DELPHI-дiң графикалық мүмкiндiктерi және қолданбалары
Кiрiспе
I ТАРАУ. DELPHI программалау ортасы
1.1. Delphi.дi iске қосу. Delphi ортасы. Проект. Форма. Қасиеттер.
1.2. Оқиға. Код терезесi. Әдiс.
1.3. Компоненттер палитрасы.
1.4. Компоненттердi пайдаланып қарапайым проект құру.
1.5. Проектiнi сақтау және ашу.
1.6. Программаны компиляциялау. ЕХЕ файл.
II ТАРАУ. DELPHI.дiң графикалық мүмкiндiктерi және қолданбалары.
2.1. Дайын графикалық файлдарды қолдану
2.1.1. Image компонентi және оның кейбiр қасиеттерi.
2.1.2. Графикалық файлдар форматы. TBitMap, TIcon және
TMetafile кластары
2.1.3. OpenPictureDialog және SavePictureDialog компоненттерi.
2.1.4. Графикалық файлдарды көрiп шығу үшiн қарапайым қосымша құру
2.2. Image Editor редакторы
2.2.1. Image Editor редакторында сурет салу
2.2.2. Командалық түймеге пиктограмма құру
2.2.3. Ресурстық файлдар құру және пайдалану
2.2.4. Курсор көрсеткiшiн өзгерту
2.3. Канва . сурет салу кенебi
2.3.1. Канва қасиеттерi мен әдiстерi
2.3.2. Функция графигi.
2.3.3. Chart компонентi. Диаграмма тұрғызу.
2.3.4. Shape компонентi.
2.4. Анимация
2.4.1. Animate, ProgressBar компоненттерi
2.4.2. Графикалық объектiлердi қозғалту. Ttimer компонентi.
2.4.3. Биттiк кескiндердi қозғалту
2.4.4. Сурет бөлiгiн көшiру, жылжыту тәсiлдерi
2.4.5. Базалық нүкте әдiсi
2.5. Қарапайым графикалық редактор
Қорытыныды
Пайдаланылған әдебиеттер
I ТАРАУ. DELPHI программалау ортасы
1.1. Delphi.дi iске қосу. Delphi ортасы. Проект. Форма. Қасиеттер.
1.2. Оқиға. Код терезесi. Әдiс.
1.3. Компоненттер палитрасы.
1.4. Компоненттердi пайдаланып қарапайым проект құру.
1.5. Проектiнi сақтау және ашу.
1.6. Программаны компиляциялау. ЕХЕ файл.
II ТАРАУ. DELPHI.дiң графикалық мүмкiндiктерi және қолданбалары.
2.1. Дайын графикалық файлдарды қолдану
2.1.1. Image компонентi және оның кейбiр қасиеттерi.
2.1.2. Графикалық файлдар форматы. TBitMap, TIcon және
TMetafile кластары
2.1.3. OpenPictureDialog және SavePictureDialog компоненттерi.
2.1.4. Графикалық файлдарды көрiп шығу үшiн қарапайым қосымша құру
2.2. Image Editor редакторы
2.2.1. Image Editor редакторында сурет салу
2.2.2. Командалық түймеге пиктограмма құру
2.2.3. Ресурстық файлдар құру және пайдалану
2.2.4. Курсор көрсеткiшiн өзгерту
2.3. Канва . сурет салу кенебi
2.3.1. Канва қасиеттерi мен әдiстерi
2.3.2. Функция графигi.
2.3.3. Chart компонентi. Диаграмма тұрғызу.
2.3.4. Shape компонентi.
2.4. Анимация
2.4.1. Animate, ProgressBar компоненттерi
2.4.2. Графикалық объектiлердi қозғалту. Ttimer компонентi.
2.4.3. Биттiк кескiндердi қозғалту
2.4.4. Сурет бөлiгiн көшiру, жылжыту тәсiлдерi
2.4.5. Базалық нүкте әдiсi
2.5. Қарапайым графикалық редактор
Қорытыныды
Пайдаланылған әдебиеттер
КIРIСПЕ
Жоғарғы деңгейлi программалау тiлдерi жарыққа шыға бастағаннан берi көптеген программалау тiлдерi пайда болды. Қазiргi кезде олар процедуралық, логикалық және объектiлi – бағдарлы болып үш түрге бөлiнедi. Мысалы, дәстүрлi (“классикалық”) процедуралық программалау тiлдерi – Фортран, Бейсик, Паскаль, логикалық тiлдер – ЛИСП, Пролог. Есептеуiш техниканың қарқынды дамуы және программалық жабдықтауды тиiмдi дайындауға қажеттiлiк нәтижесiнде соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа шыққан және объектiлi- бағдарлы программалау (ОБП) негiзiнде құрылған программалау тiлдерi – Borland C++ for Windows, Object Pascal және визуальды Microosoft Visual Basic, Borland Delphi.
Процедуралық программалау тiлдерiнде программаның жұмысы операторларды ретiмен орындау бойынша, ал, логикалық программалау тiлдерiнде ол қатаң логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгiзу ретiнде қарастырылған болатын. Объектiге бағдарлы оқиғалық программалау тiлiнде программаның жұмысы негiзiнен оқиғалар тiзбегiнен және түрлi объектiлердiң осы оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуальды түрлерi - Visual Basic тiлi QBasic программалау тiлi негiзiнде, Delphi тiлi Object Pascal тiлi негiзiнде құрылған. Олар, әсiресе, Delphi программалау тiлi – кез келген қосымшаны дайындауға болатын жылдамдығы тез, қуатты тiл.
Delphi-дiң бiрiншi нұсқасы 1994 жылы жарыққа шығып, кейiнгi жылдары оның бiрте-бiрте кеңейтiлген 2, 3, 4, 5, 6 нұсқалары жарық көрдi. Мысалы, 5-нұсқа 1999 жылы, 6-нұсқа 2001 жылдың мамыр айында жарыққа шықты.
Дәстүрлi Паскаль оқып үйренуге жеңiл және MS DOS жүйесiнде программа дайындауға ең жақсы құрылымдық программалау тiлi екенi белгiлi. Delphi-де Паскаль тiлiнде орындау мүмкiн және мүмкiн емес күрделi процестердi программалауға болады. Delphi-дiң негiзгi ерекшелiгi – онда қосымша құруда компоненттiк және объектiлiк тәсiлдер пайдаланылады (Windows ортасында пайдаланатындықтан, Delphi-де программаны көбiнесе қосымша деп атайды). БҮл программалау технологиясына нағыз революция жасады деуге болады. Компоненттiк тәсiлдiң мәнiсi жеңiл: әр қосымша кiтапханасы программалау ортасында дайындалып, арнайы iс-әрекеттердi орындайтын компоненттер элементтерiнен жинақталады. Олар жеткiлiксiз болса, объектiнi өңдеуге арналған үстеме программа құрылады. Delphi-де қолданылатын негiзгi кiтапхананы визуальды компоненттер кiтапханасы (VCL, Visual Component Library) деп атайды. Компоненттер панелiнде топ – тобымен жинақталған, жүздеген кластарға тиiстi, стандартты компоненттер бар. Пайдаланушы жаңа компонент дайындап, оны осы панельге қосуына да болады.
Delphi Windows жүйесiнде программалаудың ыңғайлы қҮралы. Онда көптеген операторларды пайдаланып программа дайындау, программа мәзiрiн қҮру, анимация, мультимедиа процестерiн Үйымдастыру, OLE технологиясын пайдаланып, басқа офистiк қосымшаларды шақыру, олармен жҮмыс iстеу және т.б. iс-әрекеттердi орындау да мүмкiн. Көптеген операторлардың жазылуы Турбо Паскальдағы сияқты.
Delphi екi түрде дайындалған: бiрiншiсi – күрделi қосымшаны бiрлесiп дайындаушылар үшiн (Delphi Client – Server), екiншiсi – қалған программалаушылар үшiн (Delphi for Windows). Соңғысы ыңғайланып, қысқартылып алынған түрi. Ол тек маман программаушылар емес, барлық Delphi - мен жҮмыс iстеушiлерге арналған. әдетте пайдаланылатыны – екiншi түр.
Delphi-дi Паскаль программалау тiлiмен жҮмыс iстеген адамдардың меңгеруi көп қиындық келтiрмейдi. Бiрақ, мҮнда программалауды үйрену үшiн объект, оқиға, қасиет түсiнiктемелерiмен еркiн танысып, онда компоненттердi пайдалану және әдiстер деп аталатын түрлi командалардың жазылу түрлерiн бiлу қажет. Жалпы, Delphi-де пайдалылатын процедуралар (әдiстер) мен түрлi кластарға, компоненттерге енгiзулi мәндер меншiктелетiн қасиеттер көп. Нақты есептердi шешу программаларын құруды үйрену арқылы ғана Delphi-де программалауды үйренуге болады. Ол үшiн кiтапқа енгiзiлген программаларды iс жүзiнде орындап, оларға түрлi өзгерiстер енгiзiп, жаттығу да мүмкiн. Жетiстiк тек тәжiрибеге байланысты.
Delphi-дiң мүмкiндiктерiн бiр кiтапқа сыйғызу мүмкiн емес. МҮнда студенттер мен өз бетiнше оқып үйренушiлер үшiн қажеттi негiзгi материалдар қарастырылған, Delphi-дi терең оқып-үйренiп, күрделi қосымшаларды дайындауға машықтанушылар үшiн кiтап соңына әдебиеттер тiзiмi енгiзiлген.
Жоғарғы деңгейлi программалау тiлдерi жарыққа шыға бастағаннан берi көптеген программалау тiлдерi пайда болды. Қазiргi кезде олар процедуралық, логикалық және объектiлi – бағдарлы болып үш түрге бөлiнедi. Мысалы, дәстүрлi (“классикалық”) процедуралық программалау тiлдерi – Фортран, Бейсик, Паскаль, логикалық тiлдер – ЛИСП, Пролог. Есептеуiш техниканың қарқынды дамуы және программалық жабдықтауды тиiмдi дайындауға қажеттiлiк нәтижесiнде соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа шыққан және объектiлi- бағдарлы программалау (ОБП) негiзiнде құрылған программалау тiлдерi – Borland C++ for Windows, Object Pascal және визуальды Microosoft Visual Basic, Borland Delphi.
Процедуралық программалау тiлдерiнде программаның жұмысы операторларды ретiмен орындау бойынша, ал, логикалық программалау тiлдерiнде ол қатаң логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгiзу ретiнде қарастырылған болатын. Объектiге бағдарлы оқиғалық программалау тiлiнде программаның жұмысы негiзiнен оқиғалар тiзбегiнен және түрлi объектiлердiң осы оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуальды түрлерi - Visual Basic тiлi QBasic программалау тiлi негiзiнде, Delphi тiлi Object Pascal тiлi негiзiнде құрылған. Олар, әсiресе, Delphi программалау тiлi – кез келген қосымшаны дайындауға болатын жылдамдығы тез, қуатты тiл.
Delphi-дiң бiрiншi нұсқасы 1994 жылы жарыққа шығып, кейiнгi жылдары оның бiрте-бiрте кеңейтiлген 2, 3, 4, 5, 6 нұсқалары жарық көрдi. Мысалы, 5-нұсқа 1999 жылы, 6-нұсқа 2001 жылдың мамыр айында жарыққа шықты.
Дәстүрлi Паскаль оқып үйренуге жеңiл және MS DOS жүйесiнде программа дайындауға ең жақсы құрылымдық программалау тiлi екенi белгiлi. Delphi-де Паскаль тiлiнде орындау мүмкiн және мүмкiн емес күрделi процестердi программалауға болады. Delphi-дiң негiзгi ерекшелiгi – онда қосымша құруда компоненттiк және объектiлiк тәсiлдер пайдаланылады (Windows ортасында пайдаланатындықтан, Delphi-де программаны көбiнесе қосымша деп атайды). БҮл программалау технологиясына нағыз революция жасады деуге болады. Компоненттiк тәсiлдiң мәнiсi жеңiл: әр қосымша кiтапханасы программалау ортасында дайындалып, арнайы iс-әрекеттердi орындайтын компоненттер элементтерiнен жинақталады. Олар жеткiлiксiз болса, объектiнi өңдеуге арналған үстеме программа құрылады. Delphi-де қолданылатын негiзгi кiтапхананы визуальды компоненттер кiтапханасы (VCL, Visual Component Library) деп атайды. Компоненттер панелiнде топ – тобымен жинақталған, жүздеген кластарға тиiстi, стандартты компоненттер бар. Пайдаланушы жаңа компонент дайындап, оны осы панельге қосуына да болады.
Delphi Windows жүйесiнде программалаудың ыңғайлы қҮралы. Онда көптеген операторларды пайдаланып программа дайындау, программа мәзiрiн қҮру, анимация, мультимедиа процестерiн Үйымдастыру, OLE технологиясын пайдаланып, басқа офистiк қосымшаларды шақыру, олармен жҮмыс iстеу және т.б. iс-әрекеттердi орындау да мүмкiн. Көптеген операторлардың жазылуы Турбо Паскальдағы сияқты.
Delphi екi түрде дайындалған: бiрiншiсi – күрделi қосымшаны бiрлесiп дайындаушылар үшiн (Delphi Client – Server), екiншiсi – қалған программалаушылар үшiн (Delphi for Windows). Соңғысы ыңғайланып, қысқартылып алынған түрi. Ол тек маман программаушылар емес, барлық Delphi - мен жҮмыс iстеушiлерге арналған. әдетте пайдаланылатыны – екiншi түр.
Delphi-дi Паскаль программалау тiлiмен жҮмыс iстеген адамдардың меңгеруi көп қиындық келтiрмейдi. Бiрақ, мҮнда программалауды үйрену үшiн объект, оқиға, қасиет түсiнiктемелерiмен еркiн танысып, онда компоненттердi пайдалану және әдiстер деп аталатын түрлi командалардың жазылу түрлерiн бiлу қажет. Жалпы, Delphi-де пайдалылатын процедуралар (әдiстер) мен түрлi кластарға, компоненттерге енгiзулi мәндер меншiктелетiн қасиеттер көп. Нақты есептердi шешу программаларын құруды үйрену арқылы ғана Delphi-де программалауды үйренуге болады. Ол үшiн кiтапқа енгiзiлген программаларды iс жүзiнде орындап, оларға түрлi өзгерiстер енгiзiп, жаттығу да мүмкiн. Жетiстiк тек тәжiрибеге байланысты.
Delphi-дiң мүмкiндiктерiн бiр кiтапқа сыйғызу мүмкiн емес. МҮнда студенттер мен өз бетiнше оқып үйренушiлер үшiн қажеттi негiзгi материалдар қарастырылған, Delphi-дi терең оқып-үйренiп, күрделi қосымшаларды дайындауға машықтанушылар үшiн кiтап соңына әдебиеттер тiзiмi енгiзiлген.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Владимир Гофман, Анатолий Работа сбазами данных в Dеlрһі.
Санкт- Петербург, «ХВ-Петербург», 2002г.
2. Бойко В.В., Савинков В.М
Проектирование баз данных. Москва. 1998г.
3. Бобровский С.
Dеlрһі -5. Учебник курс. Москва, 2000г.
4. Культин Н. Самоуч.ОЫрЫ. Санкт-Перербург. 1999г.
5. Епамешиков Л.М. Программирование в среде Ое1рМ.
6. Шумаков П.В.
Dеlрһі и еотдяннс базы данных. Москва, 1997г.
7. Фиронон \\М.
Dеlрһі 4.0. Начинающий курс. 1999г.
8. Гринберг Ф., Гринберг Р.
Самоучитель программирования на входным языке СУБД Dbase. Москва, "Мир", 1989г.
9. Дарахвелидзе П., Марков Е.
Dеlрһі — среда визального программирования — СПБ. ВНУ — Санкт-Петербург, 1996г.
10. Рубенкинг Н.
Программирования Dеlрһі для "чайников". Киев, "Диалектика", 1996г.
11. Потоцкий В.К.
Объектно —ориентированное программирование. Ленинград, 1991г. 12,О.Камардинов, Х.Жантел! Dеlрһі 5-6. Шымкент, 2002 ж.
1. Владимир Гофман, Анатолий Работа сбазами данных в Dеlрһі.
Санкт- Петербург, «ХВ-Петербург», 2002г.
2. Бойко В.В., Савинков В.М
Проектирование баз данных. Москва. 1998г.
3. Бобровский С.
Dеlрһі -5. Учебник курс. Москва, 2000г.
4. Культин Н. Самоуч.ОЫрЫ. Санкт-Перербург. 1999г.
5. Епамешиков Л.М. Программирование в среде Ое1рМ.
6. Шумаков П.В.
Dеlрһі и еотдяннс базы данных. Москва, 1997г.
7. Фиронон \\М.
Dеlрһі 4.0. Начинающий курс. 1999г.
8. Гринберг Ф., Гринберг Р.
Самоучитель программирования на входным языке СУБД Dbase. Москва, "Мир", 1989г.
9. Дарахвелидзе П., Марков Е.
Dеlрһі — среда визального программирования — СПБ. ВНУ — Санкт-Петербург, 1996г.
10. Рубенкинг Н.
Программирования Dеlрһі для "чайников". Киев, "Диалектика", 1996г.
11. Потоцкий В.К.
Объектно —ориентированное программирование. Ленинград, 1991г. 12,О.Камардинов, Х.Жантел! Dеlрһі 5-6. Шымкент, 2002 ж.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Кiрiспе
I ТАРАУ. DELPHI программалау ортасы
1. Delphi-дi iске қосу. Delphi ортасы. Проект. Форма. Қасиеттер.
2. Оқиға. Код терезесi. Әдiс.
3. Компоненттер палитрасы.
4. Компоненттердi пайдаланып қарапайым проект құру.
5. Проектiнi сақтау және ашу.
6. Программаны компиляциялау. ЕХЕ файл.
II ТАРАУ. DELPHI-дiң графикалық мүмкiндiктерi және қолданбалары.
2.1. Дайын графикалық файлдарды қолдану
2.1.1. Image компонентi және оның кейбiр қасиеттерi.
2.1.2. Графикалық файлдар форматы. TBitMap, TIcon және
TMetafile кластары
2.1.3. OpenPictureDialog және SavePictureDialog компоненттерi.
2.1.4. Графикалық файлдарды көрiп шығу үшiн қарапайым қосымша құру
2.2. Image Editor редакторы
2.2.1. Image Editor редакторында сурет салу
2.2.2. Командалық түймеге пиктограмма құру
2.2.3. Ресурстық файлдар құру және пайдалану
2.2.4. Курсор көрсеткiшiн өзгерту
2.3. Канва – сурет салу кенебi
2.3.1. Канва қасиеттерi мен әдiстерi
2.3.2. Функция графигi.
2.3.3. Chart компонентi. Диаграмма тұрғызу.
2.3.4. Shape компонентi.
2.4. Анимация
2.4.1. Animate, ProgressBar компоненттерi
2.4.2. Графикалық объектiлердi қозғалту. Ttimer компонентi.
2.4.3. Биттiк кескiндердi қозғалту
2.4.4. Сурет бөлiгiн көшiру, жылжыту тәсiлдерi
2.4.5. Базалық нүкте әдiсi
2.5. Қарапайым графикалық редактор
Қорытыныды
Пайдаланылған әдебиеттер
КIРIСПЕ
Жоғарғы деңгейлi программалау тiлдерi жарыққа шыға бастағаннан берi
көптеген программалау тiлдерi пайда болды. Қазiргi кезде олар процедуралық,
логикалық және объектiлi – бағдарлы болып үш түрге бөлiнедi. Мысалы,
дәстүрлi (“классикалық”) процедуралық программалау тiлдерi – Фортран,
Бейсик, Паскаль, логикалық тiлдер – ЛИСП, Пролог. Есептеуiш техниканың
қарқынды дамуы және программалық жабдықтауды тиiмдi дайындауға қажеттiлiк
нәтижесiнде соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа шыққан және объектiлi-
бағдарлы программалау (ОБП) негiзiнде құрылған программалау тiлдерi –
Borland C++ for Windows, Object Pascal және визуальды Microosoft Visual
Basic, Borland Delphi.
Процедуралық программалау тiлдерiнде программаның жұмысы операторларды
ретiмен орындау бойынша, ал, логикалық программалау тiлдерiнде ол қатаң
логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгiзу ретiнде қарастырылған
болатын. Объектiге бағдарлы оқиғалық программалау тiлiнде программаның
жұмысы негiзiнен оқиғалар тiзбегiнен және түрлi объектiлердiң осы
оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуальды түрлерi - Visual Basic тiлi
QBasic программалау тiлi негiзiнде, Delphi тiлi Object Pascal тiлi
негiзiнде құрылған. Олар, әсiресе, Delphi программалау тiлi – кез келген
қосымшаны дайындауға болатын жылдамдығы тез, қуатты тiл.
Delphi-дiң бiрiншi нұсқасы 1994 жылы жарыққа шығып, кейiнгi жылдары
оның бiрте-бiрте кеңейтiлген 2, 3, 4, 5, 6 нұсқалары жарық көрдi. Мысалы, 5-
нұсқа 1999 жылы, 6-нұсқа 2001 жылдың мамыр айында жарыққа шықты.
Дәстүрлi Паскаль оқып үйренуге жеңiл және MS DOS жүйесiнде программа
дайындауға ең жақсы құрылымдық программалау тiлi екенi белгiлi. Delphi-де
Паскаль тiлiнде орындау мүмкiн және мүмкiн емес күрделi процестердi
программалауға болады. Delphi-дiң негiзгi ерекшелiгi – онда қосымша құруда
компоненттiк және объектiлiк тәсiлдер пайдаланылады (Windows ортасында
пайдаланатындықтан, Delphi-де программаны көбiнесе қосымша деп атайды). БҮл
программалау технологиясына нағыз революция жасады деуге болады.
Компоненттiк тәсiлдiң мәнiсi жеңiл: әр қосымша кiтапханасы программалау
ортасында дайындалып, арнайы iс-әрекеттердi орындайтын компоненттер
элементтерiнен жинақталады. Олар жеткiлiксiз болса, объектiнi өңдеуге
арналған үстеме программа құрылады. Delphi-де қолданылатын негiзгi
кiтапхананы визуальды компоненттер кiтапханасы (VCL, Visual Component
Library) деп атайды. Компоненттер панелiнде топ – тобымен жинақталған,
жүздеген кластарға тиiстi, стандартты компоненттер бар. Пайдаланушы жаңа
компонент дайындап, оны осы панельге қосуына да болады.
Delphi Windows жүйесiнде программалаудың ыңғайлы қҮралы. Онда көптеген
операторларды пайдаланып программа дайындау, программа мәзiрiн қҮру,
анимация, мультимедиа процестерiн Үйымдастыру, OLE технологиясын
пайдаланып, басқа офистiк қосымшаларды шақыру, олармен жҮмыс iстеу және
т.б. iс-әрекеттердi орындау да мүмкiн. Көптеген операторлардың жазылуы
Турбо Паскальдағы сияқты.
Delphi екi түрде дайындалған: бiрiншiсi – күрделi қосымшаны бiрлесiп
дайындаушылар үшiн (Delphi Client – Server), екiншiсi – қалған
программалаушылар үшiн (Delphi for Windows). Соңғысы ыңғайланып,
қысқартылып алынған түрi. Ол тек маман программаушылар емес, барлық Delphi
- мен жҮмыс iстеушiлерге арналған. әдетте пайдаланылатыны – екiншi түр.
Delphi-дi Паскаль программалау тiлiмен жҮмыс iстеген адамдардың
меңгеруi көп қиындық келтiрмейдi. Бiрақ, мҮнда программалауды үйрену үшiн
объект, оқиға, қасиет түсiнiктемелерiмен еркiн танысып, онда компоненттердi
пайдалану және әдiстер деп аталатын түрлi командалардың жазылу түрлерiн
бiлу қажет. Жалпы, Delphi-де пайдалылатын процедуралар (әдiстер) мен түрлi
кластарға, компоненттерге енгiзулi мәндер меншiктелетiн қасиеттер көп.
Нақты есептердi шешу программаларын құруды үйрену арқылы ғана Delphi-де
программалауды үйренуге болады. Ол үшiн кiтапқа енгiзiлген программаларды
iс жүзiнде орындап, оларға түрлi өзгерiстер енгiзiп, жаттығу да мүмкiн.
Жетiстiк тек тәжiрибеге байланысты.
Delphi-дiң мүмкiндiктерiн бiр кiтапқа сыйғызу мүмкiн емес. МҮнда
студенттер мен өз бетiнше оқып үйренушiлер үшiн қажеттi негiзгi материалдар
қарастырылған, Delphi-дi терең оқып-үйренiп, күрделi қосымшаларды
дайындауға машықтанушылар үшiн кiтап соңына әдебиеттер тiзiмi енгiзiлген.
I ТАРАУ. DELPHI ПРОГРАММАЛАУ ОРТАСЫ
1.1. Delphi-дi iске қосу. Delphi интерфейсi. Проект.
Форма. Қасиеттер. Қасиеттер терезесi
Windows жүйесiнде Delphi ортасын iске қосу үшiн оны алдын-ала
компьютерге орнату қажет. Орта компьютерге орнатылған соң, Delphi-дi iске
қосу командасы:
Iске қосу - Программалар - Borland Delphi 6 ( Delphi 6
Нәтижеде экранда Delphi интерфейсi көрiнедi (1-сурет).
1.1-сурет. Delphi ортасы
1 - Delphi 5-тiң негiзгi терезесi;
2 - Форма (Form1);
3 - Объект инспекторы терезесi (Object Inspector).
Ортада программа құруға арналған модуль терезесi да iске қосылады
(Unit1.pas). Форма терезесiнiң астында орналасқандықтан, ол экранда
көрiнбейдi.
Delphi интерфейсiнiң құрамына негiзгi мәзiр, аспаптар панелi және
компоненттер палитрасы (2-сурет) енгiзiлген. Негiзгi мәзiр
2-сурет. Delphi-дiң негiзгi терезесi
пункттерiне (iшкi мәзiрлерге) Delphi-де жұмыс iстеу командалары, аспаптар
панелiне iшкi мәзiрлерге енгiзiлген негiзгi командаларды орындайтын
түймелер орналастырылған.
Delphi-де дайындалатын программа проект деп аталады. Форма -
программаны дайындау алдында ашылатын, программаның сұхбаттық терезесi.
Delphi алғашқы рет iске қосылған кезде формаға Form1 атауы берiледi (1-
сурет). Оның жиектерiне тышқан көрсеткiшiн орналастырып, ол екi жақты
нҮсқама түрiне айналған кезде форманы кеңейтуге не қысуға болады.
Программа пайдалану үшiн форма бетiне түрлi компоненттер орнатылады.
Негiзгi компоненттер Delphi терезесiнiң компоненттер палитрасында
орналасқан.
Форманың және форма бетiне енгiзiлетiн компоненттердiң түрлi
қасиеттерi бар. Олар объектiнiң түрлi мүмкiндiктерiн сипаттап, ағымдық
күйiн анықтайды. Мысалы, форма қасиеттерi - форма тақырыбының мәтiнi,
өлшемi, экранда орналасуы, түсi т.б. Delphi iске қосылған кезде форма
қасиеттерiне алғашқы ағымдық мәндер меншiктелiп қойылады.
Форманы, онда орнатылған компоненттi қосымша құру үшiн дайындау оның
кейбiр қасиеттерiнiң мәндерiн өзгертуден басталады. Қасиеттер тiзiмi Объект
инспекторы (Object Inspector) терезесiне енгiзiлген. Тiзiмдi инспектор
терезесiне шығару үшiн керектi объектiнi (форманы не формада орнатылған
форма компонентiн) таңдау керек. Инспектор терезесiнiң жоғарғы қатарына
таңдалған объект атауы жазылып қойылады. Delphi iске қосылған кезде
форманың алғашқы қасиеттер терезесi 1-суретте көрсетiлген. Қасиеттер
терезесiнiң екi қосымша бетi бар: Properties (Қасиеттер) және Events
(Оқиғалар). Терезе ашылғанда екi бағанға енгiзiлген жазулардан тҮратын оның
Properties бөлiмi ашылулы тұрады (1-сурет). Бiрiншi бағанда – қасиет
атаулары жазылған, екiншi бағанға – олардың мәндерi енгiзiледi.
Объект қасиетiн программа (программалық код) iшiнде орнатуға болады.
Мысалы, форма тақырыбы шрифтiнiң өлшемiн 14 ету үшiн программаға
Form1.Font.Size := 14 меншiктеу операторын енгiзуге болады.
Экранда қасиеттер терезесi көрiнбесе, оны шығару үшiн View-Object
Inspector командасын беру жеткiлiктi. Ол ±11 клавишi басылған кезде де
көрiнедi.
Ескерту. Жаңа проект iске қосылған кезде алдымен Delphi Direct
терезесi iске қосылуы мүмкiн. Терезеден Delphi News бумасын таңдау
жеткiлiктi.
1.2. Оқиғалар. Программалық код терезесi. әдiс
Delphi-де программалар оқиғалар арқылы басқарылады. Мысалы,
пайдаланушы программа құру үшiн алдымен формаға компонент орнатып формада
орналастырылған компоненттi тышқан арқылы шертуi мүмкiн. Осы iс-әрекет
(тышқанның шертiлуi) оқиға деп аталады. Яғни, оқиға - программаның жҮмыс
iстеуi барысында объект жағдайын өзгертетiн белгiлi бiр iс-әрекеттi
шақырады.
Delphi-де әр оқиғаға атау берiлiп қойылған. Мысалы, компоненттер
палитрасының Button түймесi арқылы формада орнатылған Button1 компонентiн
шерту Click (Шерту) оқиғасын шақырады.
Объектiге байланысты түрлi оқиғалар бар. Мысалы, формаға байланысты
оқиғалар саны – 35 (3-сурет). Олар қасиеттер терезесiнiң Events қосымша
бетiне енгiзiлген. Терезеде оқиға атауларының алдына On префиксi
(қосымшасы) тiркестiрiлiп жазылған. Ол - атаудың оқиға екендiгiн бiлдiретiн
белгi.
3-сурет. Форма оқиғалары
Delphi ортасында жиi қолданылатын оқиғалар:
OnClick – тышқан түймесiн бiр рет басу;
OnDblClick – тышқан түймесiн екi рет басу;
OnKeyDown – клавиштi басу;
OnKeyUp – басылған клавиштi босату;
OnMouseDown – тышқан түймесiн басу;
OnMouseUp – тышқан түймесiн босату;
OnMouseMove – тышқан көрсеткiшiн жылжыту;
OnCreate – форманы екi рет шерту, т.б.
Delphi-де программа (проект) екi бөлiмнен тұрады: алғашқыда автоматты
түрде project1 атауы берiлетiн проект файлы (негiзгi модуль) және unit1.pas
атауы берiлетiн модуль. Олар жеке терезелерде орналастырылған. Модульге
оқиғаларға сәйкес iс-әрекеттердi орындайтын программа мәтiнi (процедуралар)
енгiзiледi (олар 1.4-тақырыпта кең түрде қарастырылған). Программа мәтiнiн
программалық код деп, терезенi программалық код терезесi не қысқаша
редактор терезесi деп те атайды. Оны экранға шығару тәсiлдерi:
- форманы жабу (жабу түймесiн шерту);
- код терезесiнiң бiр шетi форма астында көрiнiп тҮрса,
оны шерту. Терезе белсендiрулi түрде ашылады да, онда процедура дайындамасы
(үлгiсi) көрiнедi. Оның тақырыбы нүкте арқылы бөлiнген класс және процедура
атауларынан тҮрады (4-сурет), т.б.
Формадан код терезесiне өту және код терезесiнен формаға өту үшiн
F12 клавишiн басу жеткiлiктi. 4-суретте көрiнiп тұрғаны – код терезесiне
енгiзiлген процедура дайындамасы. Оқиғаға байланысты құрылатын процедура
оқиғаны өңдеуiш не оқиғаны өңдеу процедурасы делiнедi. Процедура
дайындамасының жазылу түрi:
Procedure атау (Sender : TObject);
сипаттау бөлiмi
begin
процедура денесi
end;
мҮндағы Sender параметрi құрылатын процедураның қай класқа тиiстiлiгiн
анықтайды.
Терезенiң сол бөлiгiндегi - браузер терезесi. Онда код терезесiнде
барлық жарияланулардың қҮрылымын көрiп шығуға болады.
4-сурет. Программалық код терезесi. Онда көрiнген процедура дайындамасы
Кез келген программа program сөзiнен басталатын проект файлы мен бiр
не бiрнеше модульдерден тҮрады да, қолдан құрылатын программа модуль iшiне
енгiзiледi. Проект файлы dpr, модуль pas кеңейтiлуi бойынша сақталады.
Проект файлын негiзгi модуль деп атайды. Негiзгi модульдiң мазмҮны
проектiнiң жалпы сипаттамасынан тҮрады. Delphi iске қосылған кезде оны ол
автоматты түрде дайындап шығады. Негiзгi модульге ерекше жағдайлардан басқа
кездерде қосымша нҮсқаулар енгiзудiң қажетi жоқ. Негiзгi модуль (проект):
program Project1;
uses
Forms,
Unit1 in 'Unit1.pas' {Form1};
{$R *.RES}
begin
Application.Initialize;
Application.CreateForm(TForm1, Form1);
Application.Run;
end.
мҮндағы,
Project1 – негiзгi модуль (проект) атауы. Проектiнi дайындап, жаңа
атау бойынша сақтаған кезде ол соңғы атауға алмастырылып қойылады;
Uses (қолдану) – Турбо Паскальдағы сияқты, қызметшi сөз. Оның соңына
программада пайдаланылатын стандартты (кiтапханалық) Forms модулi мен
Delphi-дiң модульге алғашқы рет меншiктеген атауы (Unit1) жазылған. Unit1-
ден соң оның қайсы модульдiк файлда құрылатыны (in ’Unit1.pas’) және онымен
байланысты форма атауы көрсетiледi ({Form1}).
{$R*.RES} – нҮсқау. Ол компиляторға қосымшаның (Windows көмегiмен
дайындалған қолданбалы программаның) қор сипаттамаларын, мысалы,
шартбелгiлер (пиктограммалар) сақталған файлды және т.с.с. пайдалану
керектiгiн көрсетедi (файлдың кеңейтiлуi - .res);
Begin - end операторларының аралығына енгiзiлген соңғы бөлiм -
қосымшаның алғашқы жүктелуiн қамтамасыз ететiн әдiстер (Delphi-де арнайы iс-
әрекеттi орындайтын процедура, функция және командалар әдiстер делiнедi):
Application.Initialize – қосымша объектiсiн инициалдау (программаны
алғашқы рет дайындау) әдiсi;
Application.CreateForm – проект қҮрамына енетiн форманы дайындап,
экранда көрсету әдiсi (create - қҮру);
Application.Run – программаны iске қосуды қамтамасыз ету әдiсi.
Delphi-де әдiстiң командалық түрде жазылуы:
Объект.әдiс
Мысалы, Application.Initialize – Application объектiсiнiң Initialize әдiсiн
орындау.
Кейбiр жағдайда бөлiмге проект сақталатын бума атын меншiктеу
командасын қосып қою да мүмкiн, т.б.
Delphi-де программаның орындалуы автоматты түрде негiзгi модульдi
орындаудан басталады.
Модуль – түрлi iс-әрекеттердi орындауға арналған программа бөлiмi.
Модуль тақырыбы Unit (модуль) қызметшi сөзiнен басталып, соңына
әдеттегiдей нүктелi үтiр (;) таңбасымен аяқталатын модуль атауы жазылады.
Delphi-дiң модульге алғашқы рет меншiктейтiн атауы: Unit1. Жаңа проект
ашылған кезде модуль дайындамасы да автоматты түрде қҮрылады:
unit Unit1;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Classes,
Graphics, Controls, Forms, Dialogs;
type
TForm1 = class(TForm)
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
Form1: TForm1;
implementation
{$R *.DFM}
end.
Интерфейс (interface) бөлiмi interface кiлттiк сөзiмен басталады да,
оған келесi бөлiмдер енгiзiледi: uses – Турбо Паскальда пайдаланатын бөлiм
сияқты, оған стандартты модуль атаулары жазылады, бөлiмге пайдаланушы
дайындаған модуль атауын кiрiстiрiп қою да мүмкiн. Одан әрi, Delphi
дайындаған форма типi сипатталады (онда өрiстер, қасиеттер, компоненттер
сипатталып, олардан соң модульде жазылатын процедуралар мен функциялар
(программа элементтерi) жарияланады, т.б.).
Private (жеке, дербес) бөлiмiне тек ағымдық модульге тиiстi элементтер
енгiзiлуi мүмкiн (элемент – өрiстер, әдiстер, қасиеттер мен оқиғалар);
Public (көпшiлiк) бөлiмiнiң iшiнде ағымдық модульге қол жеткiзуге болатын
кез келген программа не модульдiң көрiнетiн элементтерi, облыстары
енгiзiледi. Олар класқа енетiн элементтердiң пайдалану облыстарын ғана
анықтайтын болғандықтан, әдетте (көп жағдайда) олар бос көрiнедi.
Implementation (iске асыру,орындау) бөлiмiндегi {$R*.DFM} – .dfm
кеңейтiлуi бойынша жазылған файлды пайдалану нұсқауы. Ол модульдi оған
сәйкес форманың сипаттамасымен байланыстырады (файлға форма қасиеттерiнiң
мәндерi жазылып қойылған. Ол формада орнатылған компоненттер қасиеттерiнiң
де сипаттаммаларын бойында сақтайды. Қасиеттер сәйкес Object Inspector
терезесiнде көрiнедi). Одан соңғы қатарларға программалаушы Delphi тiлiнде
қажеттi процедураларды қолдан кiрiстiру керек. Олардың iшiндегi оқиғаны
өңдеуiш процедуралардың тақырыптары модульдiң интерфейс бөлiмiнде автоматты
түрде жазылып қойылады.
Кейде модульдiң соңына инициалдау (initialization) бөлiмi енгiзiледi.
Бөлiм модуль айнымалыларын инициалдап (бастапқы мәндер берiп), программаны
дайындау үшiн қажет. Егер ол толтырылса, бҮл бөлiм басқаруды программа
денесiне беруден бҮрын орындалады. Бөлiм нұсқауларын begin және end
кiлттiк сөздерiнiң арасына енгiзу керек. Жоғарыда көрсетiлген сияқты, бөлiм
толтырылмаса, begin сөзi жазылмай, оған тек end. сөзi енгiзiледi. Ол -
модульдiң соңын бiлдiретiн кiлттiк сөз.
1.3. Компоненттер палитрасы
Delphi-де программа дайындау үшiн компоненттiк тәсiл пайдаланылған:
пайдаланушы программаларының кiтапханасы программалау ортасымен бiрге
Үсынылатын, белгiлi бiр iс-әрекеттi орындайтын компоненттерден жинақталады,
ал олар форма терезесiне енгiзiледi. Компоненттiк тәсiл программалау
технологиясына нағыз төңкерiс жасады деуге болады, себебi, компоненттердi
пайдалану программа жҮмысын күрделi түрде жеңiлдеттi.
Компоненттер кiтапханасын визуальды компоненттер кiтапханасы (Visual
Component Library, VCL) деп атайды. Онда түрлi компоненттер жинақталып
(Delphi 5-те олардың саны 200-ден артық), олар түрлi атаулы 19 бетке
орнатылып қойылған.
Жиi қолданылатын беттер мен компонеттер 1-кестеде көрсетiлген:
1-кесте
Standard ҚҮрамына жиi қолданылатын компонеттер енгiзiлген
стандартты бет.
Additional Стандартты беттi толықтырушы қосымша бет.
Win32 Windows 9598 стилiнде қолданылатын 32-биттiк компонеттер
System Таймер, плеер т.с.с. жүйелiк компонеттер бетi
DataAccess Берiлгендердi BDE арқылы басқару бетi
DataControls Берiлгендердi басқару бетi
InterBase InterBase программасымен тiкелей байланыс
Midas Берiлгендер қорын басқару қосымшаларын қҰру
Internet Инетрнет – Интернетпен жҰмыс iстейтiн қосымшалар қҮру
QReport Есептер даярлау
Dialogs “Open file”, т.с.с. сҰхбаттық терезелердi пайдалану
Standard бетiнiң кейбiр компоненттерi:
Label Мәтiндi шығару
Edit Бiр жолдық мәтiндi енгiзу және редакциялау
Memo Көп жолдық мәтiндi енгiзу және редакциялау
Button Командалық тұйме қҰру
Panel Компоненттердi топтастыру контейнерi
MainMenu Мәзiр қҮру
Additional бетiнiң компоненттерi:
BitBtn Бетiне биттiк бейне орнатуға болатын командалық түйме
Image Графикалық кескiндердi шығару (бейнелеу)
Shape Форма бетiне түрлi геометриялық фигураларды шығару
Chart Диаграммалар мен графиктер тҮрғызу
Win32 бетiнiң компоненттерi:
Animate Дыбыссыз клиптердi орындау
ProresBar Орындалуы бiршама уақыт алатын процестердi бейнелеу
System бетiнiң компоненттерi:
Timer Қосымшада уақыт интервалын беру
PaintBox Форма бетiнде сурет салуға болатын облыс қҮру
Dialogs бетiнiң компоненттерi:
OpenPictureDialog Графикалық файлдарды ашу сҮхбаттық терезесiн
пайдалану
SavePictureDialog Графикалық файлдарды сақтау сҮхбаттық терезесiн
пайдалану
Аталған компоненттердi пайдалану мысалдары 2-тарауда келтiрiлген.
Пайдаланушы жаңа компонент дайындап, оны компоненттер панелiне қосып қоюына
болады.
1.4. Компоненттердi пайдаланып қарапайым проект қҮру
Формада орнатылған Label, Edit компоненттерiнiң Caption, Text
қасиеттерiне программа арқылы қол жеткiзу – Паскальдағы жазу өрiсiне қол
жеткiзу сияқты. Алдымен объект атауы жазылып, одан соң нүкте қойылады да,
оның соңына қасиет атауы енгiзiледi. Қасиетке мән меншiктеу тәсiлi
әдеттегiдей. Мысалы:
Label1.Caption:=’Бiз студенттермiз’;
Edit1 өрiсiне енгiзiлген қарапайым мәтiндi (S) Label1 өрiсiне шығару
да мүмкiн. Ол үшiн процедура денесiн мынадай етiп алу жеткiлiктi
(Edit1.Text - Edit1 объектiсiнiң Text қасиетiн программа арқылы орнату
әдiсi):
var s : string;
begin
s := Edit1.Text;
Label1.Caption := s;
end;
1-Мысал. Екi санның көбейтiндiсiн есептейтiн қосымша қҮру керек.
1. Delphi-дi iске қосып, жаңа проект қҮру. Компоненттер палитрасынан Edit1,
Edit2, Label1, Label2, Label3, Panel1, Button1 компоненттерiн форма
бетiне 5-суреттегiдей етiп орнату;
5-сурет. Компонеттер орнатылған форма
2. Форманың және оның компонеттерiнiң қасиеттерiн орнату:
Компонент Қасиет Меншiктелетiн мән
Form1 Font Times Kaz, 10
Caption Сандарды кобейту
Edit1 Text - (бос ету)
Edit2 Text - (бос ету)
Label1 Caption 1-сан
Label2 Caption 2-сан
Label3 Caption Нәтиже
Panel1 Caption - (бос ету)
Button1 Caption Есептеу
3. Формада Есептеу (Button1) түймесiн екi рет шерту. Click оқиғасы
процедурасының дайындамасы көрiнедi. Оның тақырыбы:
Procedure TForm1. Button1Click (Sender : TObject);
4. Процедура денесiн енгiзу:
Рrocedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject);
Begin {негiзгi програма}
Меншiктеу
Panel1.Caption:=Edit1.Text+'*'+Edit 2.Text+'='+
FloatToStr(StrToFloat(Edit1.Text)*S trToFloat(Edit2.Text));
end;
Фигуралық жақшалар iшiне ({ }) жазылған мәтiн – түсiнiктеме (Турбо
Паскальдағы сияқты); Delphi-де бiр жолдық түсiнiктеменi қос көлбеу сызықтан
( ) соң жазуға да болады (процедураны қараңыз).
5. Iске қосу командасын беру (±9);
Программа компиляцияланып шыққан соң, жүйе “Сандарды көбейту” тақырыбы
жазылған форманы экранға шығарады;
6. 1-сан және 2-сан өрiстерiне мәндер енгiзу (-8 және 91);
7. “Есептеу” түймесiн шерту. Panel1 өрiсiне нәтиже жазылып қойылады (6-
сурет).
6-сурет. Нәтиже шығарылған форма
Delphi-де визуальды программалау тәсiлi екi процестен тҮрады: форма
не онда орнатылған компоненттер арқылы программаның визуальды орындалуын
қҮрастыру және оларды пайдаланып, программалық код жазу.
1.5. Проектiнi сақтау және ашу
Проектiнi дайындап болған соң оны сақтау үшiн File-Save Project As
не File-Save All командасын беру керек. Егер проект алғаш рет сақталынып
жатса, онда модульдi сақтауды сҮралатын Save Unit1 As терезесi көрiнедi.
Проект сақталу үшiн арнайы бума дайындалмаған болса, ол Projects
(C:\Program Files\Borland\Delphi5\Projects) бумасында сақталады. Бiрақ
пайдаланушы Сақтау терезесiнде жаңа бума қҮрып, проектiнi сонда сақтағаны
жөн. Ол оны iздеп табуды жеңiлдетедi. Жаңа бума қҮру тәсiлi:
- сақтау сҮралатын терезенiң Жаңа бума қҮру түймесiн шерту. Бума
белгiшесi терезеде орналастырылып қойылады;
- клавиатурадан бума атын енгiзу;
- буманы екi рет шертiп, ашу;
- терезенiң Файл аты өрiсiне модуль атауын енгiзiп, Сақтау түймесiн
шерту. Модуль .pas кеңейтiлуi бойынша сақталып қойылады да, экранда
проект аты сҮралатын терезе көрiнедi;
- Файл аты өрiсiне проект атын енгiзiп, Сақтау түймесiн шерту. Проект
файлы .dpr кеңейтiлуi бойынша сақталады да, Негiзгi модуль атауы осы
атауға өзгертiледi. Ол программа атауы ретiнде қабылданады.
МҮндағы ескеретiн жайт: модуль мен проектiнi бiрдей атау бойынша
сақтауға да болады, мысалы, Calc1.pas, Calc1.dpr. Бiрақ модульдi басқа
проектiлерде де пайдалану мүмкiн. Сондықтан оларды түрлi атаулар бойынша
сақтау керек.
Сақтаулы проектiнi ашу үшiн File-Open Project командасының берiлуi
тиiс. Көрiнген терезеден қажеттi буманы ашып, онда көрiнген проект атауын
екi рет шертсе болғаны.
1.6. Программаны компиляциялау. ЕХЕ файл
Жаңа қҮрылған программаны (проектiнi) сақтаған соң, оны iске қосу
үшiн компиляциялау қажет. Ол үшiн берiлетiн команда: Project-Compile
Project (Проект-Проектiнi компиляциялау). Жүйенiң сәйкес күйге келтiрiлуiне
байланысты, iске қосу командасы берiлген кезде компиляциялау барысы
Compiling сҮхбаттық терезесiнде көрiнiп тҮрады (7-сурет).
7-сурет. Компиляциялау барысын көрсету терезесi
Компиляциялау командасы берiлген кезде Compiling терезесi экранда
көрiнбеуi ықтимал. Оны экранға шығару тәсiлi:
- Tools-Environment Options (Сервис-Күйге Келтiру) командасын беру.
Environment Options терезесi ашылады;
- терезенiң Preferences (Орнату) қосымша бетiн ашып, Compiling and
running (Компиляциялау және орындау) блогында орналасқан Show Compiler
progress (компиляциялау барысын көрсету) жалаушасын орнату.
Компилятор ерекшелеген жолда синтаксистiк қате болмай, қате оның
алдындағы жолда жiберiлуi де мүмкiн, мысалы, оған енгiзiлген команда соңына
нүктелi үтiр (;) таңбасы қойылмаған, т.б.
Қате түзетiлiп болған соң Iске қосу командасын қайта беру керек не Run-
Step Over (Iске қосу-Қадамнан бастап) командасын беруге болады.
Егер программада синтаксистiк қате бар болса, компиляциялау кезiнде
Delphi қате табылған жолды код терезесiнде ерекшелеп көрсетiп, қате
жiберiлген орынға курсорды орналастырады және қате типiн терезенiң төменгi
бөлiгiнде орналасқан терезеде көрсетiп, машина жҮмысын тоқтатады.
МҮндағы ескеретiн жайт: компилятор бiр қатенi төменгi терезеде екеу
етiп көрсетедi: бiрiншiсi - синтаксистiк қате жөнiнде мәлiмет, екiншiсi -
файлдың компиляцияланбағанын және орындалмайтынын хабарлау.
Проектiнi сақтау кезiнде Delhi PAS, DFM, DCU кеңейтулерi қосылатын үш
файл дайындап шығады. PAS - файлы – код терезесiндегi мәтiн көшiрмесi; DFM
файлында форма терезесiнiң iшiндегiсi сипатталады; DCU - файлы – екi
файлдың да машиналық нҮсқауға түрлендiру нәтижесi. Егер программада
синтаксистiк қате болмаса, компилятор оларды ехе файлға түрлендiрiп шығады
(файлдың аты проект атауымен бiрдей етiп жазылады да, оған .ехе кеңейтiлуi
қосылып қойылады). Ол Windows-қа кiрiстiрiлiп, проект файлы сақталған
бумада орналастырылады. Оны Windows жетекшiсi (сiлтеушiсi) терезесiнен
әдеттегiдей iске қоса беру мүмкiн.
II ТАРАУ. DELPHI ОРТАСЫНЫҚ ГРАФИКАЛЫҚ
МҮМКIНДIКТЕРI
2.1. ДАЙЫН ГРАФИКАЛЫҚ ФАЙЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ
2.1.1. Image компонентi және оның кейбiр қасиеттерi
Мысал. Формаға Image компонентiн орнатып, оның iшiне Clipart-та
сақталған глобустың суретiн (earth.bmp) енгiзу керек.
1. Жаңа проект ашып, формаға Image1 компонентiн орнату, оны қалаған түрде
кеңейту;
2. Компоненттi таңдап, қасиеттерiне мәндер меншiктеу (2-кесте) және Picture
(Сурет) қасиетiн екi рет шерту. Picture Editor терезесi көрiнедi.
2-кесте. Image1 компонентiнiң қасиеттерi
Қасиет Орнатылатын мән
Picture Компонент өрiсiне кескiн орнату
Width, Height Компонент өлшемi. Егер компонент мөлшерi кескiн
өлшемiнен кем болса және Autosize қасиетiнiң мәнi True
болса, өрiске кескiннiң бiр бөлiгi ғана орнатылады.
False (кескiн көлемiне байланысты компонент көлемiн
AutoSize автоматты түрде өзгерту)
True (компонент көлемiне байланысты кескiндi автоматты
Stretch (сығу, түрде масштабтау. Ол үшiн Autosize қасиетiне False
кеңейту) мәнiн меншiктеу керек).
True (формада кескiннiң көрiнуi)
Visible
3. Оның Load түймесiн шерту. Load Picture терезесi көрiнедi. Терезеге
Windows-та, Clipart-та және т.б. қосымшаларда сақталған кескiндердiң файл
атауларын шығаруға болады. Мысалы, Clipart-тағы файлдарды ашу үшiн
терезеден С:\ProgramFiles\Common Files\ Borlan Shared\ Images\ Splash\
16Color бумасын таңдау керек. 16Color бумасын ашқан кезде файлдар тiзiмi
көрiнедi.
8-сурет. Image компонентiнiң өрiсiне кiрiстiрiлген
earth.bmp суретi
4. Олардың iшiнен қажеттiсiн таңдап (earth.bmp) Aшу түймесiн шерту. Кескiн
Picture Editor терезесiне кiрiстiрiлiп қойылады. Одан әрi терезенiң ОК
түймесiн шертсе болғаны.
Форманың Image1 өрiсiне кiрiстiрiлген earth.bmp суретi 8-суретте
көрсетiлген. Image1 компонентiнiң Stretch қасиетiне True мәнi және AutoSize
қасиетiне False мәнi меншiктелгендiктен (2-кесте), сурет масштабты түрде
өрiске толық сыйып тҮр.
Picture объектiсiнiң LoadFromFile әдiсiн пайдаланып, суреттi өрiске
толық кiрiстiруге де болады (келесi тақырыпты қараңыз).
2.1.2. Графикалық файлдар форматы. TBitMap, TIcon,
TMetaFile кластары
Delphi графикалық файлдардың үш түрлi типiмен жҮмыс жасайды: биттiк
матрицалар, пиктограммалар және метафайлдар. МҮндай файлдар графикалық
кескiндердi сақтау және оқу тәсiлдерiмен ерекшеленедi.
Биттiк матрица (.bmp типтi файлдар) – суреттi кескiндегi әрбiр
пиксельге түс меншiктеу арқылы бейнелейдi;
Пиктограмма (.ico типтi файлдар) – өте шағын биттiк матрицалар. Олар
негiзiнен қосымшалардың шартбелгiлерiнде, жылдам түймелерде, мәзiр
пункттерiнде т.с.с. қолданылады. Пиктограмманы масштабтауға (Үлғайтуға,
кiшiрейтуге) болмайды;
Метафайлдар (Metafiles) – суреттiң арнайы командалардан тҮратын кодын
сақтайды (файл кеңейтiлуi - .wmf не .emf).
Биттiк матрицаларда, пиктограммаларда және метафайлдарда сақталған
кескiндердi анықтау үшiн - TРicture класының мҮрагерлерi TBitmap,
TMetafile, TIcon кластары қолданылады.
3-кесте
Файл типi Кеңейтiлуi
JPEGImagefile .jpg, .jpeg
Биттiк матрицалар (BtiMaps) .bmp
Пиктограммалар .ico
Enhanced Metafiles .emf
Metafiles .wmf
2.1.3. OpenPictureDialog, SavePictureDialog компопнеттерi.
Графикалық файлдарды көру үшiн қарапайым қосымша қҮру
Графикалық файлдарды қарап шығу үшiн қарапайым қосымша қҮру тәсiлi:
1. Жаңа проект ашып, формаға MainMenu1, Image1, OpenPictureDialog1
компоненттерiн орнату;
Форманың және Image1 компоненттерiнiң AutoSize қасиеттерiне True мәнiн
меншiктеу. Яғни қосымшаның жҮмыс iстеу барысында сурет өлшемiне байланысты
форма өлшемi өзгерiп отырады;
2. MainMenu1 комопнентiнiң Items қасиетiне екi рет шертiп, ашылған
Form1.MainMenu1 терезесiнде мәзiр қҮру:
- Caption қасиетiне Сурет сөзiн меншiктеу.
Form1.MainMenu1 терезесiн жабу. Форманың көрiнiсi 9-суреттегiдей болады;
9-сурет. Қосымшаны қҮру үшiн орнатылған компоненттер
3. Формадағы мәзiрдiң Сурет пунктiне екi рет шертiп, процедура қҮру:
Рrocedure TForm1.C1Click(Sender: TObject);
begin
if OpenPictureDialog1.Execute then
begin
Image1.Picture.LoadFromFile(OpenPic tureDialog1.FileName);
Image1.Stretch := True;
end;
end;
мҮндағы FileName – Picture қасиетi арқылы орнатылатын файл аты.
4. Iске қосу командасын берiп, көрiнген форма мәзiрiнiң Сурет пунктiне
шерту. Файлды ашу терезесi көрiнедi. ґткен тақырыптағы сияқты, 16Color
бумасын ашып, technlgy.bmp файлын екi рет шерту. Сурет форманың Image1
өрiсiне толық түрде кiрiстiрiлiп қойылады (10-сурет).
10-сурет. Графикалық файлдарды көрiп шығу қосымшасы
OpenPictureDialog компонентi сҮхбаттық файлды ашуға арналған Dialog
класының мҮрагерi. Оның ашатын терезесiнен графикалық файлдарды таңдауға
болады. Оларды пайдалану үшiн формада орнатып, сәйкес қасиеттерiн таңдау
не, жоғарыдағы сияқты, қажеттi программа қҮру керек.
SavePictureDialog (Суреттi сақтау терезесi) компонентi формада
салынған не ашылған суреттi сақтау үшiн қолданылады. Пайдалану тәсiлi
OpenPictureDialog компонентiне Үқсас.
2.2. IMAGE EDITOR КЕСКIН РЕДАКТОРЫ
2.2.1. Delphi ортасында қолдан сурет салу
Delphi қҮрамындағы Image Editor (кескiн редакторы) редакторын
пайдаланып, қолдан түрлi графикалық суреттер, геометриялық фигуралар
салуға, редакциялауға, сақтауға болады. Олар ағымдық бумада сақталады.
1. Жаңа проект ашып, Tools-ImageEditor (Сервис-Кескiн редакторы) командасын
орындау. Paint терезесiне Үқсас, Image Editor терезесi көрiнедi (11-
сурет).
11-сурет. Image Editor терезесi
2. File-New ( BitMap File (.bmp) командасын беру. BitMap Properties
сҮхбаттық терезесi шығады. Оның Size (ґлшем) панелiне енгiзiлген
өрiстерге сурет салатын терезенiң енi мен биiктiгiнiң өлшемдерiн (мысалы,
150, 150) енгiзiп, экранның түстер режимiн таңдау және ОК түймесiн шерту.
Image Editor терезесiнiң iшiне сурет салуға арналған BitMap1.bmp терезесi
кiрiстiрiлiп қойылады. Оны барынша кеңейту.
3. Терезеге қолдан автокөлiк суретiн салып (12-сурет), сақтау (салынған
суретке avto.bmp атауы берiлген).
12-сурет. Қолдан салынған автокөлiк
2.2.2. Командалық түймеге пиктограмма қҮру
Командалық түймеге пиктограмма қҮру тәсiлi:
1. Жаңа проект ашып, форма бетiне BitBtn1 компонентiн орнату;
2. Image Editor редакторын iске қосып, File-New ( Icon File (.ico)
командасын беру. Экранда Icon Properties терезесi көрiнедi (13-сурет).
13-сурет.
Icon Properties терезесi
Терезеден пиктограмманың өлшемiн (Size) және түс режимiн (Colors)
таңдап, ОК түймесiн шерту;
3. Пиктограмманы қолдан салып, сақтау (14-сурет);
14-сурет. Қолдан салынған пиктограмма
4. Image Editor терезесiн жауып, формадағы BitBtn1 командалық түймесiнiң
Glyph қасиетiне екi рет шерту;
5. Терезедегi Load... түймесiн шертiп, ашылған Load Picture терезесiнен
қажеттi пиктограмманы (brush_i.ico) таңдап, ОК түймесiн шерту (форманың
Icon қасиетiн таңдап, осы тәсiлмен пиктограмманы формаға орнату);
6. Пиктограмма командалық түйме бетiне орналасады (15-сурет);
15-сурет.
Түйме бетiндегi пиктограмма
2.2.3. Ресурстық файлдар қҮру және пайдалану.
Курсор формасын өзгерту
Курсор формада және программа терезелерiнде нҮсқама түрiнде көрiнедi.
Оны басқа стандартты не қолдан дайындалған түрде көрсетуге болады.
Курсордың стандартты түрлерiнiң тiзiмi компоненттердiң Cursor
қасиетiне енгiзiлiп қойылған. Мысалы,
crArrow (нҮсқама)
crHourGlass (қҮмсағат)
crCross (крест)
crHandPoint (қолмен көрсету)
crlBeam (бөрене), т.б.
Программамен жҮмыс iстеудiң түрлi кезеңдерiнде көрсеткiш түрлi
түрлерде көрсетiлетiнi белгiлi. Мысалы, Үзақ процестiң орындалу барысында
ол қҮмсағат түрiнде көрiнедi. Процесс аяқталған кезде бастапқы нҮсқама
түрiне ауысады.
Мысал. Формада көрсеткiштi крест түрiнде көрсету керек. Егер ол
Button1 компонентiнiң үстiне әкелiнсе, қҮмсағат түрiне айналсын.
Ол үшiн жаңа проект ашып, формаға Button1 компонентiн орнату керек.
Одан әрi компоненттер қасиеттерiне төмендегi мәндердi меншiктеп, iске қосу
командасын беру жеткiлiктi.
Компонент Қасиет Мән
Form1 Cursor crCross
Button1 Cursor crHandPoint
Көрсеткiштi стандартты емес түрде қолдан суретiн салып дайындауға
болады:
- жаңа проект ашып, Tools-ImageEditor (Сервис-Сурет редакторы) командасын,
көрiнген терезеден File-New Resource File [.res] (Файл-Жаңа ресурстық
файл) командасын беру. Res кеңейтiлуiмен жазылатын ресурстық файлдарды
қҮру терезесi ашылады;
- Терезенi оң түймемен шертiп, көрiнген контекстi мәзiрден New-Cursor
командасын беру. Терезенiң Contensеs бөлiмiнде Cursor белгiшесi қҮрылып,
оған Cursor1 файлы жазылып қойылады;
- Контекстi мәзiрдi пайдаланып не Resource-Rename командасын берiп, Cursor1
атауын бас әрiптермен жазылған басқа атауға өзгерту (мысалы, MYCURSOR);
- Көрсеткiш өлшемiн белгiлеу. Ол үшiн терезенiң оң бөлiгiн шертiп, көрiнген
контекстi мәзiрден SetHotsPot не Cursor-SetHotsPot командасын беру
(не курсор атауын екi рет шертiп, ашылған MYCURSOR терезесiнен Cursor –
SetHotsPot командасын беру). Ашылған сҮхбаттық терезенiң Horisontal[x],
Vertical[x] өрiстерiне сәйкес мәндер енгiзiп (мысалы 8 және 6), ОК
түймесiн шерту. Одан әрi терезеге қолдан көрсеткiш суретiн салып шығуға
болады.
16-сурет. Қолдан көрсеткiш салынатын терезе
Терезеде қолдан көресткiш салып, оған MyCur.res атауы берiлген кезде
терезенiң көрiнiсi 16-суретте көрсетiлген.
Егер бәрi дҮрыс болып шықса, Untitled1.res терезесiн белсендiру керек.
Одан әрi, File-Save As командасын берiп, файлды Cursor не басқа атаумен
сақтау мүмкiн, мысалы, MyCur.res. Дайындалған көрсеткiштi форма бетiне
шығаруға болады.
Жаңа проект формасының OnCreate оқиғасын өңдеуiш қҮру (алдымен мҮнда
{$R *.DFM}) қатарының соңына {$R MyCur.res} қатары жазылуы тиiс. Ол
MyCur.res файлын программаның ресурстық файлына қосып қояды):
{$R*.DFM}
{$R MyCur.res}
Procedure TForm1.FormCreate(Sender : TObject);
begin
курсор формасын тiркеу
Screen.Cursor:=LoadCursor(Hinstance , ‘MYCURSOR’);
Cursor:=1;
end;
Программаны iске қосқан соң формада стандартты емес көрсеткiш көрiнедi
(Screen.Cursor индексi кез келген Integer типтi мән болуы мүмкiн).
2.3. КАНВА – СУРЕТ САЛУ КЕНЕБI
2.3.1. TCanvas, TPen, TBrush, TFont кластары. OnPaint оқиғасы
Delphi-дiң графикалық режимiнде координаттар жүйесiнiң формада
орналасуы дағдылы Паскальдағы сияқты. Графиканы пайдалану TCanvas класына
негiзделген (Canvas – канва, сурет салу кенебi). Мысалы, экранда көрiнген
форма мен басқару элементтерiнiң облыстары – Delphi-де салынған канвалар
(кенептер). Кенепке графикалық информация шығарылған соң, ол осы облыс
жабылғанша көрiнiп тҮрады.
Түрлi суреттер мен графиктер салу үшiн TCanvas класына туынды үш класс
пайдаланылады: Windows шрифтi үшiн – TFont, түрлi сызықтарды сызу үшiн TPen
және тҮйық фигуралар iшiн бояу үшiн – TBrush (font – шрифт, реn – қалам,
қаламҮш, brush – бояу жаққыш).
Олардың кейбiр қасиеттерi мен әдiстерi 4-7 кестелерде берiлген (Реn,
Font, Brush объектiлерi Canvas объектiсiнiң қасиеттерi).
4-кесте. TРen қасиеттерi
Қасиет Тағайындама
Color Қалам арқылы салынған сызықтың түсi (15 түрлi)
Style Қалам арқылы салынған сызықтың стилi. Мүмкiн мәндер:
psSolid (тҮтас сызық), psPash (пунктирлiк), т.б.
Пиксель өлшемi бойынша сызық қалыңдығы
Width Сызу режимi (сызықтың ортамен өзара байланысы).
Mode Мысалы, қасиетiне pmXor мәнi орнатылып, сызылған сызық
қайта сызылса, өшiп қалады; pmBlack – сызық түсi
әркезде қара түстi; pmWhite – сызық ақ түстi, т.б.
5-кесте. TFont қасиеттерi
Қасиет Тағайындама
Color Шрифт түсi
Name Шрифт аты (мысалы, TimesKaz)
Style Шрифт стилi (жартылай қалың, курсив, т.б.) Мысалы,
программада шрифтi жартылай қалың, курсив ету
операторының жазылуы: Form1.Canvas.Font.Style :=
[fsBold,fsItalic]
Size Пиксель өлшемi бойынша шрифт биiктiгi
6-кесте. TBrush қасиеттерi
Қасиет Тағайындама
Color Бояу жаққыш түсi (объектiнiң боялу түсi) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I ТАРАУ. DELPHI программалау ортасы
1. Delphi-дi iске қосу. Delphi ортасы. Проект. Форма. Қасиеттер.
2. Оқиға. Код терезесi. Әдiс.
3. Компоненттер палитрасы.
4. Компоненттердi пайдаланып қарапайым проект құру.
5. Проектiнi сақтау және ашу.
6. Программаны компиляциялау. ЕХЕ файл.
II ТАРАУ. DELPHI-дiң графикалық мүмкiндiктерi және қолданбалары.
2.1. Дайын графикалық файлдарды қолдану
2.1.1. Image компонентi және оның кейбiр қасиеттерi.
2.1.2. Графикалық файлдар форматы. TBitMap, TIcon және
TMetafile кластары
2.1.3. OpenPictureDialog және SavePictureDialog компоненттерi.
2.1.4. Графикалық файлдарды көрiп шығу үшiн қарапайым қосымша құру
2.2. Image Editor редакторы
2.2.1. Image Editor редакторында сурет салу
2.2.2. Командалық түймеге пиктограмма құру
2.2.3. Ресурстық файлдар құру және пайдалану
2.2.4. Курсор көрсеткiшiн өзгерту
2.3. Канва – сурет салу кенебi
2.3.1. Канва қасиеттерi мен әдiстерi
2.3.2. Функция графигi.
2.3.3. Chart компонентi. Диаграмма тұрғызу.
2.3.4. Shape компонентi.
2.4. Анимация
2.4.1. Animate, ProgressBar компоненттерi
2.4.2. Графикалық объектiлердi қозғалту. Ttimer компонентi.
2.4.3. Биттiк кескiндердi қозғалту
2.4.4. Сурет бөлiгiн көшiру, жылжыту тәсiлдерi
2.4.5. Базалық нүкте әдiсi
2.5. Қарапайым графикалық редактор
Қорытыныды
Пайдаланылған әдебиеттер
КIРIСПЕ
Жоғарғы деңгейлi программалау тiлдерi жарыққа шыға бастағаннан берi
көптеген программалау тiлдерi пайда болды. Қазiргi кезде олар процедуралық,
логикалық және объектiлi – бағдарлы болып үш түрге бөлiнедi. Мысалы,
дәстүрлi (“классикалық”) процедуралық программалау тiлдерi – Фортран,
Бейсик, Паскаль, логикалық тiлдер – ЛИСП, Пролог. Есептеуiш техниканың
қарқынды дамуы және программалық жабдықтауды тиiмдi дайындауға қажеттiлiк
нәтижесiнде соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа шыққан және объектiлi-
бағдарлы программалау (ОБП) негiзiнде құрылған программалау тiлдерi –
Borland C++ for Windows, Object Pascal және визуальды Microosoft Visual
Basic, Borland Delphi.
Процедуралық программалау тiлдерiнде программаның жұмысы операторларды
ретiмен орындау бойынша, ал, логикалық программалау тiлдерiнде ол қатаң
логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгiзу ретiнде қарастырылған
болатын. Объектiге бағдарлы оқиғалық программалау тiлiнде программаның
жұмысы негiзiнен оқиғалар тiзбегiнен және түрлi объектiлердiң осы
оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуальды түрлерi - Visual Basic тiлi
QBasic программалау тiлi негiзiнде, Delphi тiлi Object Pascal тiлi
негiзiнде құрылған. Олар, әсiресе, Delphi программалау тiлi – кез келген
қосымшаны дайындауға болатын жылдамдығы тез, қуатты тiл.
Delphi-дiң бiрiншi нұсқасы 1994 жылы жарыққа шығып, кейiнгi жылдары
оның бiрте-бiрте кеңейтiлген 2, 3, 4, 5, 6 нұсқалары жарық көрдi. Мысалы, 5-
нұсқа 1999 жылы, 6-нұсқа 2001 жылдың мамыр айында жарыққа шықты.
Дәстүрлi Паскаль оқып үйренуге жеңiл және MS DOS жүйесiнде программа
дайындауға ең жақсы құрылымдық программалау тiлi екенi белгiлi. Delphi-де
Паскаль тiлiнде орындау мүмкiн және мүмкiн емес күрделi процестердi
программалауға болады. Delphi-дiң негiзгi ерекшелiгi – онда қосымша құруда
компоненттiк және объектiлiк тәсiлдер пайдаланылады (Windows ортасында
пайдаланатындықтан, Delphi-де программаны көбiнесе қосымша деп атайды). БҮл
программалау технологиясына нағыз революция жасады деуге болады.
Компоненттiк тәсiлдiң мәнiсi жеңiл: әр қосымша кiтапханасы программалау
ортасында дайындалып, арнайы iс-әрекеттердi орындайтын компоненттер
элементтерiнен жинақталады. Олар жеткiлiксiз болса, объектiнi өңдеуге
арналған үстеме программа құрылады. Delphi-де қолданылатын негiзгi
кiтапхананы визуальды компоненттер кiтапханасы (VCL, Visual Component
Library) деп атайды. Компоненттер панелiнде топ – тобымен жинақталған,
жүздеген кластарға тиiстi, стандартты компоненттер бар. Пайдаланушы жаңа
компонент дайындап, оны осы панельге қосуына да болады.
Delphi Windows жүйесiнде программалаудың ыңғайлы қҮралы. Онда көптеген
операторларды пайдаланып программа дайындау, программа мәзiрiн қҮру,
анимация, мультимедиа процестерiн Үйымдастыру, OLE технологиясын
пайдаланып, басқа офистiк қосымшаларды шақыру, олармен жҮмыс iстеу және
т.б. iс-әрекеттердi орындау да мүмкiн. Көптеген операторлардың жазылуы
Турбо Паскальдағы сияқты.
Delphi екi түрде дайындалған: бiрiншiсi – күрделi қосымшаны бiрлесiп
дайындаушылар үшiн (Delphi Client – Server), екiншiсi – қалған
программалаушылар үшiн (Delphi for Windows). Соңғысы ыңғайланып,
қысқартылып алынған түрi. Ол тек маман программаушылар емес, барлық Delphi
- мен жҮмыс iстеушiлерге арналған. әдетте пайдаланылатыны – екiншi түр.
Delphi-дi Паскаль программалау тiлiмен жҮмыс iстеген адамдардың
меңгеруi көп қиындық келтiрмейдi. Бiрақ, мҮнда программалауды үйрену үшiн
объект, оқиға, қасиет түсiнiктемелерiмен еркiн танысып, онда компоненттердi
пайдалану және әдiстер деп аталатын түрлi командалардың жазылу түрлерiн
бiлу қажет. Жалпы, Delphi-де пайдалылатын процедуралар (әдiстер) мен түрлi
кластарға, компоненттерге енгiзулi мәндер меншiктелетiн қасиеттер көп.
Нақты есептердi шешу программаларын құруды үйрену арқылы ғана Delphi-де
программалауды үйренуге болады. Ол үшiн кiтапқа енгiзiлген программаларды
iс жүзiнде орындап, оларға түрлi өзгерiстер енгiзiп, жаттығу да мүмкiн.
Жетiстiк тек тәжiрибеге байланысты.
Delphi-дiң мүмкiндiктерiн бiр кiтапқа сыйғызу мүмкiн емес. МҮнда
студенттер мен өз бетiнше оқып үйренушiлер үшiн қажеттi негiзгi материалдар
қарастырылған, Delphi-дi терең оқып-үйренiп, күрделi қосымшаларды
дайындауға машықтанушылар үшiн кiтап соңына әдебиеттер тiзiмi енгiзiлген.
I ТАРАУ. DELPHI ПРОГРАММАЛАУ ОРТАСЫ
1.1. Delphi-дi iске қосу. Delphi интерфейсi. Проект.
Форма. Қасиеттер. Қасиеттер терезесi
Windows жүйесiнде Delphi ортасын iске қосу үшiн оны алдын-ала
компьютерге орнату қажет. Орта компьютерге орнатылған соң, Delphi-дi iске
қосу командасы:
Iске қосу - Программалар - Borland Delphi 6 ( Delphi 6
Нәтижеде экранда Delphi интерфейсi көрiнедi (1-сурет).
1.1-сурет. Delphi ортасы
1 - Delphi 5-тiң негiзгi терезесi;
2 - Форма (Form1);
3 - Объект инспекторы терезесi (Object Inspector).
Ортада программа құруға арналған модуль терезесi да iске қосылады
(Unit1.pas). Форма терезесiнiң астында орналасқандықтан, ол экранда
көрiнбейдi.
Delphi интерфейсiнiң құрамына негiзгi мәзiр, аспаптар панелi және
компоненттер палитрасы (2-сурет) енгiзiлген. Негiзгi мәзiр
2-сурет. Delphi-дiң негiзгi терезесi
пункттерiне (iшкi мәзiрлерге) Delphi-де жұмыс iстеу командалары, аспаптар
панелiне iшкi мәзiрлерге енгiзiлген негiзгi командаларды орындайтын
түймелер орналастырылған.
Delphi-де дайындалатын программа проект деп аталады. Форма -
программаны дайындау алдында ашылатын, программаның сұхбаттық терезесi.
Delphi алғашқы рет iске қосылған кезде формаға Form1 атауы берiледi (1-
сурет). Оның жиектерiне тышқан көрсеткiшiн орналастырып, ол екi жақты
нҮсқама түрiне айналған кезде форманы кеңейтуге не қысуға болады.
Программа пайдалану үшiн форма бетiне түрлi компоненттер орнатылады.
Негiзгi компоненттер Delphi терезесiнiң компоненттер палитрасында
орналасқан.
Форманың және форма бетiне енгiзiлетiн компоненттердiң түрлi
қасиеттерi бар. Олар объектiнiң түрлi мүмкiндiктерiн сипаттап, ағымдық
күйiн анықтайды. Мысалы, форма қасиеттерi - форма тақырыбының мәтiнi,
өлшемi, экранда орналасуы, түсi т.б. Delphi iске қосылған кезде форма
қасиеттерiне алғашқы ағымдық мәндер меншiктелiп қойылады.
Форманы, онда орнатылған компоненттi қосымша құру үшiн дайындау оның
кейбiр қасиеттерiнiң мәндерiн өзгертуден басталады. Қасиеттер тiзiмi Объект
инспекторы (Object Inspector) терезесiне енгiзiлген. Тiзiмдi инспектор
терезесiне шығару үшiн керектi объектiнi (форманы не формада орнатылған
форма компонентiн) таңдау керек. Инспектор терезесiнiң жоғарғы қатарына
таңдалған объект атауы жазылып қойылады. Delphi iске қосылған кезде
форманың алғашқы қасиеттер терезесi 1-суретте көрсетiлген. Қасиеттер
терезесiнiң екi қосымша бетi бар: Properties (Қасиеттер) және Events
(Оқиғалар). Терезе ашылғанда екi бағанға енгiзiлген жазулардан тҮратын оның
Properties бөлiмi ашылулы тұрады (1-сурет). Бiрiншi бағанда – қасиет
атаулары жазылған, екiншi бағанға – олардың мәндерi енгiзiледi.
Объект қасиетiн программа (программалық код) iшiнде орнатуға болады.
Мысалы, форма тақырыбы шрифтiнiң өлшемiн 14 ету үшiн программаға
Form1.Font.Size := 14 меншiктеу операторын енгiзуге болады.
Экранда қасиеттер терезесi көрiнбесе, оны шығару үшiн View-Object
Inspector командасын беру жеткiлiктi. Ол ±11 клавишi басылған кезде де
көрiнедi.
Ескерту. Жаңа проект iске қосылған кезде алдымен Delphi Direct
терезесi iске қосылуы мүмкiн. Терезеден Delphi News бумасын таңдау
жеткiлiктi.
1.2. Оқиғалар. Программалық код терезесi. әдiс
Delphi-де программалар оқиғалар арқылы басқарылады. Мысалы,
пайдаланушы программа құру үшiн алдымен формаға компонент орнатып формада
орналастырылған компоненттi тышқан арқылы шертуi мүмкiн. Осы iс-әрекет
(тышқанның шертiлуi) оқиға деп аталады. Яғни, оқиға - программаның жҮмыс
iстеуi барысында объект жағдайын өзгертетiн белгiлi бiр iс-әрекеттi
шақырады.
Delphi-де әр оқиғаға атау берiлiп қойылған. Мысалы, компоненттер
палитрасының Button түймесi арқылы формада орнатылған Button1 компонентiн
шерту Click (Шерту) оқиғасын шақырады.
Объектiге байланысты түрлi оқиғалар бар. Мысалы, формаға байланысты
оқиғалар саны – 35 (3-сурет). Олар қасиеттер терезесiнiң Events қосымша
бетiне енгiзiлген. Терезеде оқиға атауларының алдына On префиксi
(қосымшасы) тiркестiрiлiп жазылған. Ол - атаудың оқиға екендiгiн бiлдiретiн
белгi.
3-сурет. Форма оқиғалары
Delphi ортасында жиi қолданылатын оқиғалар:
OnClick – тышқан түймесiн бiр рет басу;
OnDblClick – тышқан түймесiн екi рет басу;
OnKeyDown – клавиштi басу;
OnKeyUp – басылған клавиштi босату;
OnMouseDown – тышқан түймесiн басу;
OnMouseUp – тышқан түймесiн босату;
OnMouseMove – тышқан көрсеткiшiн жылжыту;
OnCreate – форманы екi рет шерту, т.б.
Delphi-де программа (проект) екi бөлiмнен тұрады: алғашқыда автоматты
түрде project1 атауы берiлетiн проект файлы (негiзгi модуль) және unit1.pas
атауы берiлетiн модуль. Олар жеке терезелерде орналастырылған. Модульге
оқиғаларға сәйкес iс-әрекеттердi орындайтын программа мәтiнi (процедуралар)
енгiзiледi (олар 1.4-тақырыпта кең түрде қарастырылған). Программа мәтiнiн
программалық код деп, терезенi программалық код терезесi не қысқаша
редактор терезесi деп те атайды. Оны экранға шығару тәсiлдерi:
- форманы жабу (жабу түймесiн шерту);
- код терезесiнiң бiр шетi форма астында көрiнiп тҮрса,
оны шерту. Терезе белсендiрулi түрде ашылады да, онда процедура дайындамасы
(үлгiсi) көрiнедi. Оның тақырыбы нүкте арқылы бөлiнген класс және процедура
атауларынан тҮрады (4-сурет), т.б.
Формадан код терезесiне өту және код терезесiнен формаға өту үшiн
F12 клавишiн басу жеткiлiктi. 4-суретте көрiнiп тұрғаны – код терезесiне
енгiзiлген процедура дайындамасы. Оқиғаға байланысты құрылатын процедура
оқиғаны өңдеуiш не оқиғаны өңдеу процедурасы делiнедi. Процедура
дайындамасының жазылу түрi:
Procedure атау (Sender : TObject);
сипаттау бөлiмi
begin
процедура денесi
end;
мҮндағы Sender параметрi құрылатын процедураның қай класқа тиiстiлiгiн
анықтайды.
Терезенiң сол бөлiгiндегi - браузер терезесi. Онда код терезесiнде
барлық жарияланулардың қҮрылымын көрiп шығуға болады.
4-сурет. Программалық код терезесi. Онда көрiнген процедура дайындамасы
Кез келген программа program сөзiнен басталатын проект файлы мен бiр
не бiрнеше модульдерден тҮрады да, қолдан құрылатын программа модуль iшiне
енгiзiледi. Проект файлы dpr, модуль pas кеңейтiлуi бойынша сақталады.
Проект файлын негiзгi модуль деп атайды. Негiзгi модульдiң мазмҮны
проектiнiң жалпы сипаттамасынан тҮрады. Delphi iске қосылған кезде оны ол
автоматты түрде дайындап шығады. Негiзгi модульге ерекше жағдайлардан басқа
кездерде қосымша нҮсқаулар енгiзудiң қажетi жоқ. Негiзгi модуль (проект):
program Project1;
uses
Forms,
Unit1 in 'Unit1.pas' {Form1};
{$R *.RES}
begin
Application.Initialize;
Application.CreateForm(TForm1, Form1);
Application.Run;
end.
мҮндағы,
Project1 – негiзгi модуль (проект) атауы. Проектiнi дайындап, жаңа
атау бойынша сақтаған кезде ол соңғы атауға алмастырылып қойылады;
Uses (қолдану) – Турбо Паскальдағы сияқты, қызметшi сөз. Оның соңына
программада пайдаланылатын стандартты (кiтапханалық) Forms модулi мен
Delphi-дiң модульге алғашқы рет меншiктеген атауы (Unit1) жазылған. Unit1-
ден соң оның қайсы модульдiк файлда құрылатыны (in ’Unit1.pas’) және онымен
байланысты форма атауы көрсетiледi ({Form1}).
{$R*.RES} – нҮсқау. Ол компиляторға қосымшаның (Windows көмегiмен
дайындалған қолданбалы программаның) қор сипаттамаларын, мысалы,
шартбелгiлер (пиктограммалар) сақталған файлды және т.с.с. пайдалану
керектiгiн көрсетедi (файлдың кеңейтiлуi - .res);
Begin - end операторларының аралығына енгiзiлген соңғы бөлiм -
қосымшаның алғашқы жүктелуiн қамтамасыз ететiн әдiстер (Delphi-де арнайы iс-
әрекеттi орындайтын процедура, функция және командалар әдiстер делiнедi):
Application.Initialize – қосымша объектiсiн инициалдау (программаны
алғашқы рет дайындау) әдiсi;
Application.CreateForm – проект қҮрамына енетiн форманы дайындап,
экранда көрсету әдiсi (create - қҮру);
Application.Run – программаны iске қосуды қамтамасыз ету әдiсi.
Delphi-де әдiстiң командалық түрде жазылуы:
Объект.әдiс
Мысалы, Application.Initialize – Application объектiсiнiң Initialize әдiсiн
орындау.
Кейбiр жағдайда бөлiмге проект сақталатын бума атын меншiктеу
командасын қосып қою да мүмкiн, т.б.
Delphi-де программаның орындалуы автоматты түрде негiзгi модульдi
орындаудан басталады.
Модуль – түрлi iс-әрекеттердi орындауға арналған программа бөлiмi.
Модуль тақырыбы Unit (модуль) қызметшi сөзiнен басталып, соңына
әдеттегiдей нүктелi үтiр (;) таңбасымен аяқталатын модуль атауы жазылады.
Delphi-дiң модульге алғашқы рет меншiктейтiн атауы: Unit1. Жаңа проект
ашылған кезде модуль дайындамасы да автоматты түрде қҮрылады:
unit Unit1;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Classes,
Graphics, Controls, Forms, Dialogs;
type
TForm1 = class(TForm)
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
Form1: TForm1;
implementation
{$R *.DFM}
end.
Интерфейс (interface) бөлiмi interface кiлттiк сөзiмен басталады да,
оған келесi бөлiмдер енгiзiледi: uses – Турбо Паскальда пайдаланатын бөлiм
сияқты, оған стандартты модуль атаулары жазылады, бөлiмге пайдаланушы
дайындаған модуль атауын кiрiстiрiп қою да мүмкiн. Одан әрi, Delphi
дайындаған форма типi сипатталады (онда өрiстер, қасиеттер, компоненттер
сипатталып, олардан соң модульде жазылатын процедуралар мен функциялар
(программа элементтерi) жарияланады, т.б.).
Private (жеке, дербес) бөлiмiне тек ағымдық модульге тиiстi элементтер
енгiзiлуi мүмкiн (элемент – өрiстер, әдiстер, қасиеттер мен оқиғалар);
Public (көпшiлiк) бөлiмiнiң iшiнде ағымдық модульге қол жеткiзуге болатын
кез келген программа не модульдiң көрiнетiн элементтерi, облыстары
енгiзiледi. Олар класқа енетiн элементтердiң пайдалану облыстарын ғана
анықтайтын болғандықтан, әдетте (көп жағдайда) олар бос көрiнедi.
Implementation (iске асыру,орындау) бөлiмiндегi {$R*.DFM} – .dfm
кеңейтiлуi бойынша жазылған файлды пайдалану нұсқауы. Ол модульдi оған
сәйкес форманың сипаттамасымен байланыстырады (файлға форма қасиеттерiнiң
мәндерi жазылып қойылған. Ол формада орнатылған компоненттер қасиеттерiнiң
де сипаттаммаларын бойында сақтайды. Қасиеттер сәйкес Object Inspector
терезесiнде көрiнедi). Одан соңғы қатарларға программалаушы Delphi тiлiнде
қажеттi процедураларды қолдан кiрiстiру керек. Олардың iшiндегi оқиғаны
өңдеуiш процедуралардың тақырыптары модульдiң интерфейс бөлiмiнде автоматты
түрде жазылып қойылады.
Кейде модульдiң соңына инициалдау (initialization) бөлiмi енгiзiледi.
Бөлiм модуль айнымалыларын инициалдап (бастапқы мәндер берiп), программаны
дайындау үшiн қажет. Егер ол толтырылса, бҮл бөлiм басқаруды программа
денесiне беруден бҮрын орындалады. Бөлiм нұсқауларын begin және end
кiлттiк сөздерiнiң арасына енгiзу керек. Жоғарыда көрсетiлген сияқты, бөлiм
толтырылмаса, begin сөзi жазылмай, оған тек end. сөзi енгiзiледi. Ол -
модульдiң соңын бiлдiретiн кiлттiк сөз.
1.3. Компоненттер палитрасы
Delphi-де программа дайындау үшiн компоненттiк тәсiл пайдаланылған:
пайдаланушы программаларының кiтапханасы программалау ортасымен бiрге
Үсынылатын, белгiлi бiр iс-әрекеттi орындайтын компоненттерден жинақталады,
ал олар форма терезесiне енгiзiледi. Компоненттiк тәсiл программалау
технологиясына нағыз төңкерiс жасады деуге болады, себебi, компоненттердi
пайдалану программа жҮмысын күрделi түрде жеңiлдеттi.
Компоненттер кiтапханасын визуальды компоненттер кiтапханасы (Visual
Component Library, VCL) деп атайды. Онда түрлi компоненттер жинақталып
(Delphi 5-те олардың саны 200-ден артық), олар түрлi атаулы 19 бетке
орнатылып қойылған.
Жиi қолданылатын беттер мен компонеттер 1-кестеде көрсетiлген:
1-кесте
Standard ҚҮрамына жиi қолданылатын компонеттер енгiзiлген
стандартты бет.
Additional Стандартты беттi толықтырушы қосымша бет.
Win32 Windows 9598 стилiнде қолданылатын 32-биттiк компонеттер
System Таймер, плеер т.с.с. жүйелiк компонеттер бетi
DataAccess Берiлгендердi BDE арқылы басқару бетi
DataControls Берiлгендердi басқару бетi
InterBase InterBase программасымен тiкелей байланыс
Midas Берiлгендер қорын басқару қосымшаларын қҰру
Internet Инетрнет – Интернетпен жҰмыс iстейтiн қосымшалар қҮру
QReport Есептер даярлау
Dialogs “Open file”, т.с.с. сҰхбаттық терезелердi пайдалану
Standard бетiнiң кейбiр компоненттерi:
Label Мәтiндi шығару
Edit Бiр жолдық мәтiндi енгiзу және редакциялау
Memo Көп жолдық мәтiндi енгiзу және редакциялау
Button Командалық тұйме қҰру
Panel Компоненттердi топтастыру контейнерi
MainMenu Мәзiр қҮру
Additional бетiнiң компоненттерi:
BitBtn Бетiне биттiк бейне орнатуға болатын командалық түйме
Image Графикалық кескiндердi шығару (бейнелеу)
Shape Форма бетiне түрлi геометриялық фигураларды шығару
Chart Диаграммалар мен графиктер тҮрғызу
Win32 бетiнiң компоненттерi:
Animate Дыбыссыз клиптердi орындау
ProresBar Орындалуы бiршама уақыт алатын процестердi бейнелеу
System бетiнiң компоненттерi:
Timer Қосымшада уақыт интервалын беру
PaintBox Форма бетiнде сурет салуға болатын облыс қҮру
Dialogs бетiнiң компоненттерi:
OpenPictureDialog Графикалық файлдарды ашу сҮхбаттық терезесiн
пайдалану
SavePictureDialog Графикалық файлдарды сақтау сҮхбаттық терезесiн
пайдалану
Аталған компоненттердi пайдалану мысалдары 2-тарауда келтiрiлген.
Пайдаланушы жаңа компонент дайындап, оны компоненттер панелiне қосып қоюына
болады.
1.4. Компоненттердi пайдаланып қарапайым проект қҮру
Формада орнатылған Label, Edit компоненттерiнiң Caption, Text
қасиеттерiне программа арқылы қол жеткiзу – Паскальдағы жазу өрiсiне қол
жеткiзу сияқты. Алдымен объект атауы жазылып, одан соң нүкте қойылады да,
оның соңына қасиет атауы енгiзiледi. Қасиетке мән меншiктеу тәсiлi
әдеттегiдей. Мысалы:
Label1.Caption:=’Бiз студенттермiз’;
Edit1 өрiсiне енгiзiлген қарапайым мәтiндi (S) Label1 өрiсiне шығару
да мүмкiн. Ол үшiн процедура денесiн мынадай етiп алу жеткiлiктi
(Edit1.Text - Edit1 объектiсiнiң Text қасиетiн программа арқылы орнату
әдiсi):
var s : string;
begin
s := Edit1.Text;
Label1.Caption := s;
end;
1-Мысал. Екi санның көбейтiндiсiн есептейтiн қосымша қҮру керек.
1. Delphi-дi iске қосып, жаңа проект қҮру. Компоненттер палитрасынан Edit1,
Edit2, Label1, Label2, Label3, Panel1, Button1 компоненттерiн форма
бетiне 5-суреттегiдей етiп орнату;
5-сурет. Компонеттер орнатылған форма
2. Форманың және оның компонеттерiнiң қасиеттерiн орнату:
Компонент Қасиет Меншiктелетiн мән
Form1 Font Times Kaz, 10
Caption Сандарды кобейту
Edit1 Text - (бос ету)
Edit2 Text - (бос ету)
Label1 Caption 1-сан
Label2 Caption 2-сан
Label3 Caption Нәтиже
Panel1 Caption - (бос ету)
Button1 Caption Есептеу
3. Формада Есептеу (Button1) түймесiн екi рет шерту. Click оқиғасы
процедурасының дайындамасы көрiнедi. Оның тақырыбы:
Procedure TForm1. Button1Click (Sender : TObject);
4. Процедура денесiн енгiзу:
Рrocedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject);
Begin {негiзгi програма}
Меншiктеу
Panel1.Caption:=Edit1.Text+'*'+Edit 2.Text+'='+
FloatToStr(StrToFloat(Edit1.Text)*S trToFloat(Edit2.Text));
end;
Фигуралық жақшалар iшiне ({ }) жазылған мәтiн – түсiнiктеме (Турбо
Паскальдағы сияқты); Delphi-де бiр жолдық түсiнiктеменi қос көлбеу сызықтан
( ) соң жазуға да болады (процедураны қараңыз).
5. Iске қосу командасын беру (±9);
Программа компиляцияланып шыққан соң, жүйе “Сандарды көбейту” тақырыбы
жазылған форманы экранға шығарады;
6. 1-сан және 2-сан өрiстерiне мәндер енгiзу (-8 және 91);
7. “Есептеу” түймесiн шерту. Panel1 өрiсiне нәтиже жазылып қойылады (6-
сурет).
6-сурет. Нәтиже шығарылған форма
Delphi-де визуальды программалау тәсiлi екi процестен тҮрады: форма
не онда орнатылған компоненттер арқылы программаның визуальды орындалуын
қҮрастыру және оларды пайдаланып, программалық код жазу.
1.5. Проектiнi сақтау және ашу
Проектiнi дайындап болған соң оны сақтау үшiн File-Save Project As
не File-Save All командасын беру керек. Егер проект алғаш рет сақталынып
жатса, онда модульдi сақтауды сҮралатын Save Unit1 As терезесi көрiнедi.
Проект сақталу үшiн арнайы бума дайындалмаған болса, ол Projects
(C:\Program Files\Borland\Delphi5\Projects) бумасында сақталады. Бiрақ
пайдаланушы Сақтау терезесiнде жаңа бума қҮрып, проектiнi сонда сақтағаны
жөн. Ол оны iздеп табуды жеңiлдетедi. Жаңа бума қҮру тәсiлi:
- сақтау сҮралатын терезенiң Жаңа бума қҮру түймесiн шерту. Бума
белгiшесi терезеде орналастырылып қойылады;
- клавиатурадан бума атын енгiзу;
- буманы екi рет шертiп, ашу;
- терезенiң Файл аты өрiсiне модуль атауын енгiзiп, Сақтау түймесiн
шерту. Модуль .pas кеңейтiлуi бойынша сақталып қойылады да, экранда
проект аты сҮралатын терезе көрiнедi;
- Файл аты өрiсiне проект атын енгiзiп, Сақтау түймесiн шерту. Проект
файлы .dpr кеңейтiлуi бойынша сақталады да, Негiзгi модуль атауы осы
атауға өзгертiледi. Ол программа атауы ретiнде қабылданады.
МҮндағы ескеретiн жайт: модуль мен проектiнi бiрдей атау бойынша
сақтауға да болады, мысалы, Calc1.pas, Calc1.dpr. Бiрақ модульдi басқа
проектiлерде де пайдалану мүмкiн. Сондықтан оларды түрлi атаулар бойынша
сақтау керек.
Сақтаулы проектiнi ашу үшiн File-Open Project командасының берiлуi
тиiс. Көрiнген терезеден қажеттi буманы ашып, онда көрiнген проект атауын
екi рет шертсе болғаны.
1.6. Программаны компиляциялау. ЕХЕ файл
Жаңа қҮрылған программаны (проектiнi) сақтаған соң, оны iске қосу
үшiн компиляциялау қажет. Ол үшiн берiлетiн команда: Project-Compile
Project (Проект-Проектiнi компиляциялау). Жүйенiң сәйкес күйге келтiрiлуiне
байланысты, iске қосу командасы берiлген кезде компиляциялау барысы
Compiling сҮхбаттық терезесiнде көрiнiп тҮрады (7-сурет).
7-сурет. Компиляциялау барысын көрсету терезесi
Компиляциялау командасы берiлген кезде Compiling терезесi экранда
көрiнбеуi ықтимал. Оны экранға шығару тәсiлi:
- Tools-Environment Options (Сервис-Күйге Келтiру) командасын беру.
Environment Options терезесi ашылады;
- терезенiң Preferences (Орнату) қосымша бетiн ашып, Compiling and
running (Компиляциялау және орындау) блогында орналасқан Show Compiler
progress (компиляциялау барысын көрсету) жалаушасын орнату.
Компилятор ерекшелеген жолда синтаксистiк қате болмай, қате оның
алдындағы жолда жiберiлуi де мүмкiн, мысалы, оған енгiзiлген команда соңына
нүктелi үтiр (;) таңбасы қойылмаған, т.б.
Қате түзетiлiп болған соң Iске қосу командасын қайта беру керек не Run-
Step Over (Iске қосу-Қадамнан бастап) командасын беруге болады.
Егер программада синтаксистiк қате бар болса, компиляциялау кезiнде
Delphi қате табылған жолды код терезесiнде ерекшелеп көрсетiп, қате
жiберiлген орынға курсорды орналастырады және қате типiн терезенiң төменгi
бөлiгiнде орналасқан терезеде көрсетiп, машина жҮмысын тоқтатады.
МҮндағы ескеретiн жайт: компилятор бiр қатенi төменгi терезеде екеу
етiп көрсетедi: бiрiншiсi - синтаксистiк қате жөнiнде мәлiмет, екiншiсi -
файлдың компиляцияланбағанын және орындалмайтынын хабарлау.
Проектiнi сақтау кезiнде Delhi PAS, DFM, DCU кеңейтулерi қосылатын үш
файл дайындап шығады. PAS - файлы – код терезесiндегi мәтiн көшiрмесi; DFM
файлында форма терезесiнiң iшiндегiсi сипатталады; DCU - файлы – екi
файлдың да машиналық нҮсқауға түрлендiру нәтижесi. Егер программада
синтаксистiк қате болмаса, компилятор оларды ехе файлға түрлендiрiп шығады
(файлдың аты проект атауымен бiрдей етiп жазылады да, оған .ехе кеңейтiлуi
қосылып қойылады). Ол Windows-қа кiрiстiрiлiп, проект файлы сақталған
бумада орналастырылады. Оны Windows жетекшiсi (сiлтеушiсi) терезесiнен
әдеттегiдей iске қоса беру мүмкiн.
II ТАРАУ. DELPHI ОРТАСЫНЫҚ ГРАФИКАЛЫҚ
МҮМКIНДIКТЕРI
2.1. ДАЙЫН ГРАФИКАЛЫҚ ФАЙЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ
2.1.1. Image компонентi және оның кейбiр қасиеттерi
Мысал. Формаға Image компонентiн орнатып, оның iшiне Clipart-та
сақталған глобустың суретiн (earth.bmp) енгiзу керек.
1. Жаңа проект ашып, формаға Image1 компонентiн орнату, оны қалаған түрде
кеңейту;
2. Компоненттi таңдап, қасиеттерiне мәндер меншiктеу (2-кесте) және Picture
(Сурет) қасиетiн екi рет шерту. Picture Editor терезесi көрiнедi.
2-кесте. Image1 компонентiнiң қасиеттерi
Қасиет Орнатылатын мән
Picture Компонент өрiсiне кескiн орнату
Width, Height Компонент өлшемi. Егер компонент мөлшерi кескiн
өлшемiнен кем болса және Autosize қасиетiнiң мәнi True
болса, өрiске кескiннiң бiр бөлiгi ғана орнатылады.
False (кескiн көлемiне байланысты компонент көлемiн
AutoSize автоматты түрде өзгерту)
True (компонент көлемiне байланысты кескiндi автоматты
Stretch (сығу, түрде масштабтау. Ол үшiн Autosize қасиетiне False
кеңейту) мәнiн меншiктеу керек).
True (формада кескiннiң көрiнуi)
Visible
3. Оның Load түймесiн шерту. Load Picture терезесi көрiнедi. Терезеге
Windows-та, Clipart-та және т.б. қосымшаларда сақталған кескiндердiң файл
атауларын шығаруға болады. Мысалы, Clipart-тағы файлдарды ашу үшiн
терезеден С:\ProgramFiles\Common Files\ Borlan Shared\ Images\ Splash\
16Color бумасын таңдау керек. 16Color бумасын ашқан кезде файлдар тiзiмi
көрiнедi.
8-сурет. Image компонентiнiң өрiсiне кiрiстiрiлген
earth.bmp суретi
4. Олардың iшiнен қажеттiсiн таңдап (earth.bmp) Aшу түймесiн шерту. Кескiн
Picture Editor терезесiне кiрiстiрiлiп қойылады. Одан әрi терезенiң ОК
түймесiн шертсе болғаны.
Форманың Image1 өрiсiне кiрiстiрiлген earth.bmp суретi 8-суретте
көрсетiлген. Image1 компонентiнiң Stretch қасиетiне True мәнi және AutoSize
қасиетiне False мәнi меншiктелгендiктен (2-кесте), сурет масштабты түрде
өрiске толық сыйып тҮр.
Picture объектiсiнiң LoadFromFile әдiсiн пайдаланып, суреттi өрiске
толық кiрiстiруге де болады (келесi тақырыпты қараңыз).
2.1.2. Графикалық файлдар форматы. TBitMap, TIcon,
TMetaFile кластары
Delphi графикалық файлдардың үш түрлi типiмен жҮмыс жасайды: биттiк
матрицалар, пиктограммалар және метафайлдар. МҮндай файлдар графикалық
кескiндердi сақтау және оқу тәсiлдерiмен ерекшеленедi.
Биттiк матрица (.bmp типтi файлдар) – суреттi кескiндегi әрбiр
пиксельге түс меншiктеу арқылы бейнелейдi;
Пиктограмма (.ico типтi файлдар) – өте шағын биттiк матрицалар. Олар
негiзiнен қосымшалардың шартбелгiлерiнде, жылдам түймелерде, мәзiр
пункттерiнде т.с.с. қолданылады. Пиктограмманы масштабтауға (Үлғайтуға,
кiшiрейтуге) болмайды;
Метафайлдар (Metafiles) – суреттiң арнайы командалардан тҮратын кодын
сақтайды (файл кеңейтiлуi - .wmf не .emf).
Биттiк матрицаларда, пиктограммаларда және метафайлдарда сақталған
кескiндердi анықтау үшiн - TРicture класының мҮрагерлерi TBitmap,
TMetafile, TIcon кластары қолданылады.
3-кесте
Файл типi Кеңейтiлуi
JPEGImagefile .jpg, .jpeg
Биттiк матрицалар (BtiMaps) .bmp
Пиктограммалар .ico
Enhanced Metafiles .emf
Metafiles .wmf
2.1.3. OpenPictureDialog, SavePictureDialog компопнеттерi.
Графикалық файлдарды көру үшiн қарапайым қосымша қҮру
Графикалық файлдарды қарап шығу үшiн қарапайым қосымша қҮру тәсiлi:
1. Жаңа проект ашып, формаға MainMenu1, Image1, OpenPictureDialog1
компоненттерiн орнату;
Форманың және Image1 компоненттерiнiң AutoSize қасиеттерiне True мәнiн
меншiктеу. Яғни қосымшаның жҮмыс iстеу барысында сурет өлшемiне байланысты
форма өлшемi өзгерiп отырады;
2. MainMenu1 комопнентiнiң Items қасиетiне екi рет шертiп, ашылған
Form1.MainMenu1 терезесiнде мәзiр қҮру:
- Caption қасиетiне Сурет сөзiн меншiктеу.
Form1.MainMenu1 терезесiн жабу. Форманың көрiнiсi 9-суреттегiдей болады;
9-сурет. Қосымшаны қҮру үшiн орнатылған компоненттер
3. Формадағы мәзiрдiң Сурет пунктiне екi рет шертiп, процедура қҮру:
Рrocedure TForm1.C1Click(Sender: TObject);
begin
if OpenPictureDialog1.Execute then
begin
Image1.Picture.LoadFromFile(OpenPic tureDialog1.FileName);
Image1.Stretch := True;
end;
end;
мҮндағы FileName – Picture қасиетi арқылы орнатылатын файл аты.
4. Iске қосу командасын берiп, көрiнген форма мәзiрiнiң Сурет пунктiне
шерту. Файлды ашу терезесi көрiнедi. ґткен тақырыптағы сияқты, 16Color
бумасын ашып, technlgy.bmp файлын екi рет шерту. Сурет форманың Image1
өрiсiне толық түрде кiрiстiрiлiп қойылады (10-сурет).
10-сурет. Графикалық файлдарды көрiп шығу қосымшасы
OpenPictureDialog компонентi сҮхбаттық файлды ашуға арналған Dialog
класының мҮрагерi. Оның ашатын терезесiнен графикалық файлдарды таңдауға
болады. Оларды пайдалану үшiн формада орнатып, сәйкес қасиеттерiн таңдау
не, жоғарыдағы сияқты, қажеттi программа қҮру керек.
SavePictureDialog (Суреттi сақтау терезесi) компонентi формада
салынған не ашылған суреттi сақтау үшiн қолданылады. Пайдалану тәсiлi
OpenPictureDialog компонентiне Үқсас.
2.2. IMAGE EDITOR КЕСКIН РЕДАКТОРЫ
2.2.1. Delphi ортасында қолдан сурет салу
Delphi қҮрамындағы Image Editor (кескiн редакторы) редакторын
пайдаланып, қолдан түрлi графикалық суреттер, геометриялық фигуралар
салуға, редакциялауға, сақтауға болады. Олар ағымдық бумада сақталады.
1. Жаңа проект ашып, Tools-ImageEditor (Сервис-Кескiн редакторы) командасын
орындау. Paint терезесiне Үқсас, Image Editor терезесi көрiнедi (11-
сурет).
11-сурет. Image Editor терезесi
2. File-New ( BitMap File (.bmp) командасын беру. BitMap Properties
сҮхбаттық терезесi шығады. Оның Size (ґлшем) панелiне енгiзiлген
өрiстерге сурет салатын терезенiң енi мен биiктiгiнiң өлшемдерiн (мысалы,
150, 150) енгiзiп, экранның түстер режимiн таңдау және ОК түймесiн шерту.
Image Editor терезесiнiң iшiне сурет салуға арналған BitMap1.bmp терезесi
кiрiстiрiлiп қойылады. Оны барынша кеңейту.
3. Терезеге қолдан автокөлiк суретiн салып (12-сурет), сақтау (салынған
суретке avto.bmp атауы берiлген).
12-сурет. Қолдан салынған автокөлiк
2.2.2. Командалық түймеге пиктограмма қҮру
Командалық түймеге пиктограмма қҮру тәсiлi:
1. Жаңа проект ашып, форма бетiне BitBtn1 компонентiн орнату;
2. Image Editor редакторын iске қосып, File-New ( Icon File (.ico)
командасын беру. Экранда Icon Properties терезесi көрiнедi (13-сурет).
13-сурет.
Icon Properties терезесi
Терезеден пиктограмманың өлшемiн (Size) және түс режимiн (Colors)
таңдап, ОК түймесiн шерту;
3. Пиктограмманы қолдан салып, сақтау (14-сурет);
14-сурет. Қолдан салынған пиктограмма
4. Image Editor терезесiн жауып, формадағы BitBtn1 командалық түймесiнiң
Glyph қасиетiне екi рет шерту;
5. Терезедегi Load... түймесiн шертiп, ашылған Load Picture терезесiнен
қажеттi пиктограмманы (brush_i.ico) таңдап, ОК түймесiн шерту (форманың
Icon қасиетiн таңдап, осы тәсiлмен пиктограмманы формаға орнату);
6. Пиктограмма командалық түйме бетiне орналасады (15-сурет);
15-сурет.
Түйме бетiндегi пиктограмма
2.2.3. Ресурстық файлдар қҮру және пайдалану.
Курсор формасын өзгерту
Курсор формада және программа терезелерiнде нҮсқама түрiнде көрiнедi.
Оны басқа стандартты не қолдан дайындалған түрде көрсетуге болады.
Курсордың стандартты түрлерiнiң тiзiмi компоненттердiң Cursor
қасиетiне енгiзiлiп қойылған. Мысалы,
crArrow (нҮсқама)
crHourGlass (қҮмсағат)
crCross (крест)
crHandPoint (қолмен көрсету)
crlBeam (бөрене), т.б.
Программамен жҮмыс iстеудiң түрлi кезеңдерiнде көрсеткiш түрлi
түрлерде көрсетiлетiнi белгiлi. Мысалы, Үзақ процестiң орындалу барысында
ол қҮмсағат түрiнде көрiнедi. Процесс аяқталған кезде бастапқы нҮсқама
түрiне ауысады.
Мысал. Формада көрсеткiштi крест түрiнде көрсету керек. Егер ол
Button1 компонентiнiң үстiне әкелiнсе, қҮмсағат түрiне айналсын.
Ол үшiн жаңа проект ашып, формаға Button1 компонентiн орнату керек.
Одан әрi компоненттер қасиеттерiне төмендегi мәндердi меншiктеп, iске қосу
командасын беру жеткiлiктi.
Компонент Қасиет Мән
Form1 Cursor crCross
Button1 Cursor crHandPoint
Көрсеткiштi стандартты емес түрде қолдан суретiн салып дайындауға
болады:
- жаңа проект ашып, Tools-ImageEditor (Сервис-Сурет редакторы) командасын,
көрiнген терезеден File-New Resource File [.res] (Файл-Жаңа ресурстық
файл) командасын беру. Res кеңейтiлуiмен жазылатын ресурстық файлдарды
қҮру терезесi ашылады;
- Терезенi оң түймемен шертiп, көрiнген контекстi мәзiрден New-Cursor
командасын беру. Терезенiң Contensеs бөлiмiнде Cursor белгiшесi қҮрылып,
оған Cursor1 файлы жазылып қойылады;
- Контекстi мәзiрдi пайдаланып не Resource-Rename командасын берiп, Cursor1
атауын бас әрiптермен жазылған басқа атауға өзгерту (мысалы, MYCURSOR);
- Көрсеткiш өлшемiн белгiлеу. Ол үшiн терезенiң оң бөлiгiн шертiп, көрiнген
контекстi мәзiрден SetHotsPot не Cursor-SetHotsPot командасын беру
(не курсор атауын екi рет шертiп, ашылған MYCURSOR терезесiнен Cursor –
SetHotsPot командасын беру). Ашылған сҮхбаттық терезенiң Horisontal[x],
Vertical[x] өрiстерiне сәйкес мәндер енгiзiп (мысалы 8 және 6), ОК
түймесiн шерту. Одан әрi терезеге қолдан көрсеткiш суретiн салып шығуға
болады.
16-сурет. Қолдан көрсеткiш салынатын терезе
Терезеде қолдан көресткiш салып, оған MyCur.res атауы берiлген кезде
терезенiң көрiнiсi 16-суретте көрсетiлген.
Егер бәрi дҮрыс болып шықса, Untitled1.res терезесiн белсендiру керек.
Одан әрi, File-Save As командасын берiп, файлды Cursor не басқа атаумен
сақтау мүмкiн, мысалы, MyCur.res. Дайындалған көрсеткiштi форма бетiне
шығаруға болады.
Жаңа проект формасының OnCreate оқиғасын өңдеуiш қҮру (алдымен мҮнда
{$R *.DFM}) қатарының соңына {$R MyCur.res} қатары жазылуы тиiс. Ол
MyCur.res файлын программаның ресурстық файлына қосып қояды):
{$R*.DFM}
{$R MyCur.res}
Procedure TForm1.FormCreate(Sender : TObject);
begin
курсор формасын тiркеу
Screen.Cursor:=LoadCursor(Hinstance , ‘MYCURSOR’);
Cursor:=1;
end;
Программаны iске қосқан соң формада стандартты емес көрсеткiш көрiнедi
(Screen.Cursor индексi кез келген Integer типтi мән болуы мүмкiн).
2.3. КАНВА – СУРЕТ САЛУ КЕНЕБI
2.3.1. TCanvas, TPen, TBrush, TFont кластары. OnPaint оқиғасы
Delphi-дiң графикалық режимiнде координаттар жүйесiнiң формада
орналасуы дағдылы Паскальдағы сияқты. Графиканы пайдалану TCanvas класына
негiзделген (Canvas – канва, сурет салу кенебi). Мысалы, экранда көрiнген
форма мен басқару элементтерiнiң облыстары – Delphi-де салынған канвалар
(кенептер). Кенепке графикалық информация шығарылған соң, ол осы облыс
жабылғанша көрiнiп тҮрады.
Түрлi суреттер мен графиктер салу үшiн TCanvas класына туынды үш класс
пайдаланылады: Windows шрифтi үшiн – TFont, түрлi сызықтарды сызу үшiн TPen
және тҮйық фигуралар iшiн бояу үшiн – TBrush (font – шрифт, реn – қалам,
қаламҮш, brush – бояу жаққыш).
Олардың кейбiр қасиеттерi мен әдiстерi 4-7 кестелерде берiлген (Реn,
Font, Brush объектiлерi Canvas объектiсiнiң қасиеттерi).
4-кесте. TРen қасиеттерi
Қасиет Тағайындама
Color Қалам арқылы салынған сызықтың түсi (15 түрлi)
Style Қалам арқылы салынған сызықтың стилi. Мүмкiн мәндер:
psSolid (тҮтас сызық), psPash (пунктирлiк), т.б.
Пиксель өлшемi бойынша сызық қалыңдығы
Width Сызу режимi (сызықтың ортамен өзара байланысы).
Mode Мысалы, қасиетiне pmXor мәнi орнатылып, сызылған сызық
қайта сызылса, өшiп қалады; pmBlack – сызық түсi
әркезде қара түстi; pmWhite – сызық ақ түстi, т.б.
5-кесте. TFont қасиеттерi
Қасиет Тағайындама
Color Шрифт түсi
Name Шрифт аты (мысалы, TimesKaz)
Style Шрифт стилi (жартылай қалың, курсив, т.б.) Мысалы,
программада шрифтi жартылай қалың, курсив ету
операторының жазылуы: Form1.Canvas.Font.Style :=
[fsBold,fsItalic]
Size Пиксель өлшемi бойынша шрифт биiктiгi
6-кесте. TBrush қасиеттерi
Қасиет Тағайындама
Color Бояу жаққыш түсi (объектiнiң боялу түсi) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz