Үнді — будда мәдениеті туралы ақпарат

Кіріспе

Жер шарындағы қасиетгі де, құдіретті мәдениеттердің бірі — Үнді мемлекетінде қалыптасып өркендеген үнді-будда мәдениеті. Үнді елінің ғасырлар бойғы мәдени дәстүрлері оның талантты халқының діни сана-сезімінің қалыптасып, дамуымен тығыз байланысты болды.
Үнді жеріне келген арийлер өздерімен бірге б.з.б. 2000 жылы шыға бастаған көне мәдени мұралардың бірі — Ведаларды ала келіп, оны жергілікті халықтың арасына кеңінен тарата баста-ды. Ведалар дегеніміз — діни сарыңдағы дұғалардың, құрандардың, құрбандық шалу кезінде айтылатын суреттемелердің, табиғаттың поэтикалық бейнесінен хабардар ететін өлеңдердің жиынтығы. Үндінің атақты жазушысы Рабиндранат Тагор ведалық гимндерді «Халықтын қуаныш-шаттығы мен оның өмірге деген сүйіспеншілігі мен қорқынышының поэтикалық куәгері» деп өте жоғары бағалаған болатын. «Жаратушы әні» гимнінде бізді қоршаған дүние былай деп сипатталады. «Ең алғашқы кезеңде дүние хаос жағдайында болды. Бірақ, уақыт өткен сайын адамзат баласының тіршілік етуге деген құлшьшысы байқалды, соның нәтижесінде жарық, одан кейін аспан мен су патшалдғы пайда болды. Міне, дәл осы кезден бастап жер бетінде тіршілік
Қалыыптасты, ал құдайлар дүние жаратылғаннан кейін барып пайда болды».
Шамамен, б.з.б. 800 жылында қалыптасқан упанишадтар үнді арийлердің діни көзқарастарының дамуындағы басты қадам болып саналады. Өйткені, упанишадтар адамның ішкі жан дүниесі, оның өмірінің мән-мағынасы, адамды ақиқат пен шындыққа апарар жолдар мен олардың бұл өмірдегі маңызы, өлім мен мәңгілік ғұмыр жайыңдағы діни-философиялық толғауларға толы болып келеді. Ең бастысы — упанишадтарда Брахман мен Атман идеялары кеңінен көрініс тапқан. Брахман — абсолютті шындық, абсолютті руханилылық, бұл дүниеде одан тысқары еш нәрсе де жоқ, олай болса бізді қоршаған ортаның мәні де осы Брахманда. Ол Атман болса осы жағдайларды ескере отырып — жеке тұлғаны мойында. Упанишадтар діни философиялық ой-сананың дамуына түрткі болды, сөйтіп көп ұзамай-ақ оның алты мектебі қалыптасты.
Үнді-будда мәдениетіне тән қасиет дін мен философияның тығыз байланыста болып, ұштаса білуінде. Бұл туралы Гегель былай деп жазды: «Үнді мәдениеті — жоғары дамыған сан-салалы құдіретті мәдениет, бірақ олардың мәдениеті дінмен сабақтас, өзара тығыз байланыста болып келеді.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Үнді — будда мәдениеті
Жер шарындағы қасиетгі де, құдіретті мәдениеттердің бірі — Үнді
мемлекетінде қалыптасып өркендеген үнді-будда мәдениеті. Үнді елінің
ғасырлар бойғы мәдени дәстүрлері оның талантты халқының діни сана-сезімінің
қалыптасып, дамуымен тығыз байланысты болды.
Үнді жеріне келген арийлер өздерімен бірге б.з.б. 2000 жылы шыға
бастаған көне мәдени мұралардың бірі — Ведаларды ала келіп, оны жергілікті
халықтың арасына кеңінен тарата баста-ды. Ведалар дегеніміз — діни
сарыңдағы дұғалардың, құрандардың, құрбандық шалу кезінде айтылатын
суреттемелердің, табиғаттың поэтикалық бейнесінен хабардар ететін
өлеңдердің жиынтығы. Үндінің атақты жазушысы Рабиндранат Тагор ведалық
гимндерді Халықтын қуаныш-шаттығы мен оның өмірге деген сүйіспеншілігі мен
қорқынышының поэтикалық куәгері деп өте жоғары бағалаған болатын.
Жаратушы әні гимнінде бізді қоршаған дүние былай деп сипатталады. Ең
алғашқы кезеңде дүние хаос жағдайында болды. Бірақ, уақыт өткен сайын
адамзат баласының тіршілік етуге деген құлшьшысы байқалды, соның
нәтижесінде жарық, одан кейін аспан мен су патшалдғы пайда болды. Міне, дәл
осы кезден бастап жер бетінде тіршілік
Қалыыптасты, ал құдайлар дүние жаратылғаннан кейін барып пайда болды.
Шамамен, б.з.б. 800 жылында қалыптасқан упанишадтар үнді арийлердің
діни көзқарастарының дамуындағы басты қадам болып саналады. Өйткені,
упанишадтар адамның ішкі жан дүниесі, оның өмірінің мән-мағынасы, адамды
ақиқат пен шындыққа апарар жолдар мен олардың бұл өмірдегі маңызы, өлім мен
мәңгілік ғұмыр жайыңдағы діни-философиялық толғауларға толы болып келеді.
Ең бастысы — упанишадтарда Брахман мен Атман идеялары кеңінен көрініс
тапқан. Брахман — абсолютті шындық, абсолютті руханилылық, бұл дүниеде одан
тысқары еш нәрсе де жоқ, олай болса бізді қоршаған ортаның мәні де осы
Брахманда. Ол Атман болса осы жағдайларды ескере отырып — жеке тұлғаны
мойында. Упанишадтар діни философиялық ой-сананың дамуына түрткі болды,
сөйтіп көп ұзамай-ақ оның алты мектебі қалыптасты.
Үнді-будда мәдениетіне тән қасиет дін мен философияның тығыз
байланыста болып, ұштаса білуінде. Бұл туралы Гегель былай деп жазды: Үнді
мәдениеті — жоғары дамыған сан-салалы құдіретті мәдениет, бірақ олардың
мәдениеті дінмен сабақтас, өзара тығыз байланыста болып келеді.
Бір-бірімен өзара байланыста, ірі табиғи бірлікте болуына қарамастан
үнді мәдени философиясының алты классикалық мектебі де адамның әлемге
дүниетанымдық қарым-қатынастарының сан саласын қамтып, танып-білудің түрлі
әдістерін қарастырады. Мысалы, миманса — діни салт-жораларды түсіндірумен
айналысады және діни құрбандықтар шалуды жақтайды. Құрбандық шалу — адамның
құдай алдындағы өз парызын (дхарма) өтеуі болып саналады, онсыз карманың
құрсауынан адам еш уақытта да шыға алмайды. Карма бүкіл үнді мәдениетінде
айрықша орынға ие болған. Кең мағынада алғанда, қарма дегеніміз әрбір
адамның тіршілікте жасаған іс-әрекеттері мен оның салдарларының жиынтығы,
осы арқылы оның болашақтағы тағдыры анықталады, ал тар мағынасындағы қара —
адамның тіршіліктегі жасаған іс-әрекетгерінің қазіргі өмірі мен болашағына
әсері.
Веданта брахманизмде ерекше орын алады, тіпті қаншама ғасыр өтсе де
оның бүгінгі таңда да көптеген жақтаушылары бар. XIX ғасырда Ведаша
мәселелерімен үндінің атақты ғалы-мы Вивеканада, ал XX ғ. Р. Тагор, тіші
мемлекет қайраткері Д. Нерудің өзі де айналысқан. Веданта дүниенің
жаратылуын Брахманмен байланыстырады. Бұл күйді Атман деп атайды, ол
адамды ажалдан құтқарады. Сөйтіп өліп бара жатқан тіршілік иесі қайтадан
жаңғырады.
Санкхья материалдық дүниені де, рухани дүниені де мойындайды. Бұл
ағым бойынша материя үнемі қозғалыста және тәуелсіздік жағдайында өмір
сүреді, бірақ еш нәрседен бейхабар күйде болады.
Ньяя логика заңдарына сүйенеді, оны ұғынып-білу — адамның жан
дүниесін тазартуға себепкер болатын ой-пікірлердің қалыптасуына
көмектеседі. Ньяя негізінен брахманизмнің соңғы жүйесі — вайшешиқаға жақын
болып келеді.
Вайшешика адам өміріне пайдалы шындықтың алты түрін көрсетеді
(субстанция; сапалылық, іс-қимыл (карма), жалпылық, ерекшелік мәнділік).
Вайшешика бойынша, физикалық
қозғаушы күші карма заңдарына сәйкес әрекет ететін құдай болып саналады.
Брахманизмде о дүниемен салыстырғанда адам өмірінің өткінші екендігі
және оның мәнсіздігі туралы идеялар басты орын алған. Адамның о дүниедегі
тағдыры оның бұл дүниелік ғұмырындағы адамгершілік іс-әрекеттеріне
байланысты. Ендеше, бұл дүниеде күнәхар болғандар, атап айтқаңда: адам
өлтірушілер — жыртқын аңдарға, ет ұрлаушылар — қаршыға, астық ұрлаушылар —
сабауқұйрыққа, брахманды өлтірушілер — ит пен есекке, ал маскүнемдікке
салынған немесе ұрлық жасаған брахманның өзі де сарыбас жыланға айналады.
Брахмандарды сыйлап-құрметтеу, күншіл болмау, адамның өзін-өзі ұстай білуі,
мейірімді бола білу және т.б. қасиеттер қоғамның әрбір мүшесінің өз орнын
табуына мүмкіндік беретін басты шартгар болып саналады.
Б. з.б. VI ғасырда үнді елінде, кейіннен дүниежүзілік дінге айналған,
будда діні қалыптаса бастады. Оның негізін қалаушы ханзада, кшатрийлер
варнасына жататын Будда болды. Ол шын аты — Сиддахартха, ал оның анасы әйел
патша Майя Ұлы ханым Майяның шапағаты жер жүзіне тарады, оның жүрегінің
тазалығы, өз-өзіне сенімділігі, парасаттылығы мен салмақтылығы, бұл
қасиетті ананың қадір-қасиетін арлъфа түсті. 1-буддизммен қатар джайнизм
ағымы да дами бастады. Оның негізін қалаушы — Махавира (Вардамана) болады.
Бұл сектаның жолына түсушілер қармадан азат болудың басты құралы ретінде —
аскетизмді насихаттады. Нағыз джайнистердің фанатизмінде шек болмады. Олар
бұл өмірдің барлық рахатынан саналы түрде бас тартты, басқаны былай
қойғанда, олар өмірлерінің соңғы сәттерінде тамақтанудан да бас тартты.
Джайнизм брахманизммен ымыраға келудің арқасында осы уақытқа дейін Үнді
мемлекетінің қоғамдық-саяси өмірінде өз ықпалын сақтап отар. Махавираның
жолына түскендер негізінен — саудагерлер болды.
Будда өзінің діни уағыздарында брахманизмді де, джайнизмді де сынға
алады. Брахманизмдегі байлық пен сән-салтанатты өмірге бойұрушылық, ал
джайнизмдегі аскетизм Будданы қанағаттандырмады, сондықтан да ол орталық
межені қалап алады. Ол өзінің негізгі діни көзқарастарын Бенерес
уағыздары атты еңбегіңде жүйелі түрде баяндап берді. Онда былай делінген:
Рухани тіршілгі таза адам бұл өмірде екі нәрседен арасын аулақ салу керек.
Оның біріншісі – сауық-сайран мен думанды қызыққа толы өмір, адамның
рухына қарама-қайшы келетін
бейшаралық, өткінші өмір, ал екіншісі — ерікті түрде қалап алынған азапты,
қатыгез өмір, бұл өмір де мәнсіз, мағынасыз. Рухани дүниесі бай адамдар
өмірдің аталған екі жағынан да өздерін алшақ ұстағандары жөн. Ең бастысы,
адамдар танымға, білімге бастайтын, олардың ақырын өрісін кеңітетін дұрыс
жолға түсулері қажет. (Попов Е.В. Введение в культурологию. М., 1995. С.
167). Бұл жол тармақтары көп сегіз салалы жол. Олар адал сенім, әділ
шешім, шындық сөз, шындық өмір, шыншыл ұмтылыс, шындықпен еске алу және
адамның өз бойындағы қасиетерін үнемі байыту болып табылады. Буддизм
бойынша, өмірдің азаптары жайындағы қасиетті шыңдық мынандай: өмірге келу —
азап, қартаю — азап, жүрегің қаламайтын адаммен қосылу — азап, жақсы көрген
адамнан айрылысу — азап, көздеген мақсатыңа жете алмау — азан. Ал аталған
осы азаптардан құтылудың басты жолы — сегіз салалы қасиетті өмір жолын
таңдап алу. Будда ілімі адам бойындағы ізгілік, адамгершілік қасиетгерді
одан әрі дамытуды насихаттайды. Онда былай делінген: Бұл дүниеде
өшпенділікті өшпенділікпен жеңуге болмайды, адам ашу-ызасын ақылға
жендіріп, зұлымдықты қайырымдылықпен ауыздықтауы қажет. Ұрыста мың адамды
жеңіп шығуға болады, ал нағыз жеңіс адамның өзін-өзі жеңіп шығуы болып
табылады. Дін жолына шын берілген адамдарды төрт қағиданы мүлтіксіз
орындауға шақырды. Олар: зұлымдықтың алдын алу, зұлымдық пен қатыгездікке
жол бермеу, ізгілік пен қайырымды-лыққа даңғыл жол ашу, адамгершлік
қасиеттерді батыл қолдау. Будда ілімі үнді халқының сүйіспеншілігіне
бөленіп, кең қолдау тапты. Будда өз шәкірттеріне арнаған сөзінде былай
деді: Сендер бұл ілімді дүние жүзінін барлық елдеріне таратыңдар. Оларға
кедейлер мен бұл өмірден жәбір көрушілердің, байлар мен тектілердің бірдей
екендігін күндердің күнінде үнді қоғамындағы барлық қасталардың осы діннің
туы астына бірігетіндігін халыққа түсіндіріндер. Шындығында да, будда
дінің әлемнің көптеген халықтары мен қоғамның түрлі топтары шын
ықыластарымен қабылдады. Адамзат дүниесіне, адамға және оның жасампаздық іс-
әрекеттеріне құрметпен қарап, зорлық-зомбылық пен қатыгездіктерден бас
тартуға шақырады, адамгершілік пен ізгілік принциптерін алға тартқан бұл
дін Үндістен мен Қытайда, Тибет пен Жапонияда, Непал мен Тайландта, Цейлон
мен Вьетнамда, Монголия мен Комбоджада кеңінен тарап, миллиондаған халықтың
құрметіне бөленеді.
Будда дінінің кеңінен таралуы жағдайыңда оның екі тармағы өмірге
келді. Оның біріншісі — махаяна, Бирма мен Тайландта, ал екінші тармағы —
хинаяна Цейлонда қалыптасты. Махаяна-ның қалыптасып, дамуына ерекше еңбек
сіңірген Нагарджуна будда. Будда дінінің бұл саласында Будда құдай
дәрежесіне жеткізіліп, оған құдайдай табыну уағыздалды. Ендігі жерде
адамдардың барлық саналы іс-әрекеттері. Буддамен байланыстырылды. Мұндай
жағдай, бір жағынан, брахманизмге білдірілген үлкен құрмет болатын, сөйтіп
буддизм үнді халқының бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі діндерімен одан әрі
жақындаса түсті.
Қытайда будда дінінің идеялары б.з.б. I ғасырда тарай бастады. Будда
дінімен бірге Қытайда үнді өнерінің де ықпалы күшейе бастады. Ол Қытайға
ғана емес Кореяға, одан әрі Жапо-нияға да қанатын кең жайды.
Тибетте буддизм ламаизм түрінде қалыптасты. Ламаизм бойынша жоғарғы
шіркеу қызметкерлері құдайдың сүйікті құлдары болып саналады, ал монахтар
(ламдар) діндар адамдарға ұстаздық етумен айналысады.
Қытайда буддизм конфуцийлік-даосистік дінмен қатар өмір сүрді. Буддизм
мен даосизмнің өзара ұштасуының нәтижесінде дзэн-буддизм ағымы пайда болды.
Сыртқы дүниені менсінбеушілік, жеке бастың мәселелеріне баса назар аудару,
интуитвизм бұл ағымның басты белгілері болып табылады.
Өкімет тарапынна барынша қолдау тауып, қаншама шіркеулер
тұрғызып, үнді қоғамында айрықша беделге ие болған будда дінінің
өз позициясын (беделін) ешбір қарсылықсыз индуизмге бере салуын
қалай түсіндіруге болады екен? Бұл сұраққа мәнді жауап беру үшін
будда дінінің рухани дәстүрінің әлеуметтік негіздерімен толығырақ
танысуымыз қажет. Үнді еліне келген арийлер варналарға бөлінудің
(брахмандар, кшатрийлер, вайшьилер және шудралар) негізін қалады, ал
құлдар мен шетелдіктер варналарға кірмеді. Варналарға бөлу – үнді
қоғамының негізі болып табылатын село қауымының беделін бұрынғыдан
да көтере түсті. Оларды ақсақалдар басқарды, қауымдар өз іштерінде
туындаған мәселелерді өздері шешті және өкіметке белгілі бір
мөлшерде салық төлеп тұрды. Өкімет тарапынан болатын
озбырлықтардан оларды қатаң діни наным-сенімдер, салт-дәстүрлер және
т.б. қорғап қалып отырды. Мемлекеттің басшылық орындарында кшатрийлер
отырды, бірақ олардың билігін селолық қауымдар дер кезіңде тежеп отырды.
Әрі діндар, әрі білімді брахмандар кшатрийлерден жоғары тұрды және қоғамда
үлкен роль атқарды. Демек, брахмандар да, кшатрийлер де өз варналарында
қалды, брахманның отбасында өмірге келген жас сәби брахман болып қала
берді, өйткені ол еш уақытта да кшатрийге айнала алмады. Касталық құрылыс
жүйесінің келесі өкілдері вайшьилер (диханшылар, қолөнершілер мен
саудагерлер) және шудралар (жалдамалы жұмыскелер, жалшылар) болды. Осы
аталған төрт варна Үндістанның қасталық құрылысының негізін қалады. Ал
Үндістанға қоныс аударып келген түрлі халықтардың өкілдері бұрынғы
касталарды толықтырып отырды немесе өздерінің дербес касталарың құрды.
Мысалы, кәсіптеріне сәйкес тас қалаушылардың, ұсталардың, тері илеушілердің
касталары құрыла бастады.

Булдизм осы касталардың ішінде кшатрийлердің дүниетанымы ретінде
қалыптасты, сондықтан да болар, брахмандардың озбырлықтарынан зардап шеккен
қарапайым халықтың басым көпшілігі кшатрийлерді батыл қолдап отырды.
Индуизм — бір-бірінен тәуелсіз бірнеше діни наным-сенімдерден тұратын
діни-мәдени ағым. Оның негізінде — Брахманға, Вишнуға, Шиваға табыну мен
тантризм жатыр. Осылардың ішінде Вишну мен Шиваның мерейі үстем болды.
Вишну — адамдардың адал қамқоршысы, көмекшісі. Ол адамдарды зұлымдық
пен қатыгездіктен қорғайды, оларды қауіп-қатерден сақтайды және адамдарға
шындықты жариялап отырады. Ал оны жүзеге асырушы Будда. Сөйтіп Будданың
беделі көтеріліп, Құдай дәрежесіне жеткізілді.
Шива — қатал да, қорқынышты құдай. Оның үш көзі бар, денесіне жыландар
жабысқан, мойнында — бас сүйектер. Шива — өнер мен ғылымның, салтанатты
өмір мен махаббат сайранының құдайы.
Үнді халқының санасындағы құдайлардың басқа діндердегі (христиан,
ислам) құдайлардан басты айырмашылығы — олардың Жер бетіндегі тіршіліктің
қайнаған ортасында болуы және оған белсене араласуы болып саналады.
Вишнудің әйелі Лакшми әсемдік пен бақыт құдайы, ал Шиваның әйелі Кали қырып
жою мен өлім құдайы.
Үнді-будда дініндегі бұл дүниеге көзқарастар қарама-қайшылықтарға толы
болып келеді. Будда дінінде ғана емес, тіпті сансаралардың өзіңде де
өмірдің қайғы-қасіретке, жамандық пен жауыздыққа және тағы да басқа
келеңсіз көріністерге толы екендігі жан-жақты сипатталады. Үнді-будда
дініндегі адамдар төрт этикалық нормаларды негізге алуы қажет. Олар:
дхарма, артха, кама жәие мокша.
Дхарма — будда дініндегі моральдық заңның басты бөлігі болып
есептеледі. Үнділердің қасиетті кітаптарында (смрити) дхарманың тізімі,
яғни түрлі касталардың міндеттері мен функ-циялары атап көрсетілген.
Касталық жүйеде бұл парыз-міндеттерден ауытқуға жол берілмейді.
Артха — адамның күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі іс-әрекеттердің
нормалары болып табылады.
Кама — адамның көңіл-күйінің талаптарын қанағаттандыру құндылықтарын
анықтайды, солардың жолдарын белгілейді.
Мокша — торығып-түнілуден, жалғыздықтан қалай құтылу жайындағы ілім.
Үнді-будда мәдениетінің қалыптасып, одан әрі дамуына касталық
құрылыс үлкен ықпалын тигізді. Өйткені әрбір варна - өздеріне ғана
тән салт-дәстүрлері мен дүниетанымы қалыптасқан жәй ғана ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.