Девану луғатит-турк еңбегі

Махмуд Қашқаридың (ХІ ғасыр) «Девану луғатит-турк» атты еңбегі географиялық тұрғыдан маңызды.Бартольд бұл еңбек авторын «кітаби деректерге сүйенбей сол елде өзі көріп -білген нақты оқиғалар негізінде жазған бірден-бір Орта Азиядағы араб авторы» деп атаған.Автордың арғы тегі турк,Қашқарияда туған,бірақ тұрған мекені Барсхан және Баласағұн .Орта Азияны көп шарлап саяхат жасаған ол турк тілдерінің бәрін білген.Аталмыш еңбекте тарихи деректер өте көңіл аударалық және жаңадан ашылып жатқан археологиялық деректер көбіне олардың дұрыстығын дәлелдеуде.
М.Қашқаридың кітабында толып жатқан мемлекеттердің , қалалардың ,таулардың ,көлдер мен өзендердің атаулары ұшырасады.Сол атаулардың көпшілігіне этимологиялық түсінік беріліп ,олар тарихи әрі географиялық тұрғыдан сипатталады.
Мәселен, айталық :Ертіс Эртиш –Ямак даласымен ағатын өзеннің аты,оның бірнеше тармағы бар.Бұл өзен көлге құяды.Эртыш сөзінің мағынасы –эртышмак сөзінен шыққан,яғни «кім ширақ қимылдайды» деген сөз.
Географиялық тұрғыдан алып қарағанда Қашқаридың қолжазба күйінде сақталған «Дөңгелек картасы» өте көңіл аударарлық.Бұл картаны К Миллер,А Герман, ИИ Умянков ИЮ Крачковский ШД Алиев ХХ Хасанов және тағы басқалар зерттеген.Қашқари картасының жасалуы өте соны,әрі оқшау да , идеясы батыл:картаның дәл ортасында Меккенің орнына Қашғария мен Жетісу және Баласағұн қаласы алынған.
Бұл картаның өзіне тән ерекшеліктері:қалалар мен елдердің Ыстықкөл айналасына шоғырлануы көне турк жазбаларына ұқсас болуы,қалалардың бестік болып шоғырлануы және т.б.
Қашқари картасында Орта Азия екі бөлікке бөлінген:таулы және жазықтық.Олардың шекараларында Баласағұн қаласы Қарахандар мемлекетінің астанасы –орналасқан.Картаның ең шығысында орналасқан Джабарка жазуына біз басқа зерттеушілерге қарағанда толығырақ тоқталдық.Тарихи мәліметтерге сүйене отырып,мұның Жапония екенін айтамыз.
Оңтүстік Азия территориясындағы атаулар ішінен Инд өзенінен сәйкес келетін Сейхун атауы қате деп саналады.Бірақ бұл олай емес.Сейхун Сырдарияның көпке танымал аты болғанымен ,Инд өзеніде кезінде Синд,Синдху ,Мекрана ,Сейхун деп атаған.Мысалы, турк теңізшісі Сиди Али Реис Инд өзенін біресе Синд ,біресе Сейхун деп атаған.Қазіргі кезге дейін картаның солтүстік батыс шетіндегі жазбасының сыры ашылмай келді.
Біз Қашқари картасындағы жазу «әл-Маджар «-мадьяр, венгр,Венгрия дегенді білдіреді дейміз.Дәлелдер:
1) «әл-Маджардың» географиялық жағынан көшпенділер мен славяндарға жақын болуы. Көшпенділер Дунай Днепр аралығындағы жерлерді қоныстанған.Х ғасыр автор Константин Багрянородный Шығыс Европа печенегтерінің мадьярлармен тығыс байланыста болғандығын айтады.
2) Қашқари қиыр батыстағы туркі тайпасы Рум маңындағы Баджанак яғни Византия маңында тұратын печенегтер деген.
3) Картадағы жазудың өзі анық алмадж деп оқылады.Осыған сәйкес географиялық картада Маджар Венгрия дегенді білдіреді.Бұл Дунай бойындағы жаңа мемлекет –Венгрияның дүниежүзілік картада алғаш белгіленуі болды.Аталмыш картаны ХІ ғасырда Орталық және Орта Азия да жасалған Туркінің ірі картографиялық ескерткіші деп атаймыз.
Беруни мен Қашқари замандас ,дегенмен Беруни Қашқаридан 40-50 жастай үлкен болған.Алғашқысы негізінен математик ,астроном ,географ болса,екіншісі -филолог ,этнограф және географ.Беруни мен Қашқариға белгілі болған атаулардың көпшілігі басқа шығыс авторларында ,оның ішінде «Худуд-ал-Аламда» кездеседі.