Терроризммен күресудің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Терроризм: оның ұғымы және түрлері
1.1 Терроризм ұғымының пайда болуы және терроризмнің түсінігі ... ... ...8
1.2 Терроризмнің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Халықаралық терроризм түсінігі, мақсаты және қоғамға қауіптілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 Терроризм үшін қылмыстық жауапкершілік мәселелері
2.1 Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдары бойынша терроризм үшін қылмыстық жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Терроризм үшін қылмыстық жауапкершіліктің кейбір мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3 Терроризммен күрес: негізгі бағыттары мен проблемалары
3.1 Терроризммен күрестің түсінігі, принциптері, мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.2 Қазақстан Республикасында терроризммен күресті жүзеге асыратын субъектілер және олардың құзыреттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3.3. Қазақстан Республикасында терроризммен күресудің, алдын алудың, оның зардаптарын жоюдың криминологиялық және ұйымдастырушылық шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.4 Терроризмге қарсы күрес жүргізу және террорға қарсы күрес жүргізудегі ТМД мемлекеттерінің ынтымақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.5 Терроризммен күрестегі әлемдік тәжірибенің кейбір қырлары ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
1 Терроризм: оның ұғымы және түрлері
1.1 Терроризм ұғымының пайда болуы және терроризмнің түсінігі ... ... ...8
1.2 Терроризмнің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Халықаралық терроризм түсінігі, мақсаты және қоғамға қауіптілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 Терроризм үшін қылмыстық жауапкершілік мәселелері
2.1 Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдары бойынша терроризм үшін қылмыстық жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Терроризм үшін қылмыстық жауапкершіліктің кейбір мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3 Терроризммен күрес: негізгі бағыттары мен проблемалары
3.1 Терроризммен күрестің түсінігі, принциптері, мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.2 Қазақстан Республикасында терроризммен күресті жүзеге асыратын субъектілер және олардың құзыреттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3.3. Қазақстан Республикасында терроризммен күресудің, алдын алудың, оның зардаптарын жоюдың криминологиялық және ұйымдастырушылық шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.4 Терроризмге қарсы күрес жүргізу және террорға қарсы күрес жүргізудегі ТМД мемлекеттерінің ынтымақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.5 Терроризммен күрестегі әлемдік тәжірибенің кейбір қырлары ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңда терроризмнің керемет көп анықтамасы бар. Біреулер терроризмді әлеуметтік құбылыс деп санаса, келесі біреулер оған мүлде қарама-қарсы пікірлерін салмақтайды. Терроризм белгілі бір мақсат пен міндетті жүзеге асыру үшін күш көрсету идеологиясын тұғыр етеді.
Терроризм мемлекеттер арасындағы қарулы қақтығыстардың салдары екенін де атамай өтуге болмайды. Мысал үшін айтқанда, бүгінгі өмірдегі терроризм әскери теке тірестің салдары болуы да немесе кері сипат алуы да бек мүмкін.
Айрықша атап өтерім, миграциялық тасқындарды бақылау әлсіреген жағдайда террористік актілердің бел алу ықтималдылығы артады.
Мемлекеттер арасында орын алған қайшылықтар мен шиеліністер терроризм факторын бәсекелес жақты әлсірету мақсатына пайдаланатын мемлекеттер мүддесінің артта түсуіне ықпал етуде. Терроризмнің көрініс табуының қалыбы мен қасиеті де осыған байланысты болып отыр.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дүние жүзінде 2001 жылдың соңы мен 2002 жылдың бірінші жартысында болған процестердің қарапайым ғана талдауы террористік белсенділіктің өсе түскенін көрсетеді. Бұған қоса, 2002 жылғы террористік актілер 1992 жылдан бері соңғы он жыл ішінде көрсеткіштен асып жығылуы әбден мүмкін. Бұған қапалындыратын статистика айғақ,терроризм - қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру, Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің және халықаралық ұйымдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында не мемлекет, не қоғам қайраткерлерінің қызметін тоқтату немесе осындай қызметі үшін кек алу мақсатында жеке тұлғаларға немесе ұйымдарға қатысты құқыққа қарсы қылмыстық жазаға тартылатын әрекет немесе оны жасаймын деп қорқыту[1].
Тек қана 2002 жылдың сегіз айында дүние жүзінде 390 теракт болған, мұның өзі 2001 жылы тіркелгеннен онның бір бөлігіне көп. Террористік белсенділіктің 2002 жылғы сегіз айындағы көрсеткіш 1992, 1994, 1996 және 1997 жылдардағы көрсеткіштен асып түсті.
Америка Құрама Штаттарындағы трагедиялы қыркүйек оқиғасынан кейін терроризммен күрестің болып көрмеген шаралары көрініс тапты. Терроризм қауіп-қатерінің таралуына дүние жүзі елдерінің бәрі дерлік қарсы шықты. Тек 2002 жылдың сегіз айында ғана террористердің қолынан 4776 адам қаза тапты, мұның өзі 2001 жыл бойғы көрсеткіштен көп еді. Индонезиядағы соңғы оқиға осынау сұмдық статистиканы күрт көтеріп жіберді. Қасіретті шежірені 2002 жылғы қазандағы Мәскеу драмасы жалғастырды.
Терроризм қазір ұлттық шектен шығып халықаралық сипат алуда, терроризм әртүрлі мемлекеттер, топтар арасындағы келіспеушілікті шешу үшін қорқыту және қырып-жоюдың құралына айналып отыр.
Терроризмнің тәрбиеленушісі ретінде кез-келген адам болуы мүмкін, тіпті өкілетті бай адамдармен қатар жәй және ешбір қатысты жоқ кедей адамдар да болуы мүмкін.
Терроризм мемлекеттер арасындағы қарулы қақтығыстардың салдары екенін де атамай өтуге болмайды. Мысал үшін айтқанда, бүгінгі өмірдегі терроризм әскери теке тірестің салдары болуы да немесе кері сипат алуы да бек мүмкін.
Айрықша атап өтерім, миграциялық тасқындарды бақылау әлсіреген жағдайда террористік актілердің бел алу ықтималдылығы артады.
Мемлекеттер арасында орын алған қайшылықтар мен шиеліністер терроризм факторын бәсекелес жақты әлсірету мақсатына пайдаланатын мемлекеттер мүддесінің артта түсуіне ықпал етуде. Терроризмнің көрініс табуының қалыбы мен қасиеті де осыған байланысты болып отыр.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дүние жүзінде 2001 жылдың соңы мен 2002 жылдың бірінші жартысында болған процестердің қарапайым ғана талдауы террористік белсенділіктің өсе түскенін көрсетеді. Бұған қоса, 2002 жылғы террористік актілер 1992 жылдан бері соңғы он жыл ішінде көрсеткіштен асып жығылуы әбден мүмкін. Бұған қапалындыратын статистика айғақ,терроризм - қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру, Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің және халықаралық ұйымдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында не мемлекет, не қоғам қайраткерлерінің қызметін тоқтату немесе осындай қызметі үшін кек алу мақсатында жеке тұлғаларға немесе ұйымдарға қатысты құқыққа қарсы қылмыстық жазаға тартылатын әрекет немесе оны жасаймын деп қорқыту[1].
Тек қана 2002 жылдың сегіз айында дүние жүзінде 390 теракт болған, мұның өзі 2001 жылы тіркелгеннен онның бір бөлігіне көп. Террористік белсенділіктің 2002 жылғы сегіз айындағы көрсеткіш 1992, 1994, 1996 және 1997 жылдардағы көрсеткіштен асып түсті.
Америка Құрама Штаттарындағы трагедиялы қыркүйек оқиғасынан кейін терроризммен күрестің болып көрмеген шаралары көрініс тапты. Терроризм қауіп-қатерінің таралуына дүние жүзі елдерінің бәрі дерлік қарсы шықты. Тек 2002 жылдың сегіз айында ғана террористердің қолынан 4776 адам қаза тапты, мұның өзі 2001 жыл бойғы көрсеткіштен көп еді. Индонезиядағы соңғы оқиға осынау сұмдық статистиканы күрт көтеріп жіберді. Қасіретті шежірені 2002 жылғы қазандағы Мәскеу драмасы жалғастырды.
Терроризм қазір ұлттық шектен шығып халықаралық сипат алуда, терроризм әртүрлі мемлекеттер, топтар арасындағы келіспеушілікті шешу үшін қорқыту және қырып-жоюдың құралына айналып отыр.
Терроризмнің тәрбиеленушісі ретінде кез-келген адам болуы мүмкін, тіпті өкілетті бай адамдармен қатар жәй және ешбір қатысты жоқ кедей адамдар да болуы мүмкін.
1. Қазақстан Республикасының Заңы Терроризмге қарсы күрес туралы (2009.10.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
2. Салимов К.Н. Современные проблемы терроризма. М. Издательство «Щит - М», 1999г. -156б.
3. Орталық Азия аумағы бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына мүше мемлекеттердің Антиланкестік орталықтың бөлімін құру туралы Шешімі (2002 жыл6, 7 қазан, Кишинев) – 15б.
4. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003 жыл.23 бет
5. Криминология: Учебник. Под ред. проф., Н.Ф.Кузнецовой, проф Г.М. Миньковского. М: Изд – во БЕК, 2001. -86б.
6. Салимов К.Н. Современные проблемы терроризма. М. Издательство «Щит - М», 2001г. -95б.
7. «Терроризммен күресудегі құқықтық нормалар мен адам құқықтарын қорғау мәселелері бойынша» Халақаралық Заңгерлер Декларациясы (Берлин Декларациясы). – 23б.
8. Ольшанский Д. «Психология террора, Екатеринбург»// «Деловая книга», М., Академический проект, ОППЛ, 2002ж. -215б.
9. Эдмон Ф. Терроризм остается глобальной проблемой. М.., 2001г. – 65б.
10. Мурзаев К., Алматы қаласы Жетісу аудандық соты Мәскеу учаскесінің судьясы. От общего – к частному. Государственная независимость, не подкрепленная национальной безопасностью, всего лишь фикция. «Юридическая газета» газетінде 2001 жылдың 5 қыркүйегінде №40 (408) жарияланған. -13б.
11. Можно ли искоренить терроризм?: Результаты социологического экспресс-опроса жителей г. Алматы// Саясат. 2002. -55б.
12. «Терроризм мен экстремизм көріністерінің алдын алу және тыю жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, № 332-10. 02.2000 ж. – 8б.
13. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне экстремизмге қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы, № 33-II, 23.02.2005 ж. -3б.
14. Моджорян Л.А. Терроризм: правда и вымысел. 2-е изд. М.: Юридическая литература,2002г. -83б.
15. «Терроризммен күресудегі құқықтық нормалар мен адам құқықтарын қорғау мәселелері бойынша» Халықаралық Заңгерлер Декларациясы (Берлин Декларациясы). -7б.
16. Газета Юридическая правда. 2002г. -4б.
17. Асеевский А.И. Шпионаж, терроризм, зловещие планы. М.; Политиздат, 2000г. -169б.
18. «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне терроризмге қарсы күрес мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан республикасының Заңы 2002 жылғы 19 ақпан, № 295 – II. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2002 ж. № 4, 32- құжат.
19. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы: Юрист, 2002.152б.
20. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: учебник. Под.ред.проф. Б.В. Здавомыслова. М., Юрист,2003г. -155б.
21. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для ВУЗов, под. редакцией д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н., профессора С.М. Рахметова – Алматы, ТОО «Баспа», 2001г. -536б.
22. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Оқу құралы. Алматы, 2001ж. -244б.
23. Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан; Алматы: «Баспа», 2000г. -498б.
24. Уголовный кодекс Республики Казахстан (Особенная часть) Комментарий. Алматы: ЗАО «Жеті жарғы», 2000ж. -402б.
25. Уголовное право. Особенная часть: Учебник Под.редакцией профессора В.Н. Петрашева. М., Изд-во Приор. 1999г. -253б.
26. Учебник «Уголовное право РК» под ред. И.Ш. Борчашвили. -111б.
27. Егоров В.С. Уголовная ответственность за преступления против общественной безопасности и общественного порядка. Учебное пособие. М., 2000г. -64б.
28. Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан. Алматы: «Баспа», 2000. -500б.
29. Болевые точки Уголовного кодекса РК. Журнал «Мир закона». 2002, №4. -55б.
30. А. Ағыбаев. Терроризм үшін қылмыстық жауаптылық мәселелері. «Тура би» журналы, 2003 ж. -40б.
31. Уголовное право. Особенная часть: Учебник, Под. редакцией профессора В.Н.Петрашева. М., Изд-во Приор. 1999г. -304б.
32. А.Рахманов. Ответственность за терроризм. Казахстанский журнал международного права. 2000г. -3б.
33. Криминология: Учебник. Под ред. профессора Н.Ф. Кузнецовой, проф. Г.М.Миньковского. М.; Изд-во БЕК, 1998г. -566б.
34. Криминология. Учебник для юридических вузов. Под общей ред. профессора А.И.Долговой. – М., Издательская группа НОРМА – ИНФРА. 2003г. -317б.
35. Терроризмге қарсы күрес туралы Қазақстан Республикасының Заңы. 1999 жылғы 13 шілде № 416-I. Алматы., 2001ж.-11б.
36. Е.Қарин.Лаңкестік мемлекет пен қоғам бірлесе күрескенде ғана ауыздықталады. Егемен Қазақстан, 2003 жыл, 1 сәуір.-25б.
37. «Избавить мир от терроризма», «Казахстанская правда», 27.01.2005. -5б.
38. Об утверждении Правил социальной реабилитации лиц, потерпевших от террористических акций. Постановление Правительства Республики Казахстан от 21 января 2003 года №64. «Ресми газет». 1 ақпан. 2003ж. -5б. 39. Артамонов И.И. Терроризм: способы предотвращения, методика расследования. М., 2002 г. -332б.
40. Зарубежное законодательство в борьбе с терроризмом. Отв. ред. И.С.Власов . М: «Городец - издат», 2002г. -211б.
41. Во имя общей безопасности. Газета «Казахстанская правда» от 19.11.2002г. -25б.
42. Дремин В.Н. Террористическая деятельность организованных преступных груп. Весы Фемиды. 1998г. -28б.
43. Сартаев Н.А. Опрос в криминологическом исследовании. Астана, 2002г.-95б.
2. Салимов К.Н. Современные проблемы терроризма. М. Издательство «Щит - М», 1999г. -156б.
3. Орталық Азия аумағы бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына мүше мемлекеттердің Антиланкестік орталықтың бөлімін құру туралы Шешімі (2002 жыл6, 7 қазан, Кишинев) – 15б.
4. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003 жыл.23 бет
5. Криминология: Учебник. Под ред. проф., Н.Ф.Кузнецовой, проф Г.М. Миньковского. М: Изд – во БЕК, 2001. -86б.
6. Салимов К.Н. Современные проблемы терроризма. М. Издательство «Щит - М», 2001г. -95б.
7. «Терроризммен күресудегі құқықтық нормалар мен адам құқықтарын қорғау мәселелері бойынша» Халақаралық Заңгерлер Декларациясы (Берлин Декларациясы). – 23б.
8. Ольшанский Д. «Психология террора, Екатеринбург»// «Деловая книга», М., Академический проект, ОППЛ, 2002ж. -215б.
9. Эдмон Ф. Терроризм остается глобальной проблемой. М.., 2001г. – 65б.
10. Мурзаев К., Алматы қаласы Жетісу аудандық соты Мәскеу учаскесінің судьясы. От общего – к частному. Государственная независимость, не подкрепленная национальной безопасностью, всего лишь фикция. «Юридическая газета» газетінде 2001 жылдың 5 қыркүйегінде №40 (408) жарияланған. -13б.
11. Можно ли искоренить терроризм?: Результаты социологического экспресс-опроса жителей г. Алматы// Саясат. 2002. -55б.
12. «Терроризм мен экстремизм көріністерінің алдын алу және тыю жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, № 332-10. 02.2000 ж. – 8б.
13. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне экстремизмге қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы, № 33-II, 23.02.2005 ж. -3б.
14. Моджорян Л.А. Терроризм: правда и вымысел. 2-е изд. М.: Юридическая литература,2002г. -83б.
15. «Терроризммен күресудегі құқықтық нормалар мен адам құқықтарын қорғау мәселелері бойынша» Халықаралық Заңгерлер Декларациясы (Берлин Декларациясы). -7б.
16. Газета Юридическая правда. 2002г. -4б.
17. Асеевский А.И. Шпионаж, терроризм, зловещие планы. М.; Политиздат, 2000г. -169б.
18. «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне терроризмге қарсы күрес мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан республикасының Заңы 2002 жылғы 19 ақпан, № 295 – II. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2002 ж. № 4, 32- құжат.
19. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы: Юрист, 2002.152б.
20. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: учебник. Под.ред.проф. Б.В. Здавомыслова. М., Юрист,2003г. -155б.
21. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для ВУЗов, под. редакцией д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н., профессора С.М. Рахметова – Алматы, ТОО «Баспа», 2001г. -536б.
22. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Оқу құралы. Алматы, 2001ж. -244б.
23. Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан; Алматы: «Баспа», 2000г. -498б.
24. Уголовный кодекс Республики Казахстан (Особенная часть) Комментарий. Алматы: ЗАО «Жеті жарғы», 2000ж. -402б.
25. Уголовное право. Особенная часть: Учебник Под.редакцией профессора В.Н. Петрашева. М., Изд-во Приор. 1999г. -253б.
26. Учебник «Уголовное право РК» под ред. И.Ш. Борчашвили. -111б.
27. Егоров В.С. Уголовная ответственность за преступления против общественной безопасности и общественного порядка. Учебное пособие. М., 2000г. -64б.
28. Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан. Алматы: «Баспа», 2000. -500б.
29. Болевые точки Уголовного кодекса РК. Журнал «Мир закона». 2002, №4. -55б.
30. А. Ағыбаев. Терроризм үшін қылмыстық жауаптылық мәселелері. «Тура би» журналы, 2003 ж. -40б.
31. Уголовное право. Особенная часть: Учебник, Под. редакцией профессора В.Н.Петрашева. М., Изд-во Приор. 1999г. -304б.
32. А.Рахманов. Ответственность за терроризм. Казахстанский журнал международного права. 2000г. -3б.
33. Криминология: Учебник. Под ред. профессора Н.Ф. Кузнецовой, проф. Г.М.Миньковского. М.; Изд-во БЕК, 1998г. -566б.
34. Криминология. Учебник для юридических вузов. Под общей ред. профессора А.И.Долговой. – М., Издательская группа НОРМА – ИНФРА. 2003г. -317б.
35. Терроризмге қарсы күрес туралы Қазақстан Республикасының Заңы. 1999 жылғы 13 шілде № 416-I. Алматы., 2001ж.-11б.
36. Е.Қарин.Лаңкестік мемлекет пен қоғам бірлесе күрескенде ғана ауыздықталады. Егемен Қазақстан, 2003 жыл, 1 сәуір.-25б.
37. «Избавить мир от терроризма», «Казахстанская правда», 27.01.2005. -5б.
38. Об утверждении Правил социальной реабилитации лиц, потерпевших от террористических акций. Постановление Правительства Республики Казахстан от 21 января 2003 года №64. «Ресми газет». 1 ақпан. 2003ж. -5б. 39. Артамонов И.И. Терроризм: способы предотвращения, методика расследования. М., 2002 г. -332б.
40. Зарубежное законодательство в борьбе с терроризмом. Отв. ред. И.С.Власов . М: «Городец - издат», 2002г. -211б.
41. Во имя общей безопасности. Газета «Казахстанская правда» от 19.11.2002г. -25б.
42. Дремин В.Н. Террористическая деятельность организованных преступных груп. Весы Фемиды. 1998г. -28б.
43. Сартаев Н.А. Опрос в криминологическом исследовании. Астана, 2002г.-95б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Сариева Айдана
Терроризммен күресудің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а.__________ М.С.Молдалиев
15.05.2014ж. Хаттама №10
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Терроризммен күресудің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
мәселелері
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған А.Сариева
Ғылыми жетекшісі
з.ғ.к., аға оқытушы Е.П.Мергенбаев
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Терроризм: оның ұғымы және түрлері
1.1 Терроризм ұғымының пайда болуы және терроризмнің
түсінігі ... ... ...8
1.2 Терроризмнің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...14
1.3 Халықаралық терроризм түсінігі, мақсаты және қоғамға
қауіптілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 Терроризм үшін қылмыстық жауапкершілік мәселелері
2.1 Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдары бойынша терроризм
үшін қылмыстық
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Терроризм үшін қылмыстық жауапкершіліктің кейбір
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3 Терроризммен күрес: негізгі бағыттары мен проблемалары
3.1 Терроризммен күрестің түсінігі, принциптері, мақсаттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.2 Қазақстан Республикасында терроризммен күресті жүзеге асыратын
субъектілер және олардың
құзыреттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
3.3. Қазақстан Республикасында терроризммен күресудің, алдын алудың,
оның зардаптарын жоюдың криминологиялық және ұйымдастырушылық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.4 Терроризмге қарсы күрес жүргізу және террорға қарсы күрес
жүргізудегі ТМД мемлекеттерінің
ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...43
3.5 Терроризммен күрестегі әлемдік тәжірибенің кейбір
қырлары ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңда терроризмнің
керемет көп анықтамасы бар. Біреулер терроризмді әлеуметтік құбылыс деп
санаса, келесі біреулер оған мүлде қарама-қарсы пікірлерін салмақтайды.
Терроризм белгілі бір мақсат пен міндетті жүзеге асыру үшін күш көрсету
идеологиясын тұғыр етеді.
Терроризм мемлекеттер арасындағы қарулы қақтығыстардың салдары екенін
де атамай өтуге болмайды. Мысал үшін айтқанда, бүгінгі өмірдегі терроризм
әскери теке тірестің салдары болуы да немесе кері сипат алуы да бек мүмкін.
Айрықша атап өтерім, миграциялық тасқындарды бақылау әлсіреген
жағдайда террористік актілердің бел алу ықтималдылығы артады.
Мемлекеттер арасында орын алған қайшылықтар мен шиеліністер терроризм
факторын бәсекелес жақты әлсірету мақсатына пайдаланатын мемлекеттер
мүддесінің артта түсуіне ықпал етуде. Терроризмнің көрініс табуының
қалыбы мен қасиеті де осыған байланысты болып отыр.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дүние жүзінде 2001 жылдың соңы мен 2002
жылдың бірінші жартысында болған процестердің қарапайым ғана талдауы
террористік белсенділіктің өсе түскенін көрсетеді. Бұған қоса, 2002 жылғы
террористік актілер 1992 жылдан бері соңғы он жыл ішінде көрсеткіштен асып
жығылуы әбден мүмкін. Бұған қапалындыратын статистика айғақ,терроризм -
қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру, Қазақстан Республикасы
мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің және халықаралық ұйымдардың
шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында не мемлекет, не қоғам
қайраткерлерінің қызметін тоқтату немесе осындай қызметі үшін кек алу
мақсатында жеке тұлғаларға немесе ұйымдарға қатысты құқыққа қарсы қылмыстық
жазаға тартылатын әрекет немесе оны жасаймын деп қорқыту[1].
Тек қана 2002 жылдың сегіз айында дүние жүзінде 390 теракт болған,
мұның өзі 2001 жылы тіркелгеннен онның бір бөлігіне көп. Террористік
белсенділіктің 2002 жылғы сегіз айындағы көрсеткіш 1992, 1994, 1996 және
1997 жылдардағы көрсеткіштен асып түсті.
Америка Құрама Штаттарындағы трагедиялы қыркүйек оқиғасынан кейін
терроризммен күрестің болып көрмеген шаралары көрініс тапты. Терроризм
қауіп-қатерінің таралуына дүние жүзі елдерінің бәрі дерлік қарсы шықты.
Тек 2002 жылдың сегіз айында ғана террористердің қолынан 4776 адам қаза
тапты, мұның өзі 2001 жыл бойғы көрсеткіштен көп еді. Индонезиядағы соңғы
оқиға осынау сұмдық статистиканы күрт көтеріп жіберді. Қасіретті шежірені
2002 жылғы қазандағы Мәскеу драмасы жалғастырды.
Терроризм қазір ұлттық шектен шығып халықаралық сипат алуда, терроризм
әртүрлі мемлекеттер, топтар арасындағы келіспеушілікті шешу үшін қорқыту
және қырып-жоюдың құралына айналып отыр.
Терроризмнің тәрбиеленушісі ретінде кез-келген адам болуы мүмкін,
тіпті өкілетті бай адамдармен қатар жәй және ешбір қатысты жоқ кедей
адамдар да болуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың теориялық базасын
бұрынғы өткен және қазіргі кезеңдегі А.Н. Ағыбаев, З.О. Ашитов, Н.О.
Дулатбеков, Е.О. Алауханов, Н.М. Әбдіров, Г.И. Баймурзин, К.Ж. Балтабаев,
Қ.А. Бегалиев, И.Ш. Борчашвили, А.А. Исаев, Ө.С. Жекебаев, Б.Ж.
Жүнісов, Е.І. Қайыржанов, Р.Б. Құлжақаева, М.С. Нәрікбаев, Р.Т. Нұртаев,
Е.А. Оңғарбаев, И.И. Рогов, Л.Ч. Сыдықова, Д. Бұғыбайқызы, Г.Р.
Рүстемова, П.И. Люблинский, С.В. Познышев, Н.С. Таганцев, И.Я. Фоиницкий,
К.Ш. Құрманов, И.И. Карпец, Т.М. Күлтелеев, АА. Пионтковский, М.Д.
Шаргородский, Л.А. Прохоров, Г.А. Кригер, М.А. Скрябин, Г.С. Говеров, П.И.
Гришаев, Ю.М. Ткачевский, В.И. Ткаченко, Я.М. Браинин, А.М. Яковлев, А.В.
Наумов, В.В. Лунеев, Г.Н. Борзенков, Н.Ф. Кузнецова және т.б. ғалымдардың
ғылыми зерттеу еңбектері құрады.
Осы қылмыс кең масштабты және аса қауіпті қылмыс болғанымен терроризм
ғылымда жетік зерттелмеген болып табылады.
Терроризмге байланысты қылмыстық заңда қысқаша түсініктер, жекелеген
баптар бар, сондай-ақ терроризм туралы қылмыстық және криминалистикалық
зерттеулерде жекелеген бөлімдер, терроризмнің тарихы туралы біраз оқулықтар
да жеткілікті, бірақ та әлі күнге дейін терроризм жөнінде үлкен ғылыми
зерттеулер, монографиялар жоқтың қасы.
Дүние жүзіндегі ғалымдардың арасында да терроризмнің түсінігі жөнінде
келіспеушіліктер көп. Әрбір мемлекет терроризмге өз қылмыстық заңы бойынша
түсінік береді, бірақ барлық мемлекеттер мойындаған терроризм жөнінде
біртұтас түсінік жоқ. Бұл жағдай әрине терроризммен күрес жүргізгенде өте
үлкен қиындық келтіреді.
Терроризмнің себептерін анықтау үшін оны жан-жақты, яғни тарихи,
мәдени, психологиялық және саяси аспектілері бойынша талқылап зерттеу
керек.
Терроризм қазіргі кездегі ең қауіпті қылмыс болып табылады және де кең
қанат бара жатыр.
Терроризм ұлттық шектен шығып халықаралық сипат алуда, ал халықаралық
терроризмнің алдын-алу өте қиын болып табылады. Себебі террористер қылмысты
жасауға дайындық әрекеттерін бір мемлекеттің аумағында жүзеге асырып, оны
іске асыруды басқа бір мемлекеттің аумағында жүзеге асыруы мүмкін. Бұндай
қылмыстың алдын-алу үшін басқа да мемлекеттердің органдарымен
ынтымақтастықты нығайтып, күшейту керек. Терроризм ол бүкіл дүниежүзіне
төніп тұрған қауіп, сондықтан да ол қай мемлекеттің аумағында жасалмасын
онымен күрес жүргізгенде барлық мемлекеттердің құқық қорғау органдары
бірігіп іс қимыл жасау керек.
Негізінен алғанда терроризм актісі әр-түрлі сипата болуы мүмкін бірақ
терроризм актілерін біріктіретін екі түрлі элемент бар.
Біріншіден: терроризм - ол мемлекеттік өкімет билігін күйретуге
бағытталған.
Екіншіден: терроризмді жүзеге асыру арқылы яғни террористердің
ұйымдасқан қатыгездік әрекеттері арқылы тұрғындарға үрей, қорқыныш,
қорғансыздық сезімін тудыру болып табылады.
Терроризм актісі жасалғанда көптеген адамдар қаза болады. Менің ойымша
терроризм актілерінің алдын-алу шараларын күшейту керек. Бұл әрекет арқылы
терроризм қауіпін азайтуга болады.
Бізге терроризмнің ең қауіпты түрі - діни терроризм қауіпы төніп түр.
Себебі, біздің мемлекетімізде дінге шек қойылмаған, яғни кез-келген адам
өзі қай дінге сенгісі келсе соған сенуге қүқылы. Қазіргі уақытта көптеген
секталар жұмыс істеуде. Олардың нанымдары бойынша тек солардың ғана
діндеріне сену керек.
Бұлардың ойынша, олардың сенген діндеріне сенбеген адамдар, дінге
сенбейтін күнахарлар болады, сондықтан олар адамдарды өз дініне сендіру
үшін терроризмге жүгінуі мүмкін. Мысалы: басқа діни мекемелерге жарылыс
қою, өрт қою және тағы да басқа әрекеттер жасайды, тіпті діни фанаттар
өздерін өлімге қиюы мүмкін.
Осы жоғарыда аталған діни терроризм қаупін төмендету үшін орта білім
беретін мекемелерде дұрыс дінді уағыздайтын кітаптарды оқыту керек, себебі
дінді дұрыс білмейтін балалар діни секталарға қосылып кетуі мүмкін. Сондай-
ақ құқық қорғау органдарында осы діни секталардың және діни мекемелердің
қызметін тексеру үшін іс-шараларды күшейту керек.
Қазақстан Республикасының оңтүстік аймақтарынан терроризм және
экстремизм қауіпі төніп түр. Бұл жерде экстремизм дегеніміз билікті күштен
басып ұстап тұруға, сонымен қатар мемлекеттің конституциялық құрылысын
күшпен өзгертуге барабар қоғамдық қауіпсіздікке күшпен озбырлық жасауға
бағытталған, сондай-ақ жоғарыда көрсетілген мақсаттарда заңсыз қарулы
жасақтарды ұйымдастыру немесе оларға қатысу болып табылады.
Осындай бізге төніп тұрған қауіпті тию үшін ұлттық қауіпсіздік
комитетінің шекара күштерін нығайту керек деп санаймын. Мен бұл жерде
"Ауганстанды" басшылыққа талып отырмын.
Терроризмді қауіпті қылмыс деу себебім ол бүкіл адамзатқа қауіпті
құбылыс, терроризм салдарынан адамдар қаза болып, материалдық құндылықтар
қалпына келтірілмейтіндей етіп бұзылады және т.б.
Осы жоғарыда айтылғандарға сәйкес мысал ретінде АҚШ-ты айтсақ болады.
Онда 2001 жылы Дүниежүзілік сауда орталығына самолетпен соғылғанда
террорист өзімен бірге көптеген жәй адамдарды өлімге қиды.
Терроризммен күрестің қиындығына келетін болсақ, ол терроризм жөнінде
жалпы бірдей түсінік жоқ, яғни әрбір мемлекет өз қылмыстық заңы бойынша
саралайды.
Менің ойымша терроризм жөнінде барлык, мемлекеттерге ортақ бір түсінік
орнату керек және терроризм бүкіл адамдарды елеңдететін қауіпті қылмыс
болғандықтан, ол жөнінде терең ғылыми зерттеулер жүргізу керек. Себебі
дүние жүзінің ғалымдарының еш қайсысы терроризм жөнінде ірі монографиялар
жазбаған.
Қазіргі кезде терроризмді жүзеге асырушылар әртүрлі қаруларды
қолданатын болып кетті. Олар мысалы ядролық, жаппай қырып жоятын қаруларды
қолдануы мүмкін, сол себептен әрбір мемлекет өзінің осындай қарулары
сақталатын объектілерді қатаң бақылауға алу керек.
Терроризм ол қылмыстық заңда көрсетілген басқа да қылмыстармен тығыз
байланысты. Мысалы, самолетті айдап кету, адамдарды кепілге алу, қаруды
заңсыз сату, есірткі бизнесімен және тағы да басқаларымен байланысты.
Терроризм - үшін жаза тағайындағанда сот бұл әрекеттердің жиынтығын
терроризм деп бағаламайды. Ол осы жоғарыда аталған қылмыстар орын алса, осы
қылмыстардың жиынтығы бойынша тағайындайды.
Мысалы адам өлсе онда 96-баппен 233-баптың жиынтыгы бойынша
сараланады.
Яғни терроризмнен күрес жүргізгенде терроризмнің алды алу, тию және
басқа мемлекеттердің органдарымен ынтымақтастықты нығайту керек. Тек сонда
ғана терроризм қауіпі төмендейді деген ойдамын.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
Терроризммен күрес бүгінгі құқық қорғау органдарының басты қызметі.
Әрине, біздің жерімізде мұндай ауыр қылмыстар әзірге орын алған жоқ, оның
бетін әрі қылсын. Алайда сақтықта қорлық жоқ деген қағиданы есте
ұстауымыз керек. Мұндай әрекеттермен әрбір азамат белсене күресуі, құқық
қорғау органдарына көмекші болуы тиіс.
Диплом жұмысын қорыта келе, мынадай ұсыныстар жасағым келеді:
- Терроризммен күрес бүгінгі құқық қорғау органдарының ең бірінші
қатал да өзекті мәселесі болуға тиіс;
- Әрбір адам өз құқығын қорғауға тырысу керек;
- Елімізде терроризм проблемасын мәңгілікке жоғалту керек;
Терроризммен айналысқан адамдарға өте қатал жаза беру керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Терроризм қылмысын қылмыстық құқықтық және
криминологиялық аспектілерін жан-жақты зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Ізденіс мақсаттары төмендегідей негізгі
міндеттерді шешуді көздейді:
1. Терроризм қылмысының болу себептерін де қарастыру;
2. Терроризм қылмысын жасайтын субъектілерінің жүйесін анықтау;
3. Құрамында есірткі заттар бар өсіруге тыйым салынған өсімдіктерді
заңсыз өсіру қылмысына қылмыстық құқықтық сипаттама беру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, үш бөлім және қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Терроризм: оның ұғымы және түрлері
1.1 Терроризм ұғымының пайда болуы және терроризмнің түсінігі
Әртүрлі мемлекеттердің террорлогтары ондаған жылдар бойы терроризмнің
және террористік қызметтің түп негізін ашып көрсететін түсінігін беруге
тырысып жүр.
Осы проблеманың спецификасы әртүрлі болып табылады және көптеген
аспектілерден тұрады. Қазіргі кезде терроризмнің жалпы бірдей анықтамасы
жоқ. Американың қоғам танушысы Д.Лонгтің еңбегінде былай деп көрсетілген:
"Терроризм үлкен қоғамдық проблема болғанымен, терроризмнің түсінігі
жөнінде келіспеушіліктер өте көп. Дүние жүзінде ғалымдардың ешқайсысы
терроризмнің түсінігі жөнінде оның түп мағынасын ашып көрсететін
анықтамасын әлі берген жоқ". Террор - ол латын тілінен аударғанда terror-
қорқыныш деген сөзді білдіреді. Осыған сәйкес біздің тілімізде "терроризм",
"террористік акт" және ақырғы кезде пайда болған "халықаралық терроризм"
және "халықаралық сипаттағы террористік акт" - деген сөздер туындаған.
В.И.Дальдің айтуы бойынша терроримзнің мақсаты ретінде күш қолдану, өлтіру
арқылы қорқыту деп түсінік береді.
Терроризм – бұл қазіргі кезде бүкіл дүние жүзін алаңдатып отырған ең
қауіпті, ең күрделі сондай – ақ аса жоғарғы қарқынмен өршілеп келе жатқан
қоғамдық қауіпті құбылыс болып отыр. Терроризм тақырыбына байланысты
зерттеуімізді бастамас бұрын терроризм дегеніміз не?, қазіргі ғалыдар
жүйесінде оған қандай анықтамалар берілген деген мәселелерге тоқталуымыз
керек деп ойлаймыз. терроризмнің, террористік әрекеттердің орын алуы
адамдардың жаппай құрбан болуына, материалдық және рухани құндылықтардың
бұзылуына немесе жойылуына әкеліп соқтырады, сондай-ақ әлеуметтік және
ұлттық топтардың арасында бітіспес жанжалдарды тұтандырады, тіпті кей
жағдайда терроризмді тыю үшін көптеген жылдар бойы күш жұмсауға тура келді.
Қазіргі кезде террористік деп неше түрлі жан түршігерлік жарылыстар
мен басқа да әрекеттердің күшейгені сонша, ол бір мемлекеттің проблемасы
болудан қалып халықаралық сипатқа ие бола бастады. Терроризм кейбір топтар
мен ұйымдардың мемлекеттік басқару органдары мен тұрғындары
үрейлендіруінің, өздерінің саяси, ұлттық, діни, субъективтік тағы басқа
проблемаларын шешудің ең қауіпті жолына айналғанын ашық айтуымыз керек.
терроризм бүгінгі таңда адамзат қоғамы үшін экологиялық қауіпсіздік,
адамзат қауіпсіздігі сияқты ғаламдық проблемалардың біріне айналды.
Сондықтан да терроризм проблемасын шешу адамзат қауіпсіздігі үшін қажетті
шара. терроризмнің ұғымын беру, онымен күресудің халықаралық құқықтық
негізін орнату, терроризмнің алдын алуға байланысты сақтандырушылық, жедел
іздестіру және басқа да сұрақтарды шешу бүгінгі күндегі өзекті мәселе болып
саналуы тиіс.
Статистикалық деректерге талдау жасау бүкіл дүние жүзінде терроризмнің әр
түрі мен нысандары санының өсуін көрсетіп отыр. Өткен ғасырдың 60 – 80
жылдарының өзінде терроризм әлемнің түрлі елдерінде кең етек ала бастады.
Интернационал секюрети ревью журналының мәліметтері бойынша 1970 – 1978
жылдары 5534 террорлық акт тіркелген. Американдық Джорнел оф енд
дипломэси журналының мәліметтері бойынша 1981 жылы 125 террористік
топтармен 2700 террорлық акт жасалған және бұл әлемнің 50 мемлекетін
қамтыған. 1985 жылғы деректер бойынша мұндай актілер 1981 жылға қарағанда
15 % артқан. егер 1980 жылдардың басынана терроризм оқиғаларының саны
орта есеппен жылына 500 болса, осы журналдың мәліметтері бойынша 1984
жылы бұл сан 700- ге дейін, 1985 жылы 800 – ге дейін артқан (80% өскен )
[2].
Американың терроризм бойынша жыл сайынғы шолуында бұл тенденцияның
аздап болса да жалғаса түскені жайында айтылады. 1987 жылы 832 теракт,
1989 жылы – 856 және т.б. Терроризм оқиғаларының саны, әсіресе, КСРО және
социалистік лагер тарағаннан кейін арта түсті. 1995- 1997 жылдары
террористік актілер анағұрлым қатал және көбінесе бейбіт тұрғындарға
бағытталған. Қылмыстық топтардың ұйымдасу деңгейі, қарулануы, өзара
байланыстары арта түсті.
1996 – 1998 жылдары терактілердің саны азайғанымен халықаралық
терроризм құрбандарының саны артты. Айталық, 1996 жылы халықаралық
террористік актілердің саны қысқарғанымен, құрбан болғандардың саны 1995
жылмен салыстырғанда 17- ден 300 адамға дейін көбейді. 1996 жылы
террористердің қолынан 2652 адам жараланды. Шри-Ланкада болған бір
жарыслыстың өзінен ғана 90 адам қайтыс болып, 1400 адам әр түрлі
дәрежедегі жарақат алды [3].
Дүние жүзінде 2001 жылдың соңы мен 2002 жылдың бірінші
жартысында.болған процестердің қарапайым ғана талдауы террористік
белсенділіктің өсе түскенін көрсетеді. Тек қана 2002 жылдың сегіз айында
390 теракт болған, мұның өзі 2001 жылы тіркелгеннен онның бір бөлігіне
көп. Тек 2002 жэылдың 8 айында ғана 4776 адам қаза тапты, мұның өзі 2001
жыл бойы көрсеткіштен көп еді [4].
Біреулер терроризмді әлеуметтік құбылыс деп санаса, келесілері оған мүлде
қарама қарсы пікір салмақтайды. Яғни, бүгінгі күнге дейін терроризм
ұғымына қатысты ортақ пікір қалыптасқан жоқ. Бұның өзі бұл мәселенің
қаншалықты күрделі екендігін айғақтайды. дегенмен көп жағдайда терроризмге
қоғамға қауіпті жағымсыз әлеуметтік құбылыс ретінде баға беріледі. Ал
криминолоия ғылымы тұрғысынан түсіндірер болсақ терроризм – бұл
қылмыстылықтың айрықша түрі. Өйткені криминология ғылымы бойынша
қылмыстылық бұл белгілі бір уақыт кезеңі аралығында, белгілі бір мемлекетте
(өңірде) жасалған қылмыстардың жүйесін білдіретін тарихи өзгеріп отыратын
әлеуметтік және қылмыстық – құқықтық құбылыс болып табылады [5].
Енді біз терроризмнің анықтамасына қатысты әр түрлі ой пікірлерге
талдау жасай отыра бұл мәселеге қатысты өз тұжырымдарымызды ұсынсақ.
Террор (terror) сөзі латын тілінен аударғанда қорқыныш, үрей деген мағына
білдіреді. Американдық авторлар В.Малиссон мен С.Малиссон мынадай анықтама
ұсынады: террор дегеніміз бұқара немесе саяси мақсатқа жету үшін күш
көрсету мен қорқытуды жүйелі түрде пайдалану болып табылады. БҰҰ Бас
Ассамблеясының Комитетінде 1976 жылы терроризм ұғымына анықтама беруге
талпыныс жасалды. Р.Аронның пікірі бойынша күш көрсету актісі, егер оның
психологиялық эффекті оның нақты нәтижесіне кері пропорционал болған
жағдайда террористік акт деп саналады. Э.Арегач болса терроризм
жалпықылмыстық қылмыстардың бір нысаны болып табылады, қоғамда үрей мен
ретсіздік тудыру, қоғамдық тәртіпті бұзу мақсатында жасалады деген анықтама
береді. [6].
В.И. Дальдің түсіндірме сөздігінде терроризм - өлтіремін, жазалаймын,
зорлық жасаймын деп қорқыту мағынасында берілген [7]. Терроризм сөзіне
В.И.Дальдің берген түсіндірмесі қазіргі кездегі террорлық акт жасау
түсінігіне жақынырақ келетін сияқты. Ал С.И. Ожегов мынадай мәселені
нақтылайды: террор - өлтіруге дейінбаруы мүмкін [8]. Мұндай нақтылау
терроризмнің ұғымын өте тар мағынада түсіндіреді деп ойлаймыз. Өйткені
терроризм тек саяси қарсылықа қарсы қолданылмайтыны және бүгінгі
терроризімнің тамыры тереңде жатқаны баршаға аян.
Шетелдік сөздердің сөздігінде (И.В. Лехиннің ред. ) террор
қарсыласының көзін жоюға дейін баратын күш қолдану деп анықталған [9].
Ал енді халықаралық терроризм, халықаралық сипаттағы террорлық акт,
мемлекеттік терроризм ұғымдары әлі күнге дейін бір жүйеге келмей талас
тудыруда. Осы ұғымдарға әр мемлекеттің авторлары ұсынған анықтамаларға
талдау жасау көрелік .
Батыстық авторлар халықаралық терроризм ұғымына көптеген анықтамалар
берген. Айталық халықаралық қылмыстық құқық бойынша трактатта терроризм
адамзаттың қауіпсіздігі мен тыныштылығына қауіп төндіретін, адами
құндылықтарды таптап, адамның қадір – қасиетіне зиян келтіретін халықаралық
қылмыс болып табылады деп атап өтілген. Сонымен бірге терроризм мемлекеттің
саяси және мемлекеттік құрылысына, аумақтық тұтастығына қауіп төндіреді,
адамдардың қайтыс болуы мен жарақат алуына, материалдық шығындарға әкеліп
соқтырады. Ю. Динстейннің пікірі бойынша (Израиль) халықаралық
терроризмнің, жалпы терроризмнің мәні мүлдем бейтарап адамдарға бағытталған
күш көрсету түріндегі іс - әрекеттер. Сонымен қатар ол ішкі мемлекеттік
терроризм (саяси, қылмыстық) және халықаралық терроризм ұғымдарының
арасында шек қоюға ұмтылыс жасайды. С.Аграваланың (Үндістан) пікірі
бойынша халықаралық терроризмнің қажетті элементтері мыналар: күш
көрсетіп немесе күш қолданамын деп қорқыту, бұл қорқытулардың кінәсіз
адамдарға жалпы тұрғындарға қауіп төндіруі және қылмыстық халықаралық
сипаты [10].
М.Тамкоч (АҚШ) кез келген терроризм саяси мақсатты көздейді деген
пікірді жоққа шығара отырып, былай деп жазады: Терроризм адам өміріне және
қоғамдағы тәртіпті құртуға бағытталған... Терроризмде ешқандай саясат жоқ.
Бұл тағылықтың аса қатерлі нысаны. Алайда ол өз сөзіне қарсы келіп былай
дейді: Терроризм, егер ол әлемдібилеу үшін большевиктік революциялық
контексте қаралатын болса ғана саяси мәнге ие болады. Әрине бұл пікірмен
келісу қиын. Өйткені саяси терроризмді мұндай тар шеңберде түсіндіру
саяси терроризмнің бір түрі ұлттық терроризмді қамтуға мүмкіндік бермес.
Халықаралық ұлттық терроризмнің айқын көрінісіне мына мысал дәлел бола
алады: 1920 жылдары Парижде өз көлігінде түрік дипломаты өлтірілді, бұл
оқиғадан тура 48 сағат өткеннен кейін Венада онң әріптесі өлтірілді. Армян
террористері жүзеге асырған бұл оқиғалар ұлттық сипаттағы террорлық
актілердің басы болды. Содан бері 21 түрік дипломаты өлтірілді [11].
Халықаралық терроризмнің саяси сипаты 1972 жылы Қылмыстық ғылымдардың
дамуы институты ұйымдастырған халықаралық терроризм және саяси қылмыстар
туралы I I I халықаралық симпозиумның қорытынды құжатында атап өтілген
болатын. Бұл құжатта халықаралық қоғамдастық терроризмнің біріңғай
анықтамасын бере алмай отырғандығы, бірақ мынадай анықтама беруге
тырысқандығы жөнінде айтылған: терроризм – террористік күш көрсету
стратегиясын ұстанған, халықаралық қатынастарды қозғайтын немесе
халықаралық қорғаудағы объектіге қарсы бағытталған жеке адам немесе
топтың мақсатты іс - әрекетті. Анықтамаға берген түсіндірмеде террористік
актінің мақсаты саяси, әлеуметтік, экономикалық құрылымдарды өзгерту
немесе сақтап қалу, аумақтық құқықтық мәртебесін өзгерту болып
табылатындығы жөнінде атап өтілген.
Осы жиыннан бері 30 жыл уақыт өтсе де халықаралық терроризм
анықтамасының мәселесі әлі күнге дейін бір арнаға түскен жоқ.
Халықаралық терроризмді кеңестік ғалымдар да зерттеген. Бірақ объективті
факторларға байланысты мұндай терроризмнің анықтамасын беру біржақты сипат
алғанын атап өткен орынды. Мысалы, халықаралық қылмыстарды зерттеген
бірінші кеңестік ғалым А.Н. Трайнин бұл ұғымды нақтылымайды, тек
терроризмнің алдын алу және жолын кесу туралы 1937 жылғы Конвенцияға
сілтеме жасайды [12]. Д.Б.Левин халықаралық терроризмге халықаралық
шиеліністі күшейту, саяси және әскери қақтығыстарды тұтандыру мақсатында
шетел мемлекетінің дипломаттарын, саяси қайраткерлерін өлтіру ретінде
анықтама береді [13]. Біздің ойымызша бұл анықтама толық емес, өйткені
террор тек қана шетел мемлекетінің дипломаттарына емес, басқа да
азаматтарға қатысты жасалады. Мысал ретінде террористердің Түркияда
Евразия паромын басып алуын айтуға болады.
И.И. Карпец терроризмді халықаралық сипаттағы ерекше қылмыс түрі
ретінде қарастырады: бұл адам өлтіру немесе адам өлтіруге оқталу, дене
жарақатын салу, адамдарды кепілдікке алу, үйлерді, ғимараттарды және басқа
да объектілерді қиратуға бағытталған белгілі бір ұйымдар немесе топтардың
халықаралық немесе мемлекетшілік әрекеттері. Автордың пікірі бойынша
терроризмнің мақсаты қоғамда үрей тудыру, қоғамдық тәртіпті бұзу,
демократиялық, әлеуметтік, мәдени құнлықтарға соққы беру, мемлекеттер
арасындағы қалыпты қарым – қатынастарға сызат түсіру, өздерінің заңсыз
талаптарын орындату және тағы басқалар болып табылады [14].
Ал Л.А.Моджорянның терроризмге қатысты ұствнымы көңілге қонарлық және
оның пікірін қолдауға тьұрарлық деп айтуға болады. Оның пікірінше
мемлекеттік қылмыс ретіндегі терроризмді екі немесе одан да көп
мемлекеттің мүддесін қозғайтын немесе халықаралық құқықтық тәртіпті
бұзатын халықаралық сипаттағы қылмыс ретіндегі терроризмнен ажырата білу
қажет. Бұл жерде Л.А.Моджорян халықаралық терроризм деген терминді
халықаралық сипаттағы қылмыс деген ұғымға сайдырады. террорлық актіні
халықаралық сипаттағы қылмыс ретінде мынадай жағдайда саралау қажет
дейді:
Террорист және террорлық актіден зардап шеккен адамдар бір немесе әр
түрлі мемлекеттің азаматтары болса, бірақ қылмыс бұл мемлекеттің аумағынан
тыс жерде жасалса;
террористік акт халықаралық қорғауды пайдаланатын адамға қарсы бағытталған
болса;
террорлық актіні әзірлеу бір мемлекеттің аумағында, ал оны жүзеге асыру
басқа мемлекеттің аумағында орын алса;
бір елдің аумағында террорлық акт жасаған террорист басқа мемлекеттің
аумағына жасырынып, оны беру туралы мәселе көтерілсе [15].
Қысқа саяси түсіндірме сөздігінде террор - қорқыту, күш қолдану саясаты
ретінде түсіндіріледі. Террористік акт дегеніміз - ол белгілі бір тұлғаны,
оның саяси қызметіне байланысты өлтіру немесе ауыр дене жарақатын келтіру
болып табылады.
Заң ғылымында "террор" термині — қорқыныш жағдайы деп түсіндіріледі
және де терроризм дегеніміз ол осы мақсатқа, жағдайға жету үшін
қолданылатын техникалық әдістер деп түсіндіріледі. Көптеген авторлар
терроризмге былай деп анықтама береді "белгілі бір топтардың немесе
түлғалардың көпшілік алдына қорқыныш сезімін тудыру арқылы билік органдарын
өздерінің саяси талаптарын орындату үшін қолдану немесе күш қолдану
қорқыту" - деп түсіндіріледі.
Профессор И.И.Карпец былай деп түсінік береді: терроризм бұл
халықаралық немесе мемлекет ішіндегі, бірақ халықаралық сипаттағы
үйымдасқан және өзге де қызмет түрі, яғни өлтіру, дене жарақатын келтіру,
күш қолдану және адамдарды күштеп кепілдікке алу және тағы басқаларды
жүзеге асыруға бағытталған арнайы органдар мен топтарды құру дейді [16].
Мемлекеттік және саяси тұғаларға шабуыл жасағанда, құқық қорғау
органдарының қызметкерлеріне және жәй азаматтарға шабуыл жасағанда, завод,
фабрикаларға және транспорт құралдарын жою немесе бұлдірген жағдайда
әртүрлі мақсаттар болуы мүмкін. Егер осы жоғарыда аталған әрекеттер
үрейлендіру азаматтарға қорқыныш сезімін тудыру мақсатында жасалса ғана
терроризм жөнінде айтуға болады.
Қорқыныш сезімін тудыру бұл терроризмді басқа өзіне ұқсас қылмыстардан
ажыратуға мүмкіндік беретін айрықша белгісі болып табылады.
Терроризмнің мақсаты-демократиялық және прогрессивтік әлеуметтік
құрылымдарға, белгілі - бір ұйымдардың меншігіне, азаматтардың меншігіне
зиян шығын келтіру, азаматтарды қорқыту, сондай-ақ қылмыстык, әрекеттер
арқылы материалдық, не болмаса басқа да пайда көру.
Терроризм белгілі бір объектіні (объектілерді) қирату арқылы және қарама-
қарсы жақтарга психикалық әсер ету арқылы оны әлсіретудің өзіндік бір әдісі
болып табылады. Мысалы: ешкімге зиян келтірмеген немесе минималды
шығындарға әкеп соққан кішкентай жарылыс. Бұл азаматтарга қорқыныш
қорғансыздық сезімін тудырады, оларды үрейлендіреді. Бұл жерде тек қана
психикалык, агрессия болып тұр және ол демонстративті сипатта болып тұр.
Бұл жерде демонстрация дегеніміз ол террорист ешқандай материалдық
қүндылықты көздемей тек ғана өзінің күшін көрсеткісі келген жағдайда және
өз алдында өзінің күшін көргісі келген жағдайды айтамыз, яғни осы жағдайда
демонстрация орын алады.
Терроризмді ешқашан да мемлекеттік қызметте басқару функциясын атқарып
отырған адамдарды өлтірумен және де материалды құндылықтарды иелену
мақсатында жасалған қарақшылық шабуылмен шатастыруға болмайды. Терроризмнің
мақсатын міндетті түрде анықтап алу керек, терроризмнің мақсатының міндетті
белгісі ол белгілі бір мақсатқа жету үшін қорқыныш сезімін тудыру, қорқыту
үрейлендіру болып табылады.
Терроризм туралы ғылымда әртүрлі анықтама беріледі.
В.В.Витюктің айтуы бойынша терроризм бұл:
1. Жүйелі түрде күштеу әрекеттерін жүзеге асырумен байланысты саяси
күрестің тактикасы - дейді.
2. Ол — тек ғана ықпалды тұлғаларға физикалық қорқыту емес, ол сонымен
қатар үкіметті және әлеуметтік топтарды үрейлендіру болып табылады.
3. Саяси мақсатты көздейтін жүйелі түрдегі арнайы ұйымдастырылған
қаза келтіру-дейді.
Тағы да айта кететін жағдай, күштеу актісі, егер де ол біреуді үрейлендіру,
қорқыныш сезімін тудыру мақсатында жасалса ғана оны терроризм деп айтуға
болады.
Терроризм - бұл біреуді қорқыту арқылы паника тудыру, мемлекеттік және
қоғамдық тәртіпті бұзу тіпті жойып жіберу, қорқыныш сезімін тудыру арқылы
қарсыластарын өздеріне лайық шешім қабылдауға мәжбүрлеу, саяси және өзге де
өзгерістер тудыру болып табылатын күштеу әрекеті.
Көптеген халықаралық құжаттарда терроризм әртүрлі мемлекеттер арасындағы
көптен бері қалыптасқан саяси байланыстар жүйесін бұзатын, үзетін және
барлық азаматтардың санасына нұқсан келтіреді деп көрсетілген. Терроризм
актісі кезінде көп жағдайларда дүние жүзілік құқықтық тәртіпке және оның
субъектілеріне еш қатысы жоқ қатардағы жәй азаматтар зардап шегеді.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 233-бабында былай делінген:
Терроризм - Жарылыс жасау, өрт қою немесе адамдардың қаза болуы, елеулі
мүліктік зиян келтіру не қоғамға қауіпті өзге де зардаптардың туындау
қаупін төндіретін өзге-де іс- әрекеттер жасау, егер осы іс-әрекеттер
қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру не Қазақстан Республикасы
мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттің немесе халықаралық ұйымның шешім
қабылдауына ықпал ету мақсатында жасалса, сондай – ақ аталған іс-
әрекеттерді дәл сол мақсатта жасаймын деп қорқыту.
Терроризмге қарсы күрес туралы заңда былай деп көрсетілген: Терроризм
қоғамдық сондай-ақ қауісіздікті бұзу, халықты үрейлендіру, Қазақстан
Республикасы мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің және халықаралық
ұйымдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында мемлекет не қоғам
қайраткерінің қызметін тоқтату немесе осындай қызметі үшін кек алу
мақсатында жеке тұлғаларға немесе ұйымдарға қатысты құқыққа қарсы қылмыстық
жазаға тартылатын әрекет немесе оны жасаймын деп қорқыту.
Террористік акт дегеніміз - ол мемлекеттік немесе қоғам қайраткеріне
оның мемлекеттік немесе басқа да саяси қызметін тоқтату үшін немесе осындай
қызмет атқарып жүргені үшін кек алу мақсатында оның өміріне қол сұғу,
нұқсан келтіру болып табылады. "Қазақстан Республикасының терроризмге қарсы
күрес туралы" заңында террористік акт туралы былай делінген:
Терроризм актісі дегеніміз - жарылыс жасау, өрт қою немесе адамдардың қаза
болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға сондай-ақ зардаптар туындау
қауіпін төндіретін өзге де іс әрекеттер жасау немесе жасаймын деп қорқыту,
егер осындай іс-әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бұзу халықты үрейлендіру
не Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарыны, шет мемлекеттердің
немесе халықаралық ұйымдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында
жасалса, сондай-ақ адам өміріне дәл сол мақсаттарда қастандық жасау, сол
сияқты мемлекет немесе қоғам қайраткерінің өміріне оның мемлекеттік немесе
өзге де саяси қызметін тоқтату не осындай қызметі үшін кек алу мақсатында
қастандық жасау
Терроризмге қарсы күрес туралы. ҚР заңы 1999.07.13. 1-баптың 5-
тармағы.
Терроризм - қазіргі дәуірдегі ең қауіпті қылмыс түрі болып табылады. Мұндай
қылмыстар көп жағдайда ұлттық шектен шығып халықаралық сипат алуда.
Террорлық әрекеттер әртүрлі болуы мүмкін, бірақ оның бәрін біріктіретін екі
түрлі элемент бар.
Терроризм мемлекеттік өкімет билігін күйретуге бағытталған;
Терроризмді жүзеге асыру арқылы яғни террористердің ұйымдасқан, қатыгездік
әрекеттері арқылы тұрғындарға үрей, қорқыныш, қорғансыздық сезімін тудыру
болып табылады.
1.2 Терроризмнің түрлері
Терроризмді оның әдістері, мақсаттары және жүзеге асырылу аумағы
бойынша түрлерінің бөліп қарауға болады.
В.В.Лунеев 1994 жылгы баяндамасында былай деп көрсеткен: Ол біздің
мемлекетте бұрын терроризмнің саяси және идеологиялық формалары болған
деді: революциялық және контрреволюциялық (ақтар мен қызылдар) революция
және азаматтық соғыс кезіндегі терроризм; Сталиндік саяси және кейінгі
репрессиялар кезіндегі терроризм;
3. Совет үкіметінің өмір сүруі кезіндегі мемлекеттік халықтар арасындағы
терроризм.
Сталиндік терроризмге келетін болсақ, ол яғни халықтың барлығын репрессия
арқылы қорқып өзіне бағындыруын айтуға болады. Ол халыққа қорқыныш сезімін
тудыру арқылы оларды өзіне бағындырды. Бұның жағымды жақтары да болды, яғни
бұл Совет үкіметі фашистік Германиямен соғысқанда жеңіске жетуіне бірден-
бір септігін тигізді.
Қазіргі кезде В.В.Лунеевтің айтуы бойынша терроститік қызметтің
келесідей формалары бар:
- мемлекеттік және қоғамдық қызметкерлерді немесе билік өкілдерін өлтіру
арқылы жүзеге асырылатын, сондай-ақ жарылыс, өрт қою және өзге де
адамдардың өлімге әкеп соғатын әрекеттер арқылы елеулі зиян келтіру аркылы
мемлекеттің билік органдарын үрейлендіру арқылы жүзеге асырылатын саяси
сипаттағы терроризм; ұйымдасқан қылмыстық бірлестіктердің мемлекетке не
оның өкілдеріне қылмыстық істерді тергеуіне кедергі жасау үшін қатаң
қылмыстық саясат жүргізуге кедергі жасау үшін жүргізілетін, сондай-ақ
судьялардың жеңіл жаза тағайындау үшін куә, жәбірленушілерді қорқыту арқылы
жүзеге асырылатын қылмыстық терроризм; сепаратистік күштердің ұлттық
терроризмі; әуе терроризмі, яғни самолетті басып алу арқылы өздерінің саяси
немесе басқа да мақсаттарын орындату үшін жүзеге асырылатын терроризм;
- халықаралық терроризм, ол яғни халықаралық қарама-қайшылық немесе
соғыс өрттің тұтандыру үшін шетел мемлекеттерінің өкілдерін өлтіру
арқылы жүзеге асырылады.
Терроризмнің көптеген түрлері бар, олардың мақсаттарына байланысты мынадай
түрлері бар:
саяси терроризм;
мемлекеттік терроризм;
діни терроризм;
ұлттық терроризм;
әскери терроризм;
халықаралық терроризм;
криминалдық терроризм;
этникалық терроризм;
әуе терроризмі және тағы да басқа түрлері болуы мүмкін.
1. Саяси терроризм бұл билік үшін күреспен байланысты терроризмнің бір
түрі. Бұл террористердің саяси қарсыластары мен оларды қолдаушыларды
қорқытуға бағытталады. Бұндай терроризм кезінде өздеріне қарсы жақтардың
саяси қызметкерлерін өлтіріп және де басқа қызметкерлерге қорқыныш сезімін
тудырады. Бұл жерде саяси қызметкерді оның қызметіне байланысты емес, жай
өлтіру бұл қылмыс терроризм ретінде емес, қылмыстық кодекстің 96-бабы
бойынша сараланады. Ал егер саяси қызметкерді оның қызметін тоқтату үшін
немесе оның саяси қызметі үшін кек алу мақсатында өлтірсе бұл қылмыс
терроризм болып табылады. Жалпы айтқанда терроризмді саралағанда егер
террорлық акт кезінде адам өлімі болған болса онда ол қосымша қылмыстық
кодекстің 96-бабы бойынша сараланады.
Саяси терроризм ол мемлекеттегі қалыптасқан саясатты, белгілі-бір
жағдайларды бұзуға, нашарлатуға немесе өзгертуге бағытталған терроризм,
және бұл мақсаттарына қол жеткізу үшін террористер саяси қызметкерлерді
өлтіру арқылы халыққа қорқыныш сезімін тудыруды көздейді және саяси
қызметкерлерді оның саяси қызметі үшін өлтіреді. Терроризм саяси сипатта
болу үшін ол тікелей мемлекеттегі саясатты нашарлатуға, әлсіретуге және
бұзуға бағытталуы керек және террорлық актіні жасаушы адамдар халыққа,
саяси қызметкерлерге қорқыныш сезімін тудырады.
2.Мемлекеттік терроризмге - бүгінгі күнде кейбір мемлекеттер дүние
жүзінде террорлық ұйым ретінде саналатын топтарға өзінің мемлекеттік
саясаты ретінде көмек көрсететін және өз елінде қарсыластарын террор арқылы
қорқытып бағындыратын мемлекеттер жатады. Жалпы айтқанда - мемлекеттік
терроризм ол мемлекеттік саясатпен тығыз байланысты, ол арқылы мемлекет өз
мүддесін қорғап өзінің деген көршілес елдерге немесе дүние жүзіне өз
саясатын жүргізгісі келеді. Бүгінгі күнде бұл түсінік Ирак мемлекетіне
туралы келеді. Себебі, АҚШ-тың айтуы бойынша: "Ирак мемлекеті террористерге
көмек көрсететін және соларды қолдайтын террористік мемлекет" - дейді.
Негізінен мемлекеттік терроризм бұл мемлекеттің өз тұрғындарын қорқыту
арқылы бағындыру саясаты деп түсіндіріледі.
СССР - кезіндегі, яғни И.Сталин кезіндегі терроризмді айта кеткен жөн
деп санаймын: И.Сталин террорды бүкіл мемлекеттің халқына қарсы қолданды
және осының көмегімен өз алдына қойған мақсаттарына жетті. Бұл кезде
қорқыныш, үрей бүкіл мемлекетке тарады. Осыған сәйкес террорист мемлекет
болып табылатын тоталитарлы мемлекеттерде не себептен терроризм жоқ? Ол сол
кездегі СССР-да болған жоқ. Бұл жерде бір неше себеп бар. Тоталитаризм -
бұл біріншіден: бір ой-тұжырым, бір идеология мен қатаң тәртіпке бағынуды
білдіреді;
екіншіден: тоталитарлы мемлекет кез-келген бағынбаушылықты тез арада және
қатаң басып тастайды. Советтік, Сталиндік кезде шешендік сепаратизм мен
терроризмнің болуы мүмкін емес болатын. Осы айтылғандарға сәйкес Сталинді
террорист деп айтуға да болады. Өйткені ол халықты қорқыту, үрейлендіру
арқылы өзіне бағындырды.
3. Діни терроризм бұл - діни бірлестіктермен, ұйымдармен секталармен
жүзеге асырылады. Қазіргі кезде адамдар арасында (көптеген діндерді
насихаттаушылар өте көп тарап кетті, себебі) Діни терроризм тек қана әр
түрлі дін өкілдері арасында орын алып қоймайды. Қазақстан Республикасында
дінге шек қойылмаған, зайырлы мемлекет болып табылады деп Конституцияда
тікелей көрсетілген.
Бұл біздің мемлекетімізге төніп тұрған үлкен қауіп болып табылады.
Адамдар кез-келген дінге жүгінуге құқықтары бар. Қазіргі кезде ұсақ
көптеген секталар да кең қанат жаюда.
Осы әр түрлі діни бірлестіктер мен секталардың арасында өздерінің
дінге деген көз қарастарына байланысты қарама-қайшылықтар өте көп. Олар
бірін-бірі құртып жібергісі келгендіктен немесе оларды қорқыту үшін
терроризмге жүгінеді. Осы жоғарыда аталған секталар, өздері сенетін дінді
мойындамайтын діни бірлестіктер мен жай азаматтарға қарсы террорлық
әрекеттер жасаған жағдайлар да аз емес. Олардың былай істеуі олардың ойынша
өздері сенген дінге қосылмаған және оған сенбейтін адамдарды жазалау үшін,
көп адамдар жиналған жерлерде (метро, вокзал, автовокзал, супермаркет және
т.б.) жарылыс өрт қояды және көптеген адамдар қаза болады, көптеген
адамдарды үрейлендіреді және қорқыныш сезімін, қорғансыздық сезімін
тудырады. Олар адамдарды жазалау, қорқыту үшін өздерін де өлімге қиюы
мүмкін, (дін фанаттар) олардың ойынша күнәхарларды өлтіру арқылы жер
тазартып жұмаққа барамыз деп ойлайды. мысалы: Жапония осындай фанаттар
жарылғыш құрылғыны өзімен бірге жарып жіберді, бұндай жағдай Пакистанда
болды, яғни дүкен өзінде орналасқан бомбаны жарып жіберді. Осының
нәтижесінде көптеген адамдар қаза болды. Олардың мақсаттары барлық діндерді
жойып мемлекетте өздерінің сенетін діндерін орнату болып табылады яғни
адамдарды өздері сенетін дінге сендіру болып табылады. Қазіргі кезде
Пакистандагы ислам дінінің екіге бөлініп, яғни "шейттер месуниттер
арасындағы келіспеушіліктер яғни бірінің сенетін діндерін жоққа шығару үшін
террорға жүгініп отыр. 1999 жылы қаңтар және ақпан айларында террорлық
актінің нәтижесінде "суниттер мен шейттер" жақтарынан 200-ге жуық адамдар
қаза болды, көбінесе шабуыл жасаушы жақтар қарама-қарсы жақтың діни және
мәдени құндылықтарын, мешіттер қиратуға тырысады. Сондай – ақ діни
араздықтан туындайтын террористік актілер Үндістанда да орын алып тұрады.
Жоғарыда аталған секталардан терроризмді де бөліп қарауға болады. Олардың
террорлық актілерінен зардап шегушілердің қатарына мемлекеттік билік, құқық
қорғау органдарының өкілдері, қоғам қайраткерлері және жекелеген
козғалыстар мен олардың мүшелері немесе жәй азаматтар болуы мүмкін. Мысалы:
Жапониядары АУМ-Синрике деген сектанын көзқарасы бойынша олардың
қарсыластары ретінде бүкіл қоғам мүшелері және мемлекет болып табылады.
Сектаның терроризм басында ауызша және жазбаша айтумен басталып,
физикалық күш қолданумен аяқталуы мүмкін. Бұл қазіргі кезде бізге төніп
тұрған үлкен сондай-ақ болып табылады. Криминалдық терроризм бұл да аса
қауіпті қылмыс түрі болып табылады. Криминалдық терроризм ол бүкіл
әлеуметтік-саяси және құқық қорғау жүйесіне қарсы шығуға тырысады.
4. Н.Мелентьевтің айтуы бойынша: "Терроризм криминалдық болуы үшін
қылмыстық топтар идеологиялық, этникалық немесе діни сипатта болуы керек".
Криминалдық терроризм бұл қылмыстық топтардың құқық қорғау органдарының
өкілдерін өлтіру не қорқыту арқылы қылмысқа қарсы барытталған мемлекеттің
саясатын өзгерту үшін, өздеріне тиімді шешімдер қабылдату үшін жүзеге
асырылуы мүмкін. Криминалдық терроризм ол әртүрлі қылмыстық топтардың
арасында да орын алу мүмкін. Өйткені осы аталған топтар бір топты құртып
жіберу үшін оларға қарсы атыс қаруын, жарылғыш заттарды қолдануы мүмкін. Ал
осы әрекеттердің нәтижесінде қылмыстық топтардың мүшелері және де азаматтар
зардап шегеді, оларда қорқыныш сезімі туады.
Криминалдық терроризм сонымен қатар бас бостандығынан айыру
мекемелерінде де орын алуы мүмкін, яғни ол бас бостандығынан айыру
мекемелерінің әкімшілігі мүшелерін кепілдікке алу арқылы жүзеге асырылады.
Кепілдікке алған кезде олардың мақсаттары былай болуы мүмкін, яғни бас
бостандығынан айыру мекемесінен қашып кету немесе соттың басқа шешім
қабылдауына ықпал ету мақсатында жүзеге асырылуы мүмкін. Бұндай әрекетке
жүгінетін адамдар өздерінің жазықсыз екендеріне сенуге болады немесе
тарғйындаған жазаның аса ауыр деп санап террорга жүгінеді. Бұндай әдіс 80-
90 жылдары жиі болатын.
Криминалдық терроризм кейде пайда табу мақсатында болуы мүмкін.
Мысалы: рэкеттирлер - олар белгілі бір кәсіпкер қызметпен айналысатын
тұлғаларға қамқорлық көрсету үшін басқа топтармен қайшылыққа келеді. Олар
қамқорлық көрсеткені үшін үлкен пайда көреді.
5. Әскери терроризм соғыс кезінде көрініс табады және ол жаңа
экономикалық құлдырату, қарсыластардың әскери әлсірету үшін қарсыластардың
өндіріс және қорғаныс күштерін жою үшін ғана емес, ол сонымен қатар қарсы
жақтың тұрғындарына қорқыныш сезімін тудыру мақсатында және сол
мемлекеттегі психологиялык, жағдайды өзгертуге бағытталады.
Отан соғысы жылдарындағы неміс фашист басқыншыларының іс-әрекеттерін
де әскери терроризмге жатқызуға болады. Олар өздері басып алған жерлерді
адамдарды өздеріне бағындыру мақсатында оларды өлтіріп оларды өздеріне
бағындыру үшін өліммен қорқытып, оларға қорқыныш сезімін тудырды. Соғыс
жылдарында олардың қолынан 14135 мың адам қаза болды.
6. Ұлттық терроризм - бұл басқа ұлттың адамдардың қорқыту арқылы
оларды шеттету үшін және басқа ұлттың билігінен бөліну үшін жүзеге
асырылады. Қазіргі кезде ұлттық терроризм сепаратистік формада болуда, оның
мақсаты белгілі бір ұлттың бөлініп шығуы және өз мемлекеттерін құру болып
табылады. Мысалы, Чечнядағы сепаратистер, олардың мақсаттарына жету үшін
террорға жүгінеді. Ұлтшылдық көбінесе басқа ұлттармен немесе мемлекеттермен
табысқысы келмейді, олар тек күш қолдануға жүгінуді біледі. Ұлтшылдық өз
ұлттарымен бөлініп шығуы үшін митингтер ашады, бірақ митинг арқылы бөлініп
шығу мүмкін емес болғандықтан олар террорға жүгінеді. Жоғарыда аталған
Шешен сепаратистік күштері Ресейден бөліне алмай жатқандары үшін осы
мемлекет территориясында жарылыстар қойган кездер де аз емес. Бұл
жарылыстар көптеген адамдардың үрей, қорқыныш сезімін тудыруда.
7. Халықаралық терроризм қазіргі кездің ғана емес өткен ғасырлардың да
маңызды проблемалардың бірі болған. Халықаралық терроризм туралы ең негізгі
анықтаманың бірін И.И. Карпец деген ғалым берген. И.И.Карпецтің пікірінше
халықаралық терроризм деп халықаралық немесе ішкі мемлекеттік (бірақ
халықаралық сипаты бар) ұйымдасқан қызметті айтуға болады, бұл ұйымдардың
қызметі адамдарды өлтіру немесе өлтіруге оқталу, кепілге алу, үйлер мен
ғимараттарды қирату, материалдық құндылықтарды талап ету, адамды күшпен бас
бостандығынан айыру, қинау, азаптау, тонау, жарылыс жасау, өрт қою арқылы
жүзеге аырылады. Халықаралық терроризмге нақты анықтама беру үшін
Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы Қылмыстар кодексінің жобасын
жасау барысында да біраз біраз істер тынтырылды. Осы жобаның 24 – бабында
халықаралық терроризмге мынадай анықтама берілген: Халықтың арасында,
адамдар тобының немесе мемлекеттік қайраткерлердің арасында үрей тудыру
мақсатында осы тұлғаларға бағытталған террористік актілерді жасау,
ұйымдастыру, қаржыландыру, жүзеге асыруға көмектесу, мадақтау, жол беруге
байланысты бір немесе бірнеше мемлекетке бағытталған әрекеттер.
Алайда осы анықтама мемлекеттердің Комиссиялары тарапынан оң қолдау
таба қойған жоқ, бұның өзі халықаралық терроризмнің қаншама күрделі құбылыс
екенін көруге болады. Халақаралық терроризмнің объектісі ретінде
халықаралық – құқықтық қатынастар жүйесі мен нақты құқықтық қатынастар
болып табылады. Мұндай ойды А.Н. Трайнин, Д.Б.Левин, П.С. Ромашкин сынды
Ресейлік ғалымдар білдірген. Объектісіз қылмыс болуы мүмкін емес деп
А.Н.Трайнин өте әділ айтқан. Халықаралық терроризмнің объектісін дұрыс
анықтау бұл қылмысты ішкі мемлекеттік терроризмнен даралаудың ең ұтымды
жолы болып табылады.
8. Әуе терроризмі - әуе кемелерін айдап әкетумен байланысты жүзеге
асады. Яғни, әуе көлігін айдап әкеткен террористер өздерінің белгілі
талаптарын, айталық сол қылмыстық қауымдастық мүшесін қылмыстық жазаны өтеу
орнынан босату немесе басқа мемлекеттік аумағына шығарып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Сариева Айдана
Терроризммен күресудің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а.__________ М.С.Молдалиев
15.05.2014ж. Хаттама №10
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Терроризммен күресудің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
мәселелері
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған А.Сариева
Ғылыми жетекшісі
з.ғ.к., аға оқытушы Е.П.Мергенбаев
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Терроризм: оның ұғымы және түрлері
1.1 Терроризм ұғымының пайда болуы және терроризмнің
түсінігі ... ... ...8
1.2 Терроризмнің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...14
1.3 Халықаралық терроризм түсінігі, мақсаты және қоғамға
қауіптілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 Терроризм үшін қылмыстық жауапкершілік мәселелері
2.1 Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдары бойынша терроризм
үшін қылмыстық
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Терроризм үшін қылмыстық жауапкершіліктің кейбір
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3 Терроризммен күрес: негізгі бағыттары мен проблемалары
3.1 Терроризммен күрестің түсінігі, принциптері, мақсаттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.2 Қазақстан Республикасында терроризммен күресті жүзеге асыратын
субъектілер және олардың
құзыреттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
3.3. Қазақстан Республикасында терроризммен күресудің, алдын алудың,
оның зардаптарын жоюдың криминологиялық және ұйымдастырушылық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.4 Терроризмге қарсы күрес жүргізу және террорға қарсы күрес
жүргізудегі ТМД мемлекеттерінің
ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...43
3.5 Терроризммен күрестегі әлемдік тәжірибенің кейбір
қырлары ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңда терроризмнің
керемет көп анықтамасы бар. Біреулер терроризмді әлеуметтік құбылыс деп
санаса, келесі біреулер оған мүлде қарама-қарсы пікірлерін салмақтайды.
Терроризм белгілі бір мақсат пен міндетті жүзеге асыру үшін күш көрсету
идеологиясын тұғыр етеді.
Терроризм мемлекеттер арасындағы қарулы қақтығыстардың салдары екенін
де атамай өтуге болмайды. Мысал үшін айтқанда, бүгінгі өмірдегі терроризм
әскери теке тірестің салдары болуы да немесе кері сипат алуы да бек мүмкін.
Айрықша атап өтерім, миграциялық тасқындарды бақылау әлсіреген
жағдайда террористік актілердің бел алу ықтималдылығы артады.
Мемлекеттер арасында орын алған қайшылықтар мен шиеліністер терроризм
факторын бәсекелес жақты әлсірету мақсатына пайдаланатын мемлекеттер
мүддесінің артта түсуіне ықпал етуде. Терроризмнің көрініс табуының
қалыбы мен қасиеті де осыған байланысты болып отыр.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дүние жүзінде 2001 жылдың соңы мен 2002
жылдың бірінші жартысында болған процестердің қарапайым ғана талдауы
террористік белсенділіктің өсе түскенін көрсетеді. Бұған қоса, 2002 жылғы
террористік актілер 1992 жылдан бері соңғы он жыл ішінде көрсеткіштен асып
жығылуы әбден мүмкін. Бұған қапалындыратын статистика айғақ,терроризм -
қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру, Қазақстан Республикасы
мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің және халықаралық ұйымдардың
шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында не мемлекет, не қоғам
қайраткерлерінің қызметін тоқтату немесе осындай қызметі үшін кек алу
мақсатында жеке тұлғаларға немесе ұйымдарға қатысты құқыққа қарсы қылмыстық
жазаға тартылатын әрекет немесе оны жасаймын деп қорқыту[1].
Тек қана 2002 жылдың сегіз айында дүние жүзінде 390 теракт болған,
мұның өзі 2001 жылы тіркелгеннен онның бір бөлігіне көп. Террористік
белсенділіктің 2002 жылғы сегіз айындағы көрсеткіш 1992, 1994, 1996 және
1997 жылдардағы көрсеткіштен асып түсті.
Америка Құрама Штаттарындағы трагедиялы қыркүйек оқиғасынан кейін
терроризммен күрестің болып көрмеген шаралары көрініс тапты. Терроризм
қауіп-қатерінің таралуына дүние жүзі елдерінің бәрі дерлік қарсы шықты.
Тек 2002 жылдың сегіз айында ғана террористердің қолынан 4776 адам қаза
тапты, мұның өзі 2001 жыл бойғы көрсеткіштен көп еді. Индонезиядағы соңғы
оқиға осынау сұмдық статистиканы күрт көтеріп жіберді. Қасіретті шежірені
2002 жылғы қазандағы Мәскеу драмасы жалғастырды.
Терроризм қазір ұлттық шектен шығып халықаралық сипат алуда, терроризм
әртүрлі мемлекеттер, топтар арасындағы келіспеушілікті шешу үшін қорқыту
және қырып-жоюдың құралына айналып отыр.
Терроризмнің тәрбиеленушісі ретінде кез-келген адам болуы мүмкін,
тіпті өкілетті бай адамдармен қатар жәй және ешбір қатысты жоқ кедей
адамдар да болуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың теориялық базасын
бұрынғы өткен және қазіргі кезеңдегі А.Н. Ағыбаев, З.О. Ашитов, Н.О.
Дулатбеков, Е.О. Алауханов, Н.М. Әбдіров, Г.И. Баймурзин, К.Ж. Балтабаев,
Қ.А. Бегалиев, И.Ш. Борчашвили, А.А. Исаев, Ө.С. Жекебаев, Б.Ж.
Жүнісов, Е.І. Қайыржанов, Р.Б. Құлжақаева, М.С. Нәрікбаев, Р.Т. Нұртаев,
Е.А. Оңғарбаев, И.И. Рогов, Л.Ч. Сыдықова, Д. Бұғыбайқызы, Г.Р.
Рүстемова, П.И. Люблинский, С.В. Познышев, Н.С. Таганцев, И.Я. Фоиницкий,
К.Ш. Құрманов, И.И. Карпец, Т.М. Күлтелеев, АА. Пионтковский, М.Д.
Шаргородский, Л.А. Прохоров, Г.А. Кригер, М.А. Скрябин, Г.С. Говеров, П.И.
Гришаев, Ю.М. Ткачевский, В.И. Ткаченко, Я.М. Браинин, А.М. Яковлев, А.В.
Наумов, В.В. Лунеев, Г.Н. Борзенков, Н.Ф. Кузнецова және т.б. ғалымдардың
ғылыми зерттеу еңбектері құрады.
Осы қылмыс кең масштабты және аса қауіпті қылмыс болғанымен терроризм
ғылымда жетік зерттелмеген болып табылады.
Терроризмге байланысты қылмыстық заңда қысқаша түсініктер, жекелеген
баптар бар, сондай-ақ терроризм туралы қылмыстық және криминалистикалық
зерттеулерде жекелеген бөлімдер, терроризмнің тарихы туралы біраз оқулықтар
да жеткілікті, бірақ та әлі күнге дейін терроризм жөнінде үлкен ғылыми
зерттеулер, монографиялар жоқтың қасы.
Дүние жүзіндегі ғалымдардың арасында да терроризмнің түсінігі жөнінде
келіспеушіліктер көп. Әрбір мемлекет терроризмге өз қылмыстық заңы бойынша
түсінік береді, бірақ барлық мемлекеттер мойындаған терроризм жөнінде
біртұтас түсінік жоқ. Бұл жағдай әрине терроризммен күрес жүргізгенде өте
үлкен қиындық келтіреді.
Терроризмнің себептерін анықтау үшін оны жан-жақты, яғни тарихи,
мәдени, психологиялық және саяси аспектілері бойынша талқылап зерттеу
керек.
Терроризм қазіргі кездегі ең қауіпті қылмыс болып табылады және де кең
қанат бара жатыр.
Терроризм ұлттық шектен шығып халықаралық сипат алуда, ал халықаралық
терроризмнің алдын-алу өте қиын болып табылады. Себебі террористер қылмысты
жасауға дайындық әрекеттерін бір мемлекеттің аумағында жүзеге асырып, оны
іске асыруды басқа бір мемлекеттің аумағында жүзеге асыруы мүмкін. Бұндай
қылмыстың алдын-алу үшін басқа да мемлекеттердің органдарымен
ынтымақтастықты нығайтып, күшейту керек. Терроризм ол бүкіл дүниежүзіне
төніп тұрған қауіп, сондықтан да ол қай мемлекеттің аумағында жасалмасын
онымен күрес жүргізгенде барлық мемлекеттердің құқық қорғау органдары
бірігіп іс қимыл жасау керек.
Негізінен алғанда терроризм актісі әр-түрлі сипата болуы мүмкін бірақ
терроризм актілерін біріктіретін екі түрлі элемент бар.
Біріншіден: терроризм - ол мемлекеттік өкімет билігін күйретуге
бағытталған.
Екіншіден: терроризмді жүзеге асыру арқылы яғни террористердің
ұйымдасқан қатыгездік әрекеттері арқылы тұрғындарға үрей, қорқыныш,
қорғансыздық сезімін тудыру болып табылады.
Терроризм актісі жасалғанда көптеген адамдар қаза болады. Менің ойымша
терроризм актілерінің алдын-алу шараларын күшейту керек. Бұл әрекет арқылы
терроризм қауіпін азайтуга болады.
Бізге терроризмнің ең қауіпты түрі - діни терроризм қауіпы төніп түр.
Себебі, біздің мемлекетімізде дінге шек қойылмаған, яғни кез-келген адам
өзі қай дінге сенгісі келсе соған сенуге қүқылы. Қазіргі уақытта көптеген
секталар жұмыс істеуде. Олардың нанымдары бойынша тек солардың ғана
діндеріне сену керек.
Бұлардың ойынша, олардың сенген діндеріне сенбеген адамдар, дінге
сенбейтін күнахарлар болады, сондықтан олар адамдарды өз дініне сендіру
үшін терроризмге жүгінуі мүмкін. Мысалы: басқа діни мекемелерге жарылыс
қою, өрт қою және тағы да басқа әрекеттер жасайды, тіпті діни фанаттар
өздерін өлімге қиюы мүмкін.
Осы жоғарыда аталған діни терроризм қаупін төмендету үшін орта білім
беретін мекемелерде дұрыс дінді уағыздайтын кітаптарды оқыту керек, себебі
дінді дұрыс білмейтін балалар діни секталарға қосылып кетуі мүмкін. Сондай-
ақ құқық қорғау органдарында осы діни секталардың және діни мекемелердің
қызметін тексеру үшін іс-шараларды күшейту керек.
Қазақстан Республикасының оңтүстік аймақтарынан терроризм және
экстремизм қауіпі төніп түр. Бұл жерде экстремизм дегеніміз билікті күштен
басып ұстап тұруға, сонымен қатар мемлекеттің конституциялық құрылысын
күшпен өзгертуге барабар қоғамдық қауіпсіздікке күшпен озбырлық жасауға
бағытталған, сондай-ақ жоғарыда көрсетілген мақсаттарда заңсыз қарулы
жасақтарды ұйымдастыру немесе оларға қатысу болып табылады.
Осындай бізге төніп тұрған қауіпті тию үшін ұлттық қауіпсіздік
комитетінің шекара күштерін нығайту керек деп санаймын. Мен бұл жерде
"Ауганстанды" басшылыққа талып отырмын.
Терроризмді қауіпті қылмыс деу себебім ол бүкіл адамзатқа қауіпті
құбылыс, терроризм салдарынан адамдар қаза болып, материалдық құндылықтар
қалпына келтірілмейтіндей етіп бұзылады және т.б.
Осы жоғарыда айтылғандарға сәйкес мысал ретінде АҚШ-ты айтсақ болады.
Онда 2001 жылы Дүниежүзілік сауда орталығына самолетпен соғылғанда
террорист өзімен бірге көптеген жәй адамдарды өлімге қиды.
Терроризммен күрестің қиындығына келетін болсақ, ол терроризм жөнінде
жалпы бірдей түсінік жоқ, яғни әрбір мемлекет өз қылмыстық заңы бойынша
саралайды.
Менің ойымша терроризм жөнінде барлык, мемлекеттерге ортақ бір түсінік
орнату керек және терроризм бүкіл адамдарды елеңдететін қауіпті қылмыс
болғандықтан, ол жөнінде терең ғылыми зерттеулер жүргізу керек. Себебі
дүние жүзінің ғалымдарының еш қайсысы терроризм жөнінде ірі монографиялар
жазбаған.
Қазіргі кезде терроризмді жүзеге асырушылар әртүрлі қаруларды
қолданатын болып кетті. Олар мысалы ядролық, жаппай қырып жоятын қаруларды
қолдануы мүмкін, сол себептен әрбір мемлекет өзінің осындай қарулары
сақталатын объектілерді қатаң бақылауға алу керек.
Терроризм ол қылмыстық заңда көрсетілген басқа да қылмыстармен тығыз
байланысты. Мысалы, самолетті айдап кету, адамдарды кепілге алу, қаруды
заңсыз сату, есірткі бизнесімен және тағы да басқаларымен байланысты.
Терроризм - үшін жаза тағайындағанда сот бұл әрекеттердің жиынтығын
терроризм деп бағаламайды. Ол осы жоғарыда аталған қылмыстар орын алса, осы
қылмыстардың жиынтығы бойынша тағайындайды.
Мысалы адам өлсе онда 96-баппен 233-баптың жиынтыгы бойынша
сараланады.
Яғни терроризмнен күрес жүргізгенде терроризмнің алды алу, тию және
басқа мемлекеттердің органдарымен ынтымақтастықты нығайту керек. Тек сонда
ғана терроризм қауіпі төмендейді деген ойдамын.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
Терроризммен күрес бүгінгі құқық қорғау органдарының басты қызметі.
Әрине, біздің жерімізде мұндай ауыр қылмыстар әзірге орын алған жоқ, оның
бетін әрі қылсын. Алайда сақтықта қорлық жоқ деген қағиданы есте
ұстауымыз керек. Мұндай әрекеттермен әрбір азамат белсене күресуі, құқық
қорғау органдарына көмекші болуы тиіс.
Диплом жұмысын қорыта келе, мынадай ұсыныстар жасағым келеді:
- Терроризммен күрес бүгінгі құқық қорғау органдарының ең бірінші
қатал да өзекті мәселесі болуға тиіс;
- Әрбір адам өз құқығын қорғауға тырысу керек;
- Елімізде терроризм проблемасын мәңгілікке жоғалту керек;
Терроризммен айналысқан адамдарға өте қатал жаза беру керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Терроризм қылмысын қылмыстық құқықтық және
криминологиялық аспектілерін жан-жақты зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Ізденіс мақсаттары төмендегідей негізгі
міндеттерді шешуді көздейді:
1. Терроризм қылмысының болу себептерін де қарастыру;
2. Терроризм қылмысын жасайтын субъектілерінің жүйесін анықтау;
3. Құрамында есірткі заттар бар өсіруге тыйым салынған өсімдіктерді
заңсыз өсіру қылмысына қылмыстық құқықтық сипаттама беру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, үш бөлім және қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Терроризм: оның ұғымы және түрлері
1.1 Терроризм ұғымының пайда болуы және терроризмнің түсінігі
Әртүрлі мемлекеттердің террорлогтары ондаған жылдар бойы терроризмнің
және террористік қызметтің түп негізін ашып көрсететін түсінігін беруге
тырысып жүр.
Осы проблеманың спецификасы әртүрлі болып табылады және көптеген
аспектілерден тұрады. Қазіргі кезде терроризмнің жалпы бірдей анықтамасы
жоқ. Американың қоғам танушысы Д.Лонгтің еңбегінде былай деп көрсетілген:
"Терроризм үлкен қоғамдық проблема болғанымен, терроризмнің түсінігі
жөнінде келіспеушіліктер өте көп. Дүние жүзінде ғалымдардың ешқайсысы
терроризмнің түсінігі жөнінде оның түп мағынасын ашып көрсететін
анықтамасын әлі берген жоқ". Террор - ол латын тілінен аударғанда terror-
қорқыныш деген сөзді білдіреді. Осыған сәйкес біздің тілімізде "терроризм",
"террористік акт" және ақырғы кезде пайда болған "халықаралық терроризм"
және "халықаралық сипаттағы террористік акт" - деген сөздер туындаған.
В.И.Дальдің айтуы бойынша терроримзнің мақсаты ретінде күш қолдану, өлтіру
арқылы қорқыту деп түсінік береді.
Терроризм – бұл қазіргі кезде бүкіл дүние жүзін алаңдатып отырған ең
қауіпті, ең күрделі сондай – ақ аса жоғарғы қарқынмен өршілеп келе жатқан
қоғамдық қауіпті құбылыс болып отыр. Терроризм тақырыбына байланысты
зерттеуімізді бастамас бұрын терроризм дегеніміз не?, қазіргі ғалыдар
жүйесінде оған қандай анықтамалар берілген деген мәселелерге тоқталуымыз
керек деп ойлаймыз. терроризмнің, террористік әрекеттердің орын алуы
адамдардың жаппай құрбан болуына, материалдық және рухани құндылықтардың
бұзылуына немесе жойылуына әкеліп соқтырады, сондай-ақ әлеуметтік және
ұлттық топтардың арасында бітіспес жанжалдарды тұтандырады, тіпті кей
жағдайда терроризмді тыю үшін көптеген жылдар бойы күш жұмсауға тура келді.
Қазіргі кезде террористік деп неше түрлі жан түршігерлік жарылыстар
мен басқа да әрекеттердің күшейгені сонша, ол бір мемлекеттің проблемасы
болудан қалып халықаралық сипатқа ие бола бастады. Терроризм кейбір топтар
мен ұйымдардың мемлекеттік басқару органдары мен тұрғындары
үрейлендіруінің, өздерінің саяси, ұлттық, діни, субъективтік тағы басқа
проблемаларын шешудің ең қауіпті жолына айналғанын ашық айтуымыз керек.
терроризм бүгінгі таңда адамзат қоғамы үшін экологиялық қауіпсіздік,
адамзат қауіпсіздігі сияқты ғаламдық проблемалардың біріне айналды.
Сондықтан да терроризм проблемасын шешу адамзат қауіпсіздігі үшін қажетті
шара. терроризмнің ұғымын беру, онымен күресудің халықаралық құқықтық
негізін орнату, терроризмнің алдын алуға байланысты сақтандырушылық, жедел
іздестіру және басқа да сұрақтарды шешу бүгінгі күндегі өзекті мәселе болып
саналуы тиіс.
Статистикалық деректерге талдау жасау бүкіл дүние жүзінде терроризмнің әр
түрі мен нысандары санының өсуін көрсетіп отыр. Өткен ғасырдың 60 – 80
жылдарының өзінде терроризм әлемнің түрлі елдерінде кең етек ала бастады.
Интернационал секюрети ревью журналының мәліметтері бойынша 1970 – 1978
жылдары 5534 террорлық акт тіркелген. Американдық Джорнел оф енд
дипломэси журналының мәліметтері бойынша 1981 жылы 125 террористік
топтармен 2700 террорлық акт жасалған және бұл әлемнің 50 мемлекетін
қамтыған. 1985 жылғы деректер бойынша мұндай актілер 1981 жылға қарағанда
15 % артқан. егер 1980 жылдардың басынана терроризм оқиғаларының саны
орта есеппен жылына 500 болса, осы журналдың мәліметтері бойынша 1984
жылы бұл сан 700- ге дейін, 1985 жылы 800 – ге дейін артқан (80% өскен )
[2].
Американың терроризм бойынша жыл сайынғы шолуында бұл тенденцияның
аздап болса да жалғаса түскені жайында айтылады. 1987 жылы 832 теракт,
1989 жылы – 856 және т.б. Терроризм оқиғаларының саны, әсіресе, КСРО және
социалистік лагер тарағаннан кейін арта түсті. 1995- 1997 жылдары
террористік актілер анағұрлым қатал және көбінесе бейбіт тұрғындарға
бағытталған. Қылмыстық топтардың ұйымдасу деңгейі, қарулануы, өзара
байланыстары арта түсті.
1996 – 1998 жылдары терактілердің саны азайғанымен халықаралық
терроризм құрбандарының саны артты. Айталық, 1996 жылы халықаралық
террористік актілердің саны қысқарғанымен, құрбан болғандардың саны 1995
жылмен салыстырғанда 17- ден 300 адамға дейін көбейді. 1996 жылы
террористердің қолынан 2652 адам жараланды. Шри-Ланкада болған бір
жарыслыстың өзінен ғана 90 адам қайтыс болып, 1400 адам әр түрлі
дәрежедегі жарақат алды [3].
Дүние жүзінде 2001 жылдың соңы мен 2002 жылдың бірінші
жартысында.болған процестердің қарапайым ғана талдауы террористік
белсенділіктің өсе түскенін көрсетеді. Тек қана 2002 жылдың сегіз айында
390 теракт болған, мұның өзі 2001 жылы тіркелгеннен онның бір бөлігіне
көп. Тек 2002 жэылдың 8 айында ғана 4776 адам қаза тапты, мұның өзі 2001
жыл бойы көрсеткіштен көп еді [4].
Біреулер терроризмді әлеуметтік құбылыс деп санаса, келесілері оған мүлде
қарама қарсы пікір салмақтайды. Яғни, бүгінгі күнге дейін терроризм
ұғымына қатысты ортақ пікір қалыптасқан жоқ. Бұның өзі бұл мәселенің
қаншалықты күрделі екендігін айғақтайды. дегенмен көп жағдайда терроризмге
қоғамға қауіпті жағымсыз әлеуметтік құбылыс ретінде баға беріледі. Ал
криминолоия ғылымы тұрғысынан түсіндірер болсақ терроризм – бұл
қылмыстылықтың айрықша түрі. Өйткені криминология ғылымы бойынша
қылмыстылық бұл белгілі бір уақыт кезеңі аралығында, белгілі бір мемлекетте
(өңірде) жасалған қылмыстардың жүйесін білдіретін тарихи өзгеріп отыратын
әлеуметтік және қылмыстық – құқықтық құбылыс болып табылады [5].
Енді біз терроризмнің анықтамасына қатысты әр түрлі ой пікірлерге
талдау жасай отыра бұл мәселеге қатысты өз тұжырымдарымызды ұсынсақ.
Террор (terror) сөзі латын тілінен аударғанда қорқыныш, үрей деген мағына
білдіреді. Американдық авторлар В.Малиссон мен С.Малиссон мынадай анықтама
ұсынады: террор дегеніміз бұқара немесе саяси мақсатқа жету үшін күш
көрсету мен қорқытуды жүйелі түрде пайдалану болып табылады. БҰҰ Бас
Ассамблеясының Комитетінде 1976 жылы терроризм ұғымына анықтама беруге
талпыныс жасалды. Р.Аронның пікірі бойынша күш көрсету актісі, егер оның
психологиялық эффекті оның нақты нәтижесіне кері пропорционал болған
жағдайда террористік акт деп саналады. Э.Арегач болса терроризм
жалпықылмыстық қылмыстардың бір нысаны болып табылады, қоғамда үрей мен
ретсіздік тудыру, қоғамдық тәртіпті бұзу мақсатында жасалады деген анықтама
береді. [6].
В.И. Дальдің түсіндірме сөздігінде терроризм - өлтіремін, жазалаймын,
зорлық жасаймын деп қорқыту мағынасында берілген [7]. Терроризм сөзіне
В.И.Дальдің берген түсіндірмесі қазіргі кездегі террорлық акт жасау
түсінігіне жақынырақ келетін сияқты. Ал С.И. Ожегов мынадай мәселені
нақтылайды: террор - өлтіруге дейінбаруы мүмкін [8]. Мұндай нақтылау
терроризмнің ұғымын өте тар мағынада түсіндіреді деп ойлаймыз. Өйткені
терроризм тек саяси қарсылықа қарсы қолданылмайтыны және бүгінгі
терроризімнің тамыры тереңде жатқаны баршаға аян.
Шетелдік сөздердің сөздігінде (И.В. Лехиннің ред. ) террор
қарсыласының көзін жоюға дейін баратын күш қолдану деп анықталған [9].
Ал енді халықаралық терроризм, халықаралық сипаттағы террорлық акт,
мемлекеттік терроризм ұғымдары әлі күнге дейін бір жүйеге келмей талас
тудыруда. Осы ұғымдарға әр мемлекеттің авторлары ұсынған анықтамаларға
талдау жасау көрелік .
Батыстық авторлар халықаралық терроризм ұғымына көптеген анықтамалар
берген. Айталық халықаралық қылмыстық құқық бойынша трактатта терроризм
адамзаттың қауіпсіздігі мен тыныштылығына қауіп төндіретін, адами
құндылықтарды таптап, адамның қадір – қасиетіне зиян келтіретін халықаралық
қылмыс болып табылады деп атап өтілген. Сонымен бірге терроризм мемлекеттің
саяси және мемлекеттік құрылысына, аумақтық тұтастығына қауіп төндіреді,
адамдардың қайтыс болуы мен жарақат алуына, материалдық шығындарға әкеліп
соқтырады. Ю. Динстейннің пікірі бойынша (Израиль) халықаралық
терроризмнің, жалпы терроризмнің мәні мүлдем бейтарап адамдарға бағытталған
күш көрсету түріндегі іс - әрекеттер. Сонымен қатар ол ішкі мемлекеттік
терроризм (саяси, қылмыстық) және халықаралық терроризм ұғымдарының
арасында шек қоюға ұмтылыс жасайды. С.Аграваланың (Үндістан) пікірі
бойынша халықаралық терроризмнің қажетті элементтері мыналар: күш
көрсетіп немесе күш қолданамын деп қорқыту, бұл қорқытулардың кінәсіз
адамдарға жалпы тұрғындарға қауіп төндіруі және қылмыстық халықаралық
сипаты [10].
М.Тамкоч (АҚШ) кез келген терроризм саяси мақсатты көздейді деген
пікірді жоққа шығара отырып, былай деп жазады: Терроризм адам өміріне және
қоғамдағы тәртіпті құртуға бағытталған... Терроризмде ешқандай саясат жоқ.
Бұл тағылықтың аса қатерлі нысаны. Алайда ол өз сөзіне қарсы келіп былай
дейді: Терроризм, егер ол әлемдібилеу үшін большевиктік революциялық
контексте қаралатын болса ғана саяси мәнге ие болады. Әрине бұл пікірмен
келісу қиын. Өйткені саяси терроризмді мұндай тар шеңберде түсіндіру
саяси терроризмнің бір түрі ұлттық терроризмді қамтуға мүмкіндік бермес.
Халықаралық ұлттық терроризмнің айқын көрінісіне мына мысал дәлел бола
алады: 1920 жылдары Парижде өз көлігінде түрік дипломаты өлтірілді, бұл
оқиғадан тура 48 сағат өткеннен кейін Венада онң әріптесі өлтірілді. Армян
террористері жүзеге асырған бұл оқиғалар ұлттық сипаттағы террорлық
актілердің басы болды. Содан бері 21 түрік дипломаты өлтірілді [11].
Халықаралық терроризмнің саяси сипаты 1972 жылы Қылмыстық ғылымдардың
дамуы институты ұйымдастырған халықаралық терроризм және саяси қылмыстар
туралы I I I халықаралық симпозиумның қорытынды құжатында атап өтілген
болатын. Бұл құжатта халықаралық қоғамдастық терроризмнің біріңғай
анықтамасын бере алмай отырғандығы, бірақ мынадай анықтама беруге
тырысқандығы жөнінде айтылған: терроризм – террористік күш көрсету
стратегиясын ұстанған, халықаралық қатынастарды қозғайтын немесе
халықаралық қорғаудағы объектіге қарсы бағытталған жеке адам немесе
топтың мақсатты іс - әрекетті. Анықтамаға берген түсіндірмеде террористік
актінің мақсаты саяси, әлеуметтік, экономикалық құрылымдарды өзгерту
немесе сақтап қалу, аумақтық құқықтық мәртебесін өзгерту болып
табылатындығы жөнінде атап өтілген.
Осы жиыннан бері 30 жыл уақыт өтсе де халықаралық терроризм
анықтамасының мәселесі әлі күнге дейін бір арнаға түскен жоқ.
Халықаралық терроризмді кеңестік ғалымдар да зерттеген. Бірақ объективті
факторларға байланысты мұндай терроризмнің анықтамасын беру біржақты сипат
алғанын атап өткен орынды. Мысалы, халықаралық қылмыстарды зерттеген
бірінші кеңестік ғалым А.Н. Трайнин бұл ұғымды нақтылымайды, тек
терроризмнің алдын алу және жолын кесу туралы 1937 жылғы Конвенцияға
сілтеме жасайды [12]. Д.Б.Левин халықаралық терроризмге халықаралық
шиеліністі күшейту, саяси және әскери қақтығыстарды тұтандыру мақсатында
шетел мемлекетінің дипломаттарын, саяси қайраткерлерін өлтіру ретінде
анықтама береді [13]. Біздің ойымызша бұл анықтама толық емес, өйткені
террор тек қана шетел мемлекетінің дипломаттарына емес, басқа да
азаматтарға қатысты жасалады. Мысал ретінде террористердің Түркияда
Евразия паромын басып алуын айтуға болады.
И.И. Карпец терроризмді халықаралық сипаттағы ерекше қылмыс түрі
ретінде қарастырады: бұл адам өлтіру немесе адам өлтіруге оқталу, дене
жарақатын салу, адамдарды кепілдікке алу, үйлерді, ғимараттарды және басқа
да объектілерді қиратуға бағытталған белгілі бір ұйымдар немесе топтардың
халықаралық немесе мемлекетшілік әрекеттері. Автордың пікірі бойынша
терроризмнің мақсаты қоғамда үрей тудыру, қоғамдық тәртіпті бұзу,
демократиялық, әлеуметтік, мәдени құнлықтарға соққы беру, мемлекеттер
арасындағы қалыпты қарым – қатынастарға сызат түсіру, өздерінің заңсыз
талаптарын орындату және тағы басқалар болып табылады [14].
Ал Л.А.Моджорянның терроризмге қатысты ұствнымы көңілге қонарлық және
оның пікірін қолдауға тьұрарлық деп айтуға болады. Оның пікірінше
мемлекеттік қылмыс ретіндегі терроризмді екі немесе одан да көп
мемлекеттің мүддесін қозғайтын немесе халықаралық құқықтық тәртіпті
бұзатын халықаралық сипаттағы қылмыс ретіндегі терроризмнен ажырата білу
қажет. Бұл жерде Л.А.Моджорян халықаралық терроризм деген терминді
халықаралық сипаттағы қылмыс деген ұғымға сайдырады. террорлық актіні
халықаралық сипаттағы қылмыс ретінде мынадай жағдайда саралау қажет
дейді:
Террорист және террорлық актіден зардап шеккен адамдар бір немесе әр
түрлі мемлекеттің азаматтары болса, бірақ қылмыс бұл мемлекеттің аумағынан
тыс жерде жасалса;
террористік акт халықаралық қорғауды пайдаланатын адамға қарсы бағытталған
болса;
террорлық актіні әзірлеу бір мемлекеттің аумағында, ал оны жүзеге асыру
басқа мемлекеттің аумағында орын алса;
бір елдің аумағында террорлық акт жасаған террорист басқа мемлекеттің
аумағына жасырынып, оны беру туралы мәселе көтерілсе [15].
Қысқа саяси түсіндірме сөздігінде террор - қорқыту, күш қолдану саясаты
ретінде түсіндіріледі. Террористік акт дегеніміз - ол белгілі бір тұлғаны,
оның саяси қызметіне байланысты өлтіру немесе ауыр дене жарақатын келтіру
болып табылады.
Заң ғылымында "террор" термині — қорқыныш жағдайы деп түсіндіріледі
және де терроризм дегеніміз ол осы мақсатқа, жағдайға жету үшін
қолданылатын техникалық әдістер деп түсіндіріледі. Көптеген авторлар
терроризмге былай деп анықтама береді "белгілі бір топтардың немесе
түлғалардың көпшілік алдына қорқыныш сезімін тудыру арқылы билік органдарын
өздерінің саяси талаптарын орындату үшін қолдану немесе күш қолдану
қорқыту" - деп түсіндіріледі.
Профессор И.И.Карпец былай деп түсінік береді: терроризм бұл
халықаралық немесе мемлекет ішіндегі, бірақ халықаралық сипаттағы
үйымдасқан және өзге де қызмет түрі, яғни өлтіру, дене жарақатын келтіру,
күш қолдану және адамдарды күштеп кепілдікке алу және тағы басқаларды
жүзеге асыруға бағытталған арнайы органдар мен топтарды құру дейді [16].
Мемлекеттік және саяси тұғаларға шабуыл жасағанда, құқық қорғау
органдарының қызметкерлеріне және жәй азаматтарға шабуыл жасағанда, завод,
фабрикаларға және транспорт құралдарын жою немесе бұлдірген жағдайда
әртүрлі мақсаттар болуы мүмкін. Егер осы жоғарыда аталған әрекеттер
үрейлендіру азаматтарға қорқыныш сезімін тудыру мақсатында жасалса ғана
терроризм жөнінде айтуға болады.
Қорқыныш сезімін тудыру бұл терроризмді басқа өзіне ұқсас қылмыстардан
ажыратуға мүмкіндік беретін айрықша белгісі болып табылады.
Терроризмнің мақсаты-демократиялық және прогрессивтік әлеуметтік
құрылымдарға, белгілі - бір ұйымдардың меншігіне, азаматтардың меншігіне
зиян шығын келтіру, азаматтарды қорқыту, сондай-ақ қылмыстык, әрекеттер
арқылы материалдық, не болмаса басқа да пайда көру.
Терроризм белгілі бір объектіні (объектілерді) қирату арқылы және қарама-
қарсы жақтарга психикалық әсер ету арқылы оны әлсіретудің өзіндік бір әдісі
болып табылады. Мысалы: ешкімге зиян келтірмеген немесе минималды
шығындарға әкеп соққан кішкентай жарылыс. Бұл азаматтарга қорқыныш
қорғансыздық сезімін тудырады, оларды үрейлендіреді. Бұл жерде тек қана
психикалык, агрессия болып тұр және ол демонстративті сипатта болып тұр.
Бұл жерде демонстрация дегеніміз ол террорист ешқандай материалдық
қүндылықты көздемей тек ғана өзінің күшін көрсеткісі келген жағдайда және
өз алдында өзінің күшін көргісі келген жағдайды айтамыз, яғни осы жағдайда
демонстрация орын алады.
Терроризмді ешқашан да мемлекеттік қызметте басқару функциясын атқарып
отырған адамдарды өлтірумен және де материалды құндылықтарды иелену
мақсатында жасалған қарақшылық шабуылмен шатастыруға болмайды. Терроризмнің
мақсатын міндетті түрде анықтап алу керек, терроризмнің мақсатының міндетті
белгісі ол белгілі бір мақсатқа жету үшін қорқыныш сезімін тудыру, қорқыту
үрейлендіру болып табылады.
Терроризм туралы ғылымда әртүрлі анықтама беріледі.
В.В.Витюктің айтуы бойынша терроризм бұл:
1. Жүйелі түрде күштеу әрекеттерін жүзеге асырумен байланысты саяси
күрестің тактикасы - дейді.
2. Ол — тек ғана ықпалды тұлғаларға физикалық қорқыту емес, ол сонымен
қатар үкіметті және әлеуметтік топтарды үрейлендіру болып табылады.
3. Саяси мақсатты көздейтін жүйелі түрдегі арнайы ұйымдастырылған
қаза келтіру-дейді.
Тағы да айта кететін жағдай, күштеу актісі, егер де ол біреуді үрейлендіру,
қорқыныш сезімін тудыру мақсатында жасалса ғана оны терроризм деп айтуға
болады.
Терроризм - бұл біреуді қорқыту арқылы паника тудыру, мемлекеттік және
қоғамдық тәртіпті бұзу тіпті жойып жіберу, қорқыныш сезімін тудыру арқылы
қарсыластарын өздеріне лайық шешім қабылдауға мәжбүрлеу, саяси және өзге де
өзгерістер тудыру болып табылатын күштеу әрекеті.
Көптеген халықаралық құжаттарда терроризм әртүрлі мемлекеттер арасындағы
көптен бері қалыптасқан саяси байланыстар жүйесін бұзатын, үзетін және
барлық азаматтардың санасына нұқсан келтіреді деп көрсетілген. Терроризм
актісі кезінде көп жағдайларда дүние жүзілік құқықтық тәртіпке және оның
субъектілеріне еш қатысы жоқ қатардағы жәй азаматтар зардап шегеді.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 233-бабында былай делінген:
Терроризм - Жарылыс жасау, өрт қою немесе адамдардың қаза болуы, елеулі
мүліктік зиян келтіру не қоғамға қауіпті өзге де зардаптардың туындау
қаупін төндіретін өзге-де іс- әрекеттер жасау, егер осы іс-әрекеттер
қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру не Қазақстан Республикасы
мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттің немесе халықаралық ұйымның шешім
қабылдауына ықпал ету мақсатында жасалса, сондай – ақ аталған іс-
әрекеттерді дәл сол мақсатта жасаймын деп қорқыту.
Терроризмге қарсы күрес туралы заңда былай деп көрсетілген: Терроризм
қоғамдық сондай-ақ қауісіздікті бұзу, халықты үрейлендіру, Қазақстан
Республикасы мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің және халықаралық
ұйымдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында мемлекет не қоғам
қайраткерінің қызметін тоқтату немесе осындай қызметі үшін кек алу
мақсатында жеке тұлғаларға немесе ұйымдарға қатысты құқыққа қарсы қылмыстық
жазаға тартылатын әрекет немесе оны жасаймын деп қорқыту.
Террористік акт дегеніміз - ол мемлекеттік немесе қоғам қайраткеріне
оның мемлекеттік немесе басқа да саяси қызметін тоқтату үшін немесе осындай
қызмет атқарып жүргені үшін кек алу мақсатында оның өміріне қол сұғу,
нұқсан келтіру болып табылады. "Қазақстан Республикасының терроризмге қарсы
күрес туралы" заңында террористік акт туралы былай делінген:
Терроризм актісі дегеніміз - жарылыс жасау, өрт қою немесе адамдардың қаза
болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға сондай-ақ зардаптар туындау
қауіпін төндіретін өзге де іс әрекеттер жасау немесе жасаймын деп қорқыту,
егер осындай іс-әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бұзу халықты үрейлендіру
не Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарыны, шет мемлекеттердің
немесе халықаралық ұйымдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында
жасалса, сондай-ақ адам өміріне дәл сол мақсаттарда қастандық жасау, сол
сияқты мемлекет немесе қоғам қайраткерінің өміріне оның мемлекеттік немесе
өзге де саяси қызметін тоқтату не осындай қызметі үшін кек алу мақсатында
қастандық жасау
Терроризмге қарсы күрес туралы. ҚР заңы 1999.07.13. 1-баптың 5-
тармағы.
Терроризм - қазіргі дәуірдегі ең қауіпті қылмыс түрі болып табылады. Мұндай
қылмыстар көп жағдайда ұлттық шектен шығып халықаралық сипат алуда.
Террорлық әрекеттер әртүрлі болуы мүмкін, бірақ оның бәрін біріктіретін екі
түрлі элемент бар.
Терроризм мемлекеттік өкімет билігін күйретуге бағытталған;
Терроризмді жүзеге асыру арқылы яғни террористердің ұйымдасқан, қатыгездік
әрекеттері арқылы тұрғындарға үрей, қорқыныш, қорғансыздық сезімін тудыру
болып табылады.
1.2 Терроризмнің түрлері
Терроризмді оның әдістері, мақсаттары және жүзеге асырылу аумағы
бойынша түрлерінің бөліп қарауға болады.
В.В.Лунеев 1994 жылгы баяндамасында былай деп көрсеткен: Ол біздің
мемлекетте бұрын терроризмнің саяси және идеологиялық формалары болған
деді: революциялық және контрреволюциялық (ақтар мен қызылдар) революция
және азаматтық соғыс кезіндегі терроризм; Сталиндік саяси және кейінгі
репрессиялар кезіндегі терроризм;
3. Совет үкіметінің өмір сүруі кезіндегі мемлекеттік халықтар арасындағы
терроризм.
Сталиндік терроризмге келетін болсақ, ол яғни халықтың барлығын репрессия
арқылы қорқып өзіне бағындыруын айтуға болады. Ол халыққа қорқыныш сезімін
тудыру арқылы оларды өзіне бағындырды. Бұның жағымды жақтары да болды, яғни
бұл Совет үкіметі фашистік Германиямен соғысқанда жеңіске жетуіне бірден-
бір септігін тигізді.
Қазіргі кезде В.В.Лунеевтің айтуы бойынша терроститік қызметтің
келесідей формалары бар:
- мемлекеттік және қоғамдық қызметкерлерді немесе билік өкілдерін өлтіру
арқылы жүзеге асырылатын, сондай-ақ жарылыс, өрт қою және өзге де
адамдардың өлімге әкеп соғатын әрекеттер арқылы елеулі зиян келтіру аркылы
мемлекеттің билік органдарын үрейлендіру арқылы жүзеге асырылатын саяси
сипаттағы терроризм; ұйымдасқан қылмыстық бірлестіктердің мемлекетке не
оның өкілдеріне қылмыстық істерді тергеуіне кедергі жасау үшін қатаң
қылмыстық саясат жүргізуге кедергі жасау үшін жүргізілетін, сондай-ақ
судьялардың жеңіл жаза тағайындау үшін куә, жәбірленушілерді қорқыту арқылы
жүзеге асырылатын қылмыстық терроризм; сепаратистік күштердің ұлттық
терроризмі; әуе терроризмі, яғни самолетті басып алу арқылы өздерінің саяси
немесе басқа да мақсаттарын орындату үшін жүзеге асырылатын терроризм;
- халықаралық терроризм, ол яғни халықаралық қарама-қайшылық немесе
соғыс өрттің тұтандыру үшін шетел мемлекеттерінің өкілдерін өлтіру
арқылы жүзеге асырылады.
Терроризмнің көптеген түрлері бар, олардың мақсаттарына байланысты мынадай
түрлері бар:
саяси терроризм;
мемлекеттік терроризм;
діни терроризм;
ұлттық терроризм;
әскери терроризм;
халықаралық терроризм;
криминалдық терроризм;
этникалық терроризм;
әуе терроризмі және тағы да басқа түрлері болуы мүмкін.
1. Саяси терроризм бұл билік үшін күреспен байланысты терроризмнің бір
түрі. Бұл террористердің саяси қарсыластары мен оларды қолдаушыларды
қорқытуға бағытталады. Бұндай терроризм кезінде өздеріне қарсы жақтардың
саяси қызметкерлерін өлтіріп және де басқа қызметкерлерге қорқыныш сезімін
тудырады. Бұл жерде саяси қызметкерді оның қызметіне байланысты емес, жай
өлтіру бұл қылмыс терроризм ретінде емес, қылмыстық кодекстің 96-бабы
бойынша сараланады. Ал егер саяси қызметкерді оның қызметін тоқтату үшін
немесе оның саяси қызметі үшін кек алу мақсатында өлтірсе бұл қылмыс
терроризм болып табылады. Жалпы айтқанда терроризмді саралағанда егер
террорлық акт кезінде адам өлімі болған болса онда ол қосымша қылмыстық
кодекстің 96-бабы бойынша сараланады.
Саяси терроризм ол мемлекеттегі қалыптасқан саясатты, белгілі-бір
жағдайларды бұзуға, нашарлатуға немесе өзгертуге бағытталған терроризм,
және бұл мақсаттарына қол жеткізу үшін террористер саяси қызметкерлерді
өлтіру арқылы халыққа қорқыныш сезімін тудыруды көздейді және саяси
қызметкерлерді оның саяси қызметі үшін өлтіреді. Терроризм саяси сипатта
болу үшін ол тікелей мемлекеттегі саясатты нашарлатуға, әлсіретуге және
бұзуға бағытталуы керек және террорлық актіні жасаушы адамдар халыққа,
саяси қызметкерлерге қорқыныш сезімін тудырады.
2.Мемлекеттік терроризмге - бүгінгі күнде кейбір мемлекеттер дүние
жүзінде террорлық ұйым ретінде саналатын топтарға өзінің мемлекеттік
саясаты ретінде көмек көрсететін және өз елінде қарсыластарын террор арқылы
қорқытып бағындыратын мемлекеттер жатады. Жалпы айтқанда - мемлекеттік
терроризм ол мемлекеттік саясатпен тығыз байланысты, ол арқылы мемлекет өз
мүддесін қорғап өзінің деген көршілес елдерге немесе дүние жүзіне өз
саясатын жүргізгісі келеді. Бүгінгі күнде бұл түсінік Ирак мемлекетіне
туралы келеді. Себебі, АҚШ-тың айтуы бойынша: "Ирак мемлекеті террористерге
көмек көрсететін және соларды қолдайтын террористік мемлекет" - дейді.
Негізінен мемлекеттік терроризм бұл мемлекеттің өз тұрғындарын қорқыту
арқылы бағындыру саясаты деп түсіндіріледі.
СССР - кезіндегі, яғни И.Сталин кезіндегі терроризмді айта кеткен жөн
деп санаймын: И.Сталин террорды бүкіл мемлекеттің халқына қарсы қолданды
және осының көмегімен өз алдына қойған мақсаттарына жетті. Бұл кезде
қорқыныш, үрей бүкіл мемлекетке тарады. Осыған сәйкес террорист мемлекет
болып табылатын тоталитарлы мемлекеттерде не себептен терроризм жоқ? Ол сол
кездегі СССР-да болған жоқ. Бұл жерде бір неше себеп бар. Тоталитаризм -
бұл біріншіден: бір ой-тұжырым, бір идеология мен қатаң тәртіпке бағынуды
білдіреді;
екіншіден: тоталитарлы мемлекет кез-келген бағынбаушылықты тез арада және
қатаң басып тастайды. Советтік, Сталиндік кезде шешендік сепаратизм мен
терроризмнің болуы мүмкін емес болатын. Осы айтылғандарға сәйкес Сталинді
террорист деп айтуға да болады. Өйткені ол халықты қорқыту, үрейлендіру
арқылы өзіне бағындырды.
3. Діни терроризм бұл - діни бірлестіктермен, ұйымдармен секталармен
жүзеге асырылады. Қазіргі кезде адамдар арасында (көптеген діндерді
насихаттаушылар өте көп тарап кетті, себебі) Діни терроризм тек қана әр
түрлі дін өкілдері арасында орын алып қоймайды. Қазақстан Республикасында
дінге шек қойылмаған, зайырлы мемлекет болып табылады деп Конституцияда
тікелей көрсетілген.
Бұл біздің мемлекетімізге төніп тұрған үлкен қауіп болып табылады.
Адамдар кез-келген дінге жүгінуге құқықтары бар. Қазіргі кезде ұсақ
көптеген секталар да кең қанат жаюда.
Осы әр түрлі діни бірлестіктер мен секталардың арасында өздерінің
дінге деген көз қарастарына байланысты қарама-қайшылықтар өте көп. Олар
бірін-бірі құртып жібергісі келгендіктен немесе оларды қорқыту үшін
терроризмге жүгінеді. Осы жоғарыда аталған секталар, өздері сенетін дінді
мойындамайтын діни бірлестіктер мен жай азаматтарға қарсы террорлық
әрекеттер жасаған жағдайлар да аз емес. Олардың былай істеуі олардың ойынша
өздері сенген дінге қосылмаған және оған сенбейтін адамдарды жазалау үшін,
көп адамдар жиналған жерлерде (метро, вокзал, автовокзал, супермаркет және
т.б.) жарылыс өрт қояды және көптеген адамдар қаза болады, көптеген
адамдарды үрейлендіреді және қорқыныш сезімін, қорғансыздық сезімін
тудырады. Олар адамдарды жазалау, қорқыту үшін өздерін де өлімге қиюы
мүмкін, (дін фанаттар) олардың ойынша күнәхарларды өлтіру арқылы жер
тазартып жұмаққа барамыз деп ойлайды. мысалы: Жапония осындай фанаттар
жарылғыш құрылғыны өзімен бірге жарып жіберді, бұндай жағдай Пакистанда
болды, яғни дүкен өзінде орналасқан бомбаны жарып жіберді. Осының
нәтижесінде көптеген адамдар қаза болды. Олардың мақсаттары барлық діндерді
жойып мемлекетте өздерінің сенетін діндерін орнату болып табылады яғни
адамдарды өздері сенетін дінге сендіру болып табылады. Қазіргі кезде
Пакистандагы ислам дінінің екіге бөлініп, яғни "шейттер месуниттер
арасындағы келіспеушіліктер яғни бірінің сенетін діндерін жоққа шығару үшін
террорға жүгініп отыр. 1999 жылы қаңтар және ақпан айларында террорлық
актінің нәтижесінде "суниттер мен шейттер" жақтарынан 200-ге жуық адамдар
қаза болды, көбінесе шабуыл жасаушы жақтар қарама-қарсы жақтың діни және
мәдени құндылықтарын, мешіттер қиратуға тырысады. Сондай – ақ діни
араздықтан туындайтын террористік актілер Үндістанда да орын алып тұрады.
Жоғарыда аталған секталардан терроризмді де бөліп қарауға болады. Олардың
террорлық актілерінен зардап шегушілердің қатарына мемлекеттік билік, құқық
қорғау органдарының өкілдері, қоғам қайраткерлері және жекелеген
козғалыстар мен олардың мүшелері немесе жәй азаматтар болуы мүмкін. Мысалы:
Жапониядары АУМ-Синрике деген сектанын көзқарасы бойынша олардың
қарсыластары ретінде бүкіл қоғам мүшелері және мемлекет болып табылады.
Сектаның терроризм басында ауызша және жазбаша айтумен басталып,
физикалық күш қолданумен аяқталуы мүмкін. Бұл қазіргі кезде бізге төніп
тұрған үлкен сондай-ақ болып табылады. Криминалдық терроризм бұл да аса
қауіпті қылмыс түрі болып табылады. Криминалдық терроризм ол бүкіл
әлеуметтік-саяси және құқық қорғау жүйесіне қарсы шығуға тырысады.
4. Н.Мелентьевтің айтуы бойынша: "Терроризм криминалдық болуы үшін
қылмыстық топтар идеологиялық, этникалық немесе діни сипатта болуы керек".
Криминалдық терроризм бұл қылмыстық топтардың құқық қорғау органдарының
өкілдерін өлтіру не қорқыту арқылы қылмысқа қарсы барытталған мемлекеттің
саясатын өзгерту үшін, өздеріне тиімді шешімдер қабылдату үшін жүзеге
асырылуы мүмкін. Криминалдық терроризм ол әртүрлі қылмыстық топтардың
арасында да орын алу мүмкін. Өйткені осы аталған топтар бір топты құртып
жіберу үшін оларға қарсы атыс қаруын, жарылғыш заттарды қолдануы мүмкін. Ал
осы әрекеттердің нәтижесінде қылмыстық топтардың мүшелері және де азаматтар
зардап шегеді, оларда қорқыныш сезімі туады.
Криминалдық терроризм сонымен қатар бас бостандығынан айыру
мекемелерінде де орын алуы мүмкін, яғни ол бас бостандығынан айыру
мекемелерінің әкімшілігі мүшелерін кепілдікке алу арқылы жүзеге асырылады.
Кепілдікке алған кезде олардың мақсаттары былай болуы мүмкін, яғни бас
бостандығынан айыру мекемесінен қашып кету немесе соттың басқа шешім
қабылдауына ықпал ету мақсатында жүзеге асырылуы мүмкін. Бұндай әрекетке
жүгінетін адамдар өздерінің жазықсыз екендеріне сенуге болады немесе
тарғйындаған жазаның аса ауыр деп санап террорга жүгінеді. Бұндай әдіс 80-
90 жылдары жиі болатын.
Криминалдық терроризм кейде пайда табу мақсатында болуы мүмкін.
Мысалы: рэкеттирлер - олар белгілі бір кәсіпкер қызметпен айналысатын
тұлғаларға қамқорлық көрсету үшін басқа топтармен қайшылыққа келеді. Олар
қамқорлық көрсеткені үшін үлкен пайда көреді.
5. Әскери терроризм соғыс кезінде көрініс табады және ол жаңа
экономикалық құлдырату, қарсыластардың әскери әлсірету үшін қарсыластардың
өндіріс және қорғаныс күштерін жою үшін ғана емес, ол сонымен қатар қарсы
жақтың тұрғындарына қорқыныш сезімін тудыру мақсатында және сол
мемлекеттегі психологиялык, жағдайды өзгертуге бағытталады.
Отан соғысы жылдарындағы неміс фашист басқыншыларының іс-әрекеттерін
де әскери терроризмге жатқызуға болады. Олар өздері басып алған жерлерді
адамдарды өздеріне бағындыру мақсатында оларды өлтіріп оларды өздеріне
бағындыру үшін өліммен қорқытып, оларға қорқыныш сезімін тудырды. Соғыс
жылдарында олардың қолынан 14135 мың адам қаза болды.
6. Ұлттық терроризм - бұл басқа ұлттың адамдардың қорқыту арқылы
оларды шеттету үшін және басқа ұлттың билігінен бөліну үшін жүзеге
асырылады. Қазіргі кезде ұлттық терроризм сепаратистік формада болуда, оның
мақсаты белгілі бір ұлттың бөлініп шығуы және өз мемлекеттерін құру болып
табылады. Мысалы, Чечнядағы сепаратистер, олардың мақсаттарына жету үшін
террорға жүгінеді. Ұлтшылдық көбінесе басқа ұлттармен немесе мемлекеттермен
табысқысы келмейді, олар тек күш қолдануға жүгінуді біледі. Ұлтшылдық өз
ұлттарымен бөлініп шығуы үшін митингтер ашады, бірақ митинг арқылы бөлініп
шығу мүмкін емес болғандықтан олар террорға жүгінеді. Жоғарыда аталған
Шешен сепаратистік күштері Ресейден бөліне алмай жатқандары үшін осы
мемлекет территориясында жарылыстар қойган кездер де аз емес. Бұл
жарылыстар көптеген адамдардың үрей, қорқыныш сезімін тудыруда.
7. Халықаралық терроризм қазіргі кездің ғана емес өткен ғасырлардың да
маңызды проблемалардың бірі болған. Халықаралық терроризм туралы ең негізгі
анықтаманың бірін И.И. Карпец деген ғалым берген. И.И.Карпецтің пікірінше
халықаралық терроризм деп халықаралық немесе ішкі мемлекеттік (бірақ
халықаралық сипаты бар) ұйымдасқан қызметті айтуға болады, бұл ұйымдардың
қызметі адамдарды өлтіру немесе өлтіруге оқталу, кепілге алу, үйлер мен
ғимараттарды қирату, материалдық құндылықтарды талап ету, адамды күшпен бас
бостандығынан айыру, қинау, азаптау, тонау, жарылыс жасау, өрт қою арқылы
жүзеге аырылады. Халықаралық терроризмге нақты анықтама беру үшін
Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы Қылмыстар кодексінің жобасын
жасау барысында да біраз біраз істер тынтырылды. Осы жобаның 24 – бабында
халықаралық терроризмге мынадай анықтама берілген: Халықтың арасында,
адамдар тобының немесе мемлекеттік қайраткерлердің арасында үрей тудыру
мақсатында осы тұлғаларға бағытталған террористік актілерді жасау,
ұйымдастыру, қаржыландыру, жүзеге асыруға көмектесу, мадақтау, жол беруге
байланысты бір немесе бірнеше мемлекетке бағытталған әрекеттер.
Алайда осы анықтама мемлекеттердің Комиссиялары тарапынан оң қолдау
таба қойған жоқ, бұның өзі халықаралық терроризмнің қаншама күрделі құбылыс
екенін көруге болады. Халақаралық терроризмнің объектісі ретінде
халықаралық – құқықтық қатынастар жүйесі мен нақты құқықтық қатынастар
болып табылады. Мұндай ойды А.Н. Трайнин, Д.Б.Левин, П.С. Ромашкин сынды
Ресейлік ғалымдар білдірген. Объектісіз қылмыс болуы мүмкін емес деп
А.Н.Трайнин өте әділ айтқан. Халықаралық терроризмнің объектісін дұрыс
анықтау бұл қылмысты ішкі мемлекеттік терроризмнен даралаудың ең ұтымды
жолы болып табылады.
8. Әуе терроризмі - әуе кемелерін айдап әкетумен байланысты жүзеге
асады. Яғни, әуе көлігін айдап әкеткен террористер өздерінің белгілі
талаптарын, айталық сол қылмыстық қауымдастық мүшесін қылмыстық жазаны өтеу
орнынан босату немесе басқа мемлекеттік аумағына шығарып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz