Сақ дауірі ерекшеліктері, шаруашылығы,
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Сақ дауірі ерекшеліктері, шаруашылығы, әлеуметтік ұйымдасуы.
2. Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы.
3. Орхон . Енисей жазба ескерткіштері
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер
Негізгі бөлім.
1. Сақ дауірі ерекшеліктері, шаруашылығы, әлеуметтік ұйымдасуы.
2. Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы.
3. Орхон . Енисей жазба ескерткіштері
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер
Сақтардың тайпалар одағы - алғашқы қауымдық қоғамның этникалық бірлігінің әлеуметтік ұйымдасу формасы. Басқыншылық соғыстың таралуы мен қорғаныс қажеттігі тайпалардың неғұрлым ірі қоғамдық бірлестіктерге бірігуіне жағдай жасады. Тайпалар одағы территориясының, экономикалық жігі, өкімет органдарының, кей жағдайда тіл, әдет-ғұрып, салт-сана, материалдық және рухани мәдениетінің ортақтығымен сипатталады. Тайпалар одағы өзінің құрамына кіретін тайпаларға қарағанда біртұтас бірлікте бола алмады. Сондықтан тайпалар одағы жиі ыдырап, құрамы өзгеріп отырды. Оны таптық мемлекеттердің болашақ үлгісі деуге болады. Өйткені оларда мемлекеттің кейбір үлгісі мен белгілері кездеседі. Тайпалар одағы егішпілікпен айналысатын отырықшы қауымдардан гөрі жиі өзгеріске ұшырап, ыдырап отырған көшпелі әлеуметтік организмге ұқсас. Тайпалар одағы оның құрамына кіретін ықпалды, күшті тайпалардың атымен аталды. Қазақстан жерінде алғаш таптық қатынастардың пайда болуымен тайпалар одағы қалыптаса бастады.
Ертедегі көшпенділер дәуірінде - б.з.б. 1-мыңжылдықтың орта шенінде мұнда сақтар мен савроматтардың одағы құрылды. Сақтар оңтүстік-шығыс және орталық Қазақстан территориясын, ал савроматтар батыс және ішінара солтүстік аудандарды мекендеді. Олардың ішінде салыстырмалы түрде автономиялы тайпалық қауымдар: массагет, исседон, аримаспа, аргиппей, дай т.б. болды. Олар этникалық жағынан бірыңғай болмады, өйткені түрлі этникалық тайпалардан құралды және олар тұрақты одақ құра алмады. Мұны сақ тайпаларының антропологиялық жағынан біркелкі болмағандығы дәлелдейді, сондай-ақ монғол нәсіліне тән белгілер үлесі түрлі-түрлі аймақтарда және сол дәуір қабірлерінде түрліше. Жалпы алғанда, сақтар мен савроматтар Европа нәсілдес болды.
Ертедегі көшпенділер дәуірінде - б.з.б. 1-мыңжылдықтың орта шенінде мұнда сақтар мен савроматтардың одағы құрылды. Сақтар оңтүстік-шығыс және орталық Қазақстан территориясын, ал савроматтар батыс және ішінара солтүстік аудандарды мекендеді. Олардың ішінде салыстырмалы түрде автономиялы тайпалық қауымдар: массагет, исседон, аримаспа, аргиппей, дай т.б. болды. Олар этникалық жағынан бірыңғай болмады, өйткені түрлі этникалық тайпалардан құралды және олар тұрақты одақ құра алмады. Мұны сақ тайпаларының антропологиялық жағынан біркелкі болмағандығы дәлелдейді, сондай-ақ монғол нәсіліне тән белгілер үлесі түрлі-түрлі аймақтарда және сол дәуір қабірлерінде түрліше. Жалпы алғанда, сақтар мен савроматтар Европа нәсілдес болды.
1.К.М.Байтаков. Қазақстан тарихы очерктері. “Дәуір” баспасы.
Алматы. 32-45б.
2.М.Чапай. Қазақстан тарихы. “ Дәуір” баспасы.
Алматы. 17-22б.
Алматы. 32-45б.
2.М.Чапай. Қазақстан тарихы. “ Дәуір” баспасы.
Алматы. 17-22б.
Жоспары
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Сақ дауірі ерекшеліктері, шаруашылығы, әлеуметтік ұйымдасуы.
2. Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы.
3. Орхон – Енисей жазба ескерткіштері
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер
Сақ дауірі ерекшеліктері, шаруашылығы, әлеуметтік ұйымдасуы.
Сақтардың тайпалар одағы - алғашқы қауымдық қоғамның этникалық
бірлігінің әлеуметтік ұйымдасу формасы. Басқыншылық соғыстың таралуы мен
қорғаныс қажеттігі тайпалардың неғұрлым ірі қоғамдық бірлестіктерге
бірігуіне жағдай жасады. Тайпалар одағы территориясының, экономикалық жігі,
өкімет органдарының, кей жағдайда тіл, әдет-ғұрып, салт-сана, материалдық
және рухани мәдениетінің ортақтығымен сипатталады. Тайпалар одағы өзінің
құрамына кіретін тайпаларға қарағанда біртұтас бірлікте бола алмады.
Сондықтан тайпалар одағы жиі ыдырап, құрамы өзгеріп отырды. Оны таптық
мемлекеттердің болашақ үлгісі деуге болады. Өйткені оларда мемлекеттің
кейбір үлгісі мен белгілері кездеседі. Тайпалар одағы егішпілікпен
айналысатын отырықшы қауымдардан гөрі жиі өзгеріске ұшырап, ыдырап отырған
көшпелі әлеуметтік организмге ұқсас. Тайпалар одағы оның құрамына кіретін
ықпалды, күшті тайпалардың атымен аталды. Қазақстан жерінде алғаш таптық
қатынастардың пайда болуымен тайпалар одағы қалыптаса бастады.
Ертедегі көшпенділер дәуірінде - б.з.б. 1-мыңжылдықтың орта шенінде
мұнда сақтар мен савроматтардың одағы құрылды. Сақтар оңтүстік-шығыс және
орталық Қазақстан территориясын, ал савроматтар батыс және ішінара
солтүстік аудандарды мекендеді. Олардың ішінде салыстырмалы түрде
автономиялы тайпалық қауымдар: массагет, исседон, аримаспа, аргиппей, дай
т.б. болды. Олар этникалық жағынан бірыңғай болмады, өйткені түрлі
этникалық тайпалардан құралды және олар тұрақты одақ құра алмады. Мұны сақ
тайпаларының антропологиялық жағынан біркелкі болмағандығы дәлелдейді,
сондай-ақ монғол нәсіліне тән белгілер үлесі түрлі-түрлі аймақтарда және
сол дәуір қабірлерінде түрліше. Жалпы алғанда, сақтар мен савроматтар
Европа нәсілдес болды. Сақ және савроматтардың тірлігі, тұрмысы маусымдық
көшіп-қонуға ыңғайланды, билік жүргізу де соған тән еді. Бұған "сақ
патшалары мен патша ханымдары" тұралы әдебиеттердегі жазбалар, археологтар
тапқан орасан зор қабірлер (патша қорғандары) дәлел. Сақ және савромат
тайпалар одағы әлеуметтік-саяси организм ретінде көрінеді, бірақ олар
көшпенділікке байланысты біртұтас бірлікте болуымен ерекшеленеді.
Сақ, скиф деп аталатын тайпалардың әрқайсысының өз алдына ханы болған.
Хандардың өмірі күшті еді. Хан қаза болса, оның өлігін арбаға салып ел
аралатқан. Ханның өлігін көргенде бұқара қатты қайғырып, өз құлағын
қанатын, шашын жұлып, бетін тырнаған. Геродоттың айтуынша, Скифтердің
патшаларын жерлеу рәсімдері өзге халықтардан өзгеше болып келеді. Бір
патшаны жерлеу үшін ондаған адамның өмірі құрбан етіледі. Көп мал, жылқылар
құрбандыққа шалынады. Сол әдет-ғұрып скифтерден тараған ұрпақтарда сақталып
отырған. Бұл дәулеттілер мен патшаларды жерлеу рәсімі болса, былайғы
бұқараны жерлеу рәсімдері әлдеқайда қарапайым, әрі аз шығын жұмсадды.
Олардың бірі дүниеден өткен жағдайда жақын туыстары оны арбаға салып
достарына апарады. Олардың әрқайсысы марқұм үшін ас береді. Оның бір бөлігі
марқұмға бөлінеді. Жеке адамды осылай қырық күн бойы алып жүреді де,
соңынан жерлейді. Жерлеуден кейін скифтер өздерін тазартады. Алдымен
бастарын жуады. Үш бағанның басын біріктіріп, оның сыртын терімен жабады.
Шатырдың ортасына ішіне қып-қызыл болып қызған тасқа ыдыс қояды. Осы
қыздырылған тастарға көкнәрдің тұқымын тастайды. Скифтер денелерін сумен
жумайды. Бірақ әйелдері қатты тасқа үйкелген қарағай тұқымдас ағаштық
(кипарис) үгіндісіне су қосып, балқарағайдың хош иісті қара майын (смола)
араластырып, одан алынатын қоймалжыңды денелеріне, беттеріне жаққан. Ол
денеге жағымды иіс береді. Келесі күні оны денеден сылып алғанда, тері
таза, әрі жылтыр болады.
Қазіргі Жетісудың жері сол заманда сақ патшаларының орталығы болған
көрінеді. Өйткені бұл өңірлерде басқа жерлердегіге қарағанда қорғандар көп
кездеседі. Ішкі Азия аудандарында байырғы замандарда сары шашты, көк кезді
тайпалар тұрған деседі. Біздің дәуірімізге дейінгі төртінші ғасырда өмір
сүрген Чжоу әулеті жөнінде жазған Қытай шежірелерінде сары шашты, көк көзді
бес тайпа бар екені айтылады. Олар Қытаймен үнемі жауласып келген.
Сондықтан Қытайда жын-шайтанды сары шашты, көк көзді етіп бейнелейтін
дәстүр бекер қалыптаспаса керек. Бас сүйегінің бітісіне қарағанда олар
еуропалықтарға ұқсайды. Бұл тайпаларды Оңтүстіктегі қытайлар "ди" деп
атаса, солтүстіктетілері "динди" деп атаған. Кейбір ғалымдар оларды үнді-
герман тегінен шыққан халықтар қатарына жатқызады. Бірақ бұл тұжырым теріс.
Минусинск аңғарындағы қабірлерді зерттеудің нәтижелері бұл тұжырымды
дәлелдей түседі. Сары шашты, көк көзді азиялықтар еуропеидтердің көне
тармақтарына жатады. Олар кельттердің норд нәсілімен қатар шығып, өсіп-
өркендеген ұлыстар болуы мүмкін. Көне замандағы аңшылар бұл тайпалар өмір
сүру үшін олжа іздеп, мұз дәуірінен кейінгі кезеңде бүкіл Еуропа мен Азия
далаларын кезген. Сақтардың қабірлерін археологиялық жолмен ашқан кезде
сақтардың арасында еуропейдтік нәсілдік сипат басымырақ екені байқалады.
Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы.
Байтақ дала мен тау алқаптарын игеру дәуірі, мал шаруашылығының
сан алуан түрлерінің жаппай дамып , жетекші салаға айналуы және оның
егіншілікпен ұштасу дәуірі сақтар уақытымен байланысып жатыр. Баяғы
заман авторлары сақтар туралы: “Олар әсте егіншілер емес ,көшпелілер”
деп жазғанда немесе солардың тіршілігіне; ”Еркін кеңістікке , от пен
судың молдығына қарай, бір жерден екінші жерге көше береді” – деп
анықтама бергенде , біршама пікір айтқан. Шын мәнінде сақтар
шаруашылығының түр-түрі табиғи жағдайға, қала орталықтары мен сауда
жолдарына алыс – жақындығына байланысты анықталып отырған.
Әлем халықтарының мал шаруакшылығын зерттеу ісі – оның
варианттарының көп болғанын - көшпелі харекеттен бақташылыққа дейін
болғанын көрсетіп берген. Жазғы жайлаудан қысқы жайылымға дейін
марғау жыбырлап ұзақ көшетін көшпелі мал шаруашылығы Батыс Қазақстанға
, ішінара Орталық Қазақстанға тән болған. Көшпелі мал шаруашылығында
бүкіл ру және бүкіл тайпа мал- жанымен, дүние мүлкімен бірге ит
арқасы- қиядағы алыс жерге ендік бойымен де, бойлық бағытымен де
жылжып кеше берген. Еркектер атпен, әйелдер мен балалар,қарттар киіз
жапқан арбамен жүретін болған. Ызғарлы қыста олар қар жауса да, тез
еріп кететін, бұта- шөбі мол құм қойнында өткізген немесе азынаған желге
үйірім-үйірім тоғайы пана болатын, мал аз аяғымен жүріп қорек табатын
копалы көлдер мен өзендер жағасын мекендеген.
Қысқы мекенжайлар ұзақ тұруға айналмайтын. Көшпелілердің негізгі
малы алыс жүріске бейімделген жылқы, түйе, қой болатын.
Жартылай көшпелі мал шаруашылығы тұрақты қысқы және жазғы
мекенжайлары болуын күнілгері ойластырып отырған, өйткені сол
мекенжайларда малшылар жаз бен қысын өткізеді ғой. Қысқы тұрақтар үшін
жертөлелер мен жартылай жертөлелер салынған. Мұндағы жұрттың бір бөлегі
жаз шыға, келер қысқа азық- түлік дайындау үшін қыстауда қалып,
егіншілікпен айналысқан. Мал шаруашылығының осы түрі Шығыс Қазақстан мен
Жетісуда, Орталық және Батыс Қазақстанның бірқатар аудандарында етек
алған еді.
Мал шаруашылығының үшінші түрі- отырықшы шаруашылық болатын.
Мұнда халықтың бір бөлегі ұдайы егіншілікпен шұғылданып, отырықшы
болып қалатын. Ал. Оның екінші бөлегі жақын-жуық жерлердегі жазғы
жайлау мен қысқы өрістерге көшіп кетіп, қайтып келіп отырған.
Қазақстанның оңтүстігінде – Сырдария мен Арыс, Келес алқаптарында хал-
жағдай тап осындай еді. Әсіресе ірі қара мал басым болған. Әлбетте,
тіршілікте қияметтей қиын, күрделі жайттер көп кездеседі, мал
шаруашылығының осынау түрлерінен ауытқушылықтар да болып жатады. Мұның
бәрі Қазақстанның әр түрлі аймақтары мен аудандарының қалың жұртының
өміріне өшпестей ізін қалдырады.
Жылқы өсіру сақтар мал шаруашылығының аса маңызды бағытының
бірі болған. Орталық Қазақстанда жүргізілген қазу жұмыстарының
материалдарынан жылқының екі тұқымы болғаны анықталды. Оның біреуі
басы үлкен, аяғы жуан, денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі-
шоқтығы биік бойшаң, сымбатты жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінетін
болған.
Алтайдағы Пазырық обаларын қазған кезде табылған 80 ат қалдығының
материалдары бойынша жылқының төрт тұқымы бөлініп шығарылды. Ірі
денелі жүрдек аттар селекция нәтижесінде пайда болған. Оларды көсемдер мен
текті батырлар мінген.
Жылқының жаңа тұқымын шығару ісіне желдей жүйрік сәйгүліктерімен
аты шыққан Ферғана, Бактрия, Парфия сияқты көрші елдердің асыл тұқымды
жылқылары пайдаланылған. Таңдаулы ереуіл аттарды көшпелілер жоғары
бағалаған, егер иесі қаза тапса, аттары иесімен бірге о дүниеге бірге
кететін болған.
Көшпелілердің үйге үйренген малының ең маңызды түлігінің бірі
ет пен сүт, жүн мен тері беретін қой еді. Қазбаларға қарағанда,
сақтарда маңдай алды дөңстеу ірі қойлар кеп тараған. Олар қазақтың
қазіргі құйрықты қойлары тұқымына жақын болған.
Сақтар арасында қоймен бірге түйе шаруашылығы да кең
дамыды, ол әсіресе Батыс және Оңтүстік Қазақстанның далалық және
шөлейт аудандарында өркен жаяды. Түйе мініс және жүк көлігі есебінде де
пайдаланылады, оның жүні, еті мен сүті көшпелілердің тұрмыс қажетін
өтейді. Көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтағы түйе жыл-он екі ай
аспан астында болады. Осы таяудағы уақытқа дейін, сонау ертедегі
көшпелілерден бері қарай ірі қара мал шаруашылықта ереуіл роль
атқармаған деген пікір кең жайылып кеткен болатын. Бұл жайтты олар,
сиырға арнап қысқы жемшөп дайындау үшін қыруар жұмыс жасалады, өйткені
олар ат пен қой сияқты жайылып жүріп күн көре алмайды- деп
түсіндірген. Дегенмен де көшпелілер мүйізді ірі қараның жыл бойы
жайылымнан қорек табатын тұқымын шығарды. Сиырдың көшпелі тіршілікке
бейімделген мұндай тұқымының өзгеден айырмасы - өнімділігі төмен,
тірілей салмағы аз болған, шолар жемшөпті онша талғамайтын, суықты сыр
бермейтін жүні қалың, тебін малы болып келеді екен.
Егіншілік пен суару. Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен
қамтамасыз еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оңтүстік Сырдария
алқабында сақтардың Шірік – Рабад, Бәбіш- молла, Баланды секілді
қоныстары төңірегіндегі егістіктерді жарма тартып суарып отырған.
Кәсіптері мен сауда. Сақ тайпалары арасында металл өндіру
және оны өңдеу, әсіресе қола құюға байланысты кәсіпшіліктері мен
кәсіптері жоғары дәрежеде дамыған еді. Қола дәуіріндегі сияқты,
темір мен мыстың, қалайы мен қорғасынның, алтын мен күмістің
бұрыннан белгілі кенді орындарында жұмыс толастап көрмеген.
Мамандардың есептеуінше, кен рудаларын өндіру орасан зор көлемде
жүргізілген. Мәселен, Имантау кенді орнынан 3 млн пұт мыс рудасы, ал
Жезқазған мен Успенскіден- 10мың және 26 мың пұт руда өндірілген, сонда
сол руданың дені сақтар заманында өндірілгені анықталады.
Сақ ісмерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын,
аттың қайыс-әбзелдерін, әшекейлер мен айналар, сол сияқты қазандар мен
құрбандық ыдыстарын жасаған, олардың көбісі көркем өнердің таңдаулы
туындышарының қатарына жатады.
Сақтардың қазандары мен құрбандық жозылары Жетісу жерінен Іле
алқабымен Ыстықкөл маңынан өте көп табылған. Қазандары сфера іспеттес
тағанды болып келеді, және таған -бұттары малдың аяғы секілденіп
жасалады. Қазндар тұтқасы тұзақ тәрізді, кейбіреулерінің жиектері
жануарлар бейнесімен бедерленген. Мысалы, Алматы төңірегінен табылған
қазандардың бірі қанатты таутеке бейнесімен әсемделген.
Құрбандық жозылары төртбұрышты не дөңгелекше, жиектері сәл
көтеріңкі үстел тәріздес, бірнеше аяқты не жалғыз аяқты болып келеді.
Олардың көлемі әртүрлі – үлкен “үстелдерден” бастап, тап-тұйнақтай
кішкене бұйымға дейін болады.
Композициясы мүлде өзгеше құрбандық жазысы Алматы
территориясынан, бұрынғы қасиетті гимарат орнынан табылды, одан
жағылған от күлі, жануарлар сүйектері мен керамика сынықтары араласқан
тұтас қабаты бар дөңгелек қыш тұрғы- платформа табылды. Конус тәріздес
тағанға орнатылған дөңгелек табақ жиегі 15 бұқа бейнесімен
әшекейленген. Ал, табақтың бетіне, артына сәл бұрылып, бұқаларды садақпен
атып тұрған салтатты, оның жанынан білте салынатын түтік бейнесі
бекітіліпті. Бәлкім, салтатты “мүйізді малдың иесі” , “бұқаларды айдап
тастайты” Митраның өзін бейнелейтін шығар. “Жетісу михрабы”деген атпен
мамандарға кеңінен белгілі болған құрбандық жазысы да Алматы түбінен
табылды, ол кенересі көтеріңкі тікбұрыш іспетті, алып жүруге қолайлы
тұтқасы бар жоза. Оның табақшасы тұяқты малдың аяғы сияқты төрт тағанға
қондырылған. Жозы жиегімен қанатты жыртқыштар “жүріп келе жатқандай”
болып көрінеді.
Құрбандық шырақтар, тегі, отқа табынушылық рәсіміне байланысты
туған секілді, сонымен бірге олар қазандармен қоса (әдетте олар
қазанмен бірге табылады) мал жазғы жайлауға шығатын көктемгі және
жайлау маусымы біткесін, шөбі шүйгін тау ішінде семіріп алған үйір
–үйір жылқы мен отар-отар қой ұбырып- шұбырып баурайға түсетін күздегі
мейрамдарға пайдаланылған. Әлбетте, мұндай мейрамдар тау етегіндегі
табиғаты тамылжып тұрған әсем алқаптарда өткізілген, тайқазандарда тағам
әзірленіп, ал құрбандық жозыларымен және шырақтарымен әшекейленген
қасиетті орындарда құдай жолына құрбандық шалынған.
Сауда. Еуразияның далары мен таулы алқаптарын сақтар билеп
тұрған кезеңде Батыс пен Шығысты, Жерорта теңізі аймағы мен Қытайды
байланыстырған халықаралық өтпелі сауда басталады. Б.з.дейінгі 1
мыңжылдықтың орта кезінде дала жолы пайда болады, бұл жолмен 40-
параллель бойын қуалай, далалық аймақтарға бағалы тауарлар жеткізіліп
отырған, Хуанхэнің үлкен ирек иінінен басталған жол Алтайдың шығыс және
теріскей сілемдерін, Қазақстан мен Қаратеңіз өңірінің ұлан далаларын
кесіп өтіп, гректер мен этрустар жеріне дейін жетеді екен.
Орхон – Енисей жазба ескерткіштері
Орхон – Енисей ескерткіштерінің зертелу тарихы ХVII ғасырдың екінші
жартысынан басталады. Ең алғаш рет (1662ж.) Орхон – Енисей жазуы жөнінде
хабар берген адам – Амстердам қаласының бургомистрі Н.Витзен.
1697 жылы Тобыл қаласының бояры С.Ремезовтың Сібір қалаларының шөл
далалары мен таулы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Сақ дауірі ерекшеліктері, шаруашылығы, әлеуметтік ұйымдасуы.
2. Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы.
3. Орхон – Енисей жазба ескерткіштері
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер
Сақ дауірі ерекшеліктері, шаруашылығы, әлеуметтік ұйымдасуы.
Сақтардың тайпалар одағы - алғашқы қауымдық қоғамның этникалық
бірлігінің әлеуметтік ұйымдасу формасы. Басқыншылық соғыстың таралуы мен
қорғаныс қажеттігі тайпалардың неғұрлым ірі қоғамдық бірлестіктерге
бірігуіне жағдай жасады. Тайпалар одағы территориясының, экономикалық жігі,
өкімет органдарының, кей жағдайда тіл, әдет-ғұрып, салт-сана, материалдық
және рухани мәдениетінің ортақтығымен сипатталады. Тайпалар одағы өзінің
құрамына кіретін тайпаларға қарағанда біртұтас бірлікте бола алмады.
Сондықтан тайпалар одағы жиі ыдырап, құрамы өзгеріп отырды. Оны таптық
мемлекеттердің болашақ үлгісі деуге болады. Өйткені оларда мемлекеттің
кейбір үлгісі мен белгілері кездеседі. Тайпалар одағы егішпілікпен
айналысатын отырықшы қауымдардан гөрі жиі өзгеріске ұшырап, ыдырап отырған
көшпелі әлеуметтік организмге ұқсас. Тайпалар одағы оның құрамына кіретін
ықпалды, күшті тайпалардың атымен аталды. Қазақстан жерінде алғаш таптық
қатынастардың пайда болуымен тайпалар одағы қалыптаса бастады.
Ертедегі көшпенділер дәуірінде - б.з.б. 1-мыңжылдықтың орта шенінде
мұнда сақтар мен савроматтардың одағы құрылды. Сақтар оңтүстік-шығыс және
орталық Қазақстан территориясын, ал савроматтар батыс және ішінара
солтүстік аудандарды мекендеді. Олардың ішінде салыстырмалы түрде
автономиялы тайпалық қауымдар: массагет, исседон, аримаспа, аргиппей, дай
т.б. болды. Олар этникалық жағынан бірыңғай болмады, өйткені түрлі
этникалық тайпалардан құралды және олар тұрақты одақ құра алмады. Мұны сақ
тайпаларының антропологиялық жағынан біркелкі болмағандығы дәлелдейді,
сондай-ақ монғол нәсіліне тән белгілер үлесі түрлі-түрлі аймақтарда және
сол дәуір қабірлерінде түрліше. Жалпы алғанда, сақтар мен савроматтар
Европа нәсілдес болды. Сақ және савроматтардың тірлігі, тұрмысы маусымдық
көшіп-қонуға ыңғайланды, билік жүргізу де соған тән еді. Бұған "сақ
патшалары мен патша ханымдары" тұралы әдебиеттердегі жазбалар, археологтар
тапқан орасан зор қабірлер (патша қорғандары) дәлел. Сақ және савромат
тайпалар одағы әлеуметтік-саяси организм ретінде көрінеді, бірақ олар
көшпенділікке байланысты біртұтас бірлікте болуымен ерекшеленеді.
Сақ, скиф деп аталатын тайпалардың әрқайсысының өз алдына ханы болған.
Хандардың өмірі күшті еді. Хан қаза болса, оның өлігін арбаға салып ел
аралатқан. Ханның өлігін көргенде бұқара қатты қайғырып, өз құлағын
қанатын, шашын жұлып, бетін тырнаған. Геродоттың айтуынша, Скифтердің
патшаларын жерлеу рәсімдері өзге халықтардан өзгеше болып келеді. Бір
патшаны жерлеу үшін ондаған адамның өмірі құрбан етіледі. Көп мал, жылқылар
құрбандыққа шалынады. Сол әдет-ғұрып скифтерден тараған ұрпақтарда сақталып
отырған. Бұл дәулеттілер мен патшаларды жерлеу рәсімі болса, былайғы
бұқараны жерлеу рәсімдері әлдеқайда қарапайым, әрі аз шығын жұмсадды.
Олардың бірі дүниеден өткен жағдайда жақын туыстары оны арбаға салып
достарына апарады. Олардың әрқайсысы марқұм үшін ас береді. Оның бір бөлігі
марқұмға бөлінеді. Жеке адамды осылай қырық күн бойы алып жүреді де,
соңынан жерлейді. Жерлеуден кейін скифтер өздерін тазартады. Алдымен
бастарын жуады. Үш бағанның басын біріктіріп, оның сыртын терімен жабады.
Шатырдың ортасына ішіне қып-қызыл болып қызған тасқа ыдыс қояды. Осы
қыздырылған тастарға көкнәрдің тұқымын тастайды. Скифтер денелерін сумен
жумайды. Бірақ әйелдері қатты тасқа үйкелген қарағай тұқымдас ағаштық
(кипарис) үгіндісіне су қосып, балқарағайдың хош иісті қара майын (смола)
араластырып, одан алынатын қоймалжыңды денелеріне, беттеріне жаққан. Ол
денеге жағымды иіс береді. Келесі күні оны денеден сылып алғанда, тері
таза, әрі жылтыр болады.
Қазіргі Жетісудың жері сол заманда сақ патшаларының орталығы болған
көрінеді. Өйткені бұл өңірлерде басқа жерлердегіге қарағанда қорғандар көп
кездеседі. Ішкі Азия аудандарында байырғы замандарда сары шашты, көк кезді
тайпалар тұрған деседі. Біздің дәуірімізге дейінгі төртінші ғасырда өмір
сүрген Чжоу әулеті жөнінде жазған Қытай шежірелерінде сары шашты, көк көзді
бес тайпа бар екені айтылады. Олар Қытаймен үнемі жауласып келген.
Сондықтан Қытайда жын-шайтанды сары шашты, көк көзді етіп бейнелейтін
дәстүр бекер қалыптаспаса керек. Бас сүйегінің бітісіне қарағанда олар
еуропалықтарға ұқсайды. Бұл тайпаларды Оңтүстіктегі қытайлар "ди" деп
атаса, солтүстіктетілері "динди" деп атаған. Кейбір ғалымдар оларды үнді-
герман тегінен шыққан халықтар қатарына жатқызады. Бірақ бұл тұжырым теріс.
Минусинск аңғарындағы қабірлерді зерттеудің нәтижелері бұл тұжырымды
дәлелдей түседі. Сары шашты, көк көзді азиялықтар еуропеидтердің көне
тармақтарына жатады. Олар кельттердің норд нәсілімен қатар шығып, өсіп-
өркендеген ұлыстар болуы мүмкін. Көне замандағы аңшылар бұл тайпалар өмір
сүру үшін олжа іздеп, мұз дәуірінен кейінгі кезеңде бүкіл Еуропа мен Азия
далаларын кезген. Сақтардың қабірлерін археологиялық жолмен ашқан кезде
сақтардың арасында еуропейдтік нәсілдік сипат басымырақ екені байқалады.
Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы.
Байтақ дала мен тау алқаптарын игеру дәуірі, мал шаруашылығының
сан алуан түрлерінің жаппай дамып , жетекші салаға айналуы және оның
егіншілікпен ұштасу дәуірі сақтар уақытымен байланысып жатыр. Баяғы
заман авторлары сақтар туралы: “Олар әсте егіншілер емес ,көшпелілер”
деп жазғанда немесе солардың тіршілігіне; ”Еркін кеңістікке , от пен
судың молдығына қарай, бір жерден екінші жерге көше береді” – деп
анықтама бергенде , біршама пікір айтқан. Шын мәнінде сақтар
шаруашылығының түр-түрі табиғи жағдайға, қала орталықтары мен сауда
жолдарына алыс – жақындығына байланысты анықталып отырған.
Әлем халықтарының мал шаруакшылығын зерттеу ісі – оның
варианттарының көп болғанын - көшпелі харекеттен бақташылыққа дейін
болғанын көрсетіп берген. Жазғы жайлаудан қысқы жайылымға дейін
марғау жыбырлап ұзақ көшетін көшпелі мал шаруашылығы Батыс Қазақстанға
, ішінара Орталық Қазақстанға тән болған. Көшпелі мал шаруашылығында
бүкіл ру және бүкіл тайпа мал- жанымен, дүние мүлкімен бірге ит
арқасы- қиядағы алыс жерге ендік бойымен де, бойлық бағытымен де
жылжып кеше берген. Еркектер атпен, әйелдер мен балалар,қарттар киіз
жапқан арбамен жүретін болған. Ызғарлы қыста олар қар жауса да, тез
еріп кететін, бұта- шөбі мол құм қойнында өткізген немесе азынаған желге
үйірім-үйірім тоғайы пана болатын, мал аз аяғымен жүріп қорек табатын
копалы көлдер мен өзендер жағасын мекендеген.
Қысқы мекенжайлар ұзақ тұруға айналмайтын. Көшпелілердің негізгі
малы алыс жүріске бейімделген жылқы, түйе, қой болатын.
Жартылай көшпелі мал шаруашылығы тұрақты қысқы және жазғы
мекенжайлары болуын күнілгері ойластырып отырған, өйткені сол
мекенжайларда малшылар жаз бен қысын өткізеді ғой. Қысқы тұрақтар үшін
жертөлелер мен жартылай жертөлелер салынған. Мұндағы жұрттың бір бөлегі
жаз шыға, келер қысқа азық- түлік дайындау үшін қыстауда қалып,
егіншілікпен айналысқан. Мал шаруашылығының осы түрі Шығыс Қазақстан мен
Жетісуда, Орталық және Батыс Қазақстанның бірқатар аудандарында етек
алған еді.
Мал шаруашылығының үшінші түрі- отырықшы шаруашылық болатын.
Мұнда халықтың бір бөлегі ұдайы егіншілікпен шұғылданып, отырықшы
болып қалатын. Ал. Оның екінші бөлегі жақын-жуық жерлердегі жазғы
жайлау мен қысқы өрістерге көшіп кетіп, қайтып келіп отырған.
Қазақстанның оңтүстігінде – Сырдария мен Арыс, Келес алқаптарында хал-
жағдай тап осындай еді. Әсіресе ірі қара мал басым болған. Әлбетте,
тіршілікте қияметтей қиын, күрделі жайттер көп кездеседі, мал
шаруашылығының осынау түрлерінен ауытқушылықтар да болып жатады. Мұның
бәрі Қазақстанның әр түрлі аймақтары мен аудандарының қалың жұртының
өміріне өшпестей ізін қалдырады.
Жылқы өсіру сақтар мал шаруашылығының аса маңызды бағытының
бірі болған. Орталық Қазақстанда жүргізілген қазу жұмыстарының
материалдарынан жылқының екі тұқымы болғаны анықталды. Оның біреуі
басы үлкен, аяғы жуан, денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі-
шоқтығы биік бойшаң, сымбатты жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінетін
болған.
Алтайдағы Пазырық обаларын қазған кезде табылған 80 ат қалдығының
материалдары бойынша жылқының төрт тұқымы бөлініп шығарылды. Ірі
денелі жүрдек аттар селекция нәтижесінде пайда болған. Оларды көсемдер мен
текті батырлар мінген.
Жылқының жаңа тұқымын шығару ісіне желдей жүйрік сәйгүліктерімен
аты шыққан Ферғана, Бактрия, Парфия сияқты көрші елдердің асыл тұқымды
жылқылары пайдаланылған. Таңдаулы ереуіл аттарды көшпелілер жоғары
бағалаған, егер иесі қаза тапса, аттары иесімен бірге о дүниеге бірге
кететін болған.
Көшпелілердің үйге үйренген малының ең маңызды түлігінің бірі
ет пен сүт, жүн мен тері беретін қой еді. Қазбаларға қарағанда,
сақтарда маңдай алды дөңстеу ірі қойлар кеп тараған. Олар қазақтың
қазіргі құйрықты қойлары тұқымына жақын болған.
Сақтар арасында қоймен бірге түйе шаруашылығы да кең
дамыды, ол әсіресе Батыс және Оңтүстік Қазақстанның далалық және
шөлейт аудандарында өркен жаяды. Түйе мініс және жүк көлігі есебінде де
пайдаланылады, оның жүні, еті мен сүті көшпелілердің тұрмыс қажетін
өтейді. Көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтағы түйе жыл-он екі ай
аспан астында болады. Осы таяудағы уақытқа дейін, сонау ертедегі
көшпелілерден бері қарай ірі қара мал шаруашылықта ереуіл роль
атқармаған деген пікір кең жайылып кеткен болатын. Бұл жайтты олар,
сиырға арнап қысқы жемшөп дайындау үшін қыруар жұмыс жасалады, өйткені
олар ат пен қой сияқты жайылып жүріп күн көре алмайды- деп
түсіндірген. Дегенмен де көшпелілер мүйізді ірі қараның жыл бойы
жайылымнан қорек табатын тұқымын шығарды. Сиырдың көшпелі тіршілікке
бейімделген мұндай тұқымының өзгеден айырмасы - өнімділігі төмен,
тірілей салмағы аз болған, шолар жемшөпті онша талғамайтын, суықты сыр
бермейтін жүні қалың, тебін малы болып келеді екен.
Егіншілік пен суару. Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен
қамтамасыз еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оңтүстік Сырдария
алқабында сақтардың Шірік – Рабад, Бәбіш- молла, Баланды секілді
қоныстары төңірегіндегі егістіктерді жарма тартып суарып отырған.
Кәсіптері мен сауда. Сақ тайпалары арасында металл өндіру
және оны өңдеу, әсіресе қола құюға байланысты кәсіпшіліктері мен
кәсіптері жоғары дәрежеде дамыған еді. Қола дәуіріндегі сияқты,
темір мен мыстың, қалайы мен қорғасынның, алтын мен күмістің
бұрыннан белгілі кенді орындарында жұмыс толастап көрмеген.
Мамандардың есептеуінше, кен рудаларын өндіру орасан зор көлемде
жүргізілген. Мәселен, Имантау кенді орнынан 3 млн пұт мыс рудасы, ал
Жезқазған мен Успенскіден- 10мың және 26 мың пұт руда өндірілген, сонда
сол руданың дені сақтар заманында өндірілгені анықталады.
Сақ ісмерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын,
аттың қайыс-әбзелдерін, әшекейлер мен айналар, сол сияқты қазандар мен
құрбандық ыдыстарын жасаған, олардың көбісі көркем өнердің таңдаулы
туындышарының қатарына жатады.
Сақтардың қазандары мен құрбандық жозылары Жетісу жерінен Іле
алқабымен Ыстықкөл маңынан өте көп табылған. Қазандары сфера іспеттес
тағанды болып келеді, және таған -бұттары малдың аяғы секілденіп
жасалады. Қазндар тұтқасы тұзақ тәрізді, кейбіреулерінің жиектері
жануарлар бейнесімен бедерленген. Мысалы, Алматы төңірегінен табылған
қазандардың бірі қанатты таутеке бейнесімен әсемделген.
Құрбандық жозылары төртбұрышты не дөңгелекше, жиектері сәл
көтеріңкі үстел тәріздес, бірнеше аяқты не жалғыз аяқты болып келеді.
Олардың көлемі әртүрлі – үлкен “үстелдерден” бастап, тап-тұйнақтай
кішкене бұйымға дейін болады.
Композициясы мүлде өзгеше құрбандық жазысы Алматы
территориясынан, бұрынғы қасиетті гимарат орнынан табылды, одан
жағылған от күлі, жануарлар сүйектері мен керамика сынықтары араласқан
тұтас қабаты бар дөңгелек қыш тұрғы- платформа табылды. Конус тәріздес
тағанға орнатылған дөңгелек табақ жиегі 15 бұқа бейнесімен
әшекейленген. Ал, табақтың бетіне, артына сәл бұрылып, бұқаларды садақпен
атып тұрған салтатты, оның жанынан білте салынатын түтік бейнесі
бекітіліпті. Бәлкім, салтатты “мүйізді малдың иесі” , “бұқаларды айдап
тастайты” Митраның өзін бейнелейтін шығар. “Жетісу михрабы”деген атпен
мамандарға кеңінен белгілі болған құрбандық жазысы да Алматы түбінен
табылды, ол кенересі көтеріңкі тікбұрыш іспетті, алып жүруге қолайлы
тұтқасы бар жоза. Оның табақшасы тұяқты малдың аяғы сияқты төрт тағанға
қондырылған. Жозы жиегімен қанатты жыртқыштар “жүріп келе жатқандай”
болып көрінеді.
Құрбандық шырақтар, тегі, отқа табынушылық рәсіміне байланысты
туған секілді, сонымен бірге олар қазандармен қоса (әдетте олар
қазанмен бірге табылады) мал жазғы жайлауға шығатын көктемгі және
жайлау маусымы біткесін, шөбі шүйгін тау ішінде семіріп алған үйір
–үйір жылқы мен отар-отар қой ұбырып- шұбырып баурайға түсетін күздегі
мейрамдарға пайдаланылған. Әлбетте, мұндай мейрамдар тау етегіндегі
табиғаты тамылжып тұрған әсем алқаптарда өткізілген, тайқазандарда тағам
әзірленіп, ал құрбандық жозыларымен және шырақтарымен әшекейленген
қасиетті орындарда құдай жолына құрбандық шалынған.
Сауда. Еуразияның далары мен таулы алқаптарын сақтар билеп
тұрған кезеңде Батыс пен Шығысты, Жерорта теңізі аймағы мен Қытайды
байланыстырған халықаралық өтпелі сауда басталады. Б.з.дейінгі 1
мыңжылдықтың орта кезінде дала жолы пайда болады, бұл жолмен 40-
параллель бойын қуалай, далалық аймақтарға бағалы тауарлар жеткізіліп
отырған, Хуанхэнің үлкен ирек иінінен басталған жол Алтайдың шығыс және
теріскей сілемдерін, Қазақстан мен Қаратеңіз өңірінің ұлан далаларын
кесіп өтіп, гректер мен этрустар жеріне дейін жетеді екен.
Орхон – Енисей жазба ескерткіштері
Орхон – Енисей ескерткіштерінің зертелу тарихы ХVII ғасырдың екінші
жартысынан басталады. Ең алғаш рет (1662ж.) Орхон – Енисей жазуы жөнінде
хабар берген адам – Амстердам қаласының бургомистрі Н.Витзен.
1697 жылы Тобыл қаласының бояры С.Ремезовтың Сібір қалаларының шөл
далалары мен таулы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz