток күші әлсіреместен постсинапстық жасушаға
өтеді.
Химиялық синапстарға тән болатын бірнеше функциональдық ерекшеліктер
бар:
1. Олар арқылы қозу кешігіп өтеді (сиапстық кешігу), мысалы,
жылықандыларда 0,2-0,5 мс. Ал электрлік синапстарда мұндай кешігу болмайды.
2. Химиялық синапс арқылы қозу тек бір бағытта өтеді, өйткені тиісті
сигналды жеткізуге тиісті медиатор пресинапстық звенода ғана орналасады.
Электрлік синапстарда қозу көбінесе екі бағытта да өте алады.
3. Химиялық синапстардағы медиаторлар өздерінің табиғатына, қызметіне
қарай, постсинапстық (субсинапстық) мембранада қозу да, тежелу де тудыра
алады. Электрлік синапстар арқылы тек қозу ғана өте алады, өйткені
пресинапстардан нерв импульстері постсинапстық звеноға ылғи да
деполяризация толқыны түрінде жетеді.
Адам мен жоғары сатылы сүтқоректілердің орталық нерв жүйесінде қоздырушы
және тежеуші медиаторлар ролін атқаратын мына заттарды атауға болады:
ацетилхолин, катехлораминдер (адреналин, норадреналин, дофамин), серотонин,
нейтральды амин қышқылдары (глутамин, аспарагин), қышқыл амин қышқылдары
(глицин, гамма-амин май қышқылы - ГАМҚ), полипептидтер
(энкефалин,соматостатин), т.б. заттар.
1.6 РЕФЛЕКС – НЕРВ ӘРЕКЕТІНІҢ НЕГІЗГІ КӨРІНІСІ
Рецепторлар тітіркенуіне нерв жүйесінің қатысуымен организмнің
қайтаратын жауап реакциясын рефлекс деп атайды. Рефлекторлық реакцияны кез
келген сыртқы немесе ішкі ортаның өзгерісі туындатады. Рефлекс жасалуында
қозу өтетін жол рефлекторлық доға (5-сурет) деп аталады. Рефлекторлық доға
– рефлексті іске асыратын, спецификалық ұйымдасқан және өзара әрекеттесетін
нерв элементтерінің кешені. Рефлекторлық доғаның негізгі бес звеносын
ажыратады: рецептор; афференттік нервтік жол; рефлекторлық орталық;
эфференттік нервтік жол; эффектор немесе жұмыс органы. Белгілі бір
рефлексті тудыратын тітіркендіргіш әсерін қабылдайтын рецепторлар жиынтығын
рефлекстің рецептивтік алаңы деп атайды. Рецептор – тітіркену энергиясын
нерв импульс энергиясына айналдыратын сезімтал құрлым. Оларды негізгі 3
топқа бөледі: 1. эксерорецепторлар – тітіркендіруді сыртқы ортадан
қабылдайды; 2. интеро- нмесе висцерорецепторлар - тітіркендіруді
организмнің ішкі ортасынан қабылдайды; 3. проприорецепторлар – дененің
кеңістіктегі қалпының өзгерісін қабылдайды.
Ең қарапайым рефлекторлық доға екі нейроннан: афферентік және
эфферентік нейрондардан түзеледі, аталық нейрон болмайды. Бұларда бір ғана
синапс байланыстырады және оны моносинапстық доға деп атайды. Бірақ күрделі
рефлекстердің барлығында рефлекторлық доғалар көп нейроннан түзеледі,
яғни көптеген синапстық байланыстары болады. Сондықтан оларды полисинапсты
доғалар деп атайды.
Тітіркендіргіш әсер еткеннен бастап жауап реакциясы туғанға дейінгі
уақытты рефлекс уақыты деп атайды. Рефлекс уақыты тітіркендіргіш күшіне,
синапстық байланыстар санына т.б. байланысты болады.
Рефлекстерді бірнеше топтарға жіктейді. Биологиялық маңызына қарай
рефлекстерді қоректік, қорғану, жыныстық, бағдарлау т.б деп топтап атайды.
Рецепция белгісіне қарай экстерорецептивтік, интерорецептивтік,
проприорецептивтік деп бөледі. Орындалатын реакцияның сипатына қарап
қозғалу, секреторлық, трофикалық, тамыр қозғағыш, висцеромоторлық т.б
рефлекстерді айырады. Орталық нерв жүйесінің қай бөлімінің міндетті түрде
қатысатындығына байланысты да рефлекстерді жіктейді: жұлын рефлекстері-
жұлын сегменттеріндегі нейрондар қатысуының нәтижесінде орындалады;
бульбарлық рефлекстер - сопақша мидың; мезенцефальдық рефлекстер - ортаңғы
мидың, диэнцефальдық рефлекстер - аралық мидың; кортикальдық рефлекстер -
ми қыртысы нейрондардың міндетті түрде қатысуында орындалады. Организмнің
барлық рефлекстерін шығу тегіне қарай шартсыз және шартты деп үлкен екі
топқа бөледі. Қаңқа еттеріне келетін қозғағыш нервтер арқылы іске асатын
рефлекстерді сомотикалық деп, симпатикалық және парасимпатиқалық невтер
арқылы іске асатындарды вегетативтік рефлекстер деп атайды.
Рефлекторлық доғаны тек салыстырмалы түрде доға ретінде қарастырады,
себебі эффектор мен рефлекторлық орталық арасында кері байланыс жолы
болады. Егер тура байланыс арқылы орталық нерв жүйесі эффекторрдың қызметін
басқарса, кері байланыс арқылы эффектордың жағдайы туралы мәлімет алады,
эффектордың жауап реакциясын бағалайды және қателік кетсе әр уақыт
үзіндісінде түзету ендіре алады.
1.7 ОРТАЛЫҚ НЕРВ ЖҮЙЕСІНДЕГІ НЕРВ ОРТАЛЫҚТАРЫ АРҚЫЛЫ ҚОЗУДЫҢ ӨТУІ
Нерв орталығы белгілі бір рефлекстердің жүзеге асуына қажетті және
ағзадағы белгілі бір қызметтерді реттеуді жүзеге асыратын нейрондардың
шоғыры болып табылады. Орталық нерв жүйесінде қозу өтудің ерекшіліктері
нерв орталықтарын құрайтын нейондар арасыдағы синапстар қасиеттерімен
тікелей байланысты.
Нерв орталықтарының негізгі қасиеттері.
1) Қозуды біржақты өткізу. Орталық нерв жүйесінде қозу тек бір жақты,
рецепторлық нейроннан эффекторлық нейронға қарай өткізіледі. Бұл қасиет
орталық нерв жүйесіндегі нерв орталықтарында көптеген синапстық байланыстың
болуына байланысты. Синапстарда қозу тек бір жақты ғана беріледі.
Пресинапстық мембранадан бөлінетін медиатор постсинапстық мембранаға әсер
етеді.
2) Нерв орталықтары арқылы қозудың кешеуілдеп өтуі. Бұл қасиетте
синапстардың санына байланысты. Себебі, рефлекторлық доға жүйесінде қозу
орталық нерв жүйесінің синапстары арқылы кідіріп өткізіледі. Нақты өлшеу
жүргізгенде бір синапстағы кідіру 0,5 мсек болатындығы анықталған.Соған
байланысты рефлекстің орталық уақыты қондырма нейрондардың санына тәуелді
болады.
3) Нерв орталықтарында қозудың жинақталу құбылысы. Жинақталу құбылысын
нерв орталықтарының қасиеті ретінде алғаш байқап сипаттаған И.М.Сеченов
(1863) болды. Бұл қасиет нерв орталықтарының бірінен кейін бірі әсер еткен
табалдырық асты күшіндегі тітіркендіргіштерді ұштастырудан туындаған
өзгерістерді (әлсіз қозуларды) жинақтауынан жауап реакцияны алуымыздан
көрінеді. Жиынтықталудың екі түрін айырады: жүйелі, бірізді (уақыттық) және
кеңістік. Уақыттық жиынтықталу – нерв орталығына бір афференттік нерв
талшығы арқылы қысқа интервалмен бірінен соң бірі келетін қозулар
арасындағы өзара әрекеттесуден көрінеді. Кеңістік жиынтықталуды алу үшін
бір рецептивтік алаңдағы екі немесе бірнеше рецепторлар бір мезгілде
тітіркендіріледі. Сонда, бір ғана рецептор бір рет тітіркенгенде тумайтын
рефлекторлық акт байқалады.
4) Қозу ырғағының трансформациясы. Нерв орталықтары өздеріне келген
импульстер ырғағын өзгерте алады, трансформациялайды. Сол себептен де нерв
орталығының жұмыс органына жіберетін эфференттік импульстері белгілі шамада
тітіркендіру сипатынан басқаша бола алады. Афференттік нервке түскен бір
стимулға жауап ретінде нерв орталығы жұмыс органына қозу импульстарының
тобын жібереді. Нерв орталықтарынан шеткі жұмыс органдарына секундына 50-
200 нерв импульстары түседі.
5) Әрекет соңы. Бұл қасиет жауап реакциясының ұзақтығы тітіркендіру
ұзақтығынан артық бола алуында. Неғұрлым тітіркендіру күші жоғары болса
және оның әсер ететін уақыты көп болса, соғұрлым әрекет соңы да ұзаққа
созылады.
6) Нерв орталықтарының шаршауы. Нерв талшықтарына қарағанда нерв
орталықтары жеңіл және тез шаршайды. Сондықтан да афферентік нерв
талшықтарын ұзақ тітіркендіруден бастапқы кезде рефлекторлық акт біртіндеп
әлсірей келе, ақырында тіпті тоқтайды.
Н.И. Веденский орталыққа тепкіш нейронды тітіркендіргенде рефлекторлық
жауаптың 10-40 сек. кейін жоғалғанын байқаған. Одан кейін ол тітіркендіруді
орталықтан тепкіш нервке көшіріп, рефлекстің қайта пайда болатынын
байқаған. Бұл бақылау шаршаудың орталық нерв жүйесінде туындайтынын
дәлелдейді.
7) Конвергенция, окклюзия және жеңілдену құбылыстары. Орталық нерв
жүйесіндегі бір нейронда әр түрлі жолдармен жүретін импульстар тоғыса
алады. Осыныконвергенция құбылысы деп атайды. Әр түрлі талшықтардағы
импульстердің бір нейронда тоғысу кезінде олардың әлсіреуі де (окклюзия),
күшеюі де (жеңілдену) мүмкін.Окклюзия кезінде, мысалы, екі афференттік
талшық арқылы бір мезгілде нерв орталығындағы бір немесе бірнеше
нейрондарға жететін импульстер тудыратын эффект сол афференттік талшықтарды
жеке-жеке тітіркендіргенде туатын эффектілердің қосындысынан аз
болады. Жеңілдену – бұған кері құбылыс. Әр түрлі нерв жолдары арқылы
импульстер 2 не 3 нейронға бір мезгілде жеткенде пайда болатын
эффектілердің қосындысынан артық болады.
8) Оттегі жетіспеушілігіне жоғары сезгіштік. Адам миы әр минут сайын
шамамен 40-50 мл, оттегін сініреді. Бұл тыныштық күйдегі бүкіл организм
пайдаланатын оттегінің 61-18-і. Оттегіне қажеттіліктің осынша
жоғарылығынан оның жетіспеушілігін де нерв жасушалары тез сезеді.
9) Химиялық заттардың орталық нерв жүйесіне спецификалық әсер
ететіндігі. Нерв клеткалары мен синапстар әр түрлі химиялық заттар әсерін
таңдап сезе алады.
10) Нерв орталықтарының тонусы. Орталық нерв жүйесінде биоэлектрлік
құбылыстарды зерттеуден мынадай ерекшілік анықталды: тыныштық күйде
болғанның өзінде нерв орталықтарынан, ондағы нейрондардан ылғи да белгілі
жиіліктегі нерв импульстері шығып шеткі органдарға қарай бағытталып
отырады. Сондықтан да олардың тұрақты тонусы (қозу күйі) болады деп
есептейді.
1.8 ОРГАНИЗМ ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ (КООРДИНАЦИЯСЫ)
Көптеген мүшелердің қызметтерін біріктіріп, байланыстырып, сыртқы
ортаның әсеріне бейімделуін орталық нерв жүйесінде ағзаның қызметтерінің
үйлестірілуі дейді. Орталық нерв жүйесінің рефлекторлы реакцияларды
үйлестіруі қозу мен тежелудің бір-бірімен байланысына және олардың
қасиеттеріне негізделген. Координацияның жалпы заңдылықтары немесе
принциптері айқындалған.
1) Жалпы ақырғы жол принципі. Бұл принципті ағылшын физиологы
Ч.Шеррингтон қалыптастырған. Әртүрлі көптеген афференттік талшықтар арқылы
орталық нерв жүйесіне келетін импульстер 1 ғана қондырма немесе эфференттік
нейрондарға тоғысуы (берілуі) мүмкін. Бұл принцип эфференттік нейрондардан
афференттік нейрондар санының әлде қайда көп екендігімен түсіндіріледі,
сондықтан афференттік нейрондар эфференттік және қондарма нейрондардың
денелері мен дендриттерінде көптеген синапстарды түзеді. Ақырғы жол әр
түрлі рефлекстердің орындалуына қатынаса алады және организмдегі кез келген
рецепторлық аппаратпен байланыста бола алады. Жалпы ақырғы жолы бар
рефлекстерді одақтастар және онтогенистер деп ажыратады. Біріншілері бірін-
бірі қолдайды, күшейтеді, ал екіншілері, керісінше бірін-бірі тежейді, яғни
, өзара жалпы ақырғы жол үшін күреседі.
2) Иррадиация принципі.
Орталық нерв жүйесінде қозудың таралуын иррадиация деп атайды.
Егер әсер ететін тітіркендіргіш күшті және ұзақ әсер ететін болса,
иррадиацияның көрініс беруі де жоғары болады. Бір нерв орталығында пайда
болатын қозу көрші жатқан нерв орталығына да тарала алады. Бұндай қозу
таралуын ондағы нейрондар өсінділерінің толып жатқан тармақтарының және әр
түрлі нерв орталықтарын өзара байланыстырып жатқан аралық нейрондар
тізбектерінің болатындығы қамтамасыз етеді.
3) Индукция принципі.
Нерв орталығында қозу - тежелуге немесе тежелу- қозуға жылдам ауысады,
сонымен қатар бір нерв орталығының қозуына байланысты екінші бір нерв
орталығының қозуы тежеледі немесе бір нерв орталығы тежелгенде екіншісінің
қозуы күшейуі мүмкін. Бұны қозу мен тежелудің индукциясы деп атайды. Қозу
мен тежелудің өзара әрекеттесуі өзара индукция құбылысына негізделеді. Егер
бір аяқты бүгетін еттермен байланысты нерв орталығында қозу туғанда, оның
жазғыш еттерімен байланысты тежелу туады (теріс индукция), ал екінші аяқты
жазғыш еттерімен байланысты орталықта қозу туғанда, бүгуші еттерімен
байланысты керісінше, тежелу туған (оң индукция). Антогонистік еттердің
нерв орталықтары бір мезгілде қарама-қарсы күйде болады. Бұл реципроктық
иннервация. Реципроктық иннервацияға байланысты туатын тежелуі –реципроктық
тежелу деп атайды.
Рефлекстердің реципроктық иннервацияға негізделген бірін-бірі
тежеуін бірмезгілді теріс индукция деп те атайды.
Рефлекторлық әрекеттердің үйлестіру механизмінде нерв орталығы күйінің
контрасты өзгерістерінің де маңызы үлкен. Мәселен, нерв орталығын тежеуші
әсерлер аяқталысымен онда қозу туа алады (бір ізді оң индукция), немесе
қозу аяқталысымен тежелу туады (бір ізді теріс индукция).
4) Доминанта принципі. Бұл принципті А.А.Ухтомский ашты және оны ол нерв
орталықтары жұмысының негізгі принципі деп есептеді. Доминантаның мәнісі –
белгілі бір жағдайда белгілі бір нерв орталықтарындағы қозу басқа нерв
орталықтарындағы қозудан күшті және басым бола алады. Күші басым қозу
ошақтары өзінен әлсіз қозу ошақтарына қарағанда доминантты роль атқарады.
Мұндай доминанты нерв орталығы бір жағынан әлсіз қозуларды тежейді, екінші
жағынан, өздерін солардың есебінен одан әрі күшейте, тұрақтандыра түседі.
Осыған орай орындалатын рефлекторлық реакциялар үйлесімді, белгілі бір
мақсатқа, пайдалы нәтижеге қол жеткізуге бағытталған іс-әрекеттер іске
асады. Доминантты қозу ошағының басты қасиеттері: 1) жоғарғы қозғыштық; 2)
қозудың тұрақтылығы; 3) қозуды жинақтай алуы; 4) қозуды тудыратын әсер
тоқтағаннан кейін де ұзақ сақталуы.
5) Кері байланыс принципі. Кері байланыстар процестерінің маңызына
айрықша мән бергендерінің бірі Н.А.Бернштейн болды. Ол физиологиялық
үрдістердің өздігінен реттелу механизмдерін зерттеу барысында, рефректорлық
реакциялар орындалу үшін рефректорлық шеңбер керек, ал бұл шеңбердің
маңызы звеноларының бірі кері байланыстар деп есептеледі. Кері байланыс
рефлекторлық реакцияны бағалауға, қателік кетсе әр уақыт үзіндісінде түзету
ендіруге мүмкіндік береді.
2.1 ЖҰЛЫН
Жұлын омыртқа жотасының каналында орналасқан (6-сурет). Жұлын сұр және
ақ заттан тұрады. Жұлыннан аралас 31 жұп жұлын нервтері тарайды. Сұр затта
шығыңқы жерлер: алдыңғы, артқы және бүйір мүйіздері болады. Алдыңғы
мүйізден шығатын нерв талшықтары алдыңғы түбірлерді, ал артқы мүйіздерге
келетін талшықтар артқы түбірлерді қалыптастырады. XIX ғасырдың басында
Белл мен Мажанди импульстер миға жұлынның артқы түбірлері арқылы түсетінін,
ал одан алдыңғы түбірлер арқылы шығатындығын анықтады. Алдыңғы түбірлердің
құрамына көбінесе қозғағыш нейрондардың аксондары кіреді (қаңқа еттерін
жабдықтайтын). Бұлардың денелері жұлынның сұр затының алдыңғы мүйізінде
жатады. Алдыңғы мүйіздің төмен бөлімінде аксондары тоқ ішекке, тік ішекке,
қуыққа және тыныс органдарына баратын майда жасушалар жатады. Осымен қатар
кеуде және жоғарғы бел омыртқалар тұсында алдыңғы түбірлер құрамына
жасушаларры сұр заттың орталық бөлімінің сыртқы шетінде жататын эффетенттік
аксондар кіреді. Артқы түбірлердің құрамына денесі сол түбірдің өзінде
орналасып омыртқалық түйін деп аталатын біраз жуандаған эфференттік
нейрондардың талшықтары кіреді (7-сурет).
Жұлын екі түрлі қызмет атқарады: 1. өткізгіштік 2. рефлекторлық.
Жұлынның көлденең кесіндісінен оның көпшілік бөлігін ақ зат жиынтығы
алып жатқаны көрінеді. Олар өткізгіш жолдарды құрайды. Өткізгіш жол деп
құрылысы мен қызметі жағынан біртекті нерв талшықтарының топтарын айтады.
Олар жұлынды мимен және жұлынның өзінің әртүрлі бөлімдерін бір –бірімен
жалғастырады. Жұлында орналасқан өткізгіш жолдардың екі тобын ажыратады:
импульсті миға қарай өткізетін жоғары кететін жолдар (8-сурет) және
импульсті кері бағытта алып жүретін төмен кететін жолдар (9-сурет).
Әр түрлі тәжірибелік зерттеулер жұлында көптеген рефлекстердің
орталықтарының бар екендігін көрсетті. Мысалға, аяқтарды тартып алу, ию,
жазу тағы сол сияқты қарапайым қозғалыстардың орталықтары орналасқан. Адам
өмірі үшін маңызды зәр шығару, жыныс мүшесінің эрекциясы, т.с.с. рефлекстер
де, дене бұлшық еттерінің тонусын сақтауға мүмкіндік беретін рефлекстер де
жұлындағы орталықтардың қатысуына байланысты. Ішкі мүшелердің вегетативтік
рефлекстері де жұлын арқылы орындалады.
2.2 МИ
Орталық нерв жүйесінің негізгі бөлігі – ми. Ол ми сауытында орналасқан.
Ересек адамда мидың салмағы 1400-1450 г құрайды.
Мидан 12 жұп нервтер тарап, миды көптеген ішкі мүшелермен, беттің,
мойынның еттерімен, тілмен, көзбен байланыстырады және сезім мүшелерінен
келген ақпаратты миға жеткізеді. Бұларға I - иіс, II - көру, III - көз
қимылдатқыш, IV - шығыршық, V – үшкіл, VI – бұру, VII – бет, VIII – дыбыс,
IX – тіл-жұтқыншақ, X – кезеген, XI – қосымша, XII – тіласты нервтері
жатады.
Ми артқы ми, (сопақша ми мен варолий көпірі), мишық, ортаңғы ми, аралық
ми (10-сурет)және екі ми сыңарынан (11-сурет) тұрады.
2.3 АРТҚЫ МИ
Артқы мидың құрамына сопақша ми және Варолий көпірі кiредi. Артқы мидың
тiршiлiктегi маңызы өте зор. Мидан шығатын 12 жұп нepвтepдiң сегiзi артқы
мидан тарайды. Олар мыналар: үштармақты, көз алмасын кейін тартатын, бет,
есту, жұтқыншақ, кезеген, қосымша және тiл асты нepвтеpi. Осы нервтердің
қатысуымен тыныс алу, журек соғу, қан айналымы, тамақтану, түшкiру, құсу,
терлеу, жылау, кiрпiк қағу, жөтелу сияқты тiршiлiкте маңызды рефлекстер
орталықтары бар.
Артқы мидың бүкіл бойында көптеген талшықтары бар нерв жиынтықтары
орналасқан. Осы нерв пен жасушалар жиынтығын – тор тәрізіді (ретикульді)
туындылар деп атайды.
Торлы құрылым екi түрлi кызмет атқарады:
а) жұлынның қызметiн күшейтiп, не әлсiрететiн төмен қарай бағытталған
әсер;
б) ортаңғы мидың торлы құрылымымен бiрге мидың басқа бөлiмдерiнiң
қызметiн күшейтетiн жоғары жаққа қарай бағытталған әсер.
Торлы құрылымды ми аккумуляторы деп атауға болады. Сонымен қатар, ол
организмнің ұйқы-сергек күйінің көрініс беруіне де қатысады.
2.3.1 СОПАҚША МИ
Сопақша ми жұлынмен тікелей байланысқан және екі түрлі қызмет:
өткізгіштік және рефлекторлық қызмет атқарады. Сопақша ми мидың сұр заты
жұлындағыдай бiр ғана жерге топтаспай, ақ зат аралықтарында жеке-жеке
шоғырлар құрып, көптеген ядроларға, кызметi әр түрлi орталықтарға айнaлған.
Ақ зат нерв тaлшықтарынан тұрады. Бұл талшықтар қозуды жоғары және төмен
қарай өткiзетiн жұлын жолдарының жалғасы және жұлынды мидың басқа
бөлiмдерiмен, сопақша мимен байланыстырып тұрады. Сопақша ми арқылы
өтетін кейбiр жұлын жолдары осы мида бiр-бiрiмен айқасып оң жақтан келген
тaлшықтар сол жаққа, сол жақтан келген талшықтар оң жаққа шығады. Бас
сүйектен шығатын 12 жұп ми нepвтepiнiң. соңғы бесеуiнiң (VIII, IX, Х, XI,
ХII) ядролары мен бiрқатар аса маңызды рефлекстердi icкe асыратын
орталықтар және жұлын қызметiн реттеуде маңызды торлы құрылымның бiр бөлігi
сопақша мида орналасқан. Сопақша мидың нерв орталықтары адамның өмірiн
қамтамасыз етуде үлкен мән атқарады. Сопақша мида тыныс, ас қорытуға
қатысы бар (шайнау, жұту, сiлекей шығару, қарын сөлi мен ұйқы безi сөлiн
шығаратын және құсу), қан тамырларын тарылтып, кеңейтетiн (қозғалтатын),
жүректiң соғуын баяулатып, сирететiн (тежейтiн) және көптеген қорғаныс (көз
жасын шығару, кipпiк қағу, жөтелу, түшкiру, тер шығару) рефлекс орталықтары
бар. Сопақша мидың мойын және көз еттерiнiң тонусын өзгертетiн көптеген
қозғалтқыш ядролары көпір және ортаңғы мимен бiрге статикалық және
статокинетикалық (вестибулярлық) рефлекстердің жүзеге асуын қамтамасыз
етеді. Сопақша мида демдi iшке алу және сыртқа шығару рефлекстерiнiң
орталықтары бар. Олар үздiксiз кезектесiп, бiрi серпiлгенде екiншici
тоқырайды. Бұлардың ауыспалы кезектесуi тыныс алу ырғағын үйлестіредi.
Сопақша мидың рефлекстерi туа бiткeн рефлекстер болғанымен бұлардың
орталықтарына ми қыртысы әсер ете алады. Әpтicтep сахнада жүрiп, қажет
болса, көз жасын төгіп жылай алады. Бұл айтылғандар сопақша мидың қызметiн
ми қыртысы реттейтiнiн керсетедi.
2.3.2 МИ КӨПІРІ
Варолий көпірінiң қызметi осы күнге дейiн толық анықталмаған. Ми
көпiрінiң құрамында ақ зат көп. Ақ заты жоғары бағытталған және мидың
жұлынға қарай (төмен) бағытталған жолдарын құрады.
Ақ заттар аралығында бөлек-6өлек нейрон шоғырлары жайылған Бұлардың
iшiнде бас сүйек, ми жүйкелерiнiң V,VI,VII жұптарының ядролары, көлденең
жолақ еттердi ширықтыруға қатысатын рефлекс орталықтары, ұйықтау және
ұйықтамау (сергек болу) тәртiбiн реттейтiн торлы құрылым нейрондары бар.
Бұлармен қатар көпiрде дем алуды дем шығарумен алмастырып отыратын
пневмотаксикалық орталық пен тыныс орталығында зат алмасуын реттейтiн
орталық орналасқан.
2.4 ОРТАҢҒЫ МИ
Варолий көпiрi және сопақша мимен бiрге ортаңғы ми ми
діңінің (бағанасының) негiзiн құрады. Оның сырт жағындa ми қақпағы, iшкi
жағында ми аяқшалары орналасқан. Opтaңғы мидың негізгі құрлымдарына төрт
төмпешiк, қара зат(субстанция), қызыл ядро, III және IV жұп ми нервтерiнiң
түйiнiсi мен торлы құрылым болады. Ортаңғы ми арқылы жоғары қарай
таламусқа, мишыққа баратын жолдар, ми қыртысынаң жолақ денеден
гипоталамустан төмен қарай бағытталған ортаңғы миға, сопақша миға, жұлынға
баратын жолдар өтедi.
Төрт төмпешiк пен көз алмасын көзғайтын ІІІ жұп нервтер түйiндерi
ортаңғы мидың сырт жағына, ал iшкi жағында қара зат, қызыл ядро және IV
жұп шиыршық нервтің нейрондары орналасқан.
Көз алмасын қозғайтын ІІІ жұп нерв аралас нерв тармақтары арасында
көздiң қиғаш eттеpiнен басқа еттердi жиырылтатын талшықтармен қатар көз
етерінен орталыққа тебетiн сезгiш талшықтары бар. Мұнымен қатар, бұл нерв
арасында ортаңғы мида орналасқан парасимпатиқалық түйiндердiң прегaнглиялық
талшықтары бар. Бұл нерв серпiнiстерiн кірпіктік түйiннен екiншi нейронға
жеткiзедi. Бұл түйiннен басталған постганглиялық талшықтар көздiн қарашығын
тарылтатын еттi жиырылтатын эфференттiк нерв. Ми нерв терінің IV жұп
нервісi де аралас нерв. Талшықтар арасында көздiң жоғарғы қиғаш eтiн
жиырылтатын қозғалтқыш талшықтармен қатар еттiң сезгiш талшықтар да бар.
Төрт төмпешiктiң алдыңғы екі төбешігі көрудің алғашқы рефлекторлық
орталығы. Осы орталықтың арқасында көздiң, бастың, дененiң жарық түскен
жаққа қарай бұрылуы, көз қарашығының тарылуы және аккомодация рефлекстерi
пайда болады. Ми сыңарын алып тастағанда да аталған рефлекстер жойылмайды.
Артқы төмпешiктер естудің алғашқы рефлекторлық орталығы. Бұлардың
қатысуымен eң алдымен есту, соған орай жөн табу рефлeкстepi, яғни құлақ
жарғағы, бастың қатты дыбыс шыққан бағытқа бұрылуы. Бұл рефлекстер үлкен ми
жарты шарын алып тастағанда жойылмайды.
Төрт төмпешiк кенеттен әсер еткен тiтiркендiргiшке жауап ретiнде
қорғаныс рефлекстерiн тудырады, осыған байланысты олар сақтық рефлекстерi
деп аталдаы. Мысалы, ыдыстағы сұйықтық байқаусызда төгiлгенде адам оның
қayiптi eкeнiн түciніп үлгермей-ақ лезде бiр жаққа қарай ығысады.
Қызыл ядро орталық нерв жүйесiнiң барлық бөлiмдерiмен және ми қыртысымен
тығыз байланыста болады. Ол бұлшық еттердiң тонусын реттейтiн қозғалыс
орталығы. Мысалы, мысықтың ми бағанасын қызыл ядродан жоғарырақ жерден
көлденең тiлiп жiберсе, оның жүріс-тұрысында айтарлықтай өзгерiстер пайда
болмайды. Ал миды қызыл ядродан төмeнipeк тiлгенде мелшию пайда болады.
Барлық бұлшық еттер, әcipece жазылу еттерi ширығып, қатаяды. Сондықтан,
мысықтың басы қақиып, шалқаяды, жотасы созылып, сирақтарының буындары
жазылып тiкiрейе cipecіп, қатаяды, құйрығы тiк көтерiледi. Мысықта мұндай
құбылыс қызыл түйiн мен жұлынды қосатын жол - Монаков буданы бұзылғанда
байқалады.
Қызыл ядро мен артқы мидағы Дейтерс түйiнiнiң жұлынға әcеpi бiр-бiрiне
қарама-қарсы. Қызыл ядродан басталатын Монаков буданы жұлынның бүгу
орталығының a және ¡ мотонейрондарын қоздырады немесе жазылу орталығын
тежейдi. Ал Дейтерс түйiнiнен шығатын кiреберiс жұлындық жол жазылу
орталығын қоздырады да бүгу орталығын тежейдi. Сондықтан, Монаков түйiнi
зақымдалғанда Дейтерс түйiнi ғана әсер етедi. Дейтерс түйiнiн зақымдаса,
мелшию жойылады. Қара зат - нейрондарында қара пигмент көп болғандықтан
солай деп аталады. Қызметi, қыртыс және қыртыс асты түйiндерiмен торлы
құрылыммен бiрге, бұлшық еттердiң әcipece, нәзiк және нақты қимыл-
қозғалыстарды реттеу.
2.5 ТОРЛЫ ҚҰРЫЛЫМ
Торлы құрылым (ретикулярлық формация) сырт пішiнi торға ұқсайтын, бір-
бірімен шырмалып жатқан нейрондардан тұрарады. Торлы құрылым ми бағанының
ортаңғы бөлігін алып жатыр. Ол бірнеше нервтік жолдарды бнтнді: афференттік
жолдары: 1) жұлын-торлы құрылым жолы, 2) ми-торлы құрылым, 3) ми қыртысы-
торлы құрылым;эфференттік жолдары: 1) торлы құрылым-жұлын, 2) торлы құрылым-
ми жолы, 3) торлы құрылым-ми қыртысы жолы.
Торлы құрылымның физиoлoгиялық мaңызы электрофизиологиялық әдiспeн
анықтaлды. Торлы құрлымның жұлынның қызметiн күшейтiп, не әлсiрететiн
төмен қарай бағытталған әсері; ортаңғы мидың торлы құрылымымен бiрге мидың
басқа бөлiмдерiнiң қызметiн күшейтетiн жоғары жаққа қарай бағытталған әсері
болады. Торлы құрылымды ми аккумуляторы деп атауға болады.
Сопақша мидың торлы құрылымын электр тогымен тітіркендіргенде көптеген
жұлын рефлекстерiнiң тежелгенi байқалған. Торлы құрылымды тiтiркендiргенде
пайда болатын нәтиже тітіркендіргіштiң күшiне байланысты болған. Әлсiз
тітіркендіргішпен торлы құрылымның бiр жақ бөлiгiне әсер еткенде жұлынның
сол бөлiгiндегi нейрондар тежелген, ал күштi тітіркендіргішпен әсер еткенде
екі бөлiгiнiң де нейрондары тежелген. Және де ондай нәтиже торлы құрылымның
вентромедиальды бөлiмiн тітіркендіргенде ғaнa байқалады. Ал басқа жерлерін
тітіркендіргенде ондай нәтиже болмаған.
Торлы құрылым тыныс еттерiн, жұлынның симпатиқалық орталықтарын және
тыныс алу мен вазомоторлық жауаптарды реттейтiн мотонейрондарды қоздырады
және тежейдi. Айтылғандардың барлығы торлы құрылымның төмен бағытталған
әcepiнің болатындығын көрсетеді.
Торлы құрылым ми қыртысына, яғни жоғарыға қарай бағытталған белсендiру
әсерін ми бағанасының және таламустың белсендiрушi жүйесiне бөледі. Ми
бағанасындағы жүйе жинақталған белсендiліктi тудырады, ал таламустық жүйе
жергіліктi әсер eтeдi. Торлы құрылым ми қыртысына белсендіруші әсер етеді.
Ми қыртысы өз тарапынан торлы құрылымға әсер етеді. Торлы құрылымның
нейрондарына әсер ету арқылы ми қыртысы олардың сезiмталдығын өзгертедi,
яғни ми қыртысы торлы құрылымның қызметiн реттейдi және бағыттайды.
Торлы құрылым гипоталамуспен және лимбиялық жүйемен тығыз қарым-
қатынаста болып, ағзаның вегетативтік және гомеостатикалық қызметiнiң
бiрлескен реакциясын қамтамасыз етедi.
Торлы құрылым тітіркендіргішке баяу жауап қайтарады, бiрақ қозуы ұзаққа
созылады. Ол бұлшық еттердiң ширығуын жеңiлдетедi немесе тежейдi. Ортаңғы
ми мен аралық мидағы торлы құрылым жануардың рефлекторлы қимылын
жеңiлдетедi.
Варолий көпiрiнiң және орта мидың торлы құрылымының бүйiр бөлiмдерi
қимыл рефлекстерiн жеңiлдетiп, сопақша мидағы оның ортаңғы бөлiмдерi оны
тежейдi. Жеңiлдету және тежеу торлы құрылымдағы тiтiркенiстiң жиiлігiне
байланысты болады. Ол, сонымен қатар, жұлынның жоғары қарай импульстердi
өткізетiн жолдарының қозғыштығын езгертедi.
Торлы құрлымның организмнің ұйқы-cepгектiк, эмоция және стрес
күйлерінің көрініс беруіне қатысы бар.
Торлы құрылымды тiтiркендiргенде жануар оянады да, зақымдағанда - ұйқыда
болады.
Симпатикалық нерв арқылы торлы құрылым бұлшық еттердiң қызметiне, нерв
жүйесiне, сезiм және iшкі мүшелерге, iшкі секрециялық бездерге, олардағы
гормондар мен медиаторлардың мөлшерiне әсер етедi.
Ортаңғы ми мен Варолий көпірінiң торлы құрылымының жасушаларының бiраз
бөлігi адреналин мен норадреналиннiң әсерінeн қозады, ал орта ми мен аралық
мидың торлы құрылымының бiраз бөлігi ацетилхолиннiң әcеpiнeн қозады.
Ацетилхолиннiң торлы құрылымға әcеpi оның iшкі мүшелерге eтeтiн шеткі
әсеріне қарама-қарсы.
2.6 МИШЫҚ
Мишық үш бөлімнен тұрады: мишықтың құрты деп аталатын ортаңғы бөлімнен
және мишықтың екі жарты шарларынан. Мишықтың бетінде толып жатқан иректер
болады. Сондықтан ол өте үлкен болып келеді және сұр заттан немесе
қыртыстан тұрады. Қыртыста үш қабат бар: беткі немесе молекулалық, аралық
немесе Пуркинье жасушаларының қабаты; терең я дәнді қабат.
Мишық барлық қозғалу актыларының орындалуына қатысады: оған өзгерістер
енгізеді, сүйтіп әрбір жеке қимылдардың нақты дұрыс орындалуын қамтамасыз
етеді. Мишық – тонустық рефлекстердің жоғары дәрежелі реттеушісі болып
табылады. Сонымен қатар, мишық тыныс алуды, жүректің жиырылуын қимылдың
түріне байланысты лайықтап отырады.
Адамда мишықтың қызметі бұзылса қозғалу қызметінің реті бұзылады, теңдік
жоғалады. Мишықты толығымен алып тастағанда атония байқалады – еттер
тонусын жоғалтады. Астазия туады – бір орында басын, денесін теңселтпей
тұра алмайды. Дизметрия – еттің жиырылуы күші мен орындалатын қызметтің
арасында сәйкестік жоғалады.
2.7 АРАЛЫҚ МИ
Ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасында аралық ми орналасқан. Аралық ми
төмпешіктен - таламус және төмпешік асты аймақтан – гипоталамустан тұрады.
Төмпешіктің құрамына шығу тегі және функционалдық жағынан өзгеше бірнеше
ядролар кіреді. Төмпешік ми қыртысымен екі жақты байланыста болады.
Ядроларда барлық афференттік жұйелерден үлкен жарты шарлар қыртысына
баратын өткізгіш жолдардың ақырғы звеносының нейрондары орналасады.
Таламус арқылы мидың барлық сезгіш жолдары (иіс сезуден басқа) өтеді.
Бірақ, оны жай ғана өткізгіш қақпа ретінде қарастыруға болмайды. Таламуста
импульстер өзгеріп, жаңа, түрлі комбинацияға түседі. Таламус төменгі түйсік
пен эмоцияны жасауға қатысады.
Төмпешік астындағы аймақта - гипоталамуста екі бөлімді айырады.
Дорзальдық бөлім – субталамикалық (Люис ядросы) ядродан және сұр заттың
басқа майда жиынтықтарынан тұрады. Вентральдық бөлімге көру нервінің
қиылысқан жерінің үстінде (хиазманың) жататын ядролар (супраоптикалық және
паравентрикулярлық), сұр төмпешіктің және оған көршілес жатқан емізікті
денелердің ядролары, олардың жоғарғы жағында жатқан артқы гипоталамикалық
ядро кіреді.
Гипоталамус ортаңғы мидан өсіп жетілген. Гипоталамус жоғары дәрежелі
вегетативтік орталық болып саналады. Мұнда зат алмасуын, жылу түзілуді,
жылу беруді, тер бөлуді, аштық және шөл сезімдерін, барлық ішкі мүшелердің
қызметін реттеу орталықтары бар. Сонмен қатар, гипоталамуста нейросекреттер
түзіліп, гипофиз безінде белсендіріледі. Гипоталамус ішкі секреция қызметін
реттеуге қатысады. Ол адамның ұйқысы мен сергектігін реттеуге де қатысады.
2.8 ЛИМБИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ
Лимбиялық жүйе деп үлкен ми сыңарларының медиобазальдық бөлігінде
орналасқан нервтік құрылымдар мен олардың байланыстарын айтады.
Бұл жүйенің құрылымдары ми бағанын көмкеріп жатады. Лимбиялық жүйенің
орталық звеноларына миндаль тәрізді кешен, гиппокамп, белдеуше ирек жатады.
Лимбиалық жүйе құрамына кіретін құрылымдар организм әрекетінің аса
күрделі формаларын (қоректік, сексуальдық іс-әрекеттерді, түр сақтау
үрдістерін, ұйқыны және ояу күйді, есті, зейінді, эмоциялық күйлерді т.б.)
реттеуге қатысады да, тұтас соматовегатативтік интеграцияны жүзеге асыруда
маңызды роль атқарады.
К.Прибрам мен Л. Крюгер (1954) үш түрлі функциональдық жүйені ажыратады:
1. Иіс сезу (иіс сезу пиязшығы мен төрт төбешік, диагональ шоғыр,
миндалинаның қыртыс — медиальды ядролары);
2. Метаболизм процестері мен эмоциялық реакцияларды қамтамасыз ететіндер
(қалқа, миндалинаның базолатеральдық ядролары, маңдай — самай қыртысы,
базальдық қыртыс);
3. Эмоциялық реакцияларға қатысатындар (гиппокамп, энторинальдық қыртыс,
белдеуше ирек).
2.9 ҚЫРТЫС АСТЫ (БАЗАЛЬДЫҚ) ЯДРОЛАР
Ми сыңарларының ақ заттарының ішінде орналасқан сұр заттың жиынтығы
жатыр. Оған кіретіндер: құйрықты, бұршақ тәрізді, миндаль тәрізді ядролар
және қоршау (12-сурет).
Бұршақ тәрізді ядро ақ заттың қабаты арқылы мүшелерге бөлнеді. 1.
Сыртқы мүше немесе қабық. 2. Екі ішкі мүше, немесе түссіз шар.
Қыртысасты ядроларының негізгі топтарын екі жүйеге бөледі:
1. Түссіз шар ядроларының группасы ертедегі жолақ денені,
немесе паллидумды құрады.
2. Қабық пен құйрықты ядро жаңа денені немесе стриатумды құрайды.
Қыртыс асты ядролар ми сыңарларының қыртысына бағынады.
Стриатум төмпешіктерден және үлкен жарты шарлар қыртысынан талшықтар
алады. Төмпешіктер арқылы стриатум организмнің барлық афференттік
жүйелерімен байланысады. Стрнатум паллидумға да талшықтар береді.
Кейбір мәліметтерге қарағанда паллидум тікелей үлкен жарты шарлар
қыртысынан да талшықтар алады. Оған сонымен қатар төмпешікасты ядроларының
кейбіреулерінен және тор тәрізді туындылардан талшықтар келеді. Ал
эфференттік талшықтар паллидумнан ортаңғы мидың тор тәрізді туындыларына,
субталамикалык ядроға, төмпешікке т.б. кетеді.
Рефлекторлық қимыл актысы орындалу үрдісінде үлкен жарты шарлар
қыртысынан импульстер негізінен 3 түрлі төмен кететін жолдар арқылы шығады:
пирамидалық жол, мишыққа баратын жол және стриатум арқылы өтетін жол.
Қыртыс асты ядролар түрлі қимыл актыларына түзетулер енгізеді, сүйтіп
олардың орындалуын жеңілдетеді. Адамда қыртысасты ядроларының функциясы
бұзылған кезде, қосымша қимылдар не шамадан тыс артық болып кетеді, не олар
толығымен жоқ болады. Мысалы мимика (бет қимылы) толық жоғалып, бет маска
тәрізді болып қалуы мүмкін. Кейбір басқа ауруларда керісінше құбылыстарды
байқауға болады: бет қимылдары шамадан тыс артық болады, әрбір қимыл
актісі керексіз қосымша қимылдарды тудырады.
Керекті қосымша қимылдар адамның денесін кеңістікте ұстауында үлкен мәні
бар. Мысалы доп ұстаудағы адамның қалпы. Мұндай қосымша қимылдарды
миостатика деп атайды. Түссіз ядро көру төмпешігінен орталыққа тепкіш
импульстер қабылдап, қызыл ядроға орталықтан тепкіш импульстер береді.
Сондықтан қызыл ядро тудыратын ет тонусын тежей алады.
Түссіз ядрода туған қозу аса күшейіп кетсе атетоз (қол мен саусақтардың
дамылсыз қозғалысы), хорея (бүкіл дененің еріксіз қозғалысы)
байқалады. Қыртыс асты ядролары мен төмпешік астындағы аудан организм
функцияларын реттеп отыратын жалғыз ғана орталықтар емес. Үлкен жарты
шарлар қыртысын айтпағанның өзінде, орталық нерв жүйесінің басқа толып
жатқан бөлімдері арасындағы өзара әсерлерсіз, үйлесімділіксіз, байланыссыз
ешқандай қимыл актісі, зат алмасу үрдістерінің көріністері қалыпты жағдайда
орындала алмайды.
2.10 ҮЛКЕН МИ СЫҢАРЛАРЫ
Үлкен ми сыңарлары бас миының ең үлкен және маңызды бөлімі. Мидың
салмағының 80 пайызы ми сыңарларына келеді. Ми сыңарлары бір-бірімен
сүйелді дене арқылы жалғасқан екі жарты шардан тұрады. Ми сыңарларының
бетінде көптеген сайлар мен иірімдер орналасып, оның пішінін
күрделендіреді. Оның сыртында қалыңдығы 2-4 мм сұр зат – қыртыс қаптаған.
Ми сыңарларының қыртысы ОНЖ ең жоғарғы бөлімі.
Үлкен ми сыңарлар қыртысы адамның психикалық іс-әрекетінің негізі болып
табылады. Ағза мен сыртқы орта арасындағы байланысты жүзеге асырады. Үлкен
ми сыңарлар қыртысында көптеген сайлар мен қатпарлар болады, соның
арқасында қыртыстың жалпы ауданы үлкейеді. Адамдарда ми сыңарлары
қыртысының ауданы 2200 см2-тан тұрады.
Ми қыртысын құратын жасушалардың түрлері бірнешеу.
Үлкен ми сыңарлар қыртысының сенсорлық хабарды тұжырымдауы тұралы
көзқарасты микроэлектродтар әдісі кеңейте түсті.
1957 ж. америкалық зерттеуші В. Маунткасл мысықтың соматосенсорлық
қыртысының жасушаларының әртүрлі деңгейдегі тітіркендіргіштерге қайтарған
жауабын зерттей келе қызықты дәлелге кездесті. Микроэлектродты
перпендикуляр бағытта соматосенсорлық қыртысқа енгізген кезде оған тек 1
түрлі сипаттағы тітіркендіргіштерге жауап беретін нейрондар, ал бұрыш жасай
отырып енгізгенде эектродқа әртүрлі сенсорлы сипаттағы нейрондар кездескен
және олар белгілі бір кезекпен орналасқан. Осы эксперименттен Маунткасы
мынадай тұжырымға келеді: Соматосенсорлық қыртыстың қарапайым
функционалдық берлігі болып колонкалар табылады. Олар қыртыс бетіне
перпендикуляр бағытта орналасқан, колонканың диаметрі 500 микрометр.
Афференттік толамокортикалдық талшықтардың терминалдары горизонталь
бағытта, ал пирамидалық дендриттері вертикаль бағытта орналасқан. Оның
пікірі бойынша колонка сенсоматорлы қыртыстың бір сезімталдықтағы
рецепторлардан келетін хабарды талдайтын қарапайым блогы болып табылады.
Қазіргі көзқарастарға келетін болсақ әрбір сенсоматорлы қыртыстың
фунционалды колонкасы бірнеше морфологиялық микромодульден тұрады.
Микромодульға бірнеше пирамидалық жасушалар мен жұлдыз тәрізді жасушалар
интернейрондар кіреді. Интернейрондармен сырттан келген толамокуртикалды
талшықтар байланыс жасайды. Кейбір тежеуші қызмет атқаратын жұлдыз тәрізді
жасушаларда горизонталь бағытта тарайтын ұзын аксоны болады. Ал пирамидалық
жасушалардың аксоны жасушаға қайтып келетін коллатерал түзеді. Бұл
талшықтар микромодуль ішінде жеңілдету әсерін қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz