Ойын технологиясын оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН ОҚУ.ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын ұғымының шығу тарихына теориялық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар ойындарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ...17
1.3 Ойындағы баланың шығармашылық іс.әрекеттерінің көріністері ... ... ... ... .26
2 ОЙЫНДЫ ОҚУ.ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы тәрбиелеуде педагогикалық үдерісті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Балабақшада жүргізілген сабақ үлгілері мен ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
1 ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН ОҚУ.ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын ұғымының шығу тарихына теориялық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар ойындарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ...17
1.3 Ойындағы баланың шығармашылық іс.әрекеттерінің көріністері ... ... ... ... .26
2 ОЙЫНДЫ ОҚУ.ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы тәрбиелеуде педагогикалық үдерісті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Балабақшада жүргізілген сабақ үлгілері мен ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде жүріп жаткан ауқымды өзгерістердің мәнін әділ пайымдап отыратын өз ісіне берілген, жаңалықты жатсынбай қабылдайтын ұлттық қасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып, шәкірттің жанына нұр құятын педагог-тәрбиешіні ғана бүгінгі күннің лайықты тұлғасы деуге болады.
Бүгінгі таңдағы ұрпақ тәрбиесі адамзат баласының ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан асыл мұраты болып табылады. Елбасымыз Н.Назарбаев халқымыздың алдында ХХІ ғасырды құрушы іскер, өмірге икемделген, жан-жақты мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеу міндеті тұрғандығын нақтылап көрсетіп берді. Президентіміз мемлекетіміздің болашақта дамуына арналған «Қазақстан - 2050» стратегиясында [1], білім және кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары атты төртінші бағытында: оқыту әдістемелерін жаңғырту және өңірлік мектеп орталықтарын құра отырып, білім берудің жаңа жүйелерін белсене дамыту керектігін, ал «Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан Халқына Жолдауында [2]: «Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз – белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар» - деп Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру тұжырымдамасында алдағы жұмыстың ұзақмерзімді басымдықтарының бірінде атап көрсетті.
Еліміз Қазақстанның егемендік алып, өзінің ғылым мен техникалық дәрежесінің өсуі, экономикалық-әлеуметтік, саяси саладағы өркендеуі бүгінгі таңда білім беру мазмұнының уақыт талабына сай өзгеруіне әкеліп соқтырды.
Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі ұлттық даму стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылады. Бала – біздің болашағымыз. Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі.
Қазақстанда мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен оқытудың теориялық мәселелерін қарастырған отандық ғалымдар Н.Құлжанова, В.Н.Андросова, Л.А.Давиденко, Е.Б.Дайрабаева, Г.И.Исмагулова, А.Қаржаубаева, Т.Ж.Қалдыбаева, А.К.Меңжанова, О.А.Михалькова, В.Я.Никитин, М.Т.Турскельдина, Б.Баймұратова, Қ.Қойбағаров, К.Сейсенбаев, Ж.Рысбекова, Қ.Т.Шериазданова және М.Оспанбаева, Ғ.З.Таубаева және т.б. еңбектерін атап көрсетуге болады.
Ойын – тәрбиенің ең тиімді құралдарының бірі. «Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту» бағдарламасында баланың ақыл-ой тәрбиесі мен психикалық дамуына, оның дербестігінің, балалар ортасының қалыптасуына ойынның әсерінің үлкен маңызы атап көрсетілген. А.П.Усова ойын іс-әрекетінің мүмкіншіліктеріне сүйене отырып, ойынды тәрбие құралы ретінде қарастырды. Осыған сәйкес, бағдарлама әр ойынның түріне қарай тәрбие міндеттерін айқындап отыр: қимылды ойындар баланың қиымылын дамытуға, дидактикалық ойындар – ақыл-ой әрекетін қалыптастыруға, қоғамдағы адамдардың еңбегі мен өмірін бейнелейтін сюжетті-рольдік ойындар - моральдық қасиеттерді тәрбиелеуге бағытталған және т.б. [3].
Бүгінгі таңдағы ұрпақ тәрбиесі адамзат баласының ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан асыл мұраты болып табылады. Елбасымыз Н.Назарбаев халқымыздың алдында ХХІ ғасырды құрушы іскер, өмірге икемделген, жан-жақты мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеу міндеті тұрғандығын нақтылап көрсетіп берді. Президентіміз мемлекетіміздің болашақта дамуына арналған «Қазақстан - 2050» стратегиясында [1], білім және кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары атты төртінші бағытында: оқыту әдістемелерін жаңғырту және өңірлік мектеп орталықтарын құра отырып, білім берудің жаңа жүйелерін белсене дамыту керектігін, ал «Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан Халқына Жолдауында [2]: «Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз – белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар» - деп Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру тұжырымдамасында алдағы жұмыстың ұзақмерзімді басымдықтарының бірінде атап көрсетті.
Еліміз Қазақстанның егемендік алып, өзінің ғылым мен техникалық дәрежесінің өсуі, экономикалық-әлеуметтік, саяси саладағы өркендеуі бүгінгі таңда білім беру мазмұнының уақыт талабына сай өзгеруіне әкеліп соқтырды.
Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі ұлттық даму стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылады. Бала – біздің болашағымыз. Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі.
Қазақстанда мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен оқытудың теориялық мәселелерін қарастырған отандық ғалымдар Н.Құлжанова, В.Н.Андросова, Л.А.Давиденко, Е.Б.Дайрабаева, Г.И.Исмагулова, А.Қаржаубаева, Т.Ж.Қалдыбаева, А.К.Меңжанова, О.А.Михалькова, В.Я.Никитин, М.Т.Турскельдина, Б.Баймұратова, Қ.Қойбағаров, К.Сейсенбаев, Ж.Рысбекова, Қ.Т.Шериазданова және М.Оспанбаева, Ғ.З.Таубаева және т.б. еңбектерін атап көрсетуге болады.
Ойын – тәрбиенің ең тиімді құралдарының бірі. «Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту» бағдарламасында баланың ақыл-ой тәрбиесі мен психикалық дамуына, оның дербестігінің, балалар ортасының қалыптасуына ойынның әсерінің үлкен маңызы атап көрсетілген. А.П.Усова ойын іс-әрекетінің мүмкіншіліктеріне сүйене отырып, ойынды тәрбие құралы ретінде қарастырды. Осыған сәйкес, бағдарлама әр ойынның түріне қарай тәрбие міндеттерін айқындап отыр: қимылды ойындар баланың қиымылын дамытуға, дидактикалық ойындар – ақыл-ой әрекетін қалыптастыруға, қоғамдағы адамдардың еңбегі мен өмірін бейнелейтін сюжетті-рольдік ойындар - моральдық қасиеттерді тәрбиелеуге бағытталған және т.б. [3].
1 Назарбаев Н.Ә. ҚР Президентінің «Қазақстан - 2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. - Астана, 2012 // http://www.akorda.kz/kz/page/page_kazakstan-respublikasynyn-prezidenti-n-a-nazarbaevtyn-kazakstan-khalkyna-zholdauy-2012-zhylhy-14-zheltoks_1357813742
2 Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан Халқына Жолдауы// Егемен Қазақстан. – 2014, қаңтар – 18. - №11 (28235).-Б. 34
3 Усова А.П. Балабақшадағы оқыту әдістері. /под.ред. Запарожца А.В. М: Просвещение. 1981
4 Ушинский К. Д. Собр. соч. М. – Л., 1949. - Т. 5. - 276 с
5 Сухомлинский В.А. Жас мектеп директорымен әңгіме. М: Просвещение, 1982
6 Крупская Н.К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы. Мақалар мен сөздер жинағы. –Алматы: Мектеп, 1988
7 Аймауытұлы Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1995. - 308 б
8 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 106 б
9 Узакбаева С., Айтпаева А. «Казахские народные детские игры», Алматы-2000,.171-бет)
10 Сләмжанұлы К. Рухани уыз. Алматы: «Ана тілі», 1995. - 144-бет
11 Қазақ ССР тарихы, Алматы, 1957, 1-том, 24-бет
12 Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы: "қайнар", 1994. 144 бет
13 Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық ойындары - Алматы: "Рауан". 1991-176
14 Анд Метин (1974); Оуіn уе Вugіі, Іstanbul, Тurкіуе Іs Ваnкаsі Үауtіаn
15 Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Құсайынов А. Қ. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5
16 Менджерицкая Д. В. Тәрбиешігі балалар ойыны туралы /ред. Т. А. Маркова. М: Просвещение. 1982
17 Балаларды ойында тәрбиелеу. /сост. Бондаренко А. К., Матусик А. И. М: Просвещение. 1983
18 Мектепке дейінгі балалардың ойындарына сілтеме. /под ред. Васильевой М. Н. М: Просвещение. 1986
19 Воронова В.Я. Мектепке дейінгі балалардың творчестволық ойындары. М: Просвещение. 1981
20 Зворыгина С. Комарова Н. Сюжеттік – рөлдік ойындардың құрылуындағы педагогикалық шарттар. // Мектепке дейінгі тәрбие №5, 1989
21 Усова А. П. Бала тәрбиесіндегі ойынның маңызы. //под.ред. Запорожца А.В. М: Просвещение. 1976
22 Непомнящая Н.И. 3 - 7 жасар баланы оқытудың психологиялық талдауы. М: Педагогика. 1983
23 Абиырова Ш. Ойын арқылы пәнаралық байланысты жолға қою. //Бастауыш мектеп. 2005, N9, 45-46 б
24 Азаров Ю.П. Игра и труд. –М.: Знание, 1973
25 Аникеева Н.П. Воспитание игрой: Книга для учителя. –М.: Просвещение, 1987
26 Ахатаева Б. Ойын сабағы // Бастауыш мектеп. 2005, 9
27 Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. Оқу құралы. –А.: Дарын. –2004
28 Баймұратова Б. Баланың тілін ұстарту. Қазақстан мектебі. 1970. №6. 19-24 бб
29 Бекбауылова А. Ойын түрлері. // Бастауыш мектеп. 1990. №11. 39-40 бб
30 Воспитание детей в игре: Пособие для воспитателя дет. сада / Сост. Бондаренко А.К., А.И.Матусик. –2-е изд., перераб. и доп. –М.: Просвещение, 1983
31 Выготский Л.С. Игра и ее роль в психологическом развитии ребенка //Вопросы психологии: - 1966 N6
32 Геллер Е.М. Наш друг – игра. –Минск: Народна асвета, 1979.
33 Гельфан Е.М., Шмаков С.А. От игры к самовоспитанию. –М.: Педагогика, 1971
34 Дүкенбаева Г. Аралас топта ойын өткізу жолдары. //Бастауыш мектеп. 1987 №11. 18-22 бб
35 Занков Л.В. Развитие школьников в процессе обучения. –М., 1967
36 Жайлауова М., Сексенбаева З. Дидактикалық ойындар және оларды пайдалану // Бастауыш мектеп, 2004, N 5. -36-37б
37 Каникулы: игра, воспитание /Под ред. Газмана О.С. –М.: Просвещение, 1988
38 Керімбаева Р., Керімбаева Т. Дидактикалық ойындардың түрлері //Бастауыш мектеп, 2005, N 9,18-19 бб
39 Көлбаева Р. Ойын сабағы. // Бастауыш мектеп. 1993. №10. 37-38 бб
40 Қасенғазина Б. Сабақта ойын ұйымдастырудың маңызы. // Бастауыш мектеп. 1989. №9. 8-11 бб
41 Минскин Е.М. От игры к знаниям: Пособие для учителя. –2-е изд., дораб. –М.: Просвещение, 1987
42 Никитин Б.П. Развивающие игры. –2-е изд. –М.: Педагогика, 1985
43 Ниязқұлова Қ. Сабақтардағы ойын түрлерінің маңызы //Бастауыш мектеп, 2004, N 1. -53-55б
44 Омарова Н. Ойын сабақтар. //Қазақстан мектебі. 1990. №8. 38-39 бб
45 Оразбекова К. Дидактикалық ойындардың маңызы. // Бастауыш мектеп. 1988
46 Ұлттық ойындармен таныстыру. // Бастауыш мектеп. 1988. №9
2 Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан Халқына Жолдауы// Егемен Қазақстан. – 2014, қаңтар – 18. - №11 (28235).-Б. 34
3 Усова А.П. Балабақшадағы оқыту әдістері. /под.ред. Запарожца А.В. М: Просвещение. 1981
4 Ушинский К. Д. Собр. соч. М. – Л., 1949. - Т. 5. - 276 с
5 Сухомлинский В.А. Жас мектеп директорымен әңгіме. М: Просвещение, 1982
6 Крупская Н.К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы. Мақалар мен сөздер жинағы. –Алматы: Мектеп, 1988
7 Аймауытұлы Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1995. - 308 б
8 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 106 б
9 Узакбаева С., Айтпаева А. «Казахские народные детские игры», Алматы-2000,.171-бет)
10 Сләмжанұлы К. Рухани уыз. Алматы: «Ана тілі», 1995. - 144-бет
11 Қазақ ССР тарихы, Алматы, 1957, 1-том, 24-бет
12 Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы: "қайнар", 1994. 144 бет
13 Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық ойындары - Алматы: "Рауан". 1991-176
14 Анд Метин (1974); Оуіn уе Вugіі, Іstanbul, Тurкіуе Іs Ваnкаsі Үауtіаn
15 Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Құсайынов А. Қ. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5
16 Менджерицкая Д. В. Тәрбиешігі балалар ойыны туралы /ред. Т. А. Маркова. М: Просвещение. 1982
17 Балаларды ойында тәрбиелеу. /сост. Бондаренко А. К., Матусик А. И. М: Просвещение. 1983
18 Мектепке дейінгі балалардың ойындарына сілтеме. /под ред. Васильевой М. Н. М: Просвещение. 1986
19 Воронова В.Я. Мектепке дейінгі балалардың творчестволық ойындары. М: Просвещение. 1981
20 Зворыгина С. Комарова Н. Сюжеттік – рөлдік ойындардың құрылуындағы педагогикалық шарттар. // Мектепке дейінгі тәрбие №5, 1989
21 Усова А. П. Бала тәрбиесіндегі ойынның маңызы. //под.ред. Запорожца А.В. М: Просвещение. 1976
22 Непомнящая Н.И. 3 - 7 жасар баланы оқытудың психологиялық талдауы. М: Педагогика. 1983
23 Абиырова Ш. Ойын арқылы пәнаралық байланысты жолға қою. //Бастауыш мектеп. 2005, N9, 45-46 б
24 Азаров Ю.П. Игра и труд. –М.: Знание, 1973
25 Аникеева Н.П. Воспитание игрой: Книга для учителя. –М.: Просвещение, 1987
26 Ахатаева Б. Ойын сабағы // Бастауыш мектеп. 2005, 9
27 Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. Оқу құралы. –А.: Дарын. –2004
28 Баймұратова Б. Баланың тілін ұстарту. Қазақстан мектебі. 1970. №6. 19-24 бб
29 Бекбауылова А. Ойын түрлері. // Бастауыш мектеп. 1990. №11. 39-40 бб
30 Воспитание детей в игре: Пособие для воспитателя дет. сада / Сост. Бондаренко А.К., А.И.Матусик. –2-е изд., перераб. и доп. –М.: Просвещение, 1983
31 Выготский Л.С. Игра и ее роль в психологическом развитии ребенка //Вопросы психологии: - 1966 N6
32 Геллер Е.М. Наш друг – игра. –Минск: Народна асвета, 1979.
33 Гельфан Е.М., Шмаков С.А. От игры к самовоспитанию. –М.: Педагогика, 1971
34 Дүкенбаева Г. Аралас топта ойын өткізу жолдары. //Бастауыш мектеп. 1987 №11. 18-22 бб
35 Занков Л.В. Развитие школьников в процессе обучения. –М., 1967
36 Жайлауова М., Сексенбаева З. Дидактикалық ойындар және оларды пайдалану // Бастауыш мектеп, 2004, N 5. -36-37б
37 Каникулы: игра, воспитание /Под ред. Газмана О.С. –М.: Просвещение, 1988
38 Керімбаева Р., Керімбаева Т. Дидактикалық ойындардың түрлері //Бастауыш мектеп, 2005, N 9,18-19 бб
39 Көлбаева Р. Ойын сабағы. // Бастауыш мектеп. 1993. №10. 37-38 бб
40 Қасенғазина Б. Сабақта ойын ұйымдастырудың маңызы. // Бастауыш мектеп. 1989. №9. 8-11 бб
41 Минскин Е.М. От игры к знаниям: Пособие для учителя. –2-е изд., дораб. –М.: Просвещение, 1987
42 Никитин Б.П. Развивающие игры. –2-е изд. –М.: Педагогика, 1985
43 Ниязқұлова Қ. Сабақтардағы ойын түрлерінің маңызы //Бастауыш мектеп, 2004, N 1. -53-55б
44 Омарова Н. Ойын сабақтар. //Қазақстан мектебі. 1990. №8. 38-39 бб
45 Оразбекова К. Дидактикалық ойындардың маңызы. // Бастауыш мектеп. 1988
46 Ұлттық ойындармен таныстыру. // Бастауыш мектеп. 1988. №9
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Оразбек Айгерім
Ойын технологиясын оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асыру
Дипломдық жұмыс
5В010100-Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Түркістан 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын ұғымының шығу тарихына теориялық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар ойындарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. .17
1.3 Ойындағы баланың шығармашылық іс-әрекеттерінің
көріністері ... ... ... ... .26
2 ОЙЫНДЫ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы тәрбиелеуде педагогикалық
үдерісті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 33
2.2 Балабақшада жүргізілген сабақ үлгілері мен
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
Н.О.Р.М.А.Т.И.В.Т.І.К. .С.І.Л.Т.Е.М.Е.Л.Е.Р.
.
.2.0.0.7. .ж.ы.л.д.ы.ң. .2.7. .ш.і.л.д.е.с.і.н.д.е.г.і.
.Қ.а.з.а.қ.с.т.а.н. .Р.е.с.п.у.б.л.и.к.а.с.ы.н.ы.ң. ..Б.і.л.і.м.
.т.у.р.а.л.ы.. .З.а.ң.ы.
.Ж.о.ғ.а.р.ы. .б.і.л.і.м. .б.е.р.у.д.і.ң. .м.е.м.л.е.к.е.т.т.і.к.
.ж.а.л.п.ы.ғ.а. .м.і.н.д.е.т.т.і. .с.т.а.н.д.а.р.т.ы... .Қ.а.з.а.қ.с.т.а.н.
.Р.е.с.п.у.б.л.и.к.а.с.ы. .Ү.к.і.м.е.т.і.н.і.ң. .2.0.1.2. .ж.ы.л.ғ.ы. .2.3.
.т.а.м.ы.з.д.а.ғ.ы. .№.1.0.8.0. .Қ.а.у.л.ы.с.ы.м.е.н. .б.е.к.і.т.і.л.г.е.н.
.
.Қ.а.з.а.қ.с.т.а.н. .Р.е.с.п.у.б.л.и.к.а.с.ы.н.ы.ң. .2.0.1.5.
.ж.ы.л.ғ.а. .д.е.й.і.н.г.і. .б.і.л.і.м. .б.е.р.у.д.і. .д.а.м.ы.т.у.
.т.ұ.ж.ы.р.ы.м.д.а.м.а.с.ы... .-. .А.с.т.а.н.а.,. .2.0.0.4...
.Қ.а.з.а.қ.с.т.а.н. .Р.е.с.п.у.б.л.и.к.а.с.ы.н.ы.ң.
.К.о.н.с.т.и.т.у.ц.и.я.с.ы...-. .А.с.т.а.н.а.:. .Е.л.о.р.д.а.,. .2.0.0.8...
.Қ.а.з.а.қ.с.т.а.н. .Р.е.с.п.у.б.л.и.к.а.с.ы.н.д.а. .2.0.1.1.-.2.0.2.0.
.ж.ы.л.д.а.р.ғ.а. .а.р.н.а.л.ғ.а.н. .б.і.л.і.м. .б.е.р.у.д.і.
.д.а.м.ы.т.у.д.ы.ң. .М.е.м.л.е.к.е.т.т.і.к. .б.а.ғ.д.а.р.л.а.м.а.с.ы... .-.
.А.с.т.а.н.а.,. .2.0.1.0...
.Қ.а.з.а.қ. .б.а.л.а.б.а.қ.ш.а.л.а.р.ы.н.д.а. .т.ә.р.б.и.е.л.е.у.
.ж.ә.н.е. .б.і.л.і.м. .б.е.р.у. .м.а.з.м.ұ.н.ы.н. .ж.а.ң.а.р.т.у.
.т.ұ.ж.ы.р.ы.м.д.а.м.а.с.ы... .Қ.а.з.а.қ.с.т.а.н. .Р.е.с.п.у.б.л.и.к.а.с.ы.
.Б.і.л.і.м. .ж.ә.н.е. .ғ.ы.л.ы.м. .м.и.н.и.с.т.і.р.л.і.г.і...-.
.А.с.т.а.н.а.:. .2.0.1.0...
.М.е.к.т.е.п. жасына д.е.й.і.н.г.і балаларды. .т.ә.р.б.и.е.л.е.у.
.м.е.н. .о.қ.ы.т.у.ғ.а. .а.р.н.а.л.ғ.а.н. ..Б.і.з. .м.е.к.т.е.п.к.е.
.б.а.р.а.м.ы.з.. .б.а.ғ.д.а.р.л.а.м.а.c.ы. .-. .А.с.т.а.н.а.,. .2.0.1.0...
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім
беру стандарты
БҰҰ – Бүкілодақтық ұлтаралық ұйым
ЖБП – жалпы білім беру пәндері
БП – базалық пәндер
КП – кәсіптендіру пәндері
ОӘК- оқу-әдістемелік кешен
КТУОБжОО - Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және
оңалту орталықтарына
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде жүріп жаткан ауқымды өзгерістердің
мәнін әділ пайымдап отыратын өз ісіне берілген, жаңалықты жатсынбай
қабылдайтын ұлттық қасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып, шәкірттің
жанына нұр құятын педагог-тәрбиешіні ғана бүгінгі күннің лайықты тұлғасы
деуге болады.
Бүгінгі таңдағы ұрпақ тәрбиесі адамзат баласының ғасырдан ғасырға
жалғасып келе жатқан асыл мұраты болып табылады. Елбасымыз Н.Назарбаев
халқымыздың алдында ХХІ ғасырды құрушы іскер, өмірге икемделген, жан-жақты
мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеу міндеті тұрғандығын нақтылап көрсетіп
берді. Президентіміз мемлекетіміздің болашақта дамуына арналған Қазақстан
- 2050 стратегиясында [1], білім және кәсіби машық - заманауи білім беру
жүйесінің кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары атты төртінші
бағытында: оқыту әдістемелерін жаңғырту және өңірлік мектеп орталықтарын
құра отырып, білім берудің жаңа жүйелерін белсене дамыту керектігін, ал
Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан
Халқына Жолдауында [2]: Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың
әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған
ел дегеніміз – белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар - деп
Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру тұжырымдамасында
алдағы жұмыстың ұзақмерзімді басымдықтарының бірінде атап көрсетті.
Еліміз Қазақстанның егемендік алып, өзінің ғылым мен техникалық
дәрежесінің өсуі, экономикалық-әлеуметтік, саяси саладағы өркендеуі бүгінгі
таңда білім беру мазмұнының уақыт талабына сай өзгеруіне әкеліп соқтырды.
Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі ұлттық даму
стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі
болып табылады. Бала – біздің болашағымыз. Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен
оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі.
Қазақстанда мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен
оқытудың теориялық мәселелерін қарастырған отандық ғалымдар Н.Құлжанова,
В.Н.Андросова, Л.А.Давиденко, Е.Б.Дайрабаева, Г.И.Исмагулова,
А.Қаржаубаева, Т.Ж.Қалдыбаева, А.К.Меңжанова, О.А.Михалькова, В.Я.Никитин,
М.Т.Турскельдина, Б.Баймұратова, Қ.Қойбағаров, К.Сейсенбаев, Ж.Рысбекова,
Қ.Т.Шериазданова және М.Оспанбаева, Ғ.З.Таубаева және т.б. еңбектерін атап
көрсетуге болады.
Ойын – тәрбиенің ең тиімді құралдарының бірі. Мектепке дейінгі тәрбие
және оқыту бағдарламасында баланың ақыл-ой тәрбиесі мен психикалық
дамуына, оның дербестігінің, балалар ортасының қалыптасуына ойынның
әсерінің үлкен маңызы атап көрсетілген. А.П.Усова ойын іс-әрекетінің
мүмкіншіліктеріне сүйене отырып, ойынды тәрбие құралы ретінде қарастырды.
Осыған сәйкес, бағдарлама әр ойынның түріне қарай тәрбие міндеттерін
айқындап отыр: қимылды ойындар баланың қиымылын дамытуға, дидактикалық
ойындар – ақыл-ой әрекетін қалыптастыруға, қоғамдағы адамдардың еңбегі мен
өмірін бейнелейтін сюжетті-рольдік ойындар - моральдық қасиеттерді
тәрбиелеуге бағытталған және т.б. [3].
Балаларға ойын іс-әрекетінің оқыту барысындағы ықпалы және балалардың
танымдық белсенділігі мен қызығушылықтарын арттыруға әсер етуі туралы
атақты ғылым-педагогтар К.Д.Ушинский [4], В.А.Сухомлинский [5],
Н.К.Крупская [6] және қазақтың белді ағартушы-ғылымдары Ж.Аймауытов [7],
М.Жұмабаевтар [8] өз еңбектерінде атап көрсетті. Ойын іс-әрекетінің
тәрбиелік маңызы туралы В.И.Петрова мен О.С.Богдановалар жазды. Олар
ойынның баланы тұлға етіп қалыптастыруға әсер етуші негізгі фактордың бірі
екендігін дәлелдеді.
Ұлы Абайдың Ойын ойнап ән салмай, өсер бала болама ма? - деген
пікірінен бала өмірінде ойынның маңыздылығын көруге болады. Ал ертедегі ұлы
ойшылдар Ж.Ж.Руссо мен И.Г.Песталоцци ойын арқылы балалардың болашақ өмірге
бейімдеу керектігін білген.
Балалардың жас ерекшіліктеріне орай ойын түрлерінің басымдылығы
байқалады. Ойын түрлеріне қарай балалардың көптеген қасиеттерін дамытуға
бағытталады. Оқу, қарым-қатынас, ойын және еңбек бұлардың әрқайсысы негізгі
әрекет болып табылып, белгілі бір функцияларды атқарып, баланы дамытады.
Оқу - білім алу мен іскерлік, дағдыны қалыптастырса, қарым-қатынас - бұл
балалардың бірін-бір дұрыс қабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын
арттырады. Ойын - пәндік әрекеттерді жетілдіріп, бірлесіп жұмыс жасай
білуге дағдыландырады. Ал еңбек - қолдың қозғалысын жақсартып, практикалық
кеңістік және көрнекі ойлауын жетілдіреді. Балалардың бұндай әрекеттерге
белсене қатысуы олардың психикалық дамуын арттырады деп түсіндіріледі.
Ойын іс-әрекеті оларды тартып, баурап, өмірлерін қызықты әрі көңілді
етеді. Сондықтан оқыту процесінде ойынның балалар дамуына тікелей ықпал
етуші фактор екендігі белгілі болғанмен, оқыту барысында оның өзіндік
сипатын анықтап, көрсету және оның әдістемелік көріністерін айқындау
қажеттілігі туындады. Ойынның баланың танымдық қызығушылығын, және
белсенділіктерін, қабілеттілігін дамытуға қосар үлесі ұшан теңіз.
Балалардың оқуға деген құштарлықтарын қамтамасыз етіп, балада қалыптасатын
еңбектік іскерлік пен дағдыларды танымдық іс-әрекет арқылы дамытуда ойын
әрекеттері негізгі қызмет атқарады. Балалардың логикалық және абстракті
ойлауына, қиялы мен елестетулеріне, есте сақтауына тікелей әсер етіп,
олардың дамуына ықпал жасаушы әрекеттер – ойын әрекеттері болып табылады.
Әсерлі әрі дұрыс ұйымдастырылған ойын іс-әрекеті балалардың әртүрлі
ойындарға қатысын анықтауға, олардың ойынға берілуі, араласу дәрежесін
біліп отыруға, сол арқылы олардың ықыласын одан әрі дамытуға, ойынды
педагогикалық мақсатты мазмұнмен байытып отыруға зор көмегін тигізеді.
Ойын әрекеттерін оқу пәндерін оқытуда мақсатты пайдалану – мектепке
дейінгі балалардың танымдық белсенділіктерін ойын арқылы арттыруға негізгі
дамытушы фактор болып табылады.
Зерттеу мақсаты: Ойын технологиясын оқу-тәрбие процесінде жүзеге
асырудың мәнін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
- ойын ұғымының шығу тарихына теориялық шолу жасап, ойынның
ерекшеліктері мен классификациясын айқындау;
- ойындағы баланың шығармашылық іс-әрекеттерінің көріністерін ашу;
-ойын технологиясын оқу-тәрбие процесінде жүзеге асыруды ұйымдастыру
және сабақ үлгілерін ұсыну.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі мекемелердегі педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні. ойын технологиясын оқу-тәрбие процесінде жүзеге асыру.
Зерттеу көздері: философиялық, психологиялық, педагогикалық
әдістемелік еңбектер. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы,
Болашақ, ҚР тәлім-тәрбие тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 бағдарламасы, 2010-2014
жылдарға арналған Балапан бағдарламас, тәрбиешілердің озық тәжірибелері.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін шешу үшін таңдап алынған
зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық, психологиялық,
әдебиеттерге, нормативтік құжаттарға теориялық талдау жасау; педагогикалық
басылымдарды зерделеу; салыстырмалы талдау, түрлі мектептегі нәтижелерді
салыстыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: дипломдық жұмыс кіріспеден,
екі білімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады, зерттеу нәтижелері туралы мәліметтер кірнекті
бейнеленген. Кіріспеде ғылыми аппарат: зерттеудің көкейкестілігі,
объектісі, пәні, мақсаты, міндеттері, дерек көздері, зерттеудің әдістері
баяндалды.
Ойын технологиясын оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асырудың теориялық
негіздері атты бірінші бөлімде ойын ұғымының шығу тарихына теориялық шолу
жасалып, балалар ойындарының ерекшеліктері мен классификациясы айқындалды
және ойындағы баланың шығармашылық іс-әрекеттерінің көріністері талданды.
Ойынды оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асыру әдістемесі атты екінші
бөлімде балаларды ойын арқылы тәрбиелеуде педагогикалық процесті
ұйымдастыру жолдары мен балабақшада жүргізілген сабақ үлгілері мен ойындар
жиынтығы ұсынылған.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижелері негізінде дайындалған
тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын ұғымының шығу тарихына теориялық шолу
Білім туралы Заңды мектепке дейінгі ұйымдарда жүзеге асыруда
Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысы және мектепке дейінгі ұйымдардың
үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-
құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда мектепке дейінгі
жастағы балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой-өрісі, дене бітімі, сөйлеу
мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Ойындардың негізгі мақсаты балалардың ықылас зейінін, сөздік қорын,
байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуғы, икемділікті арттыруға,
өзінің жеке құрбыларының іс-әрекетін бағалай, құрметтей, өз ісінің
дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру. Ойынға зер салып, ой
жүгіртіп қарар болсақ, сол ойындардан үлкен де мәнді, мағыналы істер
туындап өрбитінін байқаймыз. Өйткені ең алдымен не нәрсенің болсын жөн
бастар қайнар көзі болатыны белгілі. Сондықтан да ойын бала бойындағы
қандай да бір өнердің бастауы деп білеміз.
Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырма-
жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік
қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді., таным белсенділіктері қалыптаса
түсіп, ақыл- ойы өсіп жетіледі, әрі адамгершілік қасиеттер бойына сіңіреді.
Адам бала кезінен қалыптасады. Мектепке дейінгі жастан бастап баланың
болашақ тұлға, өз елінің азаматы ретінде негізі қаланады. Бала сөйлеуді
үйрене келе, айналадағы дүниені танып - біледі. Көрген - білгенін
басқаларға сөз арқылы жеткізіп тілдеседі. Осының өзі оның білім дағдысы
молайып, күнделікті өмірден алған әсерінің нығая түсуіне себеп болады. Тіл
- баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуы барысында ой-өрісін, ақыл-
парасатын, адамгершілігін, эстетикалық сезімін жетілдіру міндеттерін жүзеге
асырудың ең басты құралы.
Ерте заманнан бері белсенді түрде қолданысқа ие, қазіргі түрік
тіліндегі ойын сөзі бала ойынын, театр қойылымы және жалпы тиянақты ойды
білдіреді.
Ойын сөзімен байланысты сөздердің көптеп табылуы, осы сөздің мағыналық
тұрғыдан бай болуы, ойынның түрік мәдениетінде және тұрмысында қаншалықты
маңызды екендігін көрсетеді.
Шындығында, ойын байсалдылықпен қарама - қарсы мэндік сипатта емес.
Ойын байсалды, байыпты әрекет ретінде саналмағанымен, ойын ойнайтын
адамдардың көзқарасы бойынша, ойын алаңы мен уақыт олар үшін маңызды болып
табылады. Әдетте, анасы ойын ойнап жатқан баласын тамаққа шақырғанда
баласының беретін жауабы мынадай: Анашым, бірақ ойын әлі бітпеді ғой!
Ойын ұғымы жалпы психология, бала тәрбиесі, олардың өсіп-жетілуі,
баланың рухани саулығы тұрғысынан да зерделенген. Ойын көбінесе тәрбие,
даму және таным құралы ретінде қарастырыла келе, ойынның адамның дамуына
деген орасан зор пайдасы бар екендігі анықталған.
С.Ұзакбаева, А.Айтбаева Казахские народные детские игры атты
еңбегінде: ұлттық ойындар адамзат тарихымен тығыз байланысты, ол үнемі
дамып және жаңарып отырады. Сондықтан ойын адамзат өмірінде үлкен орынға
ие. Ұлттық ойын қоғамда үлкен рөл атқаратын маңызды тетікке айналды: ойын
мен ойыншықтар адамзат мәдениетінің бір көрінісі - деп жазған [9. 6б].
Енді қазақ халкының тұрмысында жалпы ойын-сауық, көңіл көтеру, ойын
деген қалай пайда болғанына қысқаша тоқтала кетейік. Зерттеу нысанымыз ойын
болғандықтан, қазақ тұрмысындағы ойын-сауықтың көріністерін көркем
шығармалардағы үзінділермен дэлелдеуді жөн көрдік.
Әрбір күзгі, қысқы шаруашылықтың табысты аяқталуынан кейін, сәтті
аяқталған аңшылықтан соң немесе ел шетіне басып кірген жауынан кек алып,
ойын-сауықтар өткізген. Ру дәстүрлерінің нығаюына сонымен бірге рудың
айрықша мейрамдары себепші болды, бұл мейрамдарда алуын түрлі салтанат
жоларғылары істелді [10. 24б]. Бұл мерекелер күні ілгері жарияланып
отырды. Сондықтан мерекелерге қатысушылар ұлттық ойынның түр-түріне ілгері
даярланып, әзірлікпен келді. Қыз ұзату келін түсірумен байланысты
Қалыңдық ойнау салты пайда болды. Бұл қыз ұзату тойында жар-жар, келін
түсіру тойында беташар айтылды [10. 200б].
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдықты,
шапшаңдылықты, ептілікті, тапқырлықты, байсалдылықты, т.б. мінез-құлық
ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдығын, білек күшін, дененің солданып
шығуын қажет етеді. Сонымен бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғары
принциптеріне негізделген. Өйткені, ойынға қатыспай тұрып-ақ оған күн
ілгері көп адамдардың тер төгіп, еңбек етуіне тура келеді. Қазақтың ұлттық
ойындары тек ойын - сауықтық жағынан емес, ол спорт, ол - өнер, ол
шаруашылық, тәжірибелік маңызы бар тәрбие құралы.
Бүгінгі және болашақ ұрпақ ұлт ойындарының өзі адам еңбегінің жемісі,
халықтың фантастикалық ой құбылысының көрінісі, дүниені танып-білуге
талпынысының нышаны ретінде өмірге келгенін, оның бір өнердің бастамасы,
халықтың әлеуметтік-экономикалық өмірінің айнасы екенін білуге тиіс [11.
66б.].
Б.Төтенаев Қазақтың ұлт ойындары деген кітабында аты ғана сақталып
қалған ойындардың аса бір маңыздыларының бірі деп Абылайдың алты ағашы
атты ойынды атап ол жайында Байтоғайұлы Малақайдың "Ермек-еңбек" деген
мақаласында сөз болатынын, алайда оның бізге жетпей үмыт болғанын сөз
етеді. Ол тоғыз құмалақ, шахмат сияқты ойын екендігінен хабар береді
[12.11б].
Е.Сағындықов дер кезінде қағаз бетіне түспей жинаушылардың көзінен таса
қалған ойындар саны әлі де көптеп кезесетінін сөз етеді. Ол солардың
арасында Сары құлан, Сарала көз, Ақ аю, Ағызбақ, Бақай пісті,
Жыламан, Топай, т.б. сияқты ойындардың бар екенін айтады [13].
Метин Анд ойынның әр алуан сипатына қарай ерекшеліктерін төмендегідей
көрсетеді:
1. Ойын бәрінен бұрын жан қалауына байланысты, шын көңілмен істелетін
әрекет.
2. Ойын шынайы өмірден уақытша алшақтап, өзіндік әлемге енеді.
3. Ойын өзіне тән орны және уақытымен шектелген. Ойында күнделікті
күйбең тіршіліктің орны жоқ. Бұл жердегі ерекшеліктер эстетикалық
құндылықтар сияқты. Өшпенділік, қарама-қарсылық, тепе-теңңдік, түрлендіру,
шешім қабылдау, ұйғарым т.б.
4. Әрбір ойынның ережелері бар. Ойын ережелері бір-бірімен
байланыстырады, шүбә келтірушілік жоқ. Ережелер сақталмаған жағдайда бүкіл
ойын бұзылады, бітеді.
5. Бірге ойнау, ойыншыларды бір-бірімен жақындатады. Ойын біткеннен
кейін де ойыншылардың арасында бір топтың мүшесі сияқты жақындық туады.
6. Ойын шынайы бір іс ретінде саналмағанымен, ойыншы жан тәнімен ойынға
беріледі [14 .14-20б].
2. Мәдениетке байланысты ойынның түрлері:
• Жарысқа сүйенетін ойындар. Шапшаң қимылдағын немесе өнерін көрсете
білген жеңіске жетеді.
• Қабілеттен гөрі бакқа арқа сүйейтін ойындар. Рулетка, лоторея т.б.
• Қиялға, еліктеуге арқа сүйейтін ойын. Балалардың үлкендерге
еліктеуі.
• Ойынға қатысушының түсік дәрежесі жоғалып, тырысу, үрей немесе таң
қалушылық сезімдерімен байланысты ойындар. Әсіресе, алғашқы
қоғамдағы билеу әрекеттерінде жиі көрініс тапқан.
3. Өмірде белсенділікке баулитын ойын: Соңғы жылдары белсенді түрде
қолданысқа енген. Бұл теория бойынша, ойын ойналып жатқан уақытта жасалған
әрбір қимыл толықтай ойын ойңалсын деп жасалады. Ойын, ойнап жатқан адамға
жасаған әрбір қимылынан ләззат бере білуі, қызығушылығын арттыруымен
маңызды. Бұл әрекеттін ойын немесе жұмыс екенін анықтай білу үшін, істеген
әрекеттен ләззат ала білу немесе әсерлене білу керек.
Жоғарыдағы айтылған пікірлер бойынша бір бөлігі үлкендердің өмірмен
байланысты болғанынан қарамастан, көбінесе ойын дегенде бірден ойымызға
бала келеді. Адамзаттың алғашқы дәуірлерінен бері бала болған жерде
міндетті түрде ойын да болған. Балалық деген сөздің өзі ойын сөзімен пара-
пар. Ойынның әлемдік сипатта орын алуы, баланың өмірінде ойынның көрініс
табуы, оның қоректенуімен, тыныс алуымен тікелей байланысты болуы мүмкін.
Баланың физикалық тұлғасы, тілі, түйсігі, сана-сезімі өсіп-жетілуі үшін
міндетті түрде ойнау керек. қозғалтқыш тіл. Ойнамаған баланың физикалық
және рухани тұрғыдан өсіп-жетілуі мүмкін емес. Ойын баланың өзін-өзі
басқара білуі және айнасындағыларымен қарым-қатынас жасау құралы.
Ойын (Игра; game) - 1) ойын теориясында - тайталасушы екі жақтың мінез-
құлық моделі. Антагонистік және антагонистік емес ойындарды, сонымен қатар
табиғатқа қарсы екінші жақтағы ойындарды айрықшалайды; 2) есептеу
техникасында - белгілі-бір ойын алгоритмі бойынша үйрету, жаттықтыру,
жағдайды ұқсаттыру (компьютерлік іскерлік ойындар) мақсатында, сонымен
қатар көңіл көтеру мақсатында (компьютерлік ойындар) адамның компьютермен
әрекеттестігі [15].
Ойын баланың жасына және өсіп-жетілу деңгейіне қарай ерекшеленеді.
Жалғыз ойнағаннан гөрі, көпшілікпен ойнаудың пайдасы аса зор. Көптеген
ғылымдар балалардың ойын ойнау кезеңдеріне зерттеу жасаған. Осы тұрғыдан
қарағанда, Рarten ve Piagetтің жасаған зерттеулері маңызды. Рarten ойын
кезеңдерін үшке бөліп қарастырады:
• Жалғыз, өз-өзімен ойнау: (0-2 жас). Басқаларды қажет етпей, ойнайды.
• Паралель ойын: (2-4 жас). Жанында отырып ойнайды, бірақ араларында
қарым-қатынас аз (құрал алмастыру).
• Бірге ойнау (4-6). Ойыншықтарды бірге қолданады, бірақ бэрібір бөлек
ойнайды.
Рiaget ойын мен мидың арасындағы қарым-қатынастың болатындығын айта
келе, балалардың ойнау кезеңін үшке бөледі.
• Жаттығу ойыны (0-2): бала сезім органдары арқылы денесін, айналасын
және айналасындағы заттарды, олардың функциясын үйреніп, оларды қайталап,
ойын ойнай бастайды.
• Символдық ойын кезеңі (2-12 жас): бұл кезеңнің ең алғашқы сатысында
(2-5) бала айналасындағы болып жатқан оқиғаларды, кісілердің тұлғасына
еніп, рөл ойнау арқылы көрсетеді. Екінші сатысында болса (5-8) символдық
ойынның маңызы жойылып, ойын шынайылыққа жақындай бастайды. Үшінші
сатысында (8-12) ойын шынайылыққа жақынырақ және ойынның ережелері алдын-
ала қойылып, анықталғаннан кейін барып ойналады.
• Ережелі ойын кезеңі (12-+) бала бұл кезеңде шахмат сияқты ойындарды
ойнай алатын дэрежеге жетеді.
Әрине бұл ойын кезеңдері, әлеуметтік-мәдени және физикалық шарттарға
немесе айналадағы ойыншылардың жасы мен жыныс ерекшеліктеріне қатысты
факторлардың ықпал етуі арқылы өзгеріске енеді.
Әлемдегі балалардың ойындары мен ойыншықтарына қатысты алғашқы саналы
жинақтар мен зерттеулер антропологтар, этнологтар, фольклортанушылар,
педагогтар мен психологтар тарапынан жасалған. 19 ғ. соңғы ширегінде
мәдениеттердің биологиялық ағзалар тәрізді, қалыптасуы мен дамуына қатысты
тұжырымдар барлық мәдени жұмыстарға тәуелді.
Қазақ халқының ұлттық ойындарын нақты зерттеп, кандидаттық диссертация
қорғаған этнограф Б.Төтенаев. Ол ұлттық ойындардың даму тарихынан
этнография мамандығы бойынша тарих ғылымдарының кандидаттық диссертациясын
қорғап, Қазақтың ұлттық ойындары атты 144 беттен түратын кітап басып
шығарды. Бұл еңбекте қазақтың ұлттық ойындары,
ойын ережелері, ойындардың зерттелуі мен даму тарихы жан-жақты сөз болады.
Біз осы еңбектегі зерттеулерге тоқтала кетейік [12].
Бізге жетіп ойналып жүрген ұлт ойындарының ішіндегі құмалақ ойындары,
бестас, асық, садақ ату, т.б. шамамен алғанда 5000 жыл бұрын ойнағандары
жайында ағылшын ғалымы Э.Маккей"...бұл ойындардың барлығы дерлік Орта Азия
елдерінде тайпалық одақтар арасында ойналғанға ұқсайды - дейді. Сондай-ақ
мұндай пікірлерді Венецияның саяхатшысы Морко Поло да қостайды. Өзінің
Жетісу бойында болған сапарында көрген Қызбөрі ойыны да Қазақстан
территориясындағы тайпалардың пайда болған кезінен, яғни таптық қатынаспен
бірге туғандығын ескертеді [12.3б].
Қазақстанда бала ойындарына байланысты жасалған зерттеулердің барлығы
жинақ сипатында болып келеді. Жинақталған ойындар бір жерге топталып, түрлі
тақырыптармен жарияланған. Алайда, белгілі бір тэсілмен және теориялық
тұрғыдан зерттелмеген. Б.Төтенаев зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын
алғаш қағаз бетіне түсірілуі XIII ғасырдан басталады деген пікірді
Е.Сағындықов та мәлімдейді. Кітапта қазақтың ұлттық ойындары неғұрлым мол
жинақталып берілген. Ол ойындар жас өспірімдер мен жастардың бос уақытын
көңілді өткізуіне, денсаулықтарын шыңдай түсуіне септігін тигізумен қатар,
қазақ халқының әдет-ғұрпын, салт-санасын біліп өсулеріне көмектеседі.
Е.Сағындықов ұлттық ойындарды 3 топқа бөлген: 1. ойын-сауық, тұрмыс-
салт ойындары; 2. дене шынықтыру, спорт ойындары; 3. оймен келетін
ойындар. Бірнеше ойын түрлері мен атауларын көрсетіп берген [13].
Б.Төтенаевтің өзі де кітабында ойындарды 5 топқа (бөлімге) бөлген.
Алайда бұл топтаманы қандай мәселеге байланысты жасағаны туралы еш
түсініктеме бермегендігі сияқты, ойын түрлерінен қорытынды шығару мүмкін
емес. Ойындарды Бесік жыры, Қоңыр, Асық ойындары, Алтыбақан,
Бәйге деген топтарға бөлген [12].
Ойын ұғымына байланысты жоғарыда көрсетілген анықтамалардың және
түсініктемелердің негізінде, әсіресе топтау сатысында жасалған пікірлер
сонымен қатар, жинақтаған тәжірибелердің көмегімен мынадай анықтама беруді
жөн көрдік:
Ойын, жан қалауымен, өзіндік қағидаларға негізделген, өзіне тән алаңы
бар, уақыты шектеулі, бір жүйеге бағыттылған, күнделікті күйбең тіршіліктен
алшақ, ерікті түрде жасалған бір әрекет.
Ендігі кезекте балалар ойынының құрылымдық ерекшеліктеріне тоқалып өтер
болсақ. Балалар ойына атау беру кездейсоқ жәйт емес. Бұл мәселеде ойын
құрылымын құрайтын төменде көрсетілген ойын элементтеріне қатысты атаулар
берілетіндігі байқалады.
• Ойын құралы
• Ойын әуені
• Ойын термині
• Ойын әрекеті
• Ойын алаңы
• Ойындағы рөл
Түркістан ауданында жиі кездесетін балалар ойыны көбінесе ойын құралы,
ойында айтылатын сөз немесе терминдер және ойын әрекеттеріне қарай атау
берілетіндігі анықталған.
Ойын құралына байланысты атау беру
Ойынның басты элементтерінің бірі болып табылатын құралдың ойынға атау
ретінде берілуі нақтыланған. Бұл құралдар ойындарда негізгі нысана немесе
атысу құралы ретінде қолданылады. Мысалы Он екі таяқ, Садақ, Асық,
Арқан тарту, Төрт тас, Шілдік, Таяқша, Ақсүйек, Рогатка ату
сияқты ойындардың атауы ойын құралдарына қарай берілген.
Ойын барысында айтылатын сөздерге байланысты берілетін атаулар Ойын
басында, ортасында және соңында айтылатын алғашқы сөздері немесе сөз қатары
балалар ойындарына атау ретінде берілетіндігі анықталған. Ойыншылардың
қолдары тізбектеліп үхталып ойналатын Ақ терек, көк терек ойынында Ақ
терек көк терек, бізден сізге кім керек деп айтылатын сөздерге байланысты
аталғаны белгілі.
Ойынға қатысты терминмен байланысты атаулары
Ойынның құрылымдық элементтерімен байланысты ойынның терминдері туралы
көп пікірлер айтылған. Ойынға қатысты терминдер ойынның атауы болып
табылады. Балалар ойынында ойынның түрі мен құрамымен байланысты сөзбен
немесе сөзсіз айтылатын мәліметін анықтайтын терминдер ойынның біріктіруші
функциясын атқаратын элементінің бірі болып саналады. Адамзат,, Шекара,
Қанталапай, Кім тапқыр, ұшты-ұшты, Үйшік-үйшік және т.б. ойындардың
атауы ойынға қатысты айтылған терминдерге байланысты аталған.
Ойын әрекеттеріне байланысты берілетін ойын атаулары Ойын әрекеттеріне
байланысты берілетін ойын атауларына қарап, ойын барысында қандай іс-
әрекеттер жасалатындығын байқауға болады.
Ойын алаңдарына қатысты атаулар
Бұл топтағы ойын атаулары ойынның орын алатын жерін білдіреді. Қырық
бір атты ойынжерге сызылған шеңбердің ішіне 41 санын жазу арқылы ойналады.
Ал Бас пен құлақ атты ойында жерге 3 түрлі шеңбер сызылады. Осы
шеңберлердің пішімі бас пен құлақ мүшелеріне ұқсауына байланысты ойынға осы
атау берілген.
Ойында берілетін рөлге байланысты атаулар
Ойын барысында балаларға әртүрлі рөлдер беріледі. Рөлдер кейде арнайы
тәсілдермен (санамақ) немесе кездейсоқ (жеребі тастау) арқылы беріледі. Ал
кей жағдайларда ойындағы рөл балаға ұнаса, баланың өз қалауымен оған рөл
беріледі. Ойыншы ойын барысында берілген рөлді өз дәрежесінде ойнап шығуы
керек. Ойында берілетін рөл ойынның ажырамас бір бөлшегі болып саналады.
Түркістан ауданы бойынша жиі кездесетін балалар ойынындағы рөлдерді
білдіретін ойын атаулары көп кездеседі. Мысалы, Тышқан мен мысық, Қасқыр
мен түлкі, Қыздар мен қасқыр және т.б.
Жоғарыда атап өткен ойын атауларына қатысты ойын элементтерінен басқа
әртүрлі дыбыстардың үйлесімі нәтижесінде ойдан шығарылған ойын атаулары да
кездеседі. Мысалы, Су-ли-фа, Алик-малик-шарик және т.б. ойындардың
атаулары.
Ойын атаулары ең басты құрылымдық элементке байланысты атала салуын
байқауға болады. Ойын атауының айтылуында ойын әртүрлі ережелер,
жаңылтпаштар, санамақтар, әрекеттер тіпті ережеге сай жасалатын кейбір
қулықтар мен жалтарулар ескеріледі. Ойын атауы ойынды бастайтын мэліметтің
бірі болып табылады. ойнау қалауын білдірген бала екінші мәлімет ретінде
ойын атауын айтады.
Балалар ойынында рөл бір адамды, жан-жануарды, жәндікті немесе затты
сомдайтын ойыншының, ойындардағы тақпақтардың, жасалуы қажет іс-қимылдардың
ойын элементтерімен толықтырылған жалпы атауы болып табылады. Балалар
ойынының басталуы, ойналуы және нэтижесінде осы рөлдердің өзара бөлуіне
және қажетті шаралардың атқарылуына байланысты.
Бала үшін ойыншық өзіне ғана қатысты мақсат қана емес, бірнеше мақсатқа
қол жеткізу үшін қолданылатын құрал болып есептеледі. Ойыншықтар ойындардың
құрылымдық ерекшіліктерінің бірі болып табылады. Ойыншылар алдына қойған
мақсатына қол жеткізу үшін ойын құралдары мен тәсілдерін қолдануы керек.
Ойын ойнау немесе ойында жеңіске жету балалар ойынының нысанасын ортаға
қояды. Кейбір ойындарда жеңіске жетуді былай алғанда, ойынға тек қатысудың
өзі жеңіс деп қабылданады. Шынында да ойынға қатысудың өзі де жетістік
болып есептеледі. Ойында алатын рөлін орындау дәрежесінде көрінетіндігінің
айғағы. Ал бұл жағдай баланың абыройын көтереді. Ойын барысында
қолданылатын ойыншықтардың саны мен сапасы ойынның басында ойынға
қатысушылардың ортақ шешімімен анықталады [16].
Балалар ойынының формасы, ережесі тұрғысынан қарастырсақ бұл ойын басқа
да мәдениеттерде кездесе береді. Алайда ойын құралы ол - сол мәдениеттің,
орналасу мекенінің, яғни жағрафиясының және қоғам өмірінің жемісі.
Ойынның басты мәселесі ойын алаңы болып табылады. Ойын ойналатын алаң -
ойынға сәйкес деп табылған және ойын ережелерімен белгіленген арнайы ойын
алаңы.
Ойынға қатысушылар бір күндік өмірден ойын барысында шығуы
алаңдағыарнайы алаңға кіру және шығу іс-әрекеттерінің қандай жолда
болатындығы нақты ережелерге байланыстырған.
Ойын алаңының таңдалуы және дайындалуы ойынның мақсаты, ережелері және
ойнау түрімен қоса табиғат шарттарымен де тікелей байланысты болады.
Ойындар ашық, жабық және де ашық-жабық орындарда ойналуы мүмкін. Ойындар
көбінесе көктем, жаз және күз мезгілдерінде ашық және кең орындарда
ойналатыны дәлелденген. Мұндай ойындарға -буратино, секірмек, қол
ойнау, ойлан тап, қораз, мир, құс кінәсі, құстар үліып барады,
төрт тас, қырық бір, ішке кіру ойыны... [17].
Ойындардың бір бөлігі көктем, жаз және күз айларында ашық жерлерде, ауа
райы мен табиғат шарттарының ойын ойнауға келмейтін қыс айларында жабық
жерлерде ойналады. Мұндай ойындарға, мәселен, қанталапай, бестас,
сулифа ойындары кіреді.
Қармен ойналатын шеге, мұзата, аққала сияқты ойындар, ал мұз
айдынында ойналатын хоккей ойыны ашық алаңда ойналады.
Ойындардың қай жыл мезгілінде, тәуліктің қай сағатында ойналатындығы,
ойынның құрылымдық бөлігі болып саналатын ойын уақытын көрсетеді.
Ойындардың басым бөлігі көктем, жаз және күз мезгілдерінде ашық және
кең орындарда ойналады. Шілдік, Ішке кіру сияқты ашық жерлерде
ойналатын ойындар әсіресе осы мезгілдерде күндіз ойналады. Ал пышақ қадау
ойыны көбіне көктем және күз айларында топырақтың жұмсақ болатын жаңбырлы
күндерде ойналады [18].
Осы жыл мезгілдерінде көп ойналатын Тығылмашақ ойыны бұрынғы
уақыттарда ай толғанда немесе тоуға жақын кешке қарай ойналатындығы
көрсетілген. Ақсүйек ойыны жаз мезгілінде ай толғанда ойналады.
Қыс мезгілі ашық жерлерде ойынға кедергі болатын маусым болып санылады.
Ауа райының суық болуына байланысты балалар жылы жерде отыруға мәжбүр
болады. Әсіресе егін шаруашылығымен айналысатын ауылды мекендердегі адамдар
жріыстардың азаюына байланысты көп уақытын қызықты нәрселерге бөлуге
тырысады. Балалар үйде ұйымдастырылатын ойын-сауық ортасында үлкен
кісілермен бірге қалады. Мұндай жағдайда ойынға қатысушылардың жасы, жынысы
деген ережелер ысырылып, барлығы бірдей ойынға қатысады. Ойын ережесі
айтарлықтай сақтала бермейтін ойындарда ойын құрал-сайманына я да ашық және
кең алаңға қажеттілік туындай бермейді. Бөлме ішінде ойналатын мүндай
ойындарда қуалау, жүгіру, лақтырысып ойнау сияқты ойын түрлері кездесе
бермейді. Мұндай ойындарда назар аудару, шапшаңдық, тез ұғыну, дауыс ырғағы
мен екпінділік қабілеттері қажетті ақыл-ой және іс-қимыл қажет ететін
ойындар жатады. Бұл ойындарға Бес тас, Қанталапай, Адамзат, Ұшты-
ұшты, Жүзік салу және т.б. ойындар мысал бола алады.
Қыс мезгілі болса да ашық және кең жерлер қажет болатын ойындар да
ойналады. Мысалы, мүзда, қарда сырғанау, шаңғы тебу, аққала жасау, шанамен
сырғанау тағысын тағы.
Ойын уақытын айтып отырғанда ойын ойнау ұзақтығын ескеру керек. Алайда
қандай да бір ойынның белгілі ойналу мерзімін нақты айту үшін қажетті
дәлелдемелер алу мүмкін емес. Ойынға қатысушылардың бойындағы қабілеттерің
әртүрлі болуы және айналасындағы басқа адамдардың ойынға араласуы ойын
мерзіміне кедергі жасаушы факторлар болғандықтан, ойынның нақты ұзақтығын
кесіп айту мүмкін емес [19].
Ойынның ойналуы үшін ережелге сай тәсілдерді қолдану керек. Бір бала
ойынның негізгі кілті мен атқарылуындағы ең маңызды сатыларының бірі болып
саналатын ойынға қатысушалдың рөлдерін бөліп береді. Бұл жерде негізінен
таңдау, шығару, немесе жеребі тастау арқылы бөлінеді. Осы тәсілдің түрлі
ойындарда қолданылуын ескерер болсақ, мүның ойыннан тәуелсіз бір бөлім
екендігін, тіпті кей жағдайларда өзіндік бөлек ойын қабылданады. Мысалы,
Су-ли-фа ойыны әрі ойын әрі басқа ойынға таңдау-шығару арқылы
қолданылады.
Санамақ - ойындарда көп кездесетін тәсіл. Әсіресе эрбір қатысушының
еркін іс-әрекетінің, ойында басшылықтан бас тартуд күрделі болатын топ
ойындарында, ойынға қатысушылар санамақ айтады. Санамақ ойындағы
жаңылтпаштардың бір түрі. Жаңылтпаштың төмендегідей түрлері бар:
• Ертегілердегі жаңылтпаштар
• Ойын жаңылтпаштары
• Салтанатты жаңылтпаштар
• Сөз шеберлігімен айтылатын жаңылтпаштар
Санамақта ойынға қатысатындар айналдыра тұрып, ойынды жақсы білетін,
ойын санамақтарын жақсы меңгерген немесе ойындарда жалпы басшылық ететін
бала санамақты айтып жатқанда санамақтың әр сөзін немесе әр сөздің буынын
бөліп-бөліп өзін қоса отырып, балалаға сұқ саусағымен көрсетеді. Санамақты
айтып жатқан баланың соңғы сөзі немесе соңғы сөздің соңғы буыны кімге тұра
келсе, сол ойыншы санамақтан шығады [21].
Санамақты көбінесе қыз балалар айтады. Ал ұл балалар ойын басталардан
алдын қысқа жаңылтпаштарды айтады немесе жеребі тастау арқылы ойын
бастаушысын таңдайды. Төменде санамақтың кейбір мысалдары көрсетілген:
Алма кетті домалап
Көше бойын жағалап,
Кім алманы табады
Сол ойыннан шығады.
Мұрат, Мұрат мұрты бар
Қалтасында құрты бар.
Құрты кетті домалап
Мұрат кетті қуалап.
Санамақ кең таралған ойын тәсілі болып табылады. Қырық бір, круг,
қуаламашақ, тығылмашақ, адамзат т.б. ойындар осы тәсілмен басталатын
ойындар қатарына жатады.
Дене еңбегіне қатысты дамудың әсері.
Үлкею, бір баланың бой үзындығы және дене салмағы жағынан мөлшердің
артуы болып есептеледі. Ал даму болса, үлкейген организмдің қүрылымында,
био химияның негізінде пайда болған өзгерістер нэтижесінде жетілуі және
биологиялық функцияларының өзгеруі. Кошма (жүгіру, бояу, куламашақ), секіру
(аяқ баспа ойыны); тырмасу (қызыл жебе); көбейту (айзу); үру (төрт тас)
сияқты әрекеттерден түратын ойындар баланың дене системасының (дем алу,
қабылдау, сіңіру және шығару) бір қалыпта жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Денедегі майлардың жойылуы, бұлшық еттердің күш алуына және ішкі бездердің
(бұл бездер баланың өсуіне көмектеседі) жү-мысында ойынның маңызды бір
қызметі бар. Қырық бір, Айзуу, Төрт тас, Орамал жұлып алу т.б. ойындарда
баланың жер, ара қашықтық, мөлшерді түсіну қабілеттері дамиды, тепе теңдік,
салмақ, өлшем сияқты көптеген қоғамдың табиғи түрде үйренілуін сақтайды.
Арқан тарту, Қораз, Күрес сияқты бала қарсылас немесе қарсыластарымен
тартысады да артық энергиясын тастаған кезде дене қүрылымы дамиды [21].
Психо-мотор дамуының ықпалы:
Ойын, балаға денесін қалаған қалыбында қолдану күшін қалыптастырады.
Психо-мотор даму, дене еңбегіне қарай дамумен бірге мидың дамуы нәтижесінде
организмдың қалауына қатысты әрекет табуы болып табылады. Нәрестелік
кезіндегі сияқты ойын, баланың психо-мотор дамуы үшін бір дәрі есебінде
болады. Баланың алғашқы кездерінен бастап жүгіру, секіру, бір нәрсені
тастау, ұстау, тепе теңдікті сақтау сияқты әрекеттер негізінде құрылған
ойындар (Бес тас, Асық, Төрт тас, Футбол, Қуаламашақ т.б.) арқылы бала
психо-мотор тұрғыдан дамуды жалғастырады.
Тілдің дамуына ықпалы:
Ойын балага сөйлеуді үйретеді
Тілдің жаратылуы мен ойын арасындағы байланысты былай көрсетеді: Тілдің
жартушысы болған ми, ойын ойнау арқылы затпен ойлаған нэрсе арасындағы
үздіксіз барып келу процессі болып табылады. Қолмен ұстауға болатын әр
заттың анықтамасында бір символ бар. Әр символ бір сөз ойынынан түрады.
Тіл, қарым-қатынастың символдармен көрсетілген түрі болып табылады.
Қарым-қатынас қоғамданудың алғы шарты болып табылады. Бала, орын алған
қоғамда басқалармен түсінісу үшін, басқалардың қолданған символы мен
белгілерінің мағынасын білу және оларды қолдануы керек. Лейф пен Делай,
баланың айналасындағылардың сөйлескен тілді қолдана алуы үшін алдымен сол
тілді түсінуі керек екенін айтады. Жарты сөзді бір өнім болған ойын бала
тілінің дамуын қолайды. Бала, сөзді ойындар көмегімен ауызшы айтылғандарды
түсінеді; сөз байлығын кеңейтеді; грамматикалық ережелерді үйретеді және
практикада қолданады. Әріп таңдау, Қайда барасың, Бояу және сол сияқты
ойындарда сүрақ қою және оған жауап беруді, бұйрық беруді үйренген бала бір
тақырып төңірегінде тартыса алу қабілетін дамытады және белгілі бір жүйеде
дамыған оқиғаларды оңай түсіндіріп бере алады. Ойын ойнаған бала сезім,
ақыл-ой және қиялдарын еркін айтып бере алу және тэжірибелерін түсіндіре
алу, болжам жасай алу, оқығаларды түсіндіріп жорамал жасай алу,
проблемалардың шешілуінде ұсыныстар жаратуда тілді дұрыс пайдалануды
ұсынады.
Балалар сөзді ойындарда қолданылған мақал мэтелдер, жүмбақ, т.б. мен
сөзді есте сақтау қабілетін құрайды және синтаксисті үйренеді. Балалар ана
тілдерінің ерекшеліктерін ойнаған ойындарында байқайды.
Еліктеу ойындарында өздеріне берілген ролдерді жандандыру, объектілерге
деген көзқарастарын дамытады. Ойын кезінде бала, сөйлемдегі сөздерді орын
орнында қолдануды үйренеді. Үйшік сияқты драмалық ойындарда бала тілді
актив қолданады. Қолдану кезінде жіберілген қателерді жөндеу мүмкіншілігін
табады. Сонымен қатар, драмалық ойын көзқарас тұрғысынан айрымашылықтарды
түсіне алуымен балаларға басқалардың сезімдерін түсіне алу, қасындағы
адаммен бірдей ойлай алу сияқты ерекшеліктерді береді.
Сезімдік түйсіну және ақылға байланысты дамуға көрсеткен ықпалы:
Бала, ойын ойнап жатқанда сезу мүшелерінің айрымашылығын түсінеді.
Оларды қолдануға қалыптасады. Бала ойнаған сайын сезімдері нақтылана
түседі, қабілеттері дамиды, ерекшеліктері көбейеді. Ойындарда есту және
көру мүшелерін қолдануы өте маңызды болып табылады. Соқыр теке сияқты
ойындарда көруге кедергі жасалған кезде ойыншы есту мүшесі арқылы айтылған
сөздерді мүқият тыңдауы керек. Тура сондай Құлақтан қүлаққа деген ойында
ойнаушы қүлағына айтылған сөздерді мұқият тыңдауы және өзгертпестен
жанындағы ойнаушыға жеткізуі керек. Сезімдік түйсінуді ең жоғары сатыға
шығарған бір ойын да жасырынбақ ойыны.
Бала ойын ішінде көптеген ұғымдарды және білімге байланысты
сынағандарын (үлкен-кіші, суық-ыстық, жеңіл-ауыр, тәтті-ащы) үйреніп ой-
өрісі дамиды. Бұл ұғымдарға ие болған бала, сын айту, топтау, санау,
анализ, синтез, проблеманы шеіпу сияқты ақылға тиісті қызметтерді ойын
көмегімен атқарады. Бала өз қалауымен ойындарында заттар әлемін жаратады,
өз қиялдарын еш тартынбастан айтуға үйренеді. Ойнамаған тай ат болмайды
деген мақалдан келіп шығып, баланың қалауы болған ойынды үйренуге деген
қызығушылығын қамшылаған, ақылға байланысты қабілеттерді оятқан бір ықпал
етуші фактор деп қабылдайды [22].
Сезімдік дамуға ықпалы:
Бала, ойында бақыт, қуаныш, қиындық, жаны ащу, қорқу, қайғы, достық,
дүшпандық, өкпе, жек көру, сүю, сүйіспеншілік, еркіндік, ажырасу, өлім
сияқты өте көп сезімдік ықпалын үйренеді. Бала, өмір бойынша ұмыта алмайтын
алғашқы махаббатын ойында кездестіреді. Алғашқы достық сезімдері де ойынмен
басталады және дамиды. Сезімдік ықпалдардың көрсету және бақылау қабілетін
ойын арқылы дамытқан болса, сезімдік тұрғыдан көптеген мәселесін жеке өзі
шеше алу дэрежесіне жетеді. Ойындар арқылы өзі және басқалар үшін
жауапкершілік алуды үйренген баланың өзіне деген сенім артады. Басқа жақтан
бала, рухани проблемаларын ойынға елестетіп сезімдік жағынан рахаттанады.
Бұл тұрғыдан ойын, бір босалу құралы болып табылады.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар ойындарының ерекшеліктері
Ойын - баланың өз ынтасынан туған белсенді шығармашылық сипаттағы және
жоғары эмоционалдық толыққандылығымен ерекшеленетін еркін, өзіндік іс-
әрекет.
Ойынның мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекеті ретінде өзінің
ерекшеліктері болады.
Балалардың ойынында еркіндігі мен өзіндік жұмыс істей алуы баланың
қалауымен болады. Бала ойынды тікелей ынталылықтан, сұраныстан бастайды.
Ойын қанағаттанғандық сезімін алу үшін ойналады, ойынның мотиві – өзі үшін
шындықтың маңызды жақтарын бастан өткізу (С.Л.Рубинштейн). Еркіндік және өз
беттілік ойынды, оның мазмұнын, рөлдерді, басқа балалармен бірлесуде
еріктілікті, ойынға кіру және шығу еркіндігін таңдағанда көрінеді.
Ойын үшін іс-қимылын, әрекетін, ойынға қатысушылардың тәртібін өзі
реттеу сипаты тән. Ойын белгілі бір талаптармен және ережелермен реттеледі.
Әр ойында ереже әртүрлі (ойын амалының реті, тәртіп ережелері, өзара қарым-
қатынас ережелері).
Ойын әрекетінің шығармашылық сипаты – ойын ынтамен, баланың рөлді,
сюжетті, ойыншықтарды, қосымша-заттарды таңдағандағы шығармашылығымен
байланысты. Ойынды құрғанда, ойын кейіпкерлерін жасағанда баланың ойлауы
мен қиялы белсенді жұмыс істейді [23].
Ойынның эмоционалдық тұрғыда қанықтылығы – бала ойында шынайы
күйзеледі, ойнаған оқиғасын өз басынан кешіреді. Бала ойыннан ләззат алады,
өз сезімін басқаларға береді, оларды әртүрлі рөлдерде көреді. Ойында теріс
көңіл-күй де бастан өтеді – өкпе, қанағаттанбағандық, жеке жағымсыз
күйзелістер, бұларды анықтау аса маңызды және олардан арылу керек. Бәрібір
ойыннан жалпы әсер – оң болады.
Ойынның іс-әрекеттің жемісті түрлеріндегідей (сурет салу, еңбек,
музыкалық) айқын материалдық нәтижесі болмайды. Ойынның құндылығы –
жастарына қарай жан-жақты дамыту мүмкіншілігінде, диагностикалық,
психотерапевтік, көңіл сергіту құралдары болуында.
Ойында балалардың арасындағы екі түрлі қарым-қатынас байқалады:
- ойын мазмұнымен, ережесімен анықталатын ойын қарым-қатынасы;
- ойын үстінде көрінетін нақты қарым-қатынас (ойынға келісім жасау,
рөлдерді бөліп беру, келіспеушіліктен шығу, ұстанатын ережені қою).
Олар балалар қоғамын ұйымдастырудың негізі болады, ол өз кезегінде
ойынды олардың өмірін ұйымдастыру түрі етеді. Ойынның мазмұнын көрсететін
тура немесе қосымша ережелердің болуы оны дамытудың логикалық және уақытша
реттілігін қамтамасыз етеді.
Ойында өзінің ішкі мазмұнына қарай жеке адам үшін маңызды мақсаты бар
амалдар жасалады.
Сонымен, біз мектеп жасына дейінгі бала ойынының әрекет ретіндегі жалпы
ерекшеліктерін бөліп көрсеттік. Ойынның әрбір түрінде өзінің әлеуеті мен
ерекше белгілері бар, олар оларды бірінен бірін айырып тұрады. Сонымен
бірге жалпы белгілер педагогтар мен ата-аналарға балалармен ойын әрекетін
ұйымдастыру және дамыту тәсілдерінде бағдар береді.
Педагогикалық ғылымда ойын мектеп жасына дейінгі баланың жетекші іс-
әрекеті ретінде қарастырылады (Н.П.Аникеева, В.С.Выготский,
Я.Л.Коломинский, А.П.Усова, Д.Б.Эльконин). Жетекші іс-әрекет бала
психикасындағы басты өзгерістерді анықтайды және дамудың жаңа сатысына
көшуге дайындайды.
Іс-әрекеттің жетекші түрі туралы айта келіп, А.Н.Леонтьев: Жетекші іс-
әрекет – дамуы дамудың осы кезеңінде тұлғаның психикалық процестерде және
психологиялық ерекшеліктерінде дамудың басты өзгерістеріне себепші болатын
іс-әрекет деп көрсетеді.
Жетекші іс-әрекет бірден дамыған түрде болмайды, өзінің қалыптасуында
белгілі бір жолдан өтеді, оның қалыптасуы оқыту және тәрбиелеу процесінде
үлкендердің жетекшілігімен жүреді.
Мектепке дейінгі жаста ойынның жетекші рөлі баланың оған жіберген
уақытымен емес, негізгі сұраныстарын қанағаттандырғандығымен анықталады,
ойынның негізінде іс-әрекеттің басқа түрлері туындайды және дамиды; ол
психикалық дамуға үлкен ықпал етеді.
Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин және т.б. ғалымдар ойында
балалардың негізгі сұраныстары көрініс табады: өзіндік әрекетке ұмтылу,
үлкендердің өміріне белсенді араласу, қоршаған дүниені тану ниеті, белсенді
қозғалыста, қарым-қатынас жасауда деп көрсетеді.
Ойынның негізінде еңбек, үйрену сияқты іс-әрекеттің басқа түрлері
туындап дамиды. А.С.Макаренко ойында тұлғаның сапасы мен еңбек әрекетіне
қажетті дағдылар қалыптасады деген.
Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, А.В.Запорожец, Д.Б.Эльконин және т.б. ойын
көбінесе бала психикасында, оның процестерінде (ойлау, елестету, зейін және
т.с.с.) жаңа өзгерістер қалыптасуына ықпал етеді деп атап көрсеткен.
Педагогикалық теорияда ойынды үйретуге мектеп жасына дейінгі балаларды
тәрбиелеу құралы ретінде ерекше назар аударылады. Мектеп жасына дейінгі
баланың іс-әрекетінің негізгі түрі бола тұрып, ойын тәрбиелеу мен дамытудың
басты құралы болып табылады. Бірақ бұл ойынды ұйымдастыруға және басқаруға
болатын педагогикалық процеске енгізген жағдайда ғана болады [24].
Білім беру бағдарламасы талаптарын басшылыққа ала отырып, педагог
бағдарламалық мазмұнды жоспарлайды, міндеттерін, амалдарын анықтайды, яғни
ойынның өзіндік ерекшелігін және өзіндік сипатын бұзбай, оның барысын
жобалайды.
С.А.Козлова мен Г.А.Куликованың пікірінше ойынға мынадай сипаттар тән
болуы тиіс:
• мазмұнның тәрбиелік-танымдық құндылығы, бейнелетін
көрсетілімдердің толыққандылығы мен дұрыстығы;
• қажеттілігі, белсенділігі, ұйымдастырылғандығы, ойын амалдарының
шығармашылық сипаты;
• жекелеген балалардың және барлық ойыншылардың мүдделерін ескере
отырып ережелерге бағыну және ойында оларды басшылыққа алу
қабілеті;
• ойыншықтарды, ойын амалдарын және материалдарды мақсатты
пайдалану;
• жылы қарым-қатынас және балалардың жағымды көңіл-күйі.
Ойында педагог бала тұлғасының барлық жағына әсер етеді: оның санасына,
сезіміне, еркіне, тәртібіне; ойынды ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық,
дене тәрбиесі мақсатында пайдаланады.
Ойын барысында баланың өзін қоршаған айналасы жөніндегі білімі,
түсінігі нақтыланады және тереңдейді. Ойында қандай да бір рөлді орындау
үшін бала өз түсінігін ойын амалына көшіруі керек. Бірақ ойын балалардың
бар білімі мен түсінігін бекітіп қана қоймайды, үлкендердің жетекшілігімен
жаңа білім алу процесіндегі белсенді таным іс-әрекетінің өзіндік бір түрі
болып табыдады.
Ойында баланың айналасындағы шындықты өзгерту талабы, жаңаны жасау
қабілеті дамиды. Бала ойын сюжетіндегі нақтылы және ойдан құрылған
құбылыстарды, таныс заттарды жаңа қасиеттермен және функциялармен
байланыстырады (мысалы, кресло – космостық ракета). Бұл процестердің
нәтижесі баланың елестетуі мен шығармашылығының дамуы болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Оразбек Айгерім
Ойын технологиясын оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асыру
Дипломдық жұмыс
5В010100-Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Түркістан 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын ұғымының шығу тарихына теориялық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар ойындарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. .17
1.3 Ойындағы баланың шығармашылық іс-әрекеттерінің
көріністері ... ... ... ... .26
2 ОЙЫНДЫ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы тәрбиелеуде педагогикалық
үдерісті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 33
2.2 Балабақшада жүргізілген сабақ үлгілері мен
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
Н.О.Р.М.А.Т.И.В.Т.І.К. .С.І.Л.Т.Е.М.Е.Л.Е.Р.
.
.2.0.0.7. .ж.ы.л.д.ы.ң. .2.7. .ш.і.л.д.е.с.і.н.д.е.г.і.
.Қ.а.з.а.қ.с.т.а.н. .Р.е.с.п.у.б.л.и.к.а.с.ы.н.ы.ң. ..Б.і.л.і.м.
.т.у.р.а.л.ы.. .З.а.ң.ы.
.Ж.о.ғ.а.р.ы. .б.і.л.і.м. .б.е.р.у.д.і.ң. .м.е.м.л.е.к.е.т.т.і.к.
.ж.а.л.п.ы.ғ.а. .м.і.н.д.е.т.т.і. .с.т.а.н.д.а.р.т.ы... .Қ.а.з.а.қ.с.т.а.н.
.Р.е.с.п.у.б.л.и.к.а.с.ы. .Ү.к.і.м.е.т.і.н.і.ң. .2.0.1.2. .ж.ы.л.ғ.ы. .2.3.
.т.а.м.ы.з.д.а.ғ.ы. .№.1.0.8.0. .Қ.а.у.л.ы.с.ы.м.е.н. .б.е.к.і.т.і.л.г.е.н.
.
.Қ.а.з.а.қ.с.т.а.н. .Р.е.с.п.у.б.л.и.к.а.с.ы.н.ы.ң. .2.0.1.5.
.ж.ы.л.ғ.а. .д.е.й.і.н.г.і. .б.і.л.і.м. .б.е.р.у.д.і. .д.а.м.ы.т.у.
.т.ұ.ж.ы.р.ы.м.д.а.м.а.с.ы... .-. .А.с.т.а.н.а.,. .2.0.0.4...
.Қ.а.з.а.қ.с.т.а.н. .Р.е.с.п.у.б.л.и.к.а.с.ы.н.ы.ң.
.К.о.н.с.т.и.т.у.ц.и.я.с.ы...-. .А.с.т.а.н.а.:. .Е.л.о.р.д.а.,. .2.0.0.8...
.Қ.а.з.а.қ.с.т.а.н. .Р.е.с.п.у.б.л.и.к.а.с.ы.н.д.а. .2.0.1.1.-.2.0.2.0.
.ж.ы.л.д.а.р.ғ.а. .а.р.н.а.л.ғ.а.н. .б.і.л.і.м. .б.е.р.у.д.і.
.д.а.м.ы.т.у.д.ы.ң. .М.е.м.л.е.к.е.т.т.і.к. .б.а.ғ.д.а.р.л.а.м.а.с.ы... .-.
.А.с.т.а.н.а.,. .2.0.1.0...
.Қ.а.з.а.қ. .б.а.л.а.б.а.қ.ш.а.л.а.р.ы.н.д.а. .т.ә.р.б.и.е.л.е.у.
.ж.ә.н.е. .б.і.л.і.м. .б.е.р.у. .м.а.з.м.ұ.н.ы.н. .ж.а.ң.а.р.т.у.
.т.ұ.ж.ы.р.ы.м.д.а.м.а.с.ы... .Қ.а.з.а.қ.с.т.а.н. .Р.е.с.п.у.б.л.и.к.а.с.ы.
.Б.і.л.і.м. .ж.ә.н.е. .ғ.ы.л.ы.м. .м.и.н.и.с.т.і.р.л.і.г.і...-.
.А.с.т.а.н.а.:. .2.0.1.0...
.М.е.к.т.е.п. жасына д.е.й.і.н.г.і балаларды. .т.ә.р.б.и.е.л.е.у.
.м.е.н. .о.қ.ы.т.у.ғ.а. .а.р.н.а.л.ғ.а.н. ..Б.і.з. .м.е.к.т.е.п.к.е.
.б.а.р.а.м.ы.з.. .б.а.ғ.д.а.р.л.а.м.а.c.ы. .-. .А.с.т.а.н.а.,. .2.0.1.0...
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім
беру стандарты
БҰҰ – Бүкілодақтық ұлтаралық ұйым
ЖБП – жалпы білім беру пәндері
БП – базалық пәндер
КП – кәсіптендіру пәндері
ОӘК- оқу-әдістемелік кешен
КТУОБжОО - Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және
оңалту орталықтарына
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде жүріп жаткан ауқымды өзгерістердің
мәнін әділ пайымдап отыратын өз ісіне берілген, жаңалықты жатсынбай
қабылдайтын ұлттық қасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып, шәкірттің
жанына нұр құятын педагог-тәрбиешіні ғана бүгінгі күннің лайықты тұлғасы
деуге болады.
Бүгінгі таңдағы ұрпақ тәрбиесі адамзат баласының ғасырдан ғасырға
жалғасып келе жатқан асыл мұраты болып табылады. Елбасымыз Н.Назарбаев
халқымыздың алдында ХХІ ғасырды құрушы іскер, өмірге икемделген, жан-жақты
мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеу міндеті тұрғандығын нақтылап көрсетіп
берді. Президентіміз мемлекетіміздің болашақта дамуына арналған Қазақстан
- 2050 стратегиясында [1], білім және кәсіби машық - заманауи білім беру
жүйесінің кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары атты төртінші
бағытында: оқыту әдістемелерін жаңғырту және өңірлік мектеп орталықтарын
құра отырып, білім берудің жаңа жүйелерін белсене дамыту керектігін, ал
Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан
Халқына Жолдауында [2]: Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың
әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған
ел дегеніміз – белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар - деп
Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру тұжырымдамасында
алдағы жұмыстың ұзақмерзімді басымдықтарының бірінде атап көрсетті.
Еліміз Қазақстанның егемендік алып, өзінің ғылым мен техникалық
дәрежесінің өсуі, экономикалық-әлеуметтік, саяси саладағы өркендеуі бүгінгі
таңда білім беру мазмұнының уақыт талабына сай өзгеруіне әкеліп соқтырды.
Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі ұлттық даму
стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі
болып табылады. Бала – біздің болашағымыз. Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен
оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі.
Қазақстанда мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен
оқытудың теориялық мәселелерін қарастырған отандық ғалымдар Н.Құлжанова,
В.Н.Андросова, Л.А.Давиденко, Е.Б.Дайрабаева, Г.И.Исмагулова,
А.Қаржаубаева, Т.Ж.Қалдыбаева, А.К.Меңжанова, О.А.Михалькова, В.Я.Никитин,
М.Т.Турскельдина, Б.Баймұратова, Қ.Қойбағаров, К.Сейсенбаев, Ж.Рысбекова,
Қ.Т.Шериазданова және М.Оспанбаева, Ғ.З.Таубаева және т.б. еңбектерін атап
көрсетуге болады.
Ойын – тәрбиенің ең тиімді құралдарының бірі. Мектепке дейінгі тәрбие
және оқыту бағдарламасында баланың ақыл-ой тәрбиесі мен психикалық
дамуына, оның дербестігінің, балалар ортасының қалыптасуына ойынның
әсерінің үлкен маңызы атап көрсетілген. А.П.Усова ойын іс-әрекетінің
мүмкіншіліктеріне сүйене отырып, ойынды тәрбие құралы ретінде қарастырды.
Осыған сәйкес, бағдарлама әр ойынның түріне қарай тәрбие міндеттерін
айқындап отыр: қимылды ойындар баланың қиымылын дамытуға, дидактикалық
ойындар – ақыл-ой әрекетін қалыптастыруға, қоғамдағы адамдардың еңбегі мен
өмірін бейнелейтін сюжетті-рольдік ойындар - моральдық қасиеттерді
тәрбиелеуге бағытталған және т.б. [3].
Балаларға ойын іс-әрекетінің оқыту барысындағы ықпалы және балалардың
танымдық белсенділігі мен қызығушылықтарын арттыруға әсер етуі туралы
атақты ғылым-педагогтар К.Д.Ушинский [4], В.А.Сухомлинский [5],
Н.К.Крупская [6] және қазақтың белді ағартушы-ғылымдары Ж.Аймауытов [7],
М.Жұмабаевтар [8] өз еңбектерінде атап көрсетті. Ойын іс-әрекетінің
тәрбиелік маңызы туралы В.И.Петрова мен О.С.Богдановалар жазды. Олар
ойынның баланы тұлға етіп қалыптастыруға әсер етуші негізгі фактордың бірі
екендігін дәлелдеді.
Ұлы Абайдың Ойын ойнап ән салмай, өсер бала болама ма? - деген
пікірінен бала өмірінде ойынның маңыздылығын көруге болады. Ал ертедегі ұлы
ойшылдар Ж.Ж.Руссо мен И.Г.Песталоцци ойын арқылы балалардың болашақ өмірге
бейімдеу керектігін білген.
Балалардың жас ерекшіліктеріне орай ойын түрлерінің басымдылығы
байқалады. Ойын түрлеріне қарай балалардың көптеген қасиеттерін дамытуға
бағытталады. Оқу, қарым-қатынас, ойын және еңбек бұлардың әрқайсысы негізгі
әрекет болып табылып, белгілі бір функцияларды атқарып, баланы дамытады.
Оқу - білім алу мен іскерлік, дағдыны қалыптастырса, қарым-қатынас - бұл
балалардың бірін-бір дұрыс қабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын
арттырады. Ойын - пәндік әрекеттерді жетілдіріп, бірлесіп жұмыс жасай
білуге дағдыландырады. Ал еңбек - қолдың қозғалысын жақсартып, практикалық
кеңістік және көрнекі ойлауын жетілдіреді. Балалардың бұндай әрекеттерге
белсене қатысуы олардың психикалық дамуын арттырады деп түсіндіріледі.
Ойын іс-әрекеті оларды тартып, баурап, өмірлерін қызықты әрі көңілді
етеді. Сондықтан оқыту процесінде ойынның балалар дамуына тікелей ықпал
етуші фактор екендігі белгілі болғанмен, оқыту барысында оның өзіндік
сипатын анықтап, көрсету және оның әдістемелік көріністерін айқындау
қажеттілігі туындады. Ойынның баланың танымдық қызығушылығын, және
белсенділіктерін, қабілеттілігін дамытуға қосар үлесі ұшан теңіз.
Балалардың оқуға деген құштарлықтарын қамтамасыз етіп, балада қалыптасатын
еңбектік іскерлік пен дағдыларды танымдық іс-әрекет арқылы дамытуда ойын
әрекеттері негізгі қызмет атқарады. Балалардың логикалық және абстракті
ойлауына, қиялы мен елестетулеріне, есте сақтауына тікелей әсер етіп,
олардың дамуына ықпал жасаушы әрекеттер – ойын әрекеттері болып табылады.
Әсерлі әрі дұрыс ұйымдастырылған ойын іс-әрекеті балалардың әртүрлі
ойындарға қатысын анықтауға, олардың ойынға берілуі, араласу дәрежесін
біліп отыруға, сол арқылы олардың ықыласын одан әрі дамытуға, ойынды
педагогикалық мақсатты мазмұнмен байытып отыруға зор көмегін тигізеді.
Ойын әрекеттерін оқу пәндерін оқытуда мақсатты пайдалану – мектепке
дейінгі балалардың танымдық белсенділіктерін ойын арқылы арттыруға негізгі
дамытушы фактор болып табылады.
Зерттеу мақсаты: Ойын технологиясын оқу-тәрбие процесінде жүзеге
асырудың мәнін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
- ойын ұғымының шығу тарихына теориялық шолу жасап, ойынның
ерекшеліктері мен классификациясын айқындау;
- ойындағы баланың шығармашылық іс-әрекеттерінің көріністерін ашу;
-ойын технологиясын оқу-тәрбие процесінде жүзеге асыруды ұйымдастыру
және сабақ үлгілерін ұсыну.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі мекемелердегі педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні. ойын технологиясын оқу-тәрбие процесінде жүзеге асыру.
Зерттеу көздері: философиялық, психологиялық, педагогикалық
әдістемелік еңбектер. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы,
Болашақ, ҚР тәлім-тәрбие тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 бағдарламасы, 2010-2014
жылдарға арналған Балапан бағдарламас, тәрбиешілердің озық тәжірибелері.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін шешу үшін таңдап алынған
зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық, психологиялық,
әдебиеттерге, нормативтік құжаттарға теориялық талдау жасау; педагогикалық
басылымдарды зерделеу; салыстырмалы талдау, түрлі мектептегі нәтижелерді
салыстыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: дипломдық жұмыс кіріспеден,
екі білімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады, зерттеу нәтижелері туралы мәліметтер кірнекті
бейнеленген. Кіріспеде ғылыми аппарат: зерттеудің көкейкестілігі,
объектісі, пәні, мақсаты, міндеттері, дерек көздері, зерттеудің әдістері
баяндалды.
Ойын технологиясын оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асырудың теориялық
негіздері атты бірінші бөлімде ойын ұғымының шығу тарихына теориялық шолу
жасалып, балалар ойындарының ерекшеліктері мен классификациясы айқындалды
және ойындағы баланың шығармашылық іс-әрекеттерінің көріністері талданды.
Ойынды оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асыру әдістемесі атты екінші
бөлімде балаларды ойын арқылы тәрбиелеуде педагогикалық процесті
ұйымдастыру жолдары мен балабақшада жүргізілген сабақ үлгілері мен ойындар
жиынтығы ұсынылған.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижелері негізінде дайындалған
тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын ұғымының шығу тарихына теориялық шолу
Білім туралы Заңды мектепке дейінгі ұйымдарда жүзеге асыруда
Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысы және мектепке дейінгі ұйымдардың
үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-
құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда мектепке дейінгі
жастағы балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой-өрісі, дене бітімі, сөйлеу
мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Ойындардың негізгі мақсаты балалардың ықылас зейінін, сөздік қорын,
байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуғы, икемділікті арттыруға,
өзінің жеке құрбыларының іс-әрекетін бағалай, құрметтей, өз ісінің
дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру. Ойынға зер салып, ой
жүгіртіп қарар болсақ, сол ойындардан үлкен де мәнді, мағыналы істер
туындап өрбитінін байқаймыз. Өйткені ең алдымен не нәрсенің болсын жөн
бастар қайнар көзі болатыны белгілі. Сондықтан да ойын бала бойындағы
қандай да бір өнердің бастауы деп білеміз.
Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырма-
жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік
қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді., таным белсенділіктері қалыптаса
түсіп, ақыл- ойы өсіп жетіледі, әрі адамгершілік қасиеттер бойына сіңіреді.
Адам бала кезінен қалыптасады. Мектепке дейінгі жастан бастап баланың
болашақ тұлға, өз елінің азаматы ретінде негізі қаланады. Бала сөйлеуді
үйрене келе, айналадағы дүниені танып - біледі. Көрген - білгенін
басқаларға сөз арқылы жеткізіп тілдеседі. Осының өзі оның білім дағдысы
молайып, күнделікті өмірден алған әсерінің нығая түсуіне себеп болады. Тіл
- баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуы барысында ой-өрісін, ақыл-
парасатын, адамгершілігін, эстетикалық сезімін жетілдіру міндеттерін жүзеге
асырудың ең басты құралы.
Ерте заманнан бері белсенді түрде қолданысқа ие, қазіргі түрік
тіліндегі ойын сөзі бала ойынын, театр қойылымы және жалпы тиянақты ойды
білдіреді.
Ойын сөзімен байланысты сөздердің көптеп табылуы, осы сөздің мағыналық
тұрғыдан бай болуы, ойынның түрік мәдениетінде және тұрмысында қаншалықты
маңызды екендігін көрсетеді.
Шындығында, ойын байсалдылықпен қарама - қарсы мэндік сипатта емес.
Ойын байсалды, байыпты әрекет ретінде саналмағанымен, ойын ойнайтын
адамдардың көзқарасы бойынша, ойын алаңы мен уақыт олар үшін маңызды болып
табылады. Әдетте, анасы ойын ойнап жатқан баласын тамаққа шақырғанда
баласының беретін жауабы мынадай: Анашым, бірақ ойын әлі бітпеді ғой!
Ойын ұғымы жалпы психология, бала тәрбиесі, олардың өсіп-жетілуі,
баланың рухани саулығы тұрғысынан да зерделенген. Ойын көбінесе тәрбие,
даму және таным құралы ретінде қарастырыла келе, ойынның адамның дамуына
деген орасан зор пайдасы бар екендігі анықталған.
С.Ұзакбаева, А.Айтбаева Казахские народные детские игры атты
еңбегінде: ұлттық ойындар адамзат тарихымен тығыз байланысты, ол үнемі
дамып және жаңарып отырады. Сондықтан ойын адамзат өмірінде үлкен орынға
ие. Ұлттық ойын қоғамда үлкен рөл атқаратын маңызды тетікке айналды: ойын
мен ойыншықтар адамзат мәдениетінің бір көрінісі - деп жазған [9. 6б].
Енді қазақ халкының тұрмысында жалпы ойын-сауық, көңіл көтеру, ойын
деген қалай пайда болғанына қысқаша тоқтала кетейік. Зерттеу нысанымыз ойын
болғандықтан, қазақ тұрмысындағы ойын-сауықтың көріністерін көркем
шығармалардағы үзінділермен дэлелдеуді жөн көрдік.
Әрбір күзгі, қысқы шаруашылықтың табысты аяқталуынан кейін, сәтті
аяқталған аңшылықтан соң немесе ел шетіне басып кірген жауынан кек алып,
ойын-сауықтар өткізген. Ру дәстүрлерінің нығаюына сонымен бірге рудың
айрықша мейрамдары себепші болды, бұл мейрамдарда алуын түрлі салтанат
жоларғылары істелді [10. 24б]. Бұл мерекелер күні ілгері жарияланып
отырды. Сондықтан мерекелерге қатысушылар ұлттық ойынның түр-түріне ілгері
даярланып, әзірлікпен келді. Қыз ұзату келін түсірумен байланысты
Қалыңдық ойнау салты пайда болды. Бұл қыз ұзату тойында жар-жар, келін
түсіру тойында беташар айтылды [10. 200б].
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдықты,
шапшаңдылықты, ептілікті, тапқырлықты, байсалдылықты, т.б. мінез-құлық
ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдығын, білек күшін, дененің солданып
шығуын қажет етеді. Сонымен бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғары
принциптеріне негізделген. Өйткені, ойынға қатыспай тұрып-ақ оған күн
ілгері көп адамдардың тер төгіп, еңбек етуіне тура келеді. Қазақтың ұлттық
ойындары тек ойын - сауықтық жағынан емес, ол спорт, ол - өнер, ол
шаруашылық, тәжірибелік маңызы бар тәрбие құралы.
Бүгінгі және болашақ ұрпақ ұлт ойындарының өзі адам еңбегінің жемісі,
халықтың фантастикалық ой құбылысының көрінісі, дүниені танып-білуге
талпынысының нышаны ретінде өмірге келгенін, оның бір өнердің бастамасы,
халықтың әлеуметтік-экономикалық өмірінің айнасы екенін білуге тиіс [11.
66б.].
Б.Төтенаев Қазақтың ұлт ойындары деген кітабында аты ғана сақталып
қалған ойындардың аса бір маңыздыларының бірі деп Абылайдың алты ағашы
атты ойынды атап ол жайында Байтоғайұлы Малақайдың "Ермек-еңбек" деген
мақаласында сөз болатынын, алайда оның бізге жетпей үмыт болғанын сөз
етеді. Ол тоғыз құмалақ, шахмат сияқты ойын екендігінен хабар береді
[12.11б].
Е.Сағындықов дер кезінде қағаз бетіне түспей жинаушылардың көзінен таса
қалған ойындар саны әлі де көптеп кезесетінін сөз етеді. Ол солардың
арасында Сары құлан, Сарала көз, Ақ аю, Ағызбақ, Бақай пісті,
Жыламан, Топай, т.б. сияқты ойындардың бар екенін айтады [13].
Метин Анд ойынның әр алуан сипатына қарай ерекшеліктерін төмендегідей
көрсетеді:
1. Ойын бәрінен бұрын жан қалауына байланысты, шын көңілмен істелетін
әрекет.
2. Ойын шынайы өмірден уақытша алшақтап, өзіндік әлемге енеді.
3. Ойын өзіне тән орны және уақытымен шектелген. Ойында күнделікті
күйбең тіршіліктің орны жоқ. Бұл жердегі ерекшеліктер эстетикалық
құндылықтар сияқты. Өшпенділік, қарама-қарсылық, тепе-теңңдік, түрлендіру,
шешім қабылдау, ұйғарым т.б.
4. Әрбір ойынның ережелері бар. Ойын ережелері бір-бірімен
байланыстырады, шүбә келтірушілік жоқ. Ережелер сақталмаған жағдайда бүкіл
ойын бұзылады, бітеді.
5. Бірге ойнау, ойыншыларды бір-бірімен жақындатады. Ойын біткеннен
кейін де ойыншылардың арасында бір топтың мүшесі сияқты жақындық туады.
6. Ойын шынайы бір іс ретінде саналмағанымен, ойыншы жан тәнімен ойынға
беріледі [14 .14-20б].
2. Мәдениетке байланысты ойынның түрлері:
• Жарысқа сүйенетін ойындар. Шапшаң қимылдағын немесе өнерін көрсете
білген жеңіске жетеді.
• Қабілеттен гөрі бакқа арқа сүйейтін ойындар. Рулетка, лоторея т.б.
• Қиялға, еліктеуге арқа сүйейтін ойын. Балалардың үлкендерге
еліктеуі.
• Ойынға қатысушының түсік дәрежесі жоғалып, тырысу, үрей немесе таң
қалушылық сезімдерімен байланысты ойындар. Әсіресе, алғашқы
қоғамдағы билеу әрекеттерінде жиі көрініс тапқан.
3. Өмірде белсенділікке баулитын ойын: Соңғы жылдары белсенді түрде
қолданысқа енген. Бұл теория бойынша, ойын ойналып жатқан уақытта жасалған
әрбір қимыл толықтай ойын ойңалсын деп жасалады. Ойын, ойнап жатқан адамға
жасаған әрбір қимылынан ләззат бере білуі, қызығушылығын арттыруымен
маңызды. Бұл әрекеттін ойын немесе жұмыс екенін анықтай білу үшін, істеген
әрекеттен ләззат ала білу немесе әсерлене білу керек.
Жоғарыдағы айтылған пікірлер бойынша бір бөлігі үлкендердің өмірмен
байланысты болғанынан қарамастан, көбінесе ойын дегенде бірден ойымызға
бала келеді. Адамзаттың алғашқы дәуірлерінен бері бала болған жерде
міндетті түрде ойын да болған. Балалық деген сөздің өзі ойын сөзімен пара-
пар. Ойынның әлемдік сипатта орын алуы, баланың өмірінде ойынның көрініс
табуы, оның қоректенуімен, тыныс алуымен тікелей байланысты болуы мүмкін.
Баланың физикалық тұлғасы, тілі, түйсігі, сана-сезімі өсіп-жетілуі үшін
міндетті түрде ойнау керек. қозғалтқыш тіл. Ойнамаған баланың физикалық
және рухани тұрғыдан өсіп-жетілуі мүмкін емес. Ойын баланың өзін-өзі
басқара білуі және айнасындағыларымен қарым-қатынас жасау құралы.
Ойын (Игра; game) - 1) ойын теориясында - тайталасушы екі жақтың мінез-
құлық моделі. Антагонистік және антагонистік емес ойындарды, сонымен қатар
табиғатқа қарсы екінші жақтағы ойындарды айрықшалайды; 2) есептеу
техникасында - белгілі-бір ойын алгоритмі бойынша үйрету, жаттықтыру,
жағдайды ұқсаттыру (компьютерлік іскерлік ойындар) мақсатында, сонымен
қатар көңіл көтеру мақсатында (компьютерлік ойындар) адамның компьютермен
әрекеттестігі [15].
Ойын баланың жасына және өсіп-жетілу деңгейіне қарай ерекшеленеді.
Жалғыз ойнағаннан гөрі, көпшілікпен ойнаудың пайдасы аса зор. Көптеген
ғылымдар балалардың ойын ойнау кезеңдеріне зерттеу жасаған. Осы тұрғыдан
қарағанда, Рarten ve Piagetтің жасаған зерттеулері маңызды. Рarten ойын
кезеңдерін үшке бөліп қарастырады:
• Жалғыз, өз-өзімен ойнау: (0-2 жас). Басқаларды қажет етпей, ойнайды.
• Паралель ойын: (2-4 жас). Жанында отырып ойнайды, бірақ араларында
қарым-қатынас аз (құрал алмастыру).
• Бірге ойнау (4-6). Ойыншықтарды бірге қолданады, бірақ бэрібір бөлек
ойнайды.
Рiaget ойын мен мидың арасындағы қарым-қатынастың болатындығын айта
келе, балалардың ойнау кезеңін үшке бөледі.
• Жаттығу ойыны (0-2): бала сезім органдары арқылы денесін, айналасын
және айналасындағы заттарды, олардың функциясын үйреніп, оларды қайталап,
ойын ойнай бастайды.
• Символдық ойын кезеңі (2-12 жас): бұл кезеңнің ең алғашқы сатысында
(2-5) бала айналасындағы болып жатқан оқиғаларды, кісілердің тұлғасына
еніп, рөл ойнау арқылы көрсетеді. Екінші сатысында болса (5-8) символдық
ойынның маңызы жойылып, ойын шынайылыққа жақындай бастайды. Үшінші
сатысында (8-12) ойын шынайылыққа жақынырақ және ойынның ережелері алдын-
ала қойылып, анықталғаннан кейін барып ойналады.
• Ережелі ойын кезеңі (12-+) бала бұл кезеңде шахмат сияқты ойындарды
ойнай алатын дэрежеге жетеді.
Әрине бұл ойын кезеңдері, әлеуметтік-мәдени және физикалық шарттарға
немесе айналадағы ойыншылардың жасы мен жыныс ерекшеліктеріне қатысты
факторлардың ықпал етуі арқылы өзгеріске енеді.
Әлемдегі балалардың ойындары мен ойыншықтарына қатысты алғашқы саналы
жинақтар мен зерттеулер антропологтар, этнологтар, фольклортанушылар,
педагогтар мен психологтар тарапынан жасалған. 19 ғ. соңғы ширегінде
мәдениеттердің биологиялық ағзалар тәрізді, қалыптасуы мен дамуына қатысты
тұжырымдар барлық мәдени жұмыстарға тәуелді.
Қазақ халқының ұлттық ойындарын нақты зерттеп, кандидаттық диссертация
қорғаған этнограф Б.Төтенаев. Ол ұлттық ойындардың даму тарихынан
этнография мамандығы бойынша тарих ғылымдарының кандидаттық диссертациясын
қорғап, Қазақтың ұлттық ойындары атты 144 беттен түратын кітап басып
шығарды. Бұл еңбекте қазақтың ұлттық ойындары,
ойын ережелері, ойындардың зерттелуі мен даму тарихы жан-жақты сөз болады.
Біз осы еңбектегі зерттеулерге тоқтала кетейік [12].
Бізге жетіп ойналып жүрген ұлт ойындарының ішіндегі құмалақ ойындары,
бестас, асық, садақ ату, т.б. шамамен алғанда 5000 жыл бұрын ойнағандары
жайында ағылшын ғалымы Э.Маккей"...бұл ойындардың барлығы дерлік Орта Азия
елдерінде тайпалық одақтар арасында ойналғанға ұқсайды - дейді. Сондай-ақ
мұндай пікірлерді Венецияның саяхатшысы Морко Поло да қостайды. Өзінің
Жетісу бойында болған сапарында көрген Қызбөрі ойыны да Қазақстан
территориясындағы тайпалардың пайда болған кезінен, яғни таптық қатынаспен
бірге туғандығын ескертеді [12.3б].
Қазақстанда бала ойындарына байланысты жасалған зерттеулердің барлығы
жинақ сипатында болып келеді. Жинақталған ойындар бір жерге топталып, түрлі
тақырыптармен жарияланған. Алайда, белгілі бір тэсілмен және теориялық
тұрғыдан зерттелмеген. Б.Төтенаев зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын
алғаш қағаз бетіне түсірілуі XIII ғасырдан басталады деген пікірді
Е.Сағындықов та мәлімдейді. Кітапта қазақтың ұлттық ойындары неғұрлым мол
жинақталып берілген. Ол ойындар жас өспірімдер мен жастардың бос уақытын
көңілді өткізуіне, денсаулықтарын шыңдай түсуіне септігін тигізумен қатар,
қазақ халқының әдет-ғұрпын, салт-санасын біліп өсулеріне көмектеседі.
Е.Сағындықов ұлттық ойындарды 3 топқа бөлген: 1. ойын-сауық, тұрмыс-
салт ойындары; 2. дене шынықтыру, спорт ойындары; 3. оймен келетін
ойындар. Бірнеше ойын түрлері мен атауларын көрсетіп берген [13].
Б.Төтенаевтің өзі де кітабында ойындарды 5 топқа (бөлімге) бөлген.
Алайда бұл топтаманы қандай мәселеге байланысты жасағаны туралы еш
түсініктеме бермегендігі сияқты, ойын түрлерінен қорытынды шығару мүмкін
емес. Ойындарды Бесік жыры, Қоңыр, Асық ойындары, Алтыбақан,
Бәйге деген топтарға бөлген [12].
Ойын ұғымына байланысты жоғарыда көрсетілген анықтамалардың және
түсініктемелердің негізінде, әсіресе топтау сатысында жасалған пікірлер
сонымен қатар, жинақтаған тәжірибелердің көмегімен мынадай анықтама беруді
жөн көрдік:
Ойын, жан қалауымен, өзіндік қағидаларға негізделген, өзіне тән алаңы
бар, уақыты шектеулі, бір жүйеге бағыттылған, күнделікті күйбең тіршіліктен
алшақ, ерікті түрде жасалған бір әрекет.
Ендігі кезекте балалар ойынының құрылымдық ерекшеліктеріне тоқалып өтер
болсақ. Балалар ойына атау беру кездейсоқ жәйт емес. Бұл мәселеде ойын
құрылымын құрайтын төменде көрсетілген ойын элементтеріне қатысты атаулар
берілетіндігі байқалады.
• Ойын құралы
• Ойын әуені
• Ойын термині
• Ойын әрекеті
• Ойын алаңы
• Ойындағы рөл
Түркістан ауданында жиі кездесетін балалар ойыны көбінесе ойын құралы,
ойында айтылатын сөз немесе терминдер және ойын әрекеттеріне қарай атау
берілетіндігі анықталған.
Ойын құралына байланысты атау беру
Ойынның басты элементтерінің бірі болып табылатын құралдың ойынға атау
ретінде берілуі нақтыланған. Бұл құралдар ойындарда негізгі нысана немесе
атысу құралы ретінде қолданылады. Мысалы Он екі таяқ, Садақ, Асық,
Арқан тарту, Төрт тас, Шілдік, Таяқша, Ақсүйек, Рогатка ату
сияқты ойындардың атауы ойын құралдарына қарай берілген.
Ойын барысында айтылатын сөздерге байланысты берілетін атаулар Ойын
басында, ортасында және соңында айтылатын алғашқы сөздері немесе сөз қатары
балалар ойындарына атау ретінде берілетіндігі анықталған. Ойыншылардың
қолдары тізбектеліп үхталып ойналатын Ақ терек, көк терек ойынында Ақ
терек көк терек, бізден сізге кім керек деп айтылатын сөздерге байланысты
аталғаны белгілі.
Ойынға қатысты терминмен байланысты атаулары
Ойынның құрылымдық элементтерімен байланысты ойынның терминдері туралы
көп пікірлер айтылған. Ойынға қатысты терминдер ойынның атауы болып
табылады. Балалар ойынында ойынның түрі мен құрамымен байланысты сөзбен
немесе сөзсіз айтылатын мәліметін анықтайтын терминдер ойынның біріктіруші
функциясын атқаратын элементінің бірі болып саналады. Адамзат,, Шекара,
Қанталапай, Кім тапқыр, ұшты-ұшты, Үйшік-үйшік және т.б. ойындардың
атауы ойынға қатысты айтылған терминдерге байланысты аталған.
Ойын әрекеттеріне байланысты берілетін ойын атаулары Ойын әрекеттеріне
байланысты берілетін ойын атауларына қарап, ойын барысында қандай іс-
әрекеттер жасалатындығын байқауға болады.
Ойын алаңдарына қатысты атаулар
Бұл топтағы ойын атаулары ойынның орын алатын жерін білдіреді. Қырық
бір атты ойынжерге сызылған шеңбердің ішіне 41 санын жазу арқылы ойналады.
Ал Бас пен құлақ атты ойында жерге 3 түрлі шеңбер сызылады. Осы
шеңберлердің пішімі бас пен құлақ мүшелеріне ұқсауына байланысты ойынға осы
атау берілген.
Ойында берілетін рөлге байланысты атаулар
Ойын барысында балаларға әртүрлі рөлдер беріледі. Рөлдер кейде арнайы
тәсілдермен (санамақ) немесе кездейсоқ (жеребі тастау) арқылы беріледі. Ал
кей жағдайларда ойындағы рөл балаға ұнаса, баланың өз қалауымен оған рөл
беріледі. Ойыншы ойын барысында берілген рөлді өз дәрежесінде ойнап шығуы
керек. Ойында берілетін рөл ойынның ажырамас бір бөлшегі болып саналады.
Түркістан ауданы бойынша жиі кездесетін балалар ойынындағы рөлдерді
білдіретін ойын атаулары көп кездеседі. Мысалы, Тышқан мен мысық, Қасқыр
мен түлкі, Қыздар мен қасқыр және т.б.
Жоғарыда атап өткен ойын атауларына қатысты ойын элементтерінен басқа
әртүрлі дыбыстардың үйлесімі нәтижесінде ойдан шығарылған ойын атаулары да
кездеседі. Мысалы, Су-ли-фа, Алик-малик-шарик және т.б. ойындардың
атаулары.
Ойын атаулары ең басты құрылымдық элементке байланысты атала салуын
байқауға болады. Ойын атауының айтылуында ойын әртүрлі ережелер,
жаңылтпаштар, санамақтар, әрекеттер тіпті ережеге сай жасалатын кейбір
қулықтар мен жалтарулар ескеріледі. Ойын атауы ойынды бастайтын мэліметтің
бірі болып табылады. ойнау қалауын білдірген бала екінші мәлімет ретінде
ойын атауын айтады.
Балалар ойынында рөл бір адамды, жан-жануарды, жәндікті немесе затты
сомдайтын ойыншының, ойындардағы тақпақтардың, жасалуы қажет іс-қимылдардың
ойын элементтерімен толықтырылған жалпы атауы болып табылады. Балалар
ойынының басталуы, ойналуы және нэтижесінде осы рөлдердің өзара бөлуіне
және қажетті шаралардың атқарылуына байланысты.
Бала үшін ойыншық өзіне ғана қатысты мақсат қана емес, бірнеше мақсатқа
қол жеткізу үшін қолданылатын құрал болып есептеледі. Ойыншықтар ойындардың
құрылымдық ерекшіліктерінің бірі болып табылады. Ойыншылар алдына қойған
мақсатына қол жеткізу үшін ойын құралдары мен тәсілдерін қолдануы керек.
Ойын ойнау немесе ойында жеңіске жету балалар ойынының нысанасын ортаға
қояды. Кейбір ойындарда жеңіске жетуді былай алғанда, ойынға тек қатысудың
өзі жеңіс деп қабылданады. Шынында да ойынға қатысудың өзі де жетістік
болып есептеледі. Ойында алатын рөлін орындау дәрежесінде көрінетіндігінің
айғағы. Ал бұл жағдай баланың абыройын көтереді. Ойын барысында
қолданылатын ойыншықтардың саны мен сапасы ойынның басында ойынға
қатысушылардың ортақ шешімімен анықталады [16].
Балалар ойынының формасы, ережесі тұрғысынан қарастырсақ бұл ойын басқа
да мәдениеттерде кездесе береді. Алайда ойын құралы ол - сол мәдениеттің,
орналасу мекенінің, яғни жағрафиясының және қоғам өмірінің жемісі.
Ойынның басты мәселесі ойын алаңы болып табылады. Ойын ойналатын алаң -
ойынға сәйкес деп табылған және ойын ережелерімен белгіленген арнайы ойын
алаңы.
Ойынға қатысушылар бір күндік өмірден ойын барысында шығуы
алаңдағыарнайы алаңға кіру және шығу іс-әрекеттерінің қандай жолда
болатындығы нақты ережелерге байланыстырған.
Ойын алаңының таңдалуы және дайындалуы ойынның мақсаты, ережелері және
ойнау түрімен қоса табиғат шарттарымен де тікелей байланысты болады.
Ойындар ашық, жабық және де ашық-жабық орындарда ойналуы мүмкін. Ойындар
көбінесе көктем, жаз және күз мезгілдерінде ашық және кең орындарда
ойналатыны дәлелденген. Мұндай ойындарға -буратино, секірмек, қол
ойнау, ойлан тап, қораз, мир, құс кінәсі, құстар үліып барады,
төрт тас, қырық бір, ішке кіру ойыны... [17].
Ойындардың бір бөлігі көктем, жаз және күз айларында ашық жерлерде, ауа
райы мен табиғат шарттарының ойын ойнауға келмейтін қыс айларында жабық
жерлерде ойналады. Мұндай ойындарға, мәселен, қанталапай, бестас,
сулифа ойындары кіреді.
Қармен ойналатын шеге, мұзата, аққала сияқты ойындар, ал мұз
айдынында ойналатын хоккей ойыны ашық алаңда ойналады.
Ойындардың қай жыл мезгілінде, тәуліктің қай сағатында ойналатындығы,
ойынның құрылымдық бөлігі болып саналатын ойын уақытын көрсетеді.
Ойындардың басым бөлігі көктем, жаз және күз мезгілдерінде ашық және
кең орындарда ойналады. Шілдік, Ішке кіру сияқты ашық жерлерде
ойналатын ойындар әсіресе осы мезгілдерде күндіз ойналады. Ал пышақ қадау
ойыны көбіне көктем және күз айларында топырақтың жұмсақ болатын жаңбырлы
күндерде ойналады [18].
Осы жыл мезгілдерінде көп ойналатын Тығылмашақ ойыны бұрынғы
уақыттарда ай толғанда немесе тоуға жақын кешке қарай ойналатындығы
көрсетілген. Ақсүйек ойыны жаз мезгілінде ай толғанда ойналады.
Қыс мезгілі ашық жерлерде ойынға кедергі болатын маусым болып санылады.
Ауа райының суық болуына байланысты балалар жылы жерде отыруға мәжбүр
болады. Әсіресе егін шаруашылығымен айналысатын ауылды мекендердегі адамдар
жріыстардың азаюына байланысты көп уақытын қызықты нәрселерге бөлуге
тырысады. Балалар үйде ұйымдастырылатын ойын-сауық ортасында үлкен
кісілермен бірге қалады. Мұндай жағдайда ойынға қатысушылардың жасы, жынысы
деген ережелер ысырылып, барлығы бірдей ойынға қатысады. Ойын ережесі
айтарлықтай сақтала бермейтін ойындарда ойын құрал-сайманына я да ашық және
кең алаңға қажеттілік туындай бермейді. Бөлме ішінде ойналатын мүндай
ойындарда қуалау, жүгіру, лақтырысып ойнау сияқты ойын түрлері кездесе
бермейді. Мұндай ойындарда назар аудару, шапшаңдық, тез ұғыну, дауыс ырғағы
мен екпінділік қабілеттері қажетті ақыл-ой және іс-қимыл қажет ететін
ойындар жатады. Бұл ойындарға Бес тас, Қанталапай, Адамзат, Ұшты-
ұшты, Жүзік салу және т.б. ойындар мысал бола алады.
Қыс мезгілі болса да ашық және кең жерлер қажет болатын ойындар да
ойналады. Мысалы, мүзда, қарда сырғанау, шаңғы тебу, аққала жасау, шанамен
сырғанау тағысын тағы.
Ойын уақытын айтып отырғанда ойын ойнау ұзақтығын ескеру керек. Алайда
қандай да бір ойынның белгілі ойналу мерзімін нақты айту үшін қажетті
дәлелдемелер алу мүмкін емес. Ойынға қатысушылардың бойындағы қабілеттерің
әртүрлі болуы және айналасындағы басқа адамдардың ойынға араласуы ойын
мерзіміне кедергі жасаушы факторлар болғандықтан, ойынның нақты ұзақтығын
кесіп айту мүмкін емес [19].
Ойынның ойналуы үшін ережелге сай тәсілдерді қолдану керек. Бір бала
ойынның негізгі кілті мен атқарылуындағы ең маңызды сатыларының бірі болып
саналатын ойынға қатысушалдың рөлдерін бөліп береді. Бұл жерде негізінен
таңдау, шығару, немесе жеребі тастау арқылы бөлінеді. Осы тәсілдің түрлі
ойындарда қолданылуын ескерер болсақ, мүның ойыннан тәуелсіз бір бөлім
екендігін, тіпті кей жағдайларда өзіндік бөлек ойын қабылданады. Мысалы,
Су-ли-фа ойыны әрі ойын әрі басқа ойынға таңдау-шығару арқылы
қолданылады.
Санамақ - ойындарда көп кездесетін тәсіл. Әсіресе эрбір қатысушының
еркін іс-әрекетінің, ойында басшылықтан бас тартуд күрделі болатын топ
ойындарында, ойынға қатысушылар санамақ айтады. Санамақ ойындағы
жаңылтпаштардың бір түрі. Жаңылтпаштың төмендегідей түрлері бар:
• Ертегілердегі жаңылтпаштар
• Ойын жаңылтпаштары
• Салтанатты жаңылтпаштар
• Сөз шеберлігімен айтылатын жаңылтпаштар
Санамақта ойынға қатысатындар айналдыра тұрып, ойынды жақсы білетін,
ойын санамақтарын жақсы меңгерген немесе ойындарда жалпы басшылық ететін
бала санамақты айтып жатқанда санамақтың әр сөзін немесе әр сөздің буынын
бөліп-бөліп өзін қоса отырып, балалаға сұқ саусағымен көрсетеді. Санамақты
айтып жатқан баланың соңғы сөзі немесе соңғы сөздің соңғы буыны кімге тұра
келсе, сол ойыншы санамақтан шығады [21].
Санамақты көбінесе қыз балалар айтады. Ал ұл балалар ойын басталардан
алдын қысқа жаңылтпаштарды айтады немесе жеребі тастау арқылы ойын
бастаушысын таңдайды. Төменде санамақтың кейбір мысалдары көрсетілген:
Алма кетті домалап
Көше бойын жағалап,
Кім алманы табады
Сол ойыннан шығады.
Мұрат, Мұрат мұрты бар
Қалтасында құрты бар.
Құрты кетті домалап
Мұрат кетті қуалап.
Санамақ кең таралған ойын тәсілі болып табылады. Қырық бір, круг,
қуаламашақ, тығылмашақ, адамзат т.б. ойындар осы тәсілмен басталатын
ойындар қатарына жатады.
Дене еңбегіне қатысты дамудың әсері.
Үлкею, бір баланың бой үзындығы және дене салмағы жағынан мөлшердің
артуы болып есептеледі. Ал даму болса, үлкейген организмдің қүрылымында,
био химияның негізінде пайда болған өзгерістер нэтижесінде жетілуі және
биологиялық функцияларының өзгеруі. Кошма (жүгіру, бояу, куламашақ), секіру
(аяқ баспа ойыны); тырмасу (қызыл жебе); көбейту (айзу); үру (төрт тас)
сияқты әрекеттерден түратын ойындар баланың дене системасының (дем алу,
қабылдау, сіңіру және шығару) бір қалыпта жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Денедегі майлардың жойылуы, бұлшық еттердің күш алуына және ішкі бездердің
(бұл бездер баланың өсуіне көмектеседі) жү-мысында ойынның маңызды бір
қызметі бар. Қырық бір, Айзуу, Төрт тас, Орамал жұлып алу т.б. ойындарда
баланың жер, ара қашықтық, мөлшерді түсіну қабілеттері дамиды, тепе теңдік,
салмақ, өлшем сияқты көптеген қоғамдың табиғи түрде үйренілуін сақтайды.
Арқан тарту, Қораз, Күрес сияқты бала қарсылас немесе қарсыластарымен
тартысады да артық энергиясын тастаған кезде дене қүрылымы дамиды [21].
Психо-мотор дамуының ықпалы:
Ойын, балаға денесін қалаған қалыбында қолдану күшін қалыптастырады.
Психо-мотор даму, дене еңбегіне қарай дамумен бірге мидың дамуы нәтижесінде
организмдың қалауына қатысты әрекет табуы болып табылады. Нәрестелік
кезіндегі сияқты ойын, баланың психо-мотор дамуы үшін бір дәрі есебінде
болады. Баланың алғашқы кездерінен бастап жүгіру, секіру, бір нәрсені
тастау, ұстау, тепе теңдікті сақтау сияқты әрекеттер негізінде құрылған
ойындар (Бес тас, Асық, Төрт тас, Футбол, Қуаламашақ т.б.) арқылы бала
психо-мотор тұрғыдан дамуды жалғастырады.
Тілдің дамуына ықпалы:
Ойын балага сөйлеуді үйретеді
Тілдің жаратылуы мен ойын арасындағы байланысты былай көрсетеді: Тілдің
жартушысы болған ми, ойын ойнау арқылы затпен ойлаған нэрсе арасындағы
үздіксіз барып келу процессі болып табылады. Қолмен ұстауға болатын әр
заттың анықтамасында бір символ бар. Әр символ бір сөз ойынынан түрады.
Тіл, қарым-қатынастың символдармен көрсетілген түрі болып табылады.
Қарым-қатынас қоғамданудың алғы шарты болып табылады. Бала, орын алған
қоғамда басқалармен түсінісу үшін, басқалардың қолданған символы мен
белгілерінің мағынасын білу және оларды қолдануы керек. Лейф пен Делай,
баланың айналасындағылардың сөйлескен тілді қолдана алуы үшін алдымен сол
тілді түсінуі керек екенін айтады. Жарты сөзді бір өнім болған ойын бала
тілінің дамуын қолайды. Бала, сөзді ойындар көмегімен ауызшы айтылғандарды
түсінеді; сөз байлығын кеңейтеді; грамматикалық ережелерді үйретеді және
практикада қолданады. Әріп таңдау, Қайда барасың, Бояу және сол сияқты
ойындарда сүрақ қою және оған жауап беруді, бұйрық беруді үйренген бала бір
тақырып төңірегінде тартыса алу қабілетін дамытады және белгілі бір жүйеде
дамыған оқиғаларды оңай түсіндіріп бере алады. Ойын ойнаған бала сезім,
ақыл-ой және қиялдарын еркін айтып бере алу және тэжірибелерін түсіндіре
алу, болжам жасай алу, оқығаларды түсіндіріп жорамал жасай алу,
проблемалардың шешілуінде ұсыныстар жаратуда тілді дұрыс пайдалануды
ұсынады.
Балалар сөзді ойындарда қолданылған мақал мэтелдер, жүмбақ, т.б. мен
сөзді есте сақтау қабілетін құрайды және синтаксисті үйренеді. Балалар ана
тілдерінің ерекшеліктерін ойнаған ойындарында байқайды.
Еліктеу ойындарында өздеріне берілген ролдерді жандандыру, объектілерге
деген көзқарастарын дамытады. Ойын кезінде бала, сөйлемдегі сөздерді орын
орнында қолдануды үйренеді. Үйшік сияқты драмалық ойындарда бала тілді
актив қолданады. Қолдану кезінде жіберілген қателерді жөндеу мүмкіншілігін
табады. Сонымен қатар, драмалық ойын көзқарас тұрғысынан айрымашылықтарды
түсіне алуымен балаларға басқалардың сезімдерін түсіне алу, қасындағы
адаммен бірдей ойлай алу сияқты ерекшеліктерді береді.
Сезімдік түйсіну және ақылға байланысты дамуға көрсеткен ықпалы:
Бала, ойын ойнап жатқанда сезу мүшелерінің айрымашылығын түсінеді.
Оларды қолдануға қалыптасады. Бала ойнаған сайын сезімдері нақтылана
түседі, қабілеттері дамиды, ерекшеліктері көбейеді. Ойындарда есту және
көру мүшелерін қолдануы өте маңызды болып табылады. Соқыр теке сияқты
ойындарда көруге кедергі жасалған кезде ойыншы есту мүшесі арқылы айтылған
сөздерді мүқият тыңдауы керек. Тура сондай Құлақтан қүлаққа деген ойында
ойнаушы қүлағына айтылған сөздерді мұқият тыңдауы және өзгертпестен
жанындағы ойнаушыға жеткізуі керек. Сезімдік түйсінуді ең жоғары сатыға
шығарған бір ойын да жасырынбақ ойыны.
Бала ойын ішінде көптеген ұғымдарды және білімге байланысты
сынағандарын (үлкен-кіші, суық-ыстық, жеңіл-ауыр, тәтті-ащы) үйреніп ой-
өрісі дамиды. Бұл ұғымдарға ие болған бала, сын айту, топтау, санау,
анализ, синтез, проблеманы шеіпу сияқты ақылға тиісті қызметтерді ойын
көмегімен атқарады. Бала өз қалауымен ойындарында заттар әлемін жаратады,
өз қиялдарын еш тартынбастан айтуға үйренеді. Ойнамаған тай ат болмайды
деген мақалдан келіп шығып, баланың қалауы болған ойынды үйренуге деген
қызығушылығын қамшылаған, ақылға байланысты қабілеттерді оятқан бір ықпал
етуші фактор деп қабылдайды [22].
Сезімдік дамуға ықпалы:
Бала, ойында бақыт, қуаныш, қиындық, жаны ащу, қорқу, қайғы, достық,
дүшпандық, өкпе, жек көру, сүю, сүйіспеншілік, еркіндік, ажырасу, өлім
сияқты өте көп сезімдік ықпалын үйренеді. Бала, өмір бойынша ұмыта алмайтын
алғашқы махаббатын ойында кездестіреді. Алғашқы достық сезімдері де ойынмен
басталады және дамиды. Сезімдік ықпалдардың көрсету және бақылау қабілетін
ойын арқылы дамытқан болса, сезімдік тұрғыдан көптеген мәселесін жеке өзі
шеше алу дэрежесіне жетеді. Ойындар арқылы өзі және басқалар үшін
жауапкершілік алуды үйренген баланың өзіне деген сенім артады. Басқа жақтан
бала, рухани проблемаларын ойынға елестетіп сезімдік жағынан рахаттанады.
Бұл тұрғыдан ойын, бір босалу құралы болып табылады.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар ойындарының ерекшеліктері
Ойын - баланың өз ынтасынан туған белсенді шығармашылық сипаттағы және
жоғары эмоционалдық толыққандылығымен ерекшеленетін еркін, өзіндік іс-
әрекет.
Ойынның мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекеті ретінде өзінің
ерекшеліктері болады.
Балалардың ойынында еркіндігі мен өзіндік жұмыс істей алуы баланың
қалауымен болады. Бала ойынды тікелей ынталылықтан, сұраныстан бастайды.
Ойын қанағаттанғандық сезімін алу үшін ойналады, ойынның мотиві – өзі үшін
шындықтың маңызды жақтарын бастан өткізу (С.Л.Рубинштейн). Еркіндік және өз
беттілік ойынды, оның мазмұнын, рөлдерді, басқа балалармен бірлесуде
еріктілікті, ойынға кіру және шығу еркіндігін таңдағанда көрінеді.
Ойын үшін іс-қимылын, әрекетін, ойынға қатысушылардың тәртібін өзі
реттеу сипаты тән. Ойын белгілі бір талаптармен және ережелермен реттеледі.
Әр ойында ереже әртүрлі (ойын амалының реті, тәртіп ережелері, өзара қарым-
қатынас ережелері).
Ойын әрекетінің шығармашылық сипаты – ойын ынтамен, баланың рөлді,
сюжетті, ойыншықтарды, қосымша-заттарды таңдағандағы шығармашылығымен
байланысты. Ойынды құрғанда, ойын кейіпкерлерін жасағанда баланың ойлауы
мен қиялы белсенді жұмыс істейді [23].
Ойынның эмоционалдық тұрғыда қанықтылығы – бала ойында шынайы
күйзеледі, ойнаған оқиғасын өз басынан кешіреді. Бала ойыннан ләззат алады,
өз сезімін басқаларға береді, оларды әртүрлі рөлдерде көреді. Ойында теріс
көңіл-күй де бастан өтеді – өкпе, қанағаттанбағандық, жеке жағымсыз
күйзелістер, бұларды анықтау аса маңызды және олардан арылу керек. Бәрібір
ойыннан жалпы әсер – оң болады.
Ойынның іс-әрекеттің жемісті түрлеріндегідей (сурет салу, еңбек,
музыкалық) айқын материалдық нәтижесі болмайды. Ойынның құндылығы –
жастарына қарай жан-жақты дамыту мүмкіншілігінде, диагностикалық,
психотерапевтік, көңіл сергіту құралдары болуында.
Ойында балалардың арасындағы екі түрлі қарым-қатынас байқалады:
- ойын мазмұнымен, ережесімен анықталатын ойын қарым-қатынасы;
- ойын үстінде көрінетін нақты қарым-қатынас (ойынға келісім жасау,
рөлдерді бөліп беру, келіспеушіліктен шығу, ұстанатын ережені қою).
Олар балалар қоғамын ұйымдастырудың негізі болады, ол өз кезегінде
ойынды олардың өмірін ұйымдастыру түрі етеді. Ойынның мазмұнын көрсететін
тура немесе қосымша ережелердің болуы оны дамытудың логикалық және уақытша
реттілігін қамтамасыз етеді.
Ойында өзінің ішкі мазмұнына қарай жеке адам үшін маңызды мақсаты бар
амалдар жасалады.
Сонымен, біз мектеп жасына дейінгі бала ойынының әрекет ретіндегі жалпы
ерекшеліктерін бөліп көрсеттік. Ойынның әрбір түрінде өзінің әлеуеті мен
ерекше белгілері бар, олар оларды бірінен бірін айырып тұрады. Сонымен
бірге жалпы белгілер педагогтар мен ата-аналарға балалармен ойын әрекетін
ұйымдастыру және дамыту тәсілдерінде бағдар береді.
Педагогикалық ғылымда ойын мектеп жасына дейінгі баланың жетекші іс-
әрекеті ретінде қарастырылады (Н.П.Аникеева, В.С.Выготский,
Я.Л.Коломинский, А.П.Усова, Д.Б.Эльконин). Жетекші іс-әрекет бала
психикасындағы басты өзгерістерді анықтайды және дамудың жаңа сатысына
көшуге дайындайды.
Іс-әрекеттің жетекші түрі туралы айта келіп, А.Н.Леонтьев: Жетекші іс-
әрекет – дамуы дамудың осы кезеңінде тұлғаның психикалық процестерде және
психологиялық ерекшеліктерінде дамудың басты өзгерістеріне себепші болатын
іс-әрекет деп көрсетеді.
Жетекші іс-әрекет бірден дамыған түрде болмайды, өзінің қалыптасуында
белгілі бір жолдан өтеді, оның қалыптасуы оқыту және тәрбиелеу процесінде
үлкендердің жетекшілігімен жүреді.
Мектепке дейінгі жаста ойынның жетекші рөлі баланың оған жіберген
уақытымен емес, негізгі сұраныстарын қанағаттандырғандығымен анықталады,
ойынның негізінде іс-әрекеттің басқа түрлері туындайды және дамиды; ол
психикалық дамуға үлкен ықпал етеді.
Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин және т.б. ғалымдар ойында
балалардың негізгі сұраныстары көрініс табады: өзіндік әрекетке ұмтылу,
үлкендердің өміріне белсенді араласу, қоршаған дүниені тану ниеті, белсенді
қозғалыста, қарым-қатынас жасауда деп көрсетеді.
Ойынның негізінде еңбек, үйрену сияқты іс-әрекеттің басқа түрлері
туындап дамиды. А.С.Макаренко ойында тұлғаның сапасы мен еңбек әрекетіне
қажетті дағдылар қалыптасады деген.
Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, А.В.Запорожец, Д.Б.Эльконин және т.б. ойын
көбінесе бала психикасында, оның процестерінде (ойлау, елестету, зейін және
т.с.с.) жаңа өзгерістер қалыптасуына ықпал етеді деп атап көрсеткен.
Педагогикалық теорияда ойынды үйретуге мектеп жасына дейінгі балаларды
тәрбиелеу құралы ретінде ерекше назар аударылады. Мектеп жасына дейінгі
баланың іс-әрекетінің негізгі түрі бола тұрып, ойын тәрбиелеу мен дамытудың
басты құралы болып табылады. Бірақ бұл ойынды ұйымдастыруға және басқаруға
болатын педагогикалық процеске енгізген жағдайда ғана болады [24].
Білім беру бағдарламасы талаптарын басшылыққа ала отырып, педагог
бағдарламалық мазмұнды жоспарлайды, міндеттерін, амалдарын анықтайды, яғни
ойынның өзіндік ерекшелігін және өзіндік сипатын бұзбай, оның барысын
жобалайды.
С.А.Козлова мен Г.А.Куликованың пікірінше ойынға мынадай сипаттар тән
болуы тиіс:
• мазмұнның тәрбиелік-танымдық құндылығы, бейнелетін
көрсетілімдердің толыққандылығы мен дұрыстығы;
• қажеттілігі, белсенділігі, ұйымдастырылғандығы, ойын амалдарының
шығармашылық сипаты;
• жекелеген балалардың және барлық ойыншылардың мүдделерін ескере
отырып ережелерге бағыну және ойында оларды басшылыққа алу
қабілеті;
• ойыншықтарды, ойын амалдарын және материалдарды мақсатты
пайдалану;
• жылы қарым-қатынас және балалардың жағымды көңіл-күйі.
Ойында педагог бала тұлғасының барлық жағына әсер етеді: оның санасына,
сезіміне, еркіне, тәртібіне; ойынды ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық,
дене тәрбиесі мақсатында пайдаланады.
Ойын барысында баланың өзін қоршаған айналасы жөніндегі білімі,
түсінігі нақтыланады және тереңдейді. Ойында қандай да бір рөлді орындау
үшін бала өз түсінігін ойын амалына көшіруі керек. Бірақ ойын балалардың
бар білімі мен түсінігін бекітіп қана қоймайды, үлкендердің жетекшілігімен
жаңа білім алу процесіндегі белсенді таным іс-әрекетінің өзіндік бір түрі
болып табыдады.
Ойында баланың айналасындағы шындықты өзгерту талабы, жаңаны жасау
қабілеті дамиды. Бала ойын сюжетіндегі нақтылы және ойдан құрылған
құбылыстарды, таныс заттарды жаңа қасиеттермен және функциялармен
байланыстырады (мысалы, кресло – космостық ракета). Бұл процестердің
нәтижесі баланың елестетуі мен шығармашылығының дамуы болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz