Ұлы жібек жолы. Орта ғасырлық Қазақстанның қалалары
І.Кіріспе
1. Ұлы Жібек жолы. Орта ғасырлық Қазақстанның қалалары.
ІІ.Негізгі бөлім
1. Ұлы Жібек жолы
2. Ұлы Жібек жолының бағыттарымен тармақтары
3. Орта ғасырлық Қазақстанның қалалары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ұлы Жібек жолы. Орта ғасырлық Қазақстанның қалалары.
ІІ.Негізгі бөлім
1. Ұлы Жібек жолы
2. Ұлы Жібек жолының бағыттарымен тармақтары
3. Орта ғасырлық Қазақстанның қалалары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
VI-XII ғасырларда Орта Азия мен Қазакстанда калалар тез өсті. Олар сауда мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб сияқты қалалар бой көтерді. Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуыньң айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің калалары арқылы әлемдік қарым-қатынастан тысқары калмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы аркылы сауда жасасып, байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі қалалардың бірі - Исфиджаб (қазіргі Сайрам) болды. Оның толық сипаттамасын әл-Макдиси берген. "Ис-фиджаб ірі қала, - деп жазды ол. Оның рабады (күзеті) мен тұратын мединасы бар. Онда (мединада) төбесі жоқ базарлар, мата базары мен үлкен мешіт бар. Оның төрт қақпасы: Нуджакент қақпасы, Фархан кақпасы, Шахраны қақпасы, Бұхара кақпасы, әр қақпаның жанында рабады бар. Исфиджаптан шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Шараб және Будухкент қалалары арқылы Таразға барған.
VI-XII ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған Исфиджабта тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа жақтарға мата, қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол, ағашы көп және тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі болған Исфиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытка дейін сыры ашылған жоқ. Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазақстандағы Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі — Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын Тарбан (Трабан) деп те аталған. IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл -ибн Сахлдың басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық әскерінің бастығын өлтірді және Қарлұқ жабғуынын ұлдарын қолға түсірді деп хабарлайды деректемелер. VII-VIII ғасырларда Отырар шахристаны мұнарлары бар дуалдармен қоршалған. Бұл дуалдар қайта салынған түрінде ІХ-Х ғасырларға дейін сақталған. Отырар тоғыз жолдың торабында тұрған. Одан шыққан жолдың бір тармағы Шавғарға, екінші тармағы Сырдариямен жоғары өрлеп, оғыздар қаласы Сүткентті басып Шашқа, ал төмен қарай Жентке кеткен. Женттен Қызылқүм арқылы Хорезм мен Үргенішке қаражол тартылып, одан әрі Еділ бойымен Кавказға асып кететін болған. XIII ғ. Жібек жолының осы бөлігі Сарайшық, Сарай-Бату т.б. қалалардың үстімен жүрген.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің калалары арқылы әлемдік қарым-қатынастан тысқары калмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы аркылы сауда жасасып, байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі қалалардың бірі - Исфиджаб (қазіргі Сайрам) болды. Оның толық сипаттамасын әл-Макдиси берген. "Ис-фиджаб ірі қала, - деп жазды ол. Оның рабады (күзеті) мен тұратын мединасы бар. Онда (мединада) төбесі жоқ базарлар, мата базары мен үлкен мешіт бар. Оның төрт қақпасы: Нуджакент қақпасы, Фархан кақпасы, Шахраны қақпасы, Бұхара кақпасы, әр қақпаның жанында рабады бар. Исфиджаптан шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Шараб және Будухкент қалалары арқылы Таразға барған.
VI-XII ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған Исфиджабта тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа жақтарға мата, қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол, ағашы көп және тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі болған Исфиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытка дейін сыры ашылған жоқ. Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазақстандағы Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі — Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын Тарбан (Трабан) деп те аталған. IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл -ибн Сахлдың басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық әскерінің бастығын өлтірді және Қарлұқ жабғуынын ұлдарын қолға түсірді деп хабарлайды деректемелер. VII-VIII ғасырларда Отырар шахристаны мұнарлары бар дуалдармен қоршалған. Бұл дуалдар қайта салынған түрінде ІХ-Х ғасырларға дейін сақталған. Отырар тоғыз жолдың торабында тұрған. Одан шыққан жолдың бір тармағы Шавғарға, екінші тармағы Сырдариямен жоғары өрлеп, оғыздар қаласы Сүткентті басып Шашқа, ал төмен қарай Жентке кеткен. Женттен Қызылқүм арқылы Хорезм мен Үргенішке қаражол тартылып, одан әрі Еділ бойымен Кавказға асып кететін болған. XIII ғ. Жібек жолының осы бөлігі Сарайшық, Сарай-Бату т.б. қалалардың үстімен жүрген.
1. «Көне түріктер тарихы» Келімбетов
2. Қазақстан тарихы, І том.
3. «Көне түріктер» Л.Н. Гумилев
4. Қазақ энциклопедиясы, І том.
5. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
6. Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008.
7. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN: 9965-17-272-2
2. Қазақстан тарихы, І том.
3. «Көне түріктер» Л.Н. Гумилев
4. Қазақ энциклопедиясы, І том.
5. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
6. Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008.
7. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN: 9965-17-272-2
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Факультеті:
Мамандығы:
СӨЖ
Тақырыбы: Ұлы Жібек жолы. Орта ғасырлық Қазақстанның қалалары.
Қабылдаған:
Орындаған:
Тобы:
Түркістан - 2011
ЖОСПАР
І.Кіріспе
1. Ұлы Жібек жолы. Орта ғасырлық Қазақстанның қалалары.
ІІ.Негізгі бөлім
1. Ұлы Жібек жолы
2. Ұлы Жібек жолының бағыттарымен тармақтары
3. Орта ғасырлық Қазақстанның қалалары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Орта ғасырдағы Қазақстан қалалары.
Ұлы Жібек жолы
VI-XII ғасырларда Орта Азия мен Қазакстанда калалар тез өсті. Олар
сауда мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан
жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб сияқты қалалар бой
көтерді. Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуыньң айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің калалары арқылы әлемдік қарым-қатынастан
тысқары калмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы аркылы сауда жасасып,
байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі
қалалардың бірі - Исфиджаб (қазіргі Сайрам) болды. Оның толық сипаттамасын
әл-Макдиси берген. "Ис-фиджаб ірі қала, - деп жазды ол. Оның рабады
(күзеті) мен тұратын мединасы бар. Онда (мединада) төбесі жоқ базарлар,
мата базары мен үлкен мешіт бар. Оның төрт қақпасы: Нуджакент қақпасы,
Фархан кақпасы, Шахраны қақпасы, Бұхара кақпасы, әр қақпаның жанында рабады
бар. Исфиджаптан шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Шараб және
Будухкент қалалары арқылы Таразға барған.
VI-XII ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған
Исфиджабта тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа
жақтарға мата, қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол,
ағашы көп және тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі
болған Исфиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытка дейін сыры ашылған
жоқ. Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазақстандағы Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі
— Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын
Тарбан (Трабан) деп те аталған. IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл -ибн
Сахлдың басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық
әскерінің бастығын өлтірді және Қарлұқ жабғуынын ұлдарын қолға түсірді деп
хабарлайды деректемелер. VII-VIII ғасырларда Отырар шахристаны мұнарлары
бар дуалдармен қоршалған. Бұл дуалдар қайта салынған түрінде ІХ-Х
ғасырларға дейін сақталған. Отырар тоғыз жолдың торабында тұрған. Одан
шыққан жолдың бір тармағы Шавғарға, екінші тармағы Сырдариямен жоғары
өрлеп, оғыздар қаласы Сүткентті басып Шашқа, ал төмен қарай Жентке кеткен.
Женттен Қызылқүм арқылы Хорезм мен Үргенішке қаражол тартылып, одан әрі
Еділ бойымен Кавказға асып кететін болған. XIII ғ. Жібек жолының осы бөлігі
Сарайшық, Сарай-Бату т.б. қалалардың үстімен жүрген.
Отырар аймағында болған бірнеше ұсақ қоныстар мен қалалардың бірі —
Кедер ІХ-Х ғасырларда оазистің астаналық орталық дәрежесіне дейін
көтерілген, мұның өзі саяси жағдайдың өзгеруіне және осы ауданның оғыздарға
бағынуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан кейін де жалғасып,
оның орта Сырдария өңірінің экономикасы мен мәдениетіне ықпалы күшті
болған. Отырар көлемі жағынан орта ғасырдағы ең өскен қала болып саналады.
Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол
жазба деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры
Юстинианның елшісі Земарх Килликискийді Батыс түрік қағаны Дизабүл осы
Тараз қаласында қабылдаған. Шамамен 630 жылы Қытай саяхатшысы Сюаңь Цзан
Таразды (Далассы) шеңбері 8-9 лиге (4-4,5 км) жеткен маңызды сауда орталығы
деп сипаттайды. Ол көпестер қаласы деп аталған .
VII ғасырда Тараз "¥лы Жібек жолындағы" ірі мекенге айналды. Оны
шапқыншылық кезінде түрік, қарлұқ, оғыз тайпалары, араб және иран
жауынгерлерінің басып алып, талай рет ойранын шығарғаны жөнінде тарихи
мағлұматтар бар.
Х-ХІІ ғасырларда Тараз қаласының су құбырлары, сонымен қатар күйген
кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған. Оған жақын жерде Айша-
бибінің күмбезі көтерілген. Ол жақсы күйдірілген кірпішпен қаланып
безендірілген, қабырғаларына ою-өрнектер салынған. Қатты қирап тек батыс
жақ қабырғасы мен бұрышы сақталып қалған бұл күмбез қазір қалпына
келтірілді. Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет өнерінің тағы бір
ескерткіші - Қарахан күмбезі. Өкінішке қарай, кираған күмбез XX ғасырдың
басында қайта тұрғызылып, соның салдарынан оның бастапқы жоспары бұзылып,
сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оның суреті ғана.
Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және мәдени өмірінің ірі орталығы
болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің бойында Төменгі
Барысхан, Хамукент, Жікіл, Адахкент, Ден, Нуджикент, Құлан, Мерке, Аспара,
Жұл, Баласағүн, Барсхан қалалары мен қоныстары бір-біріне тізбектеліп
жалғасып жатқан. Сондай-ақ, Іле өзенінің алқабында Қойлық, Талхиз, Екі-оғыз
сияқты басқа да қалалар орналасқан. Жібек жолдың бұл аймақтағы бөлігі
Ферғаналық және Жетісулық бағыттарын қамтыған.
XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінін орталығы саналған.
Мұнда ХП ғасырдын аяғында Ахмет Иассауи күмбезі салынып, кала діни
орталыққа айналады.
Сырдариядағы ірі қала - Сығнақ. Қазақстаннын солтүстігі мен солтүстік-
шығысына баратын керуен жолдарының қиылысында орналасқан ол XII ғасырда
қыпшақ бірлестігінің орталығы болды. Қазір Сығнақтың орнында Сунақ-ата
жұрты бар.
Х-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда жоғарыда атау да Жаңа қала
деп аударылады. Науакенттен шыққасын Пенджикент (Вунджикет) арқылы
Жетісудың аса үлкен қаласы, Батыс Туріктерінің астанасы (кейін
тургештер, қарлықтар астанасы) Суябқа келеді Бу қала туралы қытай, араб
саяхатшылары X ғ. дейін жазып келген. Соңынан астана рөлі Баласагұнға
кешеді, тегі онын ертеректегі аты Беклиг немесе Семекна болса керек.
Баласағун қарахандардың, сосын қарақытайлардың астанасы ретінде белгілі,
оны кейін ХІІІ ғ. бас кезінде қарақытайлар қиратады. Қала содан қайта
салынады, бірақ XIV ғ. тағы да ойрандалып, үйінділері ғана қалады. Бұл
қалалардың тұрған кepi қазір Тоқмақ кал асына жақын жерде және орта
ғасырдың көпке белгілі екі ескерткішіне — Ақбешім мен Боран қала жұртына
сәйкес келеді.
Суяб қаласынан керуен жолдын не солтүстік, не оңтүстік тармақтарымен
жүріп, Ыссық көлдің жағалауына шығады. Оңтүстік жақпен жүрген керуендер
Жоғарғы Барысхан деген үлкен қаланы басып өтеді, ал жолдың солтүстік
тармағында шағын керуен сарайлар орны кездеседі, олардың аттары бізге дейін
жетпеген. Сосын осынау екі айрық жол Бедел асуында бір-бірімен қосылады да,
не осы асу арқылы, не Ташрабат арқылы Жібек жолы Кашгар мен Ақсудан барып
шығады.
Ал керуен жолы Ыссық көл қазан шүңқырынан Санташ асуы арқылы Қарқара
жайлауына барып, төмендеп Іле алқабына түседі де, өзеннің оң жағалауын
бойлап отырып, Үсек пен Хоргос алқаптарынан өтіп, Алмалық қаласына барады,
ал сосын Такла-Макан шөлінің солтүстік жиегін айналып, Хами мен Турфан
көгал аймақтарын басып, Дунхуан мен Кытайга жететін болған.
X—XII ғғ. Жібек жолының бір тармағы күллі Іле алқабын оңтүстік-батыс
жағынан көктей өтіп, солтүстік шығысқа қарай . кетеді екен. Бұл тармақ
Науакенттен басталып, Бунджикен және Қастек арқылы журіп, Іле Алатауының
теріскен жоталарына әкелген. Әлгі асуға тағы бір жол Баласағұннан келетін
болған. Бұл арадағы танымал белгі қасиетті Ұрын-Арж тауғы екен. Жол Ілe
Алатауындағы баурайындағы, қазіргі Қастек, Каскелең мен Алматы
орындарындағы шағын қалашықтар арқылы Талғар қаласынын теріскей шетіне
орналасқан Тәлхиз (Талхира) қаласына жеткен. Осы арада Талғар өзенінің оң
жағалауындағы тау баурайында орта ғасырдың аса ірі қала жұртының ойран
болған орны жатыр. Тәлхиз транзитті сауданың үлкен орталығы болған.
;
Іле алқабына басқа жолмен де келе береді екен: Құлан мен Аспарадан
немесе Нүзкенттен шығып, Шудың орта және төменгі ағысындағы қалаларға
барған. Сосын Тасөткел қайраңынан өтіп, жол Шу —Ілe тауларының теріскей
жоталарын жағалап келіп, Ілe Алатауының теріскей бетіндегі калаларды
қуалай журген.
Тәлхизден Жібек жолы екіге айрылады: оңтүстік желісі Есік пен Түрген,
Шелек үстімен жүріп, Іленің Борохудзир маңындағы өткелінен өтіп, оның он
жағалауын куалап, Хоргос арқылы Алмалыққа жетеді де, осындағы ЬІссық көл
жақтан келген жол тармағымен қосылады. Жолдың осы бөлігінен археологтар
Есік, Түрген, Лауар сияқты кішкене калалардың, үлкен қала Шелектің
төбешіктеніп қалған орындарын тапты, Іленің оң жағымен жол қазіргі заман
қыстағы Көктал мен Жаркент арқылы өтеді. Кектал маңында Ілебалық каласының
орны бар.
Тәлхизден басталатын теріскей жолы Талғар өзенін қуалай жүріп, Іленің
Қапшағай шатқалы маңындагы өткеліне дейін жеткен. Одан өрі жол Шеңгелді
үстімен Алтын Емел белесінен асып, Көксу алқабына түседі де, Екіоғыз
қаласына жетеді. Ол қазіргі Дунғановка селосының орнында болған. Вильгельм
Рубрук бұл қаланы Эквйус деп атаған. Іле алқабының ең үлкен қала жұртының
бірі тап осы жерден табылған. Онда 1253 ж. балған В. Рубрук осынау қалада
сарациндер (иран көпестері) тұрушы еді— деп жазады.
Жол Екіоғыздан шығып, қарлықтар жабғысының астанасы. Каялыққа (Қойлақ)
барады екен. Бұл шаһардың хан базарларымен аты шыққан. Онда мұсылмандармен
бірге, өздерінің шіркеуі бар христиандар да тұрған. Ол жөнінде моңғол ханы
Мөңкеге бара жатып, осы қалаға соғып кеткен, Людовик IX— елшісі, монах-сопы
В. Рубрук хабарлайды. Каялық — қарлықтар орталығы болған, IX г. —XIII ғ.
бас кезінде Ілe алқабының солтүстік-шығыс бөлегі карлықтар қоластына
қараған. Каялық Қаратал өзені алқабынла қазіргі Антонов селосының шет
жағында тұрған. Рубруктың жаз-баларына қарағанда, Каялыққа жақын-жуық жерде
христиандар селосы болған, Жібек жолы сол арқылы өткен. Содан әрі қарай жол
Тентек алқабымен жүріп, Алакөлді айналып өтіп, Жоңғар қақпасын басып Шихо
алқабына жетеді, сосын Бесбалықты басып, Дунхуанга барады да, Ішкі Қытай
жаққа шығандап кетеді екен.
Алакөлдің оңтүстік-батыс шетінде бір қала болған, оны ХШ ғ.
саяхатшылары Облыстың астанасы деп атаған.
Испиджаб қаласынан шығатын керуен жолы Арыс бойындағы Арсубаникетке,
содан Отырар-Фарабқа иек артып, Сырдария бойымен жүріп, Арал өңіріне
барған.
Сырдария бойын қуалай жүретін керуен жолы үстіндегі қалалардың ірісі
Отырар-Фараб пен Шавғар екен. Бірінші қаланың аты Арыстың Сырдарияға барып
құятын жеріне жақын орналасқан, аса үлкен қала жұртының атында сақталып,
осы күнге дейін жеткен.
Отырар тоғыз жолдың торабында тұрған. Одан шыққан жолдың бір тармағы
Шавғарға, екінші тармағы Сырдария өткелінен өтіп, Васиджа қаласына баратын
болған. Одан Сырдариямен жоғары өрлеп, оғыздар қаласы Сүткентті басып,
Шашқа. ал төмен қарай — Жентке кеткен. Ал Женттен Қызылқұм арқылы Хорезм
мен Ургенішке қаражол тартылып, одан әрі Еділ бойы мен Кавказға асып
кететін болған. Жібек . жолының осы бөлегі ХІІІ ғ. өзгеше жанданып кетеді
және Жент, Сарайшық, Сарай-Бату, Каффу сияқты шулы-дулы шаһарлар үстімен
жүретін болады.
Шавғар VIII ғ. деректерінен белгілі, оған, әсілі, Түркістан
төңірегінде орналасқан Шүйтөбе қала жұрты сәйкес келетін секілді. Қазіргі
Түркістан тұрган жерде, Шавғармен қатар X—XIII ғғ. Яссы шаһары ірге төбеді,
атақты ақын, сопы Ахмет Яссауи сол шаһарда тұрып, уағыз-насихатын
жүргізеді.
Шавғардан шыға жол оғыздар астанасы — Янгикентке қарай тартатын. Осы
арадан Кызылқұмды басып, тағы бір жол Хорезмге баратын. Әуелі, Шавғардың
кейінірек Яссыдан басталған жол Тұрлан асуы арқылы Қаратаудың солтүстік
жоталарына шығып, Сырдарияны қуалап кететін жолмен жарыса (паралелль)
жүретін. Ол жолда Созақ, Ұрысоған, Құмкент, Сугулкент қалалары бар еді. Бу
жод не Таластың төменгі жағынан шығып, содан жоғары өрлеп, Таразға баратын,
не Билікөлдің батыс жағасымен жүріп, Берукет-Паркет, Хутукчин қалалары
арқылы бұл да Таразга жететін.
Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аркылы өтетін негізгі
арқауынан жол тарамдалып, терістік пен шығысқа қарай, Орталық және Шығыс
Казақстан аудандарына, кейін Сарыарқа атымен мәлім болган Дешті-Қыпшакқа,
Ертіс жағалауы мен Алтайға, Моңғолияга асыға кетеді екен. Осы арамен атты
көшпелілер тайпалары жүретін дала жалы өткен. Сөйтіп малға, жүн мен теріге,
металга бай Орталық Казақстан аймағы сауда-саттық байланыс жүйесіне, оның
ішінде халықаралық жүйеге тартылып, көптеген керуен сүрлеулері арқылы Жібек
жолы торабымен тоғысады.
Жолдың Отрардан таралған бір желісі Арсубаникеттен өтіп, Арыстанды,
Шаян алқаптарына, сосын Каратаудың жатаған белесінен асып, ал Шавғар мен
Яссыдан шыққан желісі Тұрлан асуынан асып, Сауран мен Сығанақ тармағы,
Янгикент тармағы — бәр-бәрі тұс-тұстан Орталық Қазақстан жазыгына шығып,
Сарысу мен Кеңгір, Торғай мен Есіл бойларына баратын болған. Сол аймақтан
орта ғасырдың Болған-ата, Жаманқорған, Нөгербек-Дарасы, Домбауыл,
Милықулық, Ормамбет сияқты қала жұрттарының қалдықтары табылған. Әлі, орта
ғасыр бастау хаттарына айтылатын Жұбын, Конгликет, Ортау мен Кейтау сияқты
жайлауларды, Гарбиан мен Бақырлытау сияқты кен орындарын осы маңайдан
іздеген жөн.
Тараздан шыққан тағы бір сауда жолы Адахкес пен Дех-Нуджлкес қалалары
арқылы Ертіс жағасына, Қимеқтер қағанының сарайына барып, одан әрі асып,
Енисейдегі қырғыздар еліне тартатын болған.
Іле алқабы Орталық Қазақстанмен Шу — Іле тауынын теріскей жоталарымен
жүріп Шуға шығады да, сосын оның бойын қуалал барып, Сарысу өзені
жағалауына шыққан.
Жолдың өзге бір желісі Теріскей-Іледегі Шеңгелді маңынан шығып, Көктал
мен Бояулы керуен сарайлар арқылы Балқаш өңіріне, сосын Іледен тарайтын
Ортасуды жиектеп, ссл арадагы Ақтам қала жұртының орнын басып, көлдің
түскейінен 8 шақырым бұғаз арқылы теріскейіне шығады. Керуендер бұғазды
кешіп өтіп. Тоқырауын өзенінің құярлығына жуық жерден шығады екен дағы,
он'ың бойын қуалап, әрі Үлытау жоталарына қарай кетеді.
Теріскей-Іле жаіынын бір желісі Алакөлді батыс жағынан айналып өтіп
Тарбагатай арқылы Ертіске, қимақтар мемлекетінің жеріне жеткен.
Тарбағатайда, Ертіс жагалауында Кимактың Банджар, Ханауыш, Астур, Сисан
секілді қалалары және айналасы бекіністі қамалмен қоршалған, қақпалары
темірмен құрсалған орасан зор қала — қагандар астанасы орналасқан еді.
Қимектың калалары сауда жолдары арқылы Енисендегі қырғыз, Моңғолиядағы
ұйғыр қалаларымен, Шығыс Түркістанның көгалды аймақтарымен байланысып
отырған. Сауда мен тауарлары. Жібек жолы әуелгі кезде қытай шетелдерге
шығаруга қызмет еткен. Сосын реті келгенмен Византиядан, Үндістан мен
Ираннан, Араб кейінірек Еуропа мен Русьтен осынау күре жолмен ладан, жасмин
суы мен амбра, кардамон мсн мұсқат жаңғағы, жень-шень мен питонның өті,
кілемдер мен маталар, бояулар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Факультеті:
Мамандығы:
СӨЖ
Тақырыбы: Ұлы Жібек жолы. Орта ғасырлық Қазақстанның қалалары.
Қабылдаған:
Орындаған:
Тобы:
Түркістан - 2011
ЖОСПАР
І.Кіріспе
1. Ұлы Жібек жолы. Орта ғасырлық Қазақстанның қалалары.
ІІ.Негізгі бөлім
1. Ұлы Жібек жолы
2. Ұлы Жібек жолының бағыттарымен тармақтары
3. Орта ғасырлық Қазақстанның қалалары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Орта ғасырдағы Қазақстан қалалары.
Ұлы Жібек жолы
VI-XII ғасырларда Орта Азия мен Қазакстанда калалар тез өсті. Олар
сауда мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан
жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб сияқты қалалар бой
көтерді. Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуыньң айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің калалары арқылы әлемдік қарым-қатынастан
тысқары калмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы аркылы сауда жасасып,
байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі
қалалардың бірі - Исфиджаб (қазіргі Сайрам) болды. Оның толық сипаттамасын
әл-Макдиси берген. "Ис-фиджаб ірі қала, - деп жазды ол. Оның рабады
(күзеті) мен тұратын мединасы бар. Онда (мединада) төбесі жоқ базарлар,
мата базары мен үлкен мешіт бар. Оның төрт қақпасы: Нуджакент қақпасы,
Фархан кақпасы, Шахраны қақпасы, Бұхара кақпасы, әр қақпаның жанында рабады
бар. Исфиджаптан шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Шараб және
Будухкент қалалары арқылы Таразға барған.
VI-XII ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған
Исфиджабта тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа
жақтарға мата, қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол,
ағашы көп және тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі
болған Исфиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытка дейін сыры ашылған
жоқ. Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазақстандағы Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі
— Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын
Тарбан (Трабан) деп те аталған. IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл -ибн
Сахлдың басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық
әскерінің бастығын өлтірді және Қарлұқ жабғуынын ұлдарын қолға түсірді деп
хабарлайды деректемелер. VII-VIII ғасырларда Отырар шахристаны мұнарлары
бар дуалдармен қоршалған. Бұл дуалдар қайта салынған түрінде ІХ-Х
ғасырларға дейін сақталған. Отырар тоғыз жолдың торабында тұрған. Одан
шыққан жолдың бір тармағы Шавғарға, екінші тармағы Сырдариямен жоғары
өрлеп, оғыздар қаласы Сүткентті басып Шашқа, ал төмен қарай Жентке кеткен.
Женттен Қызылқүм арқылы Хорезм мен Үргенішке қаражол тартылып, одан әрі
Еділ бойымен Кавказға асып кететін болған. XIII ғ. Жібек жолының осы бөлігі
Сарайшық, Сарай-Бату т.б. қалалардың үстімен жүрген.
Отырар аймағында болған бірнеше ұсақ қоныстар мен қалалардың бірі —
Кедер ІХ-Х ғасырларда оазистің астаналық орталық дәрежесіне дейін
көтерілген, мұның өзі саяси жағдайдың өзгеруіне және осы ауданның оғыздарға
бағынуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан кейін де жалғасып,
оның орта Сырдария өңірінің экономикасы мен мәдениетіне ықпалы күшті
болған. Отырар көлемі жағынан орта ғасырдағы ең өскен қала болып саналады.
Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол
жазба деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры
Юстинианның елшісі Земарх Килликискийді Батыс түрік қағаны Дизабүл осы
Тараз қаласында қабылдаған. Шамамен 630 жылы Қытай саяхатшысы Сюаңь Цзан
Таразды (Далассы) шеңбері 8-9 лиге (4-4,5 км) жеткен маңызды сауда орталығы
деп сипаттайды. Ол көпестер қаласы деп аталған .
VII ғасырда Тараз "¥лы Жібек жолындағы" ірі мекенге айналды. Оны
шапқыншылық кезінде түрік, қарлұқ, оғыз тайпалары, араб және иран
жауынгерлерінің басып алып, талай рет ойранын шығарғаны жөнінде тарихи
мағлұматтар бар.
Х-ХІІ ғасырларда Тараз қаласының су құбырлары, сонымен қатар күйген
кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған. Оған жақын жерде Айша-
бибінің күмбезі көтерілген. Ол жақсы күйдірілген кірпішпен қаланып
безендірілген, қабырғаларына ою-өрнектер салынған. Қатты қирап тек батыс
жақ қабырғасы мен бұрышы сақталып қалған бұл күмбез қазір қалпына
келтірілді. Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет өнерінің тағы бір
ескерткіші - Қарахан күмбезі. Өкінішке қарай, кираған күмбез XX ғасырдың
басында қайта тұрғызылып, соның салдарынан оның бастапқы жоспары бұзылып,
сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оның суреті ғана.
Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және мәдени өмірінің ірі орталығы
болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің бойында Төменгі
Барысхан, Хамукент, Жікіл, Адахкент, Ден, Нуджикент, Құлан, Мерке, Аспара,
Жұл, Баласағүн, Барсхан қалалары мен қоныстары бір-біріне тізбектеліп
жалғасып жатқан. Сондай-ақ, Іле өзенінің алқабында Қойлық, Талхиз, Екі-оғыз
сияқты басқа да қалалар орналасқан. Жібек жолдың бұл аймақтағы бөлігі
Ферғаналық және Жетісулық бағыттарын қамтыған.
XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінін орталығы саналған.
Мұнда ХП ғасырдын аяғында Ахмет Иассауи күмбезі салынып, кала діни
орталыққа айналады.
Сырдариядағы ірі қала - Сығнақ. Қазақстаннын солтүстігі мен солтүстік-
шығысына баратын керуен жолдарының қиылысында орналасқан ол XII ғасырда
қыпшақ бірлестігінің орталығы болды. Қазір Сығнақтың орнында Сунақ-ата
жұрты бар.
Х-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда жоғарыда атау да Жаңа қала
деп аударылады. Науакенттен шыққасын Пенджикент (Вунджикет) арқылы
Жетісудың аса үлкен қаласы, Батыс Туріктерінің астанасы (кейін
тургештер, қарлықтар астанасы) Суябқа келеді Бу қала туралы қытай, араб
саяхатшылары X ғ. дейін жазып келген. Соңынан астана рөлі Баласагұнға
кешеді, тегі онын ертеректегі аты Беклиг немесе Семекна болса керек.
Баласағун қарахандардың, сосын қарақытайлардың астанасы ретінде белгілі,
оны кейін ХІІІ ғ. бас кезінде қарақытайлар қиратады. Қала содан қайта
салынады, бірақ XIV ғ. тағы да ойрандалып, үйінділері ғана қалады. Бұл
қалалардың тұрған кepi қазір Тоқмақ кал асына жақын жерде және орта
ғасырдың көпке белгілі екі ескерткішіне — Ақбешім мен Боран қала жұртына
сәйкес келеді.
Суяб қаласынан керуен жолдын не солтүстік, не оңтүстік тармақтарымен
жүріп, Ыссық көлдің жағалауына шығады. Оңтүстік жақпен жүрген керуендер
Жоғарғы Барысхан деген үлкен қаланы басып өтеді, ал жолдың солтүстік
тармағында шағын керуен сарайлар орны кездеседі, олардың аттары бізге дейін
жетпеген. Сосын осынау екі айрық жол Бедел асуында бір-бірімен қосылады да,
не осы асу арқылы, не Ташрабат арқылы Жібек жолы Кашгар мен Ақсудан барып
шығады.
Ал керуен жолы Ыссық көл қазан шүңқырынан Санташ асуы арқылы Қарқара
жайлауына барып, төмендеп Іле алқабына түседі де, өзеннің оң жағалауын
бойлап отырып, Үсек пен Хоргос алқаптарынан өтіп, Алмалық қаласына барады,
ал сосын Такла-Макан шөлінің солтүстік жиегін айналып, Хами мен Турфан
көгал аймақтарын басып, Дунхуан мен Кытайга жететін болған.
X—XII ғғ. Жібек жолының бір тармағы күллі Іле алқабын оңтүстік-батыс
жағынан көктей өтіп, солтүстік шығысқа қарай . кетеді екен. Бұл тармақ
Науакенттен басталып, Бунджикен және Қастек арқылы журіп, Іле Алатауының
теріскен жоталарына әкелген. Әлгі асуға тағы бір жол Баласағұннан келетін
болған. Бұл арадағы танымал белгі қасиетті Ұрын-Арж тауғы екен. Жол Ілe
Алатауындағы баурайындағы, қазіргі Қастек, Каскелең мен Алматы
орындарындағы шағын қалашықтар арқылы Талғар қаласынын теріскей шетіне
орналасқан Тәлхиз (Талхира) қаласына жеткен. Осы арада Талғар өзенінің оң
жағалауындағы тау баурайында орта ғасырдың аса ірі қала жұртының ойран
болған орны жатыр. Тәлхиз транзитті сауданың үлкен орталығы болған.
;
Іле алқабына басқа жолмен де келе береді екен: Құлан мен Аспарадан
немесе Нүзкенттен шығып, Шудың орта және төменгі ағысындағы қалаларға
барған. Сосын Тасөткел қайраңынан өтіп, жол Шу —Ілe тауларының теріскей
жоталарын жағалап келіп, Ілe Алатауының теріскей бетіндегі калаларды
қуалай журген.
Тәлхизден Жібек жолы екіге айрылады: оңтүстік желісі Есік пен Түрген,
Шелек үстімен жүріп, Іленің Борохудзир маңындағы өткелінен өтіп, оның он
жағалауын куалап, Хоргос арқылы Алмалыққа жетеді де, осындағы ЬІссық көл
жақтан келген жол тармағымен қосылады. Жолдың осы бөлігінен археологтар
Есік, Түрген, Лауар сияқты кішкене калалардың, үлкен қала Шелектің
төбешіктеніп қалған орындарын тапты, Іленің оң жағымен жол қазіргі заман
қыстағы Көктал мен Жаркент арқылы өтеді. Кектал маңында Ілебалық каласының
орны бар.
Тәлхизден басталатын теріскей жолы Талғар өзенін қуалай жүріп, Іленің
Қапшағай шатқалы маңындагы өткеліне дейін жеткен. Одан өрі жол Шеңгелді
үстімен Алтын Емел белесінен асып, Көксу алқабына түседі де, Екіоғыз
қаласына жетеді. Ол қазіргі Дунғановка селосының орнында болған. Вильгельм
Рубрук бұл қаланы Эквйус деп атаған. Іле алқабының ең үлкен қала жұртының
бірі тап осы жерден табылған. Онда 1253 ж. балған В. Рубрук осынау қалада
сарациндер (иран көпестері) тұрушы еді— деп жазады.
Жол Екіоғыздан шығып, қарлықтар жабғысының астанасы. Каялыққа (Қойлақ)
барады екен. Бұл шаһардың хан базарларымен аты шыққан. Онда мұсылмандармен
бірге, өздерінің шіркеуі бар христиандар да тұрған. Ол жөнінде моңғол ханы
Мөңкеге бара жатып, осы қалаға соғып кеткен, Людовик IX— елшісі, монах-сопы
В. Рубрук хабарлайды. Каялық — қарлықтар орталығы болған, IX г. —XIII ғ.
бас кезінде Ілe алқабының солтүстік-шығыс бөлегі карлықтар қоластына
қараған. Каялық Қаратал өзені алқабынла қазіргі Антонов селосының шет
жағында тұрған. Рубруктың жаз-баларына қарағанда, Каялыққа жақын-жуық жерде
христиандар селосы болған, Жібек жолы сол арқылы өткен. Содан әрі қарай жол
Тентек алқабымен жүріп, Алакөлді айналып өтіп, Жоңғар қақпасын басып Шихо
алқабына жетеді, сосын Бесбалықты басып, Дунхуанга барады да, Ішкі Қытай
жаққа шығандап кетеді екен.
Алакөлдің оңтүстік-батыс шетінде бір қала болған, оны ХШ ғ.
саяхатшылары Облыстың астанасы деп атаған.
Испиджаб қаласынан шығатын керуен жолы Арыс бойындағы Арсубаникетке,
содан Отырар-Фарабқа иек артып, Сырдария бойымен жүріп, Арал өңіріне
барған.
Сырдария бойын қуалай жүретін керуен жолы үстіндегі қалалардың ірісі
Отырар-Фараб пен Шавғар екен. Бірінші қаланың аты Арыстың Сырдарияға барып
құятын жеріне жақын орналасқан, аса үлкен қала жұртының атында сақталып,
осы күнге дейін жеткен.
Отырар тоғыз жолдың торабында тұрған. Одан шыққан жолдың бір тармағы
Шавғарға, екінші тармағы Сырдария өткелінен өтіп, Васиджа қаласына баратын
болған. Одан Сырдариямен жоғары өрлеп, оғыздар қаласы Сүткентті басып,
Шашқа. ал төмен қарай — Жентке кеткен. Ал Женттен Қызылқұм арқылы Хорезм
мен Ургенішке қаражол тартылып, одан әрі Еділ бойы мен Кавказға асып
кететін болған. Жібек . жолының осы бөлегі ХІІІ ғ. өзгеше жанданып кетеді
және Жент, Сарайшық, Сарай-Бату, Каффу сияқты шулы-дулы шаһарлар үстімен
жүретін болады.
Шавғар VIII ғ. деректерінен белгілі, оған, әсілі, Түркістан
төңірегінде орналасқан Шүйтөбе қала жұрты сәйкес келетін секілді. Қазіргі
Түркістан тұрган жерде, Шавғармен қатар X—XIII ғғ. Яссы шаһары ірге төбеді,
атақты ақын, сопы Ахмет Яссауи сол шаһарда тұрып, уағыз-насихатын
жүргізеді.
Шавғардан шыға жол оғыздар астанасы — Янгикентке қарай тартатын. Осы
арадан Кызылқұмды басып, тағы бір жол Хорезмге баратын. Әуелі, Шавғардың
кейінірек Яссыдан басталған жол Тұрлан асуы арқылы Қаратаудың солтүстік
жоталарына шығып, Сырдарияны қуалап кететін жолмен жарыса (паралелль)
жүретін. Ол жолда Созақ, Ұрысоған, Құмкент, Сугулкент қалалары бар еді. Бу
жод не Таластың төменгі жағынан шығып, содан жоғары өрлеп, Таразға баратын,
не Билікөлдің батыс жағасымен жүріп, Берукет-Паркет, Хутукчин қалалары
арқылы бұл да Таразга жететін.
Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аркылы өтетін негізгі
арқауынан жол тарамдалып, терістік пен шығысқа қарай, Орталық және Шығыс
Казақстан аудандарына, кейін Сарыарқа атымен мәлім болган Дешті-Қыпшакқа,
Ертіс жағалауы мен Алтайға, Моңғолияга асыға кетеді екен. Осы арамен атты
көшпелілер тайпалары жүретін дала жалы өткен. Сөйтіп малға, жүн мен теріге,
металга бай Орталық Казақстан аймағы сауда-саттық байланыс жүйесіне, оның
ішінде халықаралық жүйеге тартылып, көптеген керуен сүрлеулері арқылы Жібек
жолы торабымен тоғысады.
Жолдың Отрардан таралған бір желісі Арсубаникеттен өтіп, Арыстанды,
Шаян алқаптарына, сосын Каратаудың жатаған белесінен асып, ал Шавғар мен
Яссыдан шыққан желісі Тұрлан асуынан асып, Сауран мен Сығанақ тармағы,
Янгикент тармағы — бәр-бәрі тұс-тұстан Орталық Қазақстан жазыгына шығып,
Сарысу мен Кеңгір, Торғай мен Есіл бойларына баратын болған. Сол аймақтан
орта ғасырдың Болған-ата, Жаманқорған, Нөгербек-Дарасы, Домбауыл,
Милықулық, Ормамбет сияқты қала жұрттарының қалдықтары табылған. Әлі, орта
ғасыр бастау хаттарына айтылатын Жұбын, Конгликет, Ортау мен Кейтау сияқты
жайлауларды, Гарбиан мен Бақырлытау сияқты кен орындарын осы маңайдан
іздеген жөн.
Тараздан шыққан тағы бір сауда жолы Адахкес пен Дех-Нуджлкес қалалары
арқылы Ертіс жағасына, Қимеқтер қағанының сарайына барып, одан әрі асып,
Енисейдегі қырғыздар еліне тартатын болған.
Іле алқабы Орталық Қазақстанмен Шу — Іле тауынын теріскей жоталарымен
жүріп Шуға шығады да, сосын оның бойын қуалал барып, Сарысу өзені
жағалауына шыққан.
Жолдың өзге бір желісі Теріскей-Іледегі Шеңгелді маңынан шығып, Көктал
мен Бояулы керуен сарайлар арқылы Балқаш өңіріне, сосын Іледен тарайтын
Ортасуды жиектеп, ссл арадагы Ақтам қала жұртының орнын басып, көлдің
түскейінен 8 шақырым бұғаз арқылы теріскейіне шығады. Керуендер бұғазды
кешіп өтіп. Тоқырауын өзенінің құярлығына жуық жерден шығады екен дағы,
он'ың бойын қуалап, әрі Үлытау жоталарына қарай кетеді.
Теріскей-Іле жаіынын бір желісі Алакөлді батыс жағынан айналып өтіп
Тарбагатай арқылы Ертіске, қимақтар мемлекетінің жеріне жеткен.
Тарбағатайда, Ертіс жагалауында Кимактың Банджар, Ханауыш, Астур, Сисан
секілді қалалары және айналасы бекіністі қамалмен қоршалған, қақпалары
темірмен құрсалған орасан зор қала — қагандар астанасы орналасқан еді.
Қимектың калалары сауда жолдары арқылы Енисендегі қырғыз, Моңғолиядағы
ұйғыр қалаларымен, Шығыс Түркістанның көгалды аймақтарымен байланысып
отырған. Сауда мен тауарлары. Жібек жолы әуелгі кезде қытай шетелдерге
шығаруга қызмет еткен. Сосын реті келгенмен Византиядан, Үндістан мен
Ираннан, Араб кейінірек Еуропа мен Русьтен осынау күре жолмен ладан, жасмин
суы мен амбра, кардамон мсн мұсқат жаңғағы, жень-шень мен питонның өті,
кілемдер мен маталар, бояулар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz