Салықтан жалтару қылмысының криминологиялық аспектілері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Салықтан жалтаруға әлеуметтік.құқықтық сипаттама
1.1 Салық жүйесі криминологиялық зерттеу объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Салықтан жалтаруға криминологиялық сипаттама
2.1 Салықтан жалтарудың қозғалысы, өсу жағдайы, құрылымы ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Салықтан жалтарудың негізгі себептері мен шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.3 Қылмыскердің тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.4 Салықтан жалтарудың алдын алудың ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..37
3 Салықтан жалтарғаны үшін қылмыстық жауапкершілік
3.1 Қылмыстың объективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Қылмыстың субъективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
3.3 Салықтан жалтарғаны үшін қолданылатын жаза мәселелері ... ... ... ... ... ... .73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
1 Салықтан жалтаруға әлеуметтік.құқықтық сипаттама
1.1 Салық жүйесі криминологиялық зерттеу объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Салықтан жалтаруға криминологиялық сипаттама
2.1 Салықтан жалтарудың қозғалысы, өсу жағдайы, құрылымы ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Салықтан жалтарудың негізгі себептері мен шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.3 Қылмыскердің тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.4 Салықтан жалтарудың алдын алудың ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..37
3 Салықтан жалтарғаны үшін қылмыстық жауапкершілік
3.1 Қылмыстың объективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Қылмыстың субъективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
3.3 Салықтан жалтарғаны үшін қолданылатын жаза мәселелері ... ... ... ... ... ... .73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
Еліміз әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа кезеңіне көше бастады. Осыған байланысты республикадағы барлық салық органдарының алдында да үлкен міндеттер тұр. Оның ең бастысы, мемлекеттік салықтың барлық көздерін ұтымды пайдалану арқылы ұлттық қазынаны толықтыру. Нарықтық қатынас кезеңінде салық жүйесі мемлекеттің экономикалық дамуының бірден-бір механизмі болып табылатындықтан салық органдарына да үлкен күш түсіп отыр. Салықтық қылмыстардың алдын алу шараларында да салық органдары өз белсеңділігін танытпайынша халқымыздың әлеуметтік жағдайының жақсаруы да шешімін таппайтын мәселелердің қатарында қала бермек. Сондықтан салықтық бақылауды межелі түрде ұйымдастырған ғана экономикалық қылмыстардың ішіндегі ең күрделісі салықтық қылмыстардың алдын ала отырып, мемлекетіміздің экономикасы дамуының жаңа белестеріне көтерілетініміз анық. Осы орайда мемлекеттік салықтық бақылауға терең тоқтала кеткенді жөн көріп отырмыз. Осы жөнінде депутат Гүлжан Қарақұсова:
«Үлкен бір мәселе – салықтық бақылау мен салықтық заңдылықтар жөңінде. Мемлекет басшысының әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қосылу туралы тапсырмасының орындалуы үшін салық заңнамасы мен басқаруды түбірінен жетілдіру мақсатында жаңа салық кодексі қабылданғаны дұрыс болды,-дей келе –біздерге депутаттарға көлеңкелі экономиканы азайту дегеніміз-салық салу процедурасын ықшамдау. Шын мәнінде, оны салық төлеушіге салықты төлемей басын ауыртқаннан гөрі, оны төлеген пайдалы болатындай аса қарапайымда жеңіл жасау керек екендігі қазіргі нарық риногы дәлелдеп берді.», деген-ді. Қалай десек те мемлекеттік бақылау түрлері соның ішінде мемлекеттік қаржы бақылауы терең зерттелетін дүниелердің бірі екендігін айта кеткен жөн. Мемлекеттік саяси, экономикалық және әлеуметтік қайта құрулар сәйкес ережелермен бекітілуі тиіс. Осы орайда салық бақылаушының мақсатын мына топтарға бөліп қарастыруға болады:
1) салық заңдарын бұзушылық фактілерді немесе салықтық құқықтық қатынастарда қатысушының өз міндетін орындалуын анықтау;
2) айыптыларды анықтау және оларды заіда бекітілген жауапкершілікке тарту;
3) салық заңын бұзушылықты жою;
4) қарыздарды өндіру бойынша шаралар қолдану жөңіндегі мемлекеттің метериалдық пайдасын қорғау;
5) салық заңын орындалуын қадағалай отырып, салықтық қылмыстардың алдын алу салықтық бақылау
Адамзат тарихындағы көне даму ережелері бүкіл адамзат бірлігі мен тұтастығын сақтайтындай әмбебап категория бола алмайды. Өз кезегінде ол, экономикалық теңсіздікті тудырып, жұмыссыздықты арттырып, адамзат қауіпсіздігіне нақты экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және саяси қауіптердің пайда болуына жағдай жасайды. Қоғамымыздағы күйзелістерді жоюдың нәтижесінде қоғамда нақты өзгерістердің қалыптасатынына тағылымы терең тарихымыз куә, «энергия тапшылығы» туындаған «ұлы депрессия» кезеңінде де дәл осылай болған, ол энергиялық ресурстарды реттеп, бүгінде жаңа қаржы жүйесіне өз септігін тигізеді. Оның мәнісі мынада: дамушы елдерден капитал мен инвестицияның құйылуын қалыптастырады, қарыздардың өсуіне жол бермейді; жемқорлықпен күреседі.
«Үлкен бір мәселе – салықтық бақылау мен салықтық заңдылықтар жөңінде. Мемлекет басшысының әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қосылу туралы тапсырмасының орындалуы үшін салық заңнамасы мен басқаруды түбірінен жетілдіру мақсатында жаңа салық кодексі қабылданғаны дұрыс болды,-дей келе –біздерге депутаттарға көлеңкелі экономиканы азайту дегеніміз-салық салу процедурасын ықшамдау. Шын мәнінде, оны салық төлеушіге салықты төлемей басын ауыртқаннан гөрі, оны төлеген пайдалы болатындай аса қарапайымда жеңіл жасау керек екендігі қазіргі нарық риногы дәлелдеп берді.», деген-ді. Қалай десек те мемлекеттік бақылау түрлері соның ішінде мемлекеттік қаржы бақылауы терең зерттелетін дүниелердің бірі екендігін айта кеткен жөн. Мемлекеттік саяси, экономикалық және әлеуметтік қайта құрулар сәйкес ережелермен бекітілуі тиіс. Осы орайда салық бақылаушының мақсатын мына топтарға бөліп қарастыруға болады:
1) салық заңдарын бұзушылық фактілерді немесе салықтық құқықтық қатынастарда қатысушының өз міндетін орындалуын анықтау;
2) айыптыларды анықтау және оларды заіда бекітілген жауапкершілікке тарту;
3) салық заңын бұзушылықты жою;
4) қарыздарды өндіру бойынша шаралар қолдану жөңіндегі мемлекеттің метериалдық пайдасын қорғау;
5) салық заңын орындалуын қадағалай отырып, салықтық қылмыстардың алдын алу салықтық бақылау
Адамзат тарихындағы көне даму ережелері бүкіл адамзат бірлігі мен тұтастығын сақтайтындай әмбебап категория бола алмайды. Өз кезегінде ол, экономикалық теңсіздікті тудырып, жұмыссыздықты арттырып, адамзат қауіпсіздігіне нақты экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және саяси қауіптердің пайда болуына жағдай жасайды. Қоғамымыздағы күйзелістерді жоюдың нәтижесінде қоғамда нақты өзгерістердің қалыптасатынына тағылымы терең тарихымыз куә, «энергия тапшылығы» туындаған «ұлы депрессия» кезеңінде де дәл осылай болған, ол энергиялық ресурстарды реттеп, бүгінде жаңа қаржы жүйесіне өз септігін тигізеді. Оның мәнісі мынада: дамушы елдерден капитал мен инвестицияның құйылуын қалыптастырады, қарыздардың өсуіне жол бермейді; жемқорлықпен күреседі.
1. Экономическое преступление в США (понятия, виды, масштабы распространения) обзорная информация. Зарубежный опыт // ГИЦ МВД СССР. 1989. № 11.
2. Свенсон Б. Экономическая преступность /Перевод со шведского языка.-М: Прогресс, 1987.-С.
3. ҚР қаржы полициясына 10 жыл. – Астана, ТОО «Издательство Парасат Әлемі».- 29с.
4. Найманбаев С.М. Салықтық құқық.-Алматы, 1996.- 356б.
5. Республикамыздың Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» атты жолдауы. Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. – Астана, 1.03.2006. / «Егемен Қазақстан» газеті, 2.03.2006.
6. М.В. Сандрачук. Налоговые системы как фактор экономической безопасности государства. / Научные труды Академии финансовой полиции. Выпуск. 2.1. Коллектив авторов.-Алматы:Жеті Жарғы, 2001.-424с.
7. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.-Алматы: ЮРИСТ, 2005.-141б.
8. Ларичев В. Уклонение от уплаты налогов с организаций: квалификация составов. // «Российская юстиция»-№6, 1997.
9. Сабитов Р.А., Пищулин В.Г., Сабитова Е.Ю. Уголовная ответственность за уклонение от уплаты и страховых взносов коментарий к статьям 198 и 199 УК РФ (в редакции Закона РФ от 25.06.98г) // Южно-уральский юридический вестник.-№1, 1999.
10. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. –Алматы, Қаржы-қаражат, 1995.-С.24.
11. Гуреев В.И. Налоговое право.-М., Экономика,1995.-С.28.
12. Ильясов К.К. Зейнельгабдин А. Б. Ермекбаев Б.Ж. Налоги и налогооблажения. –Алматы, 1995.- С.15-17.
13. Б.Ж. Ермекбаева. Жалпы мемлекеттік салықтар. Оқу құралы. –Алматы, 1997.-135бет.
14. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экономика және қаржы жалпы редакциясын басқарған: А.И. Құсайнов – Алматы: «Мектеп» баспасы ЖАҚ. 2003-304б.
15. Криминология. / Под ред. А.А. Герцензонг, И.И. Карпец, В.И. Кудрявцев.-М.,1965. –С.55-57.
16. Кузнецова Н.Ф. Преступление и преступность. –М.,1969. –С.173.
17. Криминология./ Под ред. А.И. Долговой. –М: Информ-И-Норма.,1997.-С.75-77.
18. Пономорьев П.Г. Прогноз тенденций развития криминальной ситуации в России на 1996 год //Преступность и правовое регулирование борьбы с ней.-М.: Кримин-я ассоциация, 1996.-С.28.
19. Демидов В.Н. Сафиллин Н.Х. Прогнозирование преступности. –Казань: Изд-во Казанского Университет, 1999.-С.10.
20. Криминология. Под редак. Н.Ф. Кузнецовой, Г.М. Миньковского.-М.,1994. –С.63-65.
21. Курс экономики: Учебник / Под ред. Б.А. Райзберга.-М.,1997.-С.7.
22. Яковлев А.М. Социология экономической преступности.-М.,1998.
23. Лопашенко Н.А. Преступления в сфере экономической деятельности: понятие, система, проблемы квалификации и наказании. Автореф. Докт. юрид. наук.-М.,1997.-С.19-27.
24. Лунеев В.В. Преступность ХХ века мировые, региональные и российские тенденции //Мировой криминологический анализ. М: Форме, 1999г. –С. 255-256.
25. Дементьева Е.Е. Проблемы борьбы с экономической преступностью в зарубежных странах //Дисс... канд. юрид. наук. -М. 1996.-С. 30.
26. Шнайдер Г.И. Криминология –М.,1994.-С.44.
27. Криминология. /Учебное пособие. Под ред. В.Е. Эминова.-М.:Инфра-М-Норма, 1997.-С.35.
28. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. // Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Астана: Елорда, 2005. -48 б.
29. Кузнецова Н.Ф. Проблемы криминалогической детерминации –М.,1984.
30. Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений. – М.:Наука, 1976. – 285с.; Джекебаев У.С. и др. Мотивации преступления и уголовная ответственность.-Алма-Ата: Наука, 1987.-187с.; Каиржанов Е. И., Мукашев Г.М. Уличная преступность.-Караганда: КВШ МВД РК, 1998.-70с.
31. Сахаров А.Б. О личности преступника и причины преступности в СССР.-М.: Госюриздат, 1961.-276с.; Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии.-М.:Юрид. Лит.,1968.- 170с.; Кузнецова Н.Ф. Проблемы криминологической детерминации.-М.: МГУ, 1984.-203с.
32. Тайболова А.А. Личность преступника и жертвы корыстных посягательстов.Опыт криминологического и социологического исследования.-С.Петербург:Изд-во.Петродав.гос.унив.,2000.-С.85
33. Игошев К.Е. Типолгоия личности преступника и мотивация преступного поведения. – Горький, 1974.-С.55.
34. Монтескье Ш. Избранное произведение.-М., 1955.- с.
35. Беккария Ч. О преступлениях и наказаниях: М.Стелье, 1995ж-304с
36. Марцев А.И. Уголовная ответственность и общее предупреждение преступлений.-Омск,1973.- с.
37. Гольфанд А.И.и Михайленко П.П.. Предупреждение преступление – основа борьбы за искоренение преступности.-Киев,1964. - с.
38. А.Г. Лекарь. Профилактика преступления.-М:Юр.лит-ра;1972г.
39. Кайржанов Е.И. Криминология. Общая часть; Учебник.-Алматы: Өркениет, 2000,-288с
40. Аванесов Г.А. Криминология.-М.1984: Алматы, «Баспа» 1997-96с.
41. Кобец Н.Г. Предупреждение правонарушений в производственном коллективе // Вопросы теории и практики.-М., 1982.38-бет.
42. Иншаков С.М. Криминология: Практикум.-М: Юриспруденция;2001,-304с.
43. Иванов А.К. Отечественная криминология: Курс лекций. Саратов. 1996.С.66
44. Иншаков М. Криминология.2000г.С.83.
45. Шестаков Д.А.., Бурлаков В.И. Специальная профилактика преступлений: проблемы и перспективы. //Вестник Ленинградского университета.Сер.6 Вып.4. Л.1990.С.118.
46. Герасимов С.И. Проблемы криминологической профилактики в условиях переходного периода (по материалам г.Москвы). Автореф. Кад.дисс. М.1999; Шляпочников А.С. Общие меры предупреждения преступности. М.1972.Жилинский А.Э. Специальное предупреждение в СССР. Львов.1976.
47. Кучеров И. Налоговая преступность и причины ее возникновения // Налоговая адвокатура. 1999.№2.С.6.
48. Имашев Б.М. О проекте нового налогового кодекса. //«Вестник по налогам и инвестициям». - №11-12, 1998- С. 49- Петров Э.И. Марченко., Баранов Л.В. Криминалистическая характеристика и предупреждение преступлений. М.1995.С.40.
49. Блувштейн Ю.Д. Предупреждение преступлений в обществе развитого социализма.-Минск.1980.34б.
50. Сахарев А.Б. О личности престпуника и причинах преступности в СССР М.,1962, Шаргородский М.Д. Основание уголовной ответственности. В книге: Курс сов. Уг. Право М.,1968.
51. Пионтковский А.А. О понятии уголовной ответственности //Сов.гос. и пр. М.,67.
52. Карпушкин М.П., Курляндский В.И. угол-я отв-ть и состав преступ. М.,74.
53. Середа И. Понятие уголовно наказуемого уклонения от уплаты налога// «Уголовное право», 2002.-№4.
54. Макарев Д.Г. Проблемы и пути криминализации явлений, сведанных с уклонением от уплаты налогов// Юридический мир,2002.-№2.
55. Таганцев Н.С. Лекции по русскому уголовному праву. Часть общая. М.:Спб, 1888.- Вып.2.–1085с.
56. Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имущества. -М.,1971.- 285с.
57. Каиржанов Е.И., Айкимбаев А. Проблемы борьбы с уклонением от уплаты налогов.-Алматы,2001.- 168с.
58. Пионтковский А.А., Меньшагин В.Р. Курс советского уголовного права (Особ. ч.). -М.,1955.- Т.1. –800с.
59. Каржанский Н.А. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. –М.: Акад. МВД СССР, 1980.- 248с.
60. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экономика және қаржы / Жалпы редакциясын басқарған: А.Қ.Құсайынов.-Алматы: «Мектеп» баспасы, ЖАҚ,2003-304б.
61. Абдо Салех Абдулла Аль-Дамара. Проблемы борьбы с изготовлением и сбытом поддельных денег, ценных бумаг и акцизных марок: Автореф. дис. канд. юрид. наук:12.00.08. - Ташкент, 2000.- 24с.
62. ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік.- Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2004.-648б.
63. Буклерова Л.А. Уголовно-правовая охрана официального документа оборота: Дис. канд. юрид. наук: 12.00.08. - Волгоград. Юрид. инст.,1997.-169с.
64. Ожегова С.И. Русский словарь. -М.,1960.- 900с.
65. Ысқақов. Қазақ түсіндірме сөздігі. -Алматы,1985.- Т5. – 364с.
66. Поленов Г.Ф. Ответственность за похищение: подделка документов и их использования.- М.: Юрид. лит.,1980.- 71с.
67. Панов Н.И. Способ совершения преступления и уголовная ответственность. -Харковь, 1982.- 161с.
68. Кучеров Н.И. Налоговые преступления.-М.:ЮрИнфор,-1997.-с.
69. Қазақстан Республикасының «Банк және банк жүйесі туралы» Заңы./
70. Скуратова Ю.И., Лебедева В.М. Комменатрий к уголовному кодексу РФ. Особенная часть.-М.:Издат. группа Инфра.- М.-Норма,1996.
71. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификаций преступлении. -М.:Юрид. лит., 1972.- 352с.
72. Куринов Б.А. Научные основы квалификаций преступлений.-М.,84.-342с.
73. Орынбаев Р.О. Специальный субъект преступления. -Алматы: Наука. 1997.- 153с.
74. Оңтүстік Қазақстан облысы экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес №035122010067 іс-құжаттарынан /ОҚО, 2003.
75. Сочинение Платона. СПБ. 1841.
76. Аристотель.Соч.Т.Ч. М.1984.
77. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Оқулық.-Алматы: Жеті жарғы, 1998.-285с.
78. Карпец И.И. Наказание: социальные, прававые и криминологическое.
79. Беляев Н.А. Цели наказания и средства их достижения. Л.,1963.
80. Стручков Н.А. Уголовная ответственность и ее реализация в борьбе с преступностью, Саратов, 1978.
2. Свенсон Б. Экономическая преступность /Перевод со шведского языка.-М: Прогресс, 1987.-С.
3. ҚР қаржы полициясына 10 жыл. – Астана, ТОО «Издательство Парасат Әлемі».- 29с.
4. Найманбаев С.М. Салықтық құқық.-Алматы, 1996.- 356б.
5. Республикамыздың Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» атты жолдауы. Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. – Астана, 1.03.2006. / «Егемен Қазақстан» газеті, 2.03.2006.
6. М.В. Сандрачук. Налоговые системы как фактор экономической безопасности государства. / Научные труды Академии финансовой полиции. Выпуск. 2.1. Коллектив авторов.-Алматы:Жеті Жарғы, 2001.-424с.
7. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.-Алматы: ЮРИСТ, 2005.-141б.
8. Ларичев В. Уклонение от уплаты налогов с организаций: квалификация составов. // «Российская юстиция»-№6, 1997.
9. Сабитов Р.А., Пищулин В.Г., Сабитова Е.Ю. Уголовная ответственность за уклонение от уплаты и страховых взносов коментарий к статьям 198 и 199 УК РФ (в редакции Закона РФ от 25.06.98г) // Южно-уральский юридический вестник.-№1, 1999.
10. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. –Алматы, Қаржы-қаражат, 1995.-С.24.
11. Гуреев В.И. Налоговое право.-М., Экономика,1995.-С.28.
12. Ильясов К.К. Зейнельгабдин А. Б. Ермекбаев Б.Ж. Налоги и налогооблажения. –Алматы, 1995.- С.15-17.
13. Б.Ж. Ермекбаева. Жалпы мемлекеттік салықтар. Оқу құралы. –Алматы, 1997.-135бет.
14. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экономика және қаржы жалпы редакциясын басқарған: А.И. Құсайнов – Алматы: «Мектеп» баспасы ЖАҚ. 2003-304б.
15. Криминология. / Под ред. А.А. Герцензонг, И.И. Карпец, В.И. Кудрявцев.-М.,1965. –С.55-57.
16. Кузнецова Н.Ф. Преступление и преступность. –М.,1969. –С.173.
17. Криминология./ Под ред. А.И. Долговой. –М: Информ-И-Норма.,1997.-С.75-77.
18. Пономорьев П.Г. Прогноз тенденций развития криминальной ситуации в России на 1996 год //Преступность и правовое регулирование борьбы с ней.-М.: Кримин-я ассоциация, 1996.-С.28.
19. Демидов В.Н. Сафиллин Н.Х. Прогнозирование преступности. –Казань: Изд-во Казанского Университет, 1999.-С.10.
20. Криминология. Под редак. Н.Ф. Кузнецовой, Г.М. Миньковского.-М.,1994. –С.63-65.
21. Курс экономики: Учебник / Под ред. Б.А. Райзберга.-М.,1997.-С.7.
22. Яковлев А.М. Социология экономической преступности.-М.,1998.
23. Лопашенко Н.А. Преступления в сфере экономической деятельности: понятие, система, проблемы квалификации и наказании. Автореф. Докт. юрид. наук.-М.,1997.-С.19-27.
24. Лунеев В.В. Преступность ХХ века мировые, региональные и российские тенденции //Мировой криминологический анализ. М: Форме, 1999г. –С. 255-256.
25. Дементьева Е.Е. Проблемы борьбы с экономической преступностью в зарубежных странах //Дисс... канд. юрид. наук. -М. 1996.-С. 30.
26. Шнайдер Г.И. Криминология –М.,1994.-С.44.
27. Криминология. /Учебное пособие. Под ред. В.Е. Эминова.-М.:Инфра-М-Норма, 1997.-С.35.
28. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. // Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Астана: Елорда, 2005. -48 б.
29. Кузнецова Н.Ф. Проблемы криминалогической детерминации –М.,1984.
30. Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений. – М.:Наука, 1976. – 285с.; Джекебаев У.С. и др. Мотивации преступления и уголовная ответственность.-Алма-Ата: Наука, 1987.-187с.; Каиржанов Е. И., Мукашев Г.М. Уличная преступность.-Караганда: КВШ МВД РК, 1998.-70с.
31. Сахаров А.Б. О личности преступника и причины преступности в СССР.-М.: Госюриздат, 1961.-276с.; Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии.-М.:Юрид. Лит.,1968.- 170с.; Кузнецова Н.Ф. Проблемы криминологической детерминации.-М.: МГУ, 1984.-203с.
32. Тайболова А.А. Личность преступника и жертвы корыстных посягательстов.Опыт криминологического и социологического исследования.-С.Петербург:Изд-во.Петродав.гос.унив.,2000.-С.85
33. Игошев К.Е. Типолгоия личности преступника и мотивация преступного поведения. – Горький, 1974.-С.55.
34. Монтескье Ш. Избранное произведение.-М., 1955.- с.
35. Беккария Ч. О преступлениях и наказаниях: М.Стелье, 1995ж-304с
36. Марцев А.И. Уголовная ответственность и общее предупреждение преступлений.-Омск,1973.- с.
37. Гольфанд А.И.и Михайленко П.П.. Предупреждение преступление – основа борьбы за искоренение преступности.-Киев,1964. - с.
38. А.Г. Лекарь. Профилактика преступления.-М:Юр.лит-ра;1972г.
39. Кайржанов Е.И. Криминология. Общая часть; Учебник.-Алматы: Өркениет, 2000,-288с
40. Аванесов Г.А. Криминология.-М.1984: Алматы, «Баспа» 1997-96с.
41. Кобец Н.Г. Предупреждение правонарушений в производственном коллективе // Вопросы теории и практики.-М., 1982.38-бет.
42. Иншаков С.М. Криминология: Практикум.-М: Юриспруденция;2001,-304с.
43. Иванов А.К. Отечественная криминология: Курс лекций. Саратов. 1996.С.66
44. Иншаков М. Криминология.2000г.С.83.
45. Шестаков Д.А.., Бурлаков В.И. Специальная профилактика преступлений: проблемы и перспективы. //Вестник Ленинградского университета.Сер.6 Вып.4. Л.1990.С.118.
46. Герасимов С.И. Проблемы криминологической профилактики в условиях переходного периода (по материалам г.Москвы). Автореф. Кад.дисс. М.1999; Шляпочников А.С. Общие меры предупреждения преступности. М.1972.Жилинский А.Э. Специальное предупреждение в СССР. Львов.1976.
47. Кучеров И. Налоговая преступность и причины ее возникновения // Налоговая адвокатура. 1999.№2.С.6.
48. Имашев Б.М. О проекте нового налогового кодекса. //«Вестник по налогам и инвестициям». - №11-12, 1998- С. 49- Петров Э.И. Марченко., Баранов Л.В. Криминалистическая характеристика и предупреждение преступлений. М.1995.С.40.
49. Блувштейн Ю.Д. Предупреждение преступлений в обществе развитого социализма.-Минск.1980.34б.
50. Сахарев А.Б. О личности престпуника и причинах преступности в СССР М.,1962, Шаргородский М.Д. Основание уголовной ответственности. В книге: Курс сов. Уг. Право М.,1968.
51. Пионтковский А.А. О понятии уголовной ответственности //Сов.гос. и пр. М.,67.
52. Карпушкин М.П., Курляндский В.И. угол-я отв-ть и состав преступ. М.,74.
53. Середа И. Понятие уголовно наказуемого уклонения от уплаты налога// «Уголовное право», 2002.-№4.
54. Макарев Д.Г. Проблемы и пути криминализации явлений, сведанных с уклонением от уплаты налогов// Юридический мир,2002.-№2.
55. Таганцев Н.С. Лекции по русскому уголовному праву. Часть общая. М.:Спб, 1888.- Вып.2.–1085с.
56. Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имущества. -М.,1971.- 285с.
57. Каиржанов Е.И., Айкимбаев А. Проблемы борьбы с уклонением от уплаты налогов.-Алматы,2001.- 168с.
58. Пионтковский А.А., Меньшагин В.Р. Курс советского уголовного права (Особ. ч.). -М.,1955.- Т.1. –800с.
59. Каржанский Н.А. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. –М.: Акад. МВД СССР, 1980.- 248с.
60. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экономика және қаржы / Жалпы редакциясын басқарған: А.Қ.Құсайынов.-Алматы: «Мектеп» баспасы, ЖАҚ,2003-304б.
61. Абдо Салех Абдулла Аль-Дамара. Проблемы борьбы с изготовлением и сбытом поддельных денег, ценных бумаг и акцизных марок: Автореф. дис. канд. юрид. наук:12.00.08. - Ташкент, 2000.- 24с.
62. ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік.- Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2004.-648б.
63. Буклерова Л.А. Уголовно-правовая охрана официального документа оборота: Дис. канд. юрид. наук: 12.00.08. - Волгоград. Юрид. инст.,1997.-169с.
64. Ожегова С.И. Русский словарь. -М.,1960.- 900с.
65. Ысқақов. Қазақ түсіндірме сөздігі. -Алматы,1985.- Т5. – 364с.
66. Поленов Г.Ф. Ответственность за похищение: подделка документов и их использования.- М.: Юрид. лит.,1980.- 71с.
67. Панов Н.И. Способ совершения преступления и уголовная ответственность. -Харковь, 1982.- 161с.
68. Кучеров Н.И. Налоговые преступления.-М.:ЮрИнфор,-1997.-с.
69. Қазақстан Республикасының «Банк және банк жүйесі туралы» Заңы./
70. Скуратова Ю.И., Лебедева В.М. Комменатрий к уголовному кодексу РФ. Особенная часть.-М.:Издат. группа Инфра.- М.-Норма,1996.
71. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификаций преступлении. -М.:Юрид. лит., 1972.- 352с.
72. Куринов Б.А. Научные основы квалификаций преступлений.-М.,84.-342с.
73. Орынбаев Р.О. Специальный субъект преступления. -Алматы: Наука. 1997.- 153с.
74. Оңтүстік Қазақстан облысы экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес №035122010067 іс-құжаттарынан /ОҚО, 2003.
75. Сочинение Платона. СПБ. 1841.
76. Аристотель.Соч.Т.Ч. М.1984.
77. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Оқулық.-Алматы: Жеті жарғы, 1998.-285с.
78. Карпец И.И. Наказание: социальные, прававые и криминологическое.
79. Беляев Н.А. Цели наказания и средства их достижения. Л.,1963.
80. Стручков Н.А. Уголовная ответственность и ее реализация в борьбе с преступностью, Саратов, 1978.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
Салықтан жалтару қылмысының криминологиялық аспектілері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Салықтан жалтаруға әлеуметтік-құқықтық сипаттама
1.1 Салық жүйесі криминологиялық зерттеу объектісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Салықтан жалтаруға криминологиялық сипаттама
2.1 Салықтан жалтарудың қозғалысы, өсу жағдайы,
құрылымы ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Салықтан жалтарудың негізгі себептері мен
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Қылмыскердің
тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..32
2.4 Салықтан жалтарудың алдын алудың ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..37
3 Салықтан жалтарғаны үшін қылмыстық жауапкершілік
3.1 Қылмыстың объективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.51
3.2 Қылмыстың субъективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
3.3 Салықтан жалтарғаны үшін қолданылатын жаза
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
9
Кіріспе
Еліміз әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа кезеңіне көше бастады.
Осыған байланысты республикадағы барлық салық органдарының алдында да үлкен
міндеттер тұр. Оның ең бастысы, мемлекеттік салықтың барлық көздерін ұтымды
пайдалану арқылы ұлттық қазынаны толықтыру. Нарықтық қатынас кезеңінде
салық жүйесі мемлекеттің экономикалық дамуының бірден-бір механизмі болып
табылатындықтан салық органдарына да үлкен күш түсіп отыр. Салықтық
қылмыстардың алдын алу шараларында да салық органдары өз белсеңділігін
танытпайынша халқымыздың әлеуметтік жағдайының жақсаруы да шешімін
таппайтын мәселелердің қатарында қала бермек. Сондықтан салықтық бақылауды
межелі түрде ұйымдастырған ғана экономикалық қылмыстардың ішіндегі ең
күрделісі салықтық қылмыстардың алдын ала отырып, мемлекетіміздің
экономикасы дамуының жаңа белестеріне көтерілетініміз анық. Осы орайда
мемлекеттік салықтық бақылауға терең тоқтала кеткенді жөн көріп отырмыз.
Осы жөнінде депутат Гүлжан Қарақұсова:
Үлкен бір мәселе – салықтық бақылау мен салықтық заңдылықтар жөңінде.
Мемлекет басшысының әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қосылу туралы
тапсырмасының орындалуы үшін салық заңнамасы мен басқаруды түбірінен
жетілдіру мақсатында жаңа салық кодексі қабылданғаны дұрыс болды,-дей келе
–біздерге депутаттарға көлеңкелі экономиканы азайту дегеніміз-салық салу
процедурасын ықшамдау. Шын мәнінде, оны салық төлеушіге салықты төлемей
басын ауыртқаннан гөрі, оны төлеген пайдалы болатындай аса қарапайымда
жеңіл жасау керек екендігі қазіргі нарық риногы дәлелдеп берді., деген-ді.
Қалай десек те мемлекеттік бақылау түрлері соның ішінде мемлекеттік қаржы
бақылауы терең зерттелетін дүниелердің бірі екендігін айта кеткен жөн.
Мемлекеттік саяси, экономикалық және әлеуметтік қайта құрулар сәйкес
ережелермен бекітілуі тиіс. Осы орайда салық бақылаушының мақсатын мына
топтарға бөліп қарастыруға болады:
1) салық заңдарын бұзушылық фактілерді немесе салықтық құқықтық
қатынастарда қатысушының өз міндетін орындалуын анықтау;
2) айыптыларды анықтау және оларды заіда бекітілген жауапкершілікке
тарту;
3) салық заңын бұзушылықты жою;
4) қарыздарды өндіру бойынша шаралар қолдану жөңіндегі мемлекеттің
метериалдық пайдасын қорғау;
5) салық заңын орындалуын қадағалай отырып, салықтық қылмыстардың
алдын алу салықтық бақылау
Адамзат тарихындағы көне даму ережелері бүкіл адамзат бірлігі мен
тұтастығын сақтайтындай әмбебап категория бола алмайды. Өз кезегінде ол,
экономикалық теңсіздікті тудырып, жұмыссыздықты арттырып, адамзат
қауіпсіздігіне нақты экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және саяси
қауіптердің пайда болуына жағдай жасайды. Қоғамымыздағы күйзелістерді
жоюдың нәтижесінде қоғамда нақты өзгерістердің қалыптасатынына тағылымы
терең тарихымыз куә, энергия тапшылығы туындаған ұлы депрессия
кезеңінде де дәл осылай болған, ол энергиялық ресурстарды реттеп, бүгінде
жаңа қаржы жүйесіне өз септігін тигізеді. Оның мәнісі мынада: дамушы
елдерден капитал мен инвестицияның құйылуын қалыптастырады, қарыздардың
өсуіне жол бермейді; жемқорлықпен күреседі.
Әлем мемлекеттерінің даму деңгейі әркелкі болатынына қарамастан кез-
келген елде қаржы-несие саласындағы қылмыстар жиі кездеседі. Материалды
байлыққа ұмтылыс заңсыз әрекеттерді тудыратыны даусыз. Экономикалық
қылмыстардың адамзат пайдасына жасалынатын басқа қылмыстардан өзгешелігі
оның қоғам мен кез-келген мемлекет құрлымының негізін салатын
субъектілермен экономикалық сондай-ақ кәсіпкерлік қызметтерді жүзеге асыру
барысында туындайтын қоғамдық қатынастар болуында.
Экономикалық қатынастар заңсыз жолмен табылған кіріс бола тұра заңды
кәсіпкерліктегідей пайда, кіріс табуды көздейді. Мұндай заңсыз әрекеттер
екі түрлі әдіспен жүзеге асады: біріншісі, заңсыз іс-әрекеттердің көмегімен
заңсыз кіріс түсетін легалды кәсіпкерлік қызмет (салықтан жалтару);
екіншісі, заң тиым салған легалды кәсіпкерлік қызметпен толықтырылады
(есірткі, қару-жарақ, адам сату және тағы басқа). Бұл – криминалды
экономикалық қызмет түрлері. Экономика саласындағы қылмыстар экономикалық
игіліктерді заңсыз иемдену актісі болып табылады. Мұнда тек белгілі бір
кәсіп иесі табатын экономикалық пайда көзі ғана емес, экономикалық қылмыс
субъектілерінің иемденген пайдасы жөнінде айтылмақ. Экономикалық
қылмыстардан меншікке өте көп шығын келетіні айдан анық. Мысалы; АҚШ
Экономикалық комиссия Конгресінің Бірлестігі мамандарының зертеу нәтижелері
экономикалық қылмыстан ұлттық экономикаға келетін жылдық шығынды 44
миллиард долларға тең келетінің көрсетті [1, 69 б]. Швед криминологтары
салық қызметі органынан жасырылатын кірістердің сомасы ұрлықтан 10 есе көп
деп есептейді[2, 29 б.]. Ұрлықпен салыстырғанда салықтық қылмыстар үшін
қылмыстық жауаптылыққа тартылатындардың саны да 30 есеге кем болатыны да
бұл саладағы қылмыстардың күрделілігін тағы да дәлелдей түспек. Демек,
экономикалық, әсіресе салықтық қылмыстарды ашу, қылмыскерді жауапқа тарту
да өте қиын болғаны.
Экономикалық қылмыстардың мынадай белгілерін атап өтуге болады:
– экономикалық, кәсіпкерлік қызмет салаларында қылмыстардың жасалынуы;
– уәкілеттігі шегінде экономикалық (кәсіпкерлік) қызметті тікелей
атқару процесі туындайды;
– кәсіпкерлік (бизнес), экономикалық қызмет субъектілерімен
қылмыстардың жасалуы;
– экономикалық қызметті жүзеге асыру процесінде экономикалық
игіліктерді иемдену үшін криминалды әдістердің пайдаланылуы;
– қол сұғу объектілірінің айрықша болуы және көптілігі;
– жариялы және типті қылмыстар болуы;
– қылмыстық әрекеттердің жасырын жасалынуы;
– Пайдакүнемдік сипаттың басым болуы;
– көбіне қасақаналықпен жасалынады;
– көп қылмыстарға алаяқтық тән;
– жәбірленушінің жариялана бермеуі;
– жәбірленушімен тікелей байланысқа түспеуі;
– кәсіпкерлер институтының жоғары әлеуметтік мәртебеге ие болуы,
қоғамның оған сенім артуы, мұны құқық бұзушы кәсіпкерлердің пайдалануы,
қылмыстық әрекеттерін іске асыруда қолдануы.
Мамандар жылына экономикалық қылмыстардан мемлекетке келетін зиянды
оннан аса миллиард теңгеге бағалап отыр. Атап айтсақ, экономикалық
қылмыстар Республикадағы тіркелген барлық қылмыстардың 10%-ын құрайды. Егер
статистикалық деректерге сүйенетін болсақ, 1998 жылы жалпы қылмыстардың
саны – 142100, оның – 7735-і экономикалық қылмыстар, 1999 жылы – 139431,
оның 7686-ы – экономикалық қылмыстар, 2000 жылы жалпы қылмыстар саны –
150790, Қазақстан Республикасында экономика саласында – 15609 қылмыстық іс,
2001 жылы жалпы қылмыстар саны – 152168, экономикалық қылмыстар – 14741,
2002ж. жалпы қылмыстар саны – 158780, оның 15099-ы экономикалық қылмыстар,
2003ж. жалпы қылмыстар саны – 138980, оның 12682-і экономикалық қылмыстар,
2004ж. жалпы қылмыстар саны –143550, оның 10032-і экономикалық
қылмыстар, 2005ж. жалпы қылмыстар саны – 146347, оның 8832-і экономикалық
қылмыстар, 2006ж. жалпы қылмыстар саны – 141082, оның 8178-і экономикалық
қылмыстар, 2007ж. жалпы қылмыстар саны – 185252, оның 8199-і экономикалық
қылмыстар, 2008ж. жалпы қылмыстар саны – 185661, оның 9155-і экономикалық
қылмыстар, 2009ж. жалпы қылмыстар саны – 195440, оның 9211-і экономикалық
қылмыстар.
Елдегі жаңа экономикалық қылмыс нысандары мен тағы басқа экономика
саласындағы қылмыстардың өсуіне, мемлекеттегі ұлттық өнімнің өсуі себепші
болып отыр. Осы заңсыз қол сұғушылықтарға қарсы күрестің қиындығы сол,
қазіргі күндегі нарықтың тез дамуына нормативтік құқықтық база мен құқық
қолдану тәжірбиесі барлық экономикалық қарым-қатынастарға жауап бере
алмайды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда жасалған
экономикалық қылмыстарға баға бере отырып, белгілі бір кезеңдерде жекелеген
қылмыс түрлерінің өсіп отырғанына көз жеткізуге болады [3, 13-14 б].
1990-1993 жылдары экономикалық опреацияларды заңсыз жүзеге асыра
отырып, мемлекеттік мүлікті талан-таражға салу.
1993-1995 жылдары акциздендірілетін тауарлар контрабандасы мен
Үкіметтің кепілдік етумен қарыз алудағы құқық бұзушылықтар, кіші
жекешелендіру және қаржы несие салаларындағы құқық бұзушылықтар.
1995-1997 жылдары кіші жекешелендіру саласында лауазым тұлғаларының
қызмет бабын теріс пайдалануының арқасында банкроттықтың заңсыз
механизмдерінің пайда болуы, экспортты-импорттық операцияларды орындау
барысындағы құқық бұзушылықтар, несиеге алынған қаражаттарды қолданудағы
заңсыз іс-әрекеттер, заңсыз сауда айналымы, капиталды мемлекеттен заңсыз
шығару, біркүндік фирмаларды құру;
1997 жылдары әдейі банкроттау механизмі арқылы салықтан бас тарту,
контрабанда, сондай-ақ экономикалық контрабанда, несиелік берешекті өтеуден
әдейі жалтару;
- акцизделетін тауарларды өндіру және өткізу барысындағы заңсыздықтар,
заңсыз кәсіпкерлік қызмет түрлерінің өсуі, экономика саласында қызметтік
өкілеттілікті теріс және асыра пайдалану іс-әрекеттері;
- 2001-2003 жылдары салықтан бас тарту. Шетел ақша айналымындағы
қаражатты шетелден қайтармау, жалған және әдейі банкроттық, акцизделетін
тауарларды заңсыз өндіру және өткізу, бюджеттік қаражатты және несиені
мақсатсыз пайдалану, алаяқтық, монополистік іс-әрекеттер және
бәсекелестікті шектеу, заңсыз жолмен алынған ақша қаражаттарын немесе өзге
мүлікті заңдастыру.
2000 жылы қаржы полициясы республика бойынша 12930 қылмыстық іс
қозғаған. 6514 салық және әкімшілік заңнаманы бұзу тіркеліп, заңсыздықтың
алды алынды. 662 млн. 815,2 мың теңге сомасына акциздендірілетін тауар
тәркіленіп, әкімшілік жауаптылыққа 11006 тұлға тартылды. 74 млн. 928,2 мың
теңгеге әкімшілік айыппұл салынған. Өндірілгені 60 млн. 656 мың теңге. 213
заңсыз алкогольді өнім шығаратын цехтар тәркіленген.
Ал 2008 жылы болса, 13712 қылмыстық іс қозғалған. 7 млрд. 027 млн. 374
мың теңге салыққа және басқа міндетті төлемдер қосылды. Өндірілгені 6 млрд.
176 млн. 746,7 мың теңге.
Зерттелу тақырыбының өзектілігі. Салықтық қылмыстар залалды шығыны мен
келтірілетін зияны жағынан экономикалық қылмыстардың қатарында ерекше
сипатқа ие. Сондай-ақ мемлекетіміздің қауіпсіздігіне де нұқсан келтіретіні
де шындық. Одан бюджеттің негізгі қаржы көзін құрайтын бөлігіне келіп
түсетін ақша құралдарының каналы тоқтатылады. Мемлекеттің салиқалы салық
саясатына тосқауыл жасалынып, бәсекелестіктің алғы шарттары толығымен
жойылады. Ал, кәсіпкерлер арасындағы бәсекелестік жойылған жағдайда
нарықтың заңдылықтары бәсеңдейді. Бұдан ұлттық экономикамыздың ақсандап
қалатыны айтпаса да түсінікті. Ал, салық төлемейтіндерге тауар және қызмет
нарығында мұндай жағдай өте тиімді-ақ. Бюджеттегі ақша қаражатының
тапшылығын алдыменен еліміздегі әлеуметтік салаға, мәдениеттің өркендеуіне,
экономия, ғылыми саласына, армия құқық қорғау органдарын қаржыландыруға
кері әсерін тигізеді, әлеуметтік қиындықтар мен саяси тұрақсыздыққа жол
береді. Сонымен қатар, салықтық қылмыстардың қауіптілігі салық салынатын
объектілерді заңсыз жасырып, ұйымдасқан қылмыстылықтың экономикалық базасын
күшейтеді де көлеңкелі кәсіпкерлікке сара жол бастайды деп пайымдауға
болады.
Экономикалық теория курсы бойынша және өз мемлекетіне қызмет етуінің
өмірлік тәжірбиесіне орай, салық жүйесі дегеніміз заңға сәйкес халықтан
бюджетке мәжбүрлік түрде төлем түрінде алынатын нақты ақша сомалары
түрлері болып табылады. Мұндай әрекеттерді мемлекеттің өз функцияларын
қамтамасыз етуі мақсатында атқаратынымен түсіндіруге болады. Заңдылық
сақталатын мемлекетте ел қамын жеген, салауатты әрбір азамат салықтың заңды
түрде жиналуына еш күмән келтірмейді, керісінше салықтың бюджетке дер
кезінде түсуін, салық жүйесінің тиімді жолдарын іздеуді басты назарға
алады. Өндіріс ревалюциясы тұсында Адам Смит салық жүйесінің тиімділігіне
баға беруге алғаш қадам жасаған.
Кезінде салықтарды жинау икемді тәсілдерін қолдану қажеттілігі жөнінде
Әмір Темір көрген (Гурхан Тимурленг Гурганджи) өзінің Халықтан кірістер
мен контрибуциялар жинау туралы қаулысында : Алым, салық жинау кезінде
мүмкіндігінше халыққа ауыртпашылық түсірмеу керек және аумақтардағы елді
мекендерге салмақ салуды азайту қажет. Өйткені, халықтың кедейленуі
мемлекеттің қазынасының тапшылығына әкеліп соқтырады, ал мемлекеттік
мұқтаждықтарды өтеуге қажетті қаражаттың болмауы әскери және басқа
күштердің ыдырып кетуіне әкеліп соқтырады, ал жеткілікті, мықты әскердің
және басқа да күштердің болмауы мемлекеттік үкімет билігін, мемлекетті
әлсіретеді деген болатын [4, 9 б].
Мұнан елде жаңа инвестициялық саясатты жүргізетін, жүйелі түрде қайта
құру үстіндегі және сыртқы экономикалық қызметті атқаратын, нарықтық
қатынастарды даму үстіндегі халықаралық сауда ұйымдарына интеграциялауға
бағытталған ҚР Үкіметінің экономикалық реформасы жағдайында салық төлеуші
мен мемлекет мүдделеріне сай, заңсыз жолмен капитал жинау мәселелеріне
қарсы тұратын және заман талабына сай салықтық жүйені құру қажеттігі
туындайды.
Республикамыздың Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына
Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында атты жолдауында
Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті мемлекеттер қатарына қадам
басуы жолындағы негізгі жеті басымдықтарды ұсынылған. Салық саясатына
байланысты: Салық және кеден саясатын реформалау күллі экономикалық жаңару
саясатының маңызды құралы болуы керек. Экономикамыздың жаңа салаларын
әртараптандыру мен дамытуды ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен
соны ілімді тарту мақсатында икемді салық және бюджет саясатын пайдалану
маңызды.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуға тиіс [5,3-4 бб] делінген
болатын. Егер Қаржы Министрлігі Республикалық салық комитетінен алынған
статистикалық деректерге сүйенетін болсақ, ҚР бюджетіне түсетін салықтың
сомасы мынадай: 2001 жылға жоспарланған жалпы салық сомасы 599507827 мың
теңге болса, нақты орындалғаны – 635792004 мың тенге, ал қосылған құнға
салынатын салықтың жоспарланғаны - 72463900 мың тенге, бюджетке нақты
түскені – 159912981 мың теңге, яғни бұл жалпы салықтың 25,2% -н құрайды. Ал
акциздік алымның жоспарланғаны – 23039147 мың теңге, нақты орындалғаны –
21829759 мың теңге, бұл жалпы салықтың 3,4%-н құрайды. 2002 жылы:
жоспарланған жалпы салық сомасы 700090820 мың теңге болса, нақты
орындалғаны – 752784922 мың тенге, ал қосылған құнға салынатын
салықтың жоспарланғаны - 14776461 мың тенге, бюджетке нақты түскені –
175935860 мың теңге, яғни бұл жалпы салықтың 23,4% -н құрайды. Ал акциздік
алымның жоспарланғаны – 22160749 мың теңге, нақты орындалғаны – 25442689
мың теңге, бұл жалпы салықтың 3,4%-н құрайды. Өндірісті дамыту мен кеңейту
мақсатында қосылған құн салығының мөлшерлемесін төмендету қажет деп
санаймыз. 2003 жылы: жоспарланған жалпы салық сомасы 909203203 мың теңге
болса, нақты орындалғаны – 947250886 мың тенге, ал қосылған құнға салынатын
салықтың жоспарланғаны - 218017222 мың тенге, бюджетке нақты түскені
–231337962 мың теңге, яғни бұл жалпы салықтың 24,4% -н құрайды. Ал акциздік
алымның жоспарланғаны – 25220212 мың теңге, нақты орындалғаны – 26986251
мың теңге, бұл жалпы салықтың 2,8%-н құрайды. Өндірісті дамыту мен кеңейту
мақсатында қосылған құн салығының мөлшерлемесін төмендету қажет деп
санаймыз. 2004 жылы: жоспарланған жалпы салық сомасы 1126344674 мың теңге
болса, нақты орындалғаны – 1186137422 мың тенге, ал қосылған құнға
салынатын салықтың жоспарланғаны – 255613611 мың тенге, бюджетке нақты
түскені – 242955365 мың теңге, яғни бұл жалпы салықтың 20,5% -н құрайды. Ал
акциздік алымның жоспарланғаны – 2731995 мың теңге, нақты орындалғаны –
29913099 мың теңге, бұл жалпы салықтың 2,5%-н құрайды. 2005 жылы:
жоспарланған жалпы салық сомасы 1855483082 мың теңге болса, нақты
орындалғаны – 1998313978 мың тенге, ал қосылған құнға салынатын салықтың
жоспарланғаны – 292831666 мың тенге, бюджетке нақты түскені – 343925731
мың теңге, яғни бұл жалпы салықтың 17,2% -н құрайды. Ал акциздік алымның
жоспарланғаны – 34347551 мың теңге, нақты орындалғаны – 30975933 мың теңге,
бұл жалпы салықтың 1,5%-н құрайды. Яғни жалпы салық пен басқа міндетті
төлемдер (салық - 9, алым - 13, төлемақылар – 9, мемлекеттік баж – 1, кеден
төлемдері - 4) түрлерінің ¼ -ін қосылған құнға салынатын салық пен акциздік
алым құрайды.
Атақты ғалымдар мен білікті мамандардың пікірінше, дүние жүзілік салық
жүйесінде төленбеген төлемдердің мөлшері 20-200 % аралығын құрайды.
Салықтық бұзушылық дегеніміз жекелеген заңды және жеке тұлғалардың заңсыз
капитал жинауы нәтижесінде қоғамда әлеуметтік тұрақсызданатын, мемлекеттің
ұлттық қауіпсіздігіне нақты қауіп төндіретін экономикалық қылмыстардың бір
түрі болып табылады.
Ал, салықтық кодекс заңсыз ақша айналымына тосқауыл жасайтын негізгі
инструмент, себебі салық төлеу объектілерін жасыру заңсыз капитал
айналымының нысаны болып табылады. Салық органы қызметкерлерінен алынған
сұрақ жауаптың нәтижесінде, бүгінде Қазақстанда жылына төленуге тиісті
салықтың 40% төленбей қалатыны белгілі болды. Салық қызметі ұйымдарының
тексеруімен тексерілетін объектілірдің орташа есеппен 84%-ында салық
заңнамаларын бұзушылық байқалады.
Салықтан жалтарудың күйі салық түріне, олардың жиынтығына, салық
ставкаларына, салықты бюджетке жинаудың әдісіне де байланысты. Адамдар
мүмкіндігінше салықтан аз жалтаратындай етіп құрастырылған салық жүйесі
ғана тиімді, әрі ішкі құрылымы сақталған бола алады. Бірнеше елдерде
экономиканың сыни талаптарынан өткен салық ставкалары бар. Салық түріндегі
ұлттық байлықтарының төленбеу жағдайы әр елде әркелкі. Гарвард
университетінің профессоры АҚШ экономикалық зерттеу ұлттық қордың
президенті М. Фельдштейн өз еңбегінде, бүгінде АҚШ экономикасы, салық
түріндегі мемлекет жинағы түсімінде әрбір 1 долларға 1 доллар жоғалтады.
Демек, салықтың 50% бюджет қорына түспей қалады. Сонымен қатар, мемлекеттік
қосымша шығындарды жабу үшін салық ставкасын көтергенімен, келетін зиянның
мөлшері 1 долларға 2 доллар тура келеді. Нью-Йорктағы Вирджин
университетінің профессоры Р. Нетцер мен Н. Тидеман да осы пікірді
қолдайды. Олардың есебі бойынша, АҚШ салық жүйесі бюджетке түсетін кірістің
триллион доллар мөлшеріндегі сомадан айырылады, ал Ресейлік салық жүйесі
жаңа салық кодексі қабылданғаннан кейін түсетін кірістің 50 пайызына шығын
алып келеді [6,72-73б].
Қазақстан Республикасы аумағындағы салықтық қылмыстарға мыналар
жатады[7,73-78бб.]:
- 208-бап акцизделетін тауарларды акциздік алым маркасымен
таңбалаудың тәртібі мен ережелерін бұзу, акциздік алым
маркасын қолдан жасау және пайдалану;
- 214-бап кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару;
- 221-бап азаматтың салық төлеуден жалтаруы;
- 222-бап ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару;
Акцизделетін тауарларды акциздік алым маркасымен таңбалаудың тәртібі
мен ережелері бұзған (акциздік алым маркаларынсыз тауарлар өндіріледі,
сақталады, не өткізіледі) кінәлі тұлға лицензиялаудың талаптарын сақтамайды
(ҚР ҚК 190-бабы). Нормалардың бәсекелестігі теориясына сәйкес, лицензиялау
тәртібін бұзғаны-лицензиялаудың тәртібін бұза отырып, акциздік алым
маркаларынсыз тауарлар өндіргені, сақтағаны, не өткізгені үшін қылмыстық
жауаптылықты қарастыратын заңсыз кәсіпкерлік – жалпы, ал акцизделетін
тауарларды акциздік алым маркасымен таңбалаудың тәртібі мен ережелерін бұзу
– арнайы норма.
Соңғы жылдары салықтық қылмыстылық құрылымында біршама өзгерістер
туындады. Салықтық заңнамаларды бұзушылар салықтан жалтару, өнімді
таратудан (жұмыс, қызмет) түскен пайданы жасыру, лицензиясын қаржылық-
шаруашылық қызметтерді атқару, заңсыз кәсіпкерлік түріндегі әдістерді жиі
қолдануға көшті. Салықтық заңнамалардағы тұрақсыздық, мазмұнындағы
кемшіліктер салықтан жалтаруға негізгі себеп болады.
Соңғы жылдардағы технологияның дамуы салықтық қылмыстар қатарының
өсуіне көп мүмкіндіктер береді. Интернеттің жедел дамуы нәтижесінен жеке
тұлғаның мекен-жайы, салық төлеуші тіркелген орнын анықтау да қиын.
Интернет – тауар мен қызметті сатушыдан тұтынушыға берудің жаңа каналы.
Нақты заттарға салық салудан виртуалды тауарлар мен қызметтерге салық салу
мәселелі жағдай. Интернеттің азаматтың ойына келмейтін үлкен көлемдегі
қылмыстардың көзі болу мүмкіндігі бар.
Қаржы полициясы қызметкерлерінің жорамалдарына жүгінсек, салықтық
қылмыстардың негізгі бөлігінің ашылмайтындығына көз жеткіземіз.
Тергеу аяқталған ҚР ҚК 208-бабы бойынша қылмыстық істердің 83%, 221-
бабы бойынша қылмыстық істердің 51%, 222-бабы бойынша қылмыстық істердің
45,5% сотқа жіберіледі. Демек, ҚК 221,222-баптарындағы істердің тек жартысы
ғана сотқа жіберіледі. Яғни, мына сауал орынды туындайды: адамзат әлемді
жайлаған қылмыстылыққа тосқауыл бола алады ма? Адамның өмірге деген бұрынғы
көзқарасы бүгінгі жағдаймен сәйкес пе, рухани байлықтың азаюы байқалады ма?
Қоғамның криминализациалануының себебі бар ма? Қылмыспен күресте заң шығару
базасының алатын орны қандай? Қоғамдық өзгерістер қажет пе және оның
кезектілігі қандай. Осы сауалдарға жауап іздемейтін бірде-бір мемлекет жоқ.
Бұл сауалдарға дайын нақты жауап та бола бермейді, себебі мүмкіндігі аз
алаяқтылылыққа қоғамда дағдылануына іс-тәжірбиеде жол береді. Белгілі
дәрежеде, бұл қылмыстылық әрекетпен күресудің түрлі жолдарын іздеуге
болады. Кейде ол қылмыстың себебін дұрыс анықталмауынан, құқық бұзушылықтың
алдын алу әрекеттерінің координацияланбауынан да.
Салықтық қылмыстармен қылмыстық-құқықтық күрестің тиімділігін айта
отырып, салықтық заңнамаларды қылмыстық құқықтық бұзушылықтың латентті
қылмыс екендігін атап өту керек. Сондықтан да мемлекетімізге бүгінде
мемлекет пен азаматтардың құқықтары мен мүдделеріне қайшы келмейтіндей
қылмыспен күресу шараларын ұйымдастыру басты міндетке айналып отыр. Сондай-
ақ өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосылған құн салығының
мөлшерлемесін төмендету де қажет. Ірі салық төлеушілерден түскен салық
түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы министірлігінің Салық комитетінде
арнаулы бөлім құруды ойластыру керек. Мүдделері қайшы болған жағдайда ол
бөлім тексеру ісіне халықаралық аудиторлық фирмаларды таратады. Аталған
жағдайлар тақырыбымыздың өзектілігін айқындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Еліміздің нарықтық кезеңге көшуіне
байланысты салық жүйесін жетілдіру дамыған елдерден бағыт-бағдар алуға
сәйкес салықтық қылмыстардың алдын алу алдыңғы кезекке шыққан өзекті
мәселеге айналды. Салық – мемлекеттік бюджтеттің негізгі қайнар көзі
болғандықтан, салықтың бюджетке тұрақты, толық көлемде аударылуын
қамтамасыз ету шараларына арнап қалам тартқандардың қатарында ресейлік
ғалымдар Ларичев В. [8]. Кучеров И., Сабитов Р.А., Пищулин В.Г.. Сабитова
Е.Ю. [9] атап өтуге болады. Қазақстанда салықтық қылмыстар, яғни ұжым мен
азаматтың салықтан жалтаруы жөнінде белгілі ғалым Е.І. Қайыржановтың, А.
Айқынбаевтың еңбектерін ерекше атауымызға болады. Алайда бұл еңбекте
салықтық қылмыстарға криминологиялық, қылмыстық құқықтық сипаттама
берілген, салықтан жалтарудың негізгі себептері мен алдын алу шаралары
жүйеленген. Салықтық қылмыстардың қатарында тек заңды тұлғаларға салынатын
салықтан жалтару және азаматтардың салықтан жалтаруы жөніндегі қылмыстар
қарастырылған. Салықтың жекелген түрлері – қосылған құн салығы
мен акциздік алым маркасымен байланысты қылмыстар туралы арнайы еңбектер
жоқ.
Сондықтан, қосылған құн салығынан жалтару және акцизделетін тауарларды
акциздік алым маркасымен таңбалаудың тәртібі мен ережелерін бұзу, акциздік
алым маркасын қолдан жасау және пайдалану, яғни салықтан жалтаруға
қылмыстық құқықтық және криминологиялық баға беру ерекше ізденіс болып
отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Салықтан жалтарумен күресу шараларын
жүйелеу және азаматтың салықтан жалтару және ұйымдарға салынатын салықтан
жалтару және акциздік тауарларды акциздік алым маркаларымен таңбалау
ережелерін және тәртібін бұзу және акциздік алым маркаларын қолдан жасау
және пайдалвану жөнінде қылмыстық нормаларды жетілдіру, зерттеу жұмысының
басты мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: Қойылған мақсатқа жету жолында мына
аталған міндеттерді шешу жоспарланады:
- салықты криминологиялық зерттеу объектісі ретінде зерделеу, салықтың
жекелеген түрлерін ажыратып алу;
- салықтан жалтарудың қазіргі кездегі жай-күйі, өсуі, құрылымы,
қозғалысын анықтау;
- салықтан жалтарудың себептері мен оның шарттарын қарастыру;
- азаматтың салықтан жалтару мен ұжымдарға салынатын салықтардан
жалтару, акциздік алым маркаларын таңбалаудың тәртібі мен ережелерін бұзу,
жалған акциздік алым маркасын жасау және пайдаланудың қылмыс құрамы
белгілерін және аталған қылмыс үшін жауаптылықты талдау;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы: Жоғарыда аталған
міндеттерді атқару үшін магистрлік диссертацияның методологиясы ретінде
диалектикалық заңдарды таным әдістерін қолдандық. Сондай-ақ іздену кезінде
құқықтық, нақты-әлеуметтік, логикалық әдістерді қолдандық және философия
ғылымын ғылым атасы ретінде танып, сүйендік.
Зерттеудің объектісі ретінде салықпен байланысты туындайтын қылмыстық
қатынастар алынады.
Зерттеу заты: қосылған құн салығы мен акцизделетін тауарларға акциздік
алым маркалары, салықтан жалтарудың әдістері, жалған акциздік алым маркасын
жасау, пайдалану, өткізумен күрес мәселелері болып табылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Көрінеу жалған акциздік алым маркасын сату ұғымының орнына
өткізу ұғымын қолдану;
2. Салықтар үшін барлық жағдайда да мүлікті тәркілеу түріндегі қосымша
жазаны қолдану.
Дипломдық жұмысты зерттеудің ғылыми жаңалығына салықтан жалтаруға жеке
дара алғаш рет криминологиялық және қылмыстық құқықтық баға беріліп,
кешенді түрде ғылыми зерттелгендігін жатқызуға болады.
Дипломдық жұмысты зерттеудің теориялық және тәжірбиелік маңызы: Іздену
жұмысын жүргізу барысында қылмыстық құқық және криминология теориялары мен
қағидаларына сүйене отырып, салықтан жалтару мен күресу шаралары жүйесін
құруға және азаматтардың, ұйымдардың кіріс туралы декларациясы мен өзге де
қаржы құжаттарын тапсырмауы, көрінеу кіріс туралы бұрмаланған деректер беру
және акциздік алым маркаларын таңбалаудың тәртібі мен ережесін бұзу және
жалған көрінеу акциздік алым маркасын жасау, пайдалану жөніндгеі қылмыстық
нормаларды жетілдіру жолындағы мақсатқа жеткізудің теориялық іргесін
қалауға талпынған зерттеу нәтижесін құқық қорғау және қаржылық бақылау
органдары, жоғары оқу орнының ұстаздары қолдана алады.
Дипломдық жұмысты зерттеудің теориялық негіздері: Зерттеліп отырған
диссертациялық жұмысты жазу кезінде логика, философия, экономикалық теория,
қылмыстық құқық және криминология, құқықтық статистика, криминалистика, сот
сараптамасы, қаржы құқығы, құқық қорғау органдары ғылым салаларына
жүгіндік. Атап айтсақ: Ашитов З.О., Ағыбаев А.Н., Найманбаев С.М.,
Мухитдинов Н.Б., Басин Ю.Г., Бегалиев Қ.Ә., Жекебаев У.С., Зиманов С.З.,
Исаев А.А., Қайыржанов Е.І., Сартаев С.С., Тілеуғалиев Г.И., Тленчиева
Г.Д., Чукмаитов Д.С., Рогов И.И., Баймаханов М.Т., Сабикенов С.Н., Шайкенов
Н.А., Ағдарбеков Т.А., Өзбек ұлы Сәкен, Сапаргалиев Г.С., Ударцев С.Ф.,
Әбдіров Н.М., Абдрахманов Б.Р., Алауханов Е.О., Ахпанов А.Н., Балиабаев
К.Ж., Бисенов Б.С., Борчашвили И.Ш., Болатов С.Я., Дулатбеков Н.Д., Жакишев
Е.Г., Жүнісов Б.Ж., Исаев А.Н., Карбозов К.К., Қоғамов А.М., Кульжакаева
Р.Б., Кұрманов К.Ш., Мамытов А.М., Мауленов Г.С., Нәрікбаев Н.С., Нұртаев
Р.Т., Нұрғалиев Б.Н., Оңғарбаев Е.А., Поленов Г.Р., Рүстемова Г.Р.,
Төлеубекова Б.Х., Турецкий Н.Н., Уканов К.Ш.
Зерттеудің нормативтік базасы: ҚР Конституциясы, Қазақ ССР-нің, ҚР
қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу кодексі, ҚР Прокуратурасы туралы заңы,
ҚР қаржы полициясы туралы заңы, Салық кодексі және өзге де заңдар
зерттеудің нормативтік базасын құрайды.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі: Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары
мынадай басылымдар мен ғылыми конференцияларда жарық көрген: Салықтық
қылмыстарды алдын ала тергеудегі кейбір мәселелер. Казахстанский журнал
международного права №4(32), Алматы 2008, 78-80б.б; Салықтан жалтару
жөніндегі қылмыстардың алдын алудағы прокурордың ролі. Әуезов оқулары-
8: Ғылыми жетістіктер - өрекениеттің мәдени және экономикалық дамудың
негізідері атты халықаралық ғылыми-тәжірбиелік конференциясының еңбектері,
ОҚМУ, 2010 ж. Ізденіс қорытындылары халықаралық ғылыми конференция
материалдарында және журналда жарияланады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың көлемі талаптарға сай келеді.
1 Салықтан жалтаруға әлеуметтік-құқықтық сипаттама
1.1 Салық жүйесі криминологиялық зерттеу объектісі ретінде
Қазіргі Қазақстанның шаруашылық өмірінде жалған банкроттық, валюталық
және кеден заңнамаларын бұзу банк саласындағы ақша қаражаттарын талан-
таражға салу сынды құқық бұзушылық түрлерінде криминалды экономикалық
қатынастар күн санап өсуде. Уақытында бір реттік сипат алған салықтан
жалтару фактілері соңғы жылдары етек жайғаны байқалады.
Салықтық қылмыстардың қоғамға қауіптілігі жоғары, ол мемлекетіміздің
экономикалық қауіпсіздігіне нұқсан келтіреді. Салық жүйесіндегі қылмыстар
мемлекеттің кіріс бюджетіне түсетін ақша қаражаттардың ағымын тосқауылдап,
мемлекеттің бюджеттік және салықтық саясатын жүйесіздендіреді,
бәсекелестіктің негізін бұзады; себебі салық төлемеген тұлғалар тауар және
қызмет нарығында артықшылықтарға ие болады. Бюджет тапшылығы алдымен,
әлеуметтік салаға, ғылым мен мәдениеттің дамуына, құқық қорғау органдарын
қаржыландыруына әсерін тигізеді, елде әлеуметтік тапшылық және саяси
тұрақсыздық қалыптасады. Сонымен қатар, салықтық қылмыстардың қауіптілігін,
салықтан жалтарылған құралдардың көлеңкелі кәсіпкерлікке ағылуымен
түсіндіруге болады, ал ол ұйымдасқан қылмыстардың экономикалық қорын
қалыптастырады.
Салық төлеушілердің заңмен белгіленген міндеттемелерін орындамаудың
нәтижесінде мемлекетке зор материалдық шығындар келеді.
Енді, сол салықтық қылмыстармен күрестің теориялық, іс-тәжірибелік
шараларын қарастыру үшін салық жүйесін (салық) криминологиялық зерттеу
объектісі ретінде қарстырсақ.
Әрбір мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты қаржы
көзі. Мемлекет салықтардың экономикалық даму, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Салықтардың пайда болуы тауарлық өндіріспен, қоғамдық жіктерге
бөлінумен және мемлекеттің пайда болуымен байланысты. Мемлекеттің қоғам
пайдасына міндетті төлемдер ретінде жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін алу
салықтардың мәнін көрсетеді. Міндетті төлемдерді жалпы ішкі өнімді өндіру
процесінің қатысушылары жүзеге асырады:
өз еңбегінің арқасында материалдық және материалдық емес құндылықтарды
өндіруші және белгілі бір табыс алушы жұмысшылар;
кәсіпкерлік салада қызмет етуші шаруашылық субъектілері, капитал
иелері.
Салықтық төлемдер, жарналар және басқа да төлемдердің есебінен
мемлекеттің қаржы ресурстары қалыптасады. Салықтардың экономикалық мазмұны,
осылайша, мемлекеттік қаржыны қалыптастыру бойынша шаруашылық субъектілері
мен азаматтардың, бір жағынан, және мемлекеттің, екінші жағынан, арасындағы
өзара қарым-қатынастардан көрініс табады[10].
Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың тиісті тұтқаларына иек
артады. Осындай тұтқалардың бірі – салықтар болып табылады. Бұл мынадай
себеппен түсіндіріледі: мемлекет экономикалық қатынастарға кәсіпкерлік
қызметті жүргізудің ережелерін анықтайтын нормативтік актілер ғана шығару
арқылы ғана емес, сонымен қатар шаруашылық субъектілернен олардың
қарамағындағы мүліктің бір бөлігін тікелей қайтарымсыз негізде алу арқылы
да араласа алады. Рас, кәсіпорындардан алынған табыстың бөлігін мемлекет
қайтадан шаруашылыққа қайтарады, алайда басқа салаларға және халықтың
әлеуметтік топтарына. Осылайша, салықтар ішкі жалпы өнімді және ұлттық
табысты бөлуде маңызды роль атқарады.
Жалпы ішкі өнімді бөлу және қайта бөлу барысында салықтардың фискалдық
және ретеуші функциялары жүзеге асырылады. Мемлекет өзінің табыстарын
қалыптастыра отырып, экономикаға мақсатты ықпал етеді.
Қаржы ресурстарымен қамсыздану себебін жетекшілікке ала отырып,
мемлекет салықтар арқылы қаражаттардың барынша үлкен көлемін жұмылдыруға
тырысып бағады. Бұл бағытта ол кейде тіпті салық төлеушіге қарай ашық
әділетсіздікке де баруы мүмкін: оның қолайлы ұдацы өндірісіне қажетті
ресурстарының бір бөлігін алу, салық ауыртпалығын табыстар мен мүліктердің
шын иелерінен оның өндірген тауарлары мен қызметтерін тұтынушыға аудару,
қосарланған салық салуға жол беру және сол сияқты.
Нарықтық экономика жағдайларында мемлекет, әдетте, ұдайы өндіріске
айтарлықтай тікелей қатыспайды, ол өзінің орнын бұл процесте тікелей тауар
өндірушілере береді. Осылайша, оның қаржылық қызметі жасалған байлықты
(өндірілген өнімді) бастапқы бөлу саласынан қайта бөлу саласына ауысады.
Демек, осы арқылы мемлекет қаржысының төменгі өндірістік буындағы
жағдайларға тәуелді болып қала береді. Мысалға, әкімшілік экономика
жағдайларында мемлекеттік меншік құқығын пайдалана отырып кәсіпорындардан
өндірілген құнның немесе өнімнің айтарлықтай үлкен көлемін алып, содан
кейін жетіспей жатқан өндірістік қажеттіліктерді дотациялар, негізгі
құралдар мен айналым қаражаттарына салымдар және басқа да мемлекеттік
қаржыландыру формалары арқылы толтыруға болатын еді. Ал нарықтық
шаруашылықтың өз заңдары бар, олар кәсіпорындарды мемлекеттік қаржылық
асыраудан босатуды қаже етеді, сәйкесінше оның өндірген құнының немесе
өнімінің тек ұдайы өндірістік базадан асып түсетін (мемлекеттің қөзқарасы
бойынша) бөлігі ғана мемлекет пайдасына алынуы тиіс.
Салық салудың экономиалық табиғатын және ішкі мазмұнын қарастыра
отырып, біз салықтарды тұтас объект ретінде қарастырдық. Бұл мағынада
салық деген жалпы ұғым ғылыми астракция болып табылады. Практика жүзінде
экономиканы, бірінші кезекте шаруашылық субъектілерінің қызметін,
мемлекеттік реттеу салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Салық жүйесі дегеніміз – бұл мемлекетте жиналатын салықтардың, сондай-
ақ оларды ұйымдастырудың формалары мен әдістерінің жиынтығы болып табылады.
Салық жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі мемлекеттік экономикалық реттеудің
нақты құралы болып табылады[11].
Салық жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі мемлекеттік реттеудің нақты
құралы болып табылады. Салықтардың экономикаға ықпалы тікелей емес, жанама
түрде болады. Жалпы ішкі өнімді және ұлттық табысты қайта бөлу құралы
ретінде олар әрекет етіп тұрған тенденциялардан, экономикалық өсімнің
пропорциялары мен қарқындарынан экономикаға біршама кеш ықпал етеді.
Салықтардың кері байланыс принципі салықтық реттеудің тиістіі шараларын
уақытында қолдану жағдайларында ғана тиімді бола алады. Дегенмен де,
салықтар экономиканың дамуының маңызды құралы болып табылады, қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымына белсенді әсер етеді, мемлекеттің аймақтық даму
деңгейін теңестіру, артта қалған аймақтардың экономикасын көтеруді жылдам
ынталандыру және әлеуметтік саланы қолдау үшін қолданыла алады.
Экономиканың дамуына салықтардың құрылымы, сонымен қатар салықтық
саясатты жүзеге асыру барысындағы нақты тарихи кезеңдерде мемлекеттің
шешуге тырысатын міндеттері үлкен әсер етеді.
Мемлекеттің салықтардың фискалдық функциясын қолдануға бағытталуы макро
деңгейдегі салықтық реттеуді күшейтеді, өйткені жалпы сұраныстың
құрылымының, ал кейбір жағдайларда оның көлемінің де өзгерісіне алып
келеді. Дәл осы бағытта халықтың төлем қабілеті бар сұранысын төмендете
немесе арттыра отырып, экономикаға қосымша салық салудың кеңеюі әсер етеді.
Эконмикалық процестерді реттей отырып, мемлекет тауар өндірушілердің
экономикалық мүдделеріне ықпал ету барысында табыстарға салынатын салықты
қолданады.
Сонымен, жоғарыдағыларды ескере келіп айтатын болсақ, салық жүйесі
мемлекет бекіткен және орталықтандырылған жалпы мемлекеттік қаржы қорын
құру мақсатындағы жиналатын салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің,
сонымен қатар оларды жинау принциптерінің, амалдарының, әдістерінің,
формаларының және салық қызметі органдарының жиынтығы болып табылады[12].
Салық салу жүйесінің қалыптасу заңдылықтары экономикалық қатынастардың
принциптері мен қызмет ету ережелерін анықтайды. Салық
ШЖН-МБ-00204-001
салудың дұрыс қалыптаспаған принциптері себеп-салдарлы байланыстарды
бұрмалайды, салық салу жүйесінде субъективтілік элементтерінің пайда боуына
және бүкіл әлеуметтік-экономикалық жүйенің тұрақсыздығына алып келеді.
Осыған байланысты салық салу принциптерін қалыптастыруды және енгізуді
салық салу жүйесін қалыптастыруды нарықтық өзгерісер жағдайында салық
жүйесінің тұрақтылығкын қамтамасыз ете алатын салық салу саясатын
қалыптастыру заңдылықтарымен сәйкес жүргізу керек. Салық салу жүйесінің
қалыптасуының жалпы экономикалық дамудың сандық және сапалық
параметрлерімен байланысының объективті қажеттіліктерін сипаттайтын
принциптерге сәйкес құрылған салық жүйесі қолданыстағы салық жүйесінің
теріс нәтижелерін төмендетуге немесе жоюға мүмкіндік береді. Салық жүйесін
қалыптастыру, сондай-ақ, ішкі жағдайларға, даму ерекшеліктеріне және әрбір
елдің экономикалық мүдделеріне сүйенеді, яғни спецификалық ерекшеліктерді
ескереді.
Қазақстан тарихи жағдайларға байланысты бұған дейін капиталистік
қатынастарды бастан кешірмеген болатын. Тәуелсіздік алумен және нарықтық
экономикаға көшумен республикамыз өзінің дербес қаржылық-несиелік,
бюджеттік-салықтық саясатын, тарихи және экономикалық өзгерістердің
ықпалымен қалыптасқан саясатын қалыптастырып келеді. Осындай жағдайларда
Қазақстан үшін салық салу жүйесінің қалыптасу және қызмет ету тәжірибесін,
принциптерін зерттеу және игеру өте көкейтесті мәселе. Бұл ұлттық салық
саясатын дайындауда объективті экономикалық заңдылықтарды барынша толық
ескеру қажет екендігіне куә болады. Сонымен қатар, әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, аталған мәселелерді шешуде негіз болатындар – экономикалық
өсімнің параметрлері, болжамды салықтық потенциал және оны қолдану деңгейі,
дайындалған салық жүйесінің үлгісінің ұдайы өндіріс процесіне әсерінің
схемасы үздіксіз дайындалуда және жетілдірілуде.
Салық жүйесінің қандай болу керек екенін түсінсек, мемлекетіміздің
салықтық заңнамасының жетістігі де жоғары блмақ. Салық жүйесі мынадай
талаптарға жауап беруі тиіс:
салық жүйесінің тұрақтылығы;
салықтарды жинау механизмінің реттелгендігі (бұл салықтардың уақтылы және
толық төленуін бақылауды оңайлатады);
өндіріс факторларын емес, соңғы өнімді жеңілдету. Салық реформасының
мәселесі өндірістік инвестицияларды ынталандыру мәселесімен тығыз
байланысты. Бұл байланыс салықтық және несиелік саясат барысында
өндірістегі инвестицияларды ынталандыратын жеңілдіктер мен басқа да шаралар
қалыптасатындығымен түсіндіріледі;
жергілікті және жалпы мемлекеттік салықтардың субординациясы. Жалпы
мемлекеттік және жергілікті салықтардың саласын шектеу, әкімшілік
ШЖН-МБ-00204-001
иерархияның барлық деңгейлерінің ресурстарының қалыптастырудағы
субъективтілік олардың дамуын дербес басқарудың кепілдігі болып табылады);
заң алдындағы барлық салық төлеушілердің теңдестігі, салық саясатының бір
тектілігі;
салық жүйесінің қарапайымдылығы (нақты қарапайымдандыру жолы – салық
саясатын жекелеген салық төлеушілердің қажеттіліктерінен экономикалық
мәмілелер мен әрекеттердің басым бөлігін қамтитын жалпы ережелерге қарай
бейімдеу).
Салық кодексінде Қазақстан Республикасында салық салудың мынадай
принциптері бекітілген.
Салық салудың міндеттілік принципі. Салық төлеуші салықтық заңнамаға сәйкес
өзінің салықтық міндеттемелерін толық көлемде және бекітілген мерзімде
орындауға міндетті.
Салық салудың анықтылық принципі. Салықтар мен Қазақстан Республикасының
бюджетіне міндетті басқа да төлемдер анықталған болуы тиіс. Салық салудың
анықтылығы салықтық заңнамасында салық төлеушінің міндеттемелерінің
негіздері мен пайда болу тәртібі, орындалу және тоқтату тәртібі орнатылуы
тиіс.
Салық салудың әділеттік принципі. Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жекелеген сипаттағы салықтық
жеңілдіктерге жол берілмеуі тиіс.
Салық жүйесінің біртұтастық принципі. Салық жүйесі Қазақстан
Республикасының барлық аймақтарында барлық салық төлеушілері үшін бірдей
болып табылады.
Салықтық заңнаманың жариялылық принципі. Салық салу бойынша сұрақтарды
реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануы тиіс.
Салықтардың және салықтық сипаттағы алымдар мен төлемдердің тізімі
Қазақстан Республикасының Салық кодексімен бекітіледі және 9 салық түрлерін
қамтиды:
Корпоративтік табыс салығы;
Жеке табыс салығы;
Қосылған құн салығы;
Акциздер;
4-1) Экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын ренталық
салық;
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
Әлеуметтік салық;
Жер салығы;
Көлік құралдары салығы;
ШЖН-МБ-00204-001
Мүлік салығы.
Негізгі салық түрлерімен қоса Қазақстан Республикасының салық жүйесі
алымдардың 12 түрін және төлемдердің 9 түрін, сонымен қатар мемлекеттік
баждарды және кедендік төлемдерді қамтиды.
Салық жүйесін зерттеудің себептерінің бірі – қазіргі кезде
Қазақстандағы кәсіпорындардың көпшілігі диверсификацияланған, яғни бірнеше
салаларда қызмет етеді және көп кәсіпті бола отырып, жалпы ортақ белгілерге
ие, яғни оларды бір уақытта өңдеуші, сауда, қызметтер саласына немесе ауыл
шаруашылығы саласына жатқызуға болады. Бұл салық төлемінің субъектісінің
қызмет түріне және салық объектілерін байланысты түрлі ұйымдар үшін салық
салу ерекшеліктерін білуді қажет етеді. Мұндай жағдайдың өзектілігі сондай-
ақ, тиісті салалық нормативтік құжаттардың жоқтығымен де негізделеді,
өйткені әрбір саланың өзіне тән спецификалық ерекшеліктері бар.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе айта кету керек, жалпы ғылыми
принциптердің, республикамыздың экономикалық даму ерекшеліктерін
сипаттайтын салық жүйесін құрудың ережелерінің және принциптерінің
талаптарына сәйкесі құрылған салық жүйесі нарықтық қатынастарды қозғаушы
және дамытушы күш болып табылады.
1.2 Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары және
түрлері
Баршаға белгілі, салық жалпыға міндетті сипатқа ие. Кез-келген қоғаның
әлеуметтік-экономикалық дамуы салықтардың мынадай қоғамдық мүдделерді
қамтамасыз етуімен байланысты:
халықты әлеуметтік қамтамасыз ету;
мемлекеттік қауіпсіздік қабілетін қамтамасыз ету;
ірі ауқымдағы ғылыми зерттеулерді жүргізу;
төтенше, күтпеген оқиғалар үшін жалпы мемлекеттік резервтер құру;
Қазақстан-2030 және басқа да стратегиялық бағдарламалардың орындалуын
қамтамасыз ету.
Мұндай мемлекеттік шаралар үшін азаматтардың төлеуге дайын болуын
қамтамасыз ету үшін мемлекеттің түрлі бағдарламаларын және әрекеттерін
жүзеге асыруға кеткен ресурстар туралы ақпараттарға еркін қол жеткізу
құқығын енгізу қажет. Сонымен қатар бұл халықта салықтық мәдениетті оятуға
септігін тигізеді.
Қазақстанның салық жүйесі кәсіпкерлікті дамытуға қабілеті жететіндей
тиімді ұйымдастырылуы тиіс. Кәсіпкерлік мемлекеттің стратегиялық бағыттарын
жүзеге асырудың негізгі құралдарының бірі болып табылады.
ШЖН-МБ-00204-001
Кәсіпкерлікті қолдау елімізде мемлекеттің дамуының өзекті бағыттарының бірі
ретінде анықталған.
Салық жүйесі тұрақты болуы тиіс. Салықтық заңнамаға үнемі өзгерістер
мен толықтырулар енгізу, салықтық қатынастардың субъектілерінің
реніштері, бюджеттік жетіспеушілік мәселелері қазіргі салық жүйесінің
қоғамымыздың экономикалық және саяси дамуын және қоғам санасының деңгейін
толық көлемде көрсете алмайды.
Демек, салық салудың қолайлы нәтижелерін қамтамасыз ету – күрделі
мәселе, оның шешілуі негізінен объективті және субъективті факторларға
байланысты. Осыдан келіп шығатын салықтық заңнаманы бұзушылықтардың және
салықтан жалтару әрекеттерінің де объективті және субъективті себептері
бар. Сонымен қатар, мемлекет үшін субъективті болып табылатын себептер
кәсіпкерлер үшін мейлінше объективті болып табылады. Салық салу кәсіперлер
мен халықтың экономикалық және саяси санасының шынайы бейнесі болып
табылады.
Еліміздің экономикасында белсенді жүргізіліп жатқан өзгерістері кезінде
салық жүйесіні өзіндік үлгісі қалыптасып үлгерді. Сонда-да, қазіргі
салықтық реттеуден тек мемлекет пен бюджеттің мүдделерін ғана емес, сонымен
қатар салық төлеушілердің де мүдделерін ескеретін көзқарас талап етілуде.
Дәл осы кәсіпкерлік қызметтің субъектілер салықтық қатынастардың
жеткіліксіз реттелгендігімен байланысты мәселелердің ауыртпалығын өз
мойнымен көтереді. Экономиканың даму деңгейіне сәйкес салық жүйесінің жаңа,
осы даму кезеңдеріне сәйкес мәселелері қалыптасып келеді[13].
Салық жүйесінің және салықтық заңнаманың көзге көрінетін жетістіктеріне
қарамастан, бірқатар сұрақтар әлі де болса жан-жақты, мемлекет деңгейінде
қарастыруды қажет етеді. Атап айтар болсақ, салық салу базасын анықтау үшін
шығындарды анықтау, табыстар мен шығындардың есебін жүргізу секілді
сұрақтар әлі күнге дейін өз шешімін таба алмай келе жатыр.
Салықтан жалтару әдетте салық объектісін жасыру, салық базасын
төмендету секілді басқа да жолдармен салық органдарына табыстардың немесе
мүліктің бір бөлігі туралы мәлімет беруден бас тартуға келіп тіреледі.
Қазақстан билік органдары тарапынан жіберілген кемшілік пе әлде қателік пе,
алайда олар мұндай жағдайларды айтарлықтай қылмыс деп танымай, жәй ғана
әкімшілік заң бұзушылық ретінде қарастырады. Салық төлеуден жасырыну
әрекеттерімен салық органдары айналысады, олар, әдетте, сот процесінде
қарастырылмайды. Мұндай әкімшілік заң бұзушылықтар үшін жәй айыппұлдармен
немесе салықтарды өндіріп алумен ғана жазалайды.
Салықтан жалтару жағдайларында мемлекет салық органдары арқылы
келесідей шараларды қолданады:
оперативті жауап қайтару шаралары: банктік шоттар бойынша операцияларды
тоқтатып қою, қаржылық-несилік ұйымдардағы қаржы қаражаттарын тұтқындау;
қаржылық-құқықтық санкциялар: төленбеген салық сомасын толық өндіріп алу,
табысты жасырғаны үшін айыппұл, қаржылық және салықтық құжаттаманы
ұсынбағаны үшін айыппұл, салықтық төлемнің мерзімін кешіктіргені үшін
өсімпұлдар, сондай-ақ жасырылған бүкіл мүлікті тәркілеу мүмкіндігі;
әкімшілік жауапкершілік шаралары: салықтық заңнаманы бұзғаны үшін
кәсіпорындардың лауазымды тұлғаларына және азаматтарға айыппұлдар салу;
қылмыстық жауапкершілік шаралары: заңмен бекітілген мөлшерде айыппұлдар
салу, бас бостандығынан айыру, түзету жұмыстары, мүлікті тәркәлеу және
т.с.с.
Сонымен қатар, Қазақстанның Салық кодексінде Салықтық міндеттемені
мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары деп аталатын №49 бабы жалпы салық салу
практикасына сәйкес салықтық міндеттемені өндіріп алудың мынадай тәртібін
қарастырады:
банктік шоттардағы ақша қаражаттарының есебінен;
қолма-қол ақшалардың көмегімен;
дебиторлардың қарыздары есебінен;
салық төлеушінің қарамағындағы мүліктерді сату есебінен;
мәжбүрлі ациялар эмиссиясы есебінен.
Сондай-ақ, қалыптасқан салық жүйесіне қарсылық білдіру әкімшілік заң
бұзушылық деп саналады. Өз кезегінде, Қазақстан Республикасының басқа да
заңнамаларында мұндай заңға қарсы әрекеттер үшін әкімшілік және қылмыстық
жауапкершіліктер қарастырылады. Жауапкершілік жүктелетін әкімшілік заң
бұзушылықтардың тізімі 1 кестеде берілген.
1 кесте – Қазақстандағы әкімшілік салықтық заң бұзушылықтар
№ Заң бұзушылық түрлері
Салықтық есепке тұру мерзімін бұзу
Салық салу объектісінің есебін жүргізбеу немесе оның есебін заң бұзу
арқылы жүргізу
Салық салу объектілерін жасыру
Салықтық декларацияны уақытында немесе мүлдем ұсынбау немесе
салықтық декларацияға бұрмаланған мәліметтерді енгізу
Салықтарды және басқа да міндетті төлемдерді дұрыс есептемеу
Заңды және жеке тұлғалардың табыстарынан табыс салығын дұрыс ұстамау
Салықтардың және басқа да міндетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Салықтан жалтаруға әлеуметтік-құқықтық сипаттама
1.1 Салық жүйесі криминологиялық зерттеу объектісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Салықтан жалтаруға криминологиялық сипаттама
2.1 Салықтан жалтарудың қозғалысы, өсу жағдайы,
құрылымы ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Салықтан жалтарудың негізгі себептері мен
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Қылмыскердің
тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..32
2.4 Салықтан жалтарудың алдын алудың ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..37
3 Салықтан жалтарғаны үшін қылмыстық жауапкершілік
3.1 Қылмыстың объективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.51
3.2 Қылмыстың субъективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
3.3 Салықтан жалтарғаны үшін қолданылатын жаза
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
9
Кіріспе
Еліміз әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа кезеңіне көше бастады.
Осыған байланысты республикадағы барлық салық органдарының алдында да үлкен
міндеттер тұр. Оның ең бастысы, мемлекеттік салықтың барлық көздерін ұтымды
пайдалану арқылы ұлттық қазынаны толықтыру. Нарықтық қатынас кезеңінде
салық жүйесі мемлекеттің экономикалық дамуының бірден-бір механизмі болып
табылатындықтан салық органдарына да үлкен күш түсіп отыр. Салықтық
қылмыстардың алдын алу шараларында да салық органдары өз белсеңділігін
танытпайынша халқымыздың әлеуметтік жағдайының жақсаруы да шешімін
таппайтын мәселелердің қатарында қала бермек. Сондықтан салықтық бақылауды
межелі түрде ұйымдастырған ғана экономикалық қылмыстардың ішіндегі ең
күрделісі салықтық қылмыстардың алдын ала отырып, мемлекетіміздің
экономикасы дамуының жаңа белестеріне көтерілетініміз анық. Осы орайда
мемлекеттік салықтық бақылауға терең тоқтала кеткенді жөн көріп отырмыз.
Осы жөнінде депутат Гүлжан Қарақұсова:
Үлкен бір мәселе – салықтық бақылау мен салықтық заңдылықтар жөңінде.
Мемлекет басшысының әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қосылу туралы
тапсырмасының орындалуы үшін салық заңнамасы мен басқаруды түбірінен
жетілдіру мақсатында жаңа салық кодексі қабылданғаны дұрыс болды,-дей келе
–біздерге депутаттарға көлеңкелі экономиканы азайту дегеніміз-салық салу
процедурасын ықшамдау. Шын мәнінде, оны салық төлеушіге салықты төлемей
басын ауыртқаннан гөрі, оны төлеген пайдалы болатындай аса қарапайымда
жеңіл жасау керек екендігі қазіргі нарық риногы дәлелдеп берді., деген-ді.
Қалай десек те мемлекеттік бақылау түрлері соның ішінде мемлекеттік қаржы
бақылауы терең зерттелетін дүниелердің бірі екендігін айта кеткен жөн.
Мемлекеттік саяси, экономикалық және әлеуметтік қайта құрулар сәйкес
ережелермен бекітілуі тиіс. Осы орайда салық бақылаушының мақсатын мына
топтарға бөліп қарастыруға болады:
1) салық заңдарын бұзушылық фактілерді немесе салықтық құқықтық
қатынастарда қатысушының өз міндетін орындалуын анықтау;
2) айыптыларды анықтау және оларды заіда бекітілген жауапкершілікке
тарту;
3) салық заңын бұзушылықты жою;
4) қарыздарды өндіру бойынша шаралар қолдану жөңіндегі мемлекеттің
метериалдық пайдасын қорғау;
5) салық заңын орындалуын қадағалай отырып, салықтық қылмыстардың
алдын алу салықтық бақылау
Адамзат тарихындағы көне даму ережелері бүкіл адамзат бірлігі мен
тұтастығын сақтайтындай әмбебап категория бола алмайды. Өз кезегінде ол,
экономикалық теңсіздікті тудырып, жұмыссыздықты арттырып, адамзат
қауіпсіздігіне нақты экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және саяси
қауіптердің пайда болуына жағдай жасайды. Қоғамымыздағы күйзелістерді
жоюдың нәтижесінде қоғамда нақты өзгерістердің қалыптасатынына тағылымы
терең тарихымыз куә, энергия тапшылығы туындаған ұлы депрессия
кезеңінде де дәл осылай болған, ол энергиялық ресурстарды реттеп, бүгінде
жаңа қаржы жүйесіне өз септігін тигізеді. Оның мәнісі мынада: дамушы
елдерден капитал мен инвестицияның құйылуын қалыптастырады, қарыздардың
өсуіне жол бермейді; жемқорлықпен күреседі.
Әлем мемлекеттерінің даму деңгейі әркелкі болатынына қарамастан кез-
келген елде қаржы-несие саласындағы қылмыстар жиі кездеседі. Материалды
байлыққа ұмтылыс заңсыз әрекеттерді тудыратыны даусыз. Экономикалық
қылмыстардың адамзат пайдасына жасалынатын басқа қылмыстардан өзгешелігі
оның қоғам мен кез-келген мемлекет құрлымының негізін салатын
субъектілермен экономикалық сондай-ақ кәсіпкерлік қызметтерді жүзеге асыру
барысында туындайтын қоғамдық қатынастар болуында.
Экономикалық қатынастар заңсыз жолмен табылған кіріс бола тұра заңды
кәсіпкерліктегідей пайда, кіріс табуды көздейді. Мұндай заңсыз әрекеттер
екі түрлі әдіспен жүзеге асады: біріншісі, заңсыз іс-әрекеттердің көмегімен
заңсыз кіріс түсетін легалды кәсіпкерлік қызмет (салықтан жалтару);
екіншісі, заң тиым салған легалды кәсіпкерлік қызметпен толықтырылады
(есірткі, қару-жарақ, адам сату және тағы басқа). Бұл – криминалды
экономикалық қызмет түрлері. Экономика саласындағы қылмыстар экономикалық
игіліктерді заңсыз иемдену актісі болып табылады. Мұнда тек белгілі бір
кәсіп иесі табатын экономикалық пайда көзі ғана емес, экономикалық қылмыс
субъектілерінің иемденген пайдасы жөнінде айтылмақ. Экономикалық
қылмыстардан меншікке өте көп шығын келетіні айдан анық. Мысалы; АҚШ
Экономикалық комиссия Конгресінің Бірлестігі мамандарының зертеу нәтижелері
экономикалық қылмыстан ұлттық экономикаға келетін жылдық шығынды 44
миллиард долларға тең келетінің көрсетті [1, 69 б]. Швед криминологтары
салық қызметі органынан жасырылатын кірістердің сомасы ұрлықтан 10 есе көп
деп есептейді[2, 29 б.]. Ұрлықпен салыстырғанда салықтық қылмыстар үшін
қылмыстық жауаптылыққа тартылатындардың саны да 30 есеге кем болатыны да
бұл саладағы қылмыстардың күрделілігін тағы да дәлелдей түспек. Демек,
экономикалық, әсіресе салықтық қылмыстарды ашу, қылмыскерді жауапқа тарту
да өте қиын болғаны.
Экономикалық қылмыстардың мынадай белгілерін атап өтуге болады:
– экономикалық, кәсіпкерлік қызмет салаларында қылмыстардың жасалынуы;
– уәкілеттігі шегінде экономикалық (кәсіпкерлік) қызметті тікелей
атқару процесі туындайды;
– кәсіпкерлік (бизнес), экономикалық қызмет субъектілерімен
қылмыстардың жасалуы;
– экономикалық қызметті жүзеге асыру процесінде экономикалық
игіліктерді иемдену үшін криминалды әдістердің пайдаланылуы;
– қол сұғу объектілірінің айрықша болуы және көптілігі;
– жариялы және типті қылмыстар болуы;
– қылмыстық әрекеттердің жасырын жасалынуы;
– Пайдакүнемдік сипаттың басым болуы;
– көбіне қасақаналықпен жасалынады;
– көп қылмыстарға алаяқтық тән;
– жәбірленушінің жариялана бермеуі;
– жәбірленушімен тікелей байланысқа түспеуі;
– кәсіпкерлер институтының жоғары әлеуметтік мәртебеге ие болуы,
қоғамның оған сенім артуы, мұны құқық бұзушы кәсіпкерлердің пайдалануы,
қылмыстық әрекеттерін іске асыруда қолдануы.
Мамандар жылына экономикалық қылмыстардан мемлекетке келетін зиянды
оннан аса миллиард теңгеге бағалап отыр. Атап айтсақ, экономикалық
қылмыстар Республикадағы тіркелген барлық қылмыстардың 10%-ын құрайды. Егер
статистикалық деректерге сүйенетін болсақ, 1998 жылы жалпы қылмыстардың
саны – 142100, оның – 7735-і экономикалық қылмыстар, 1999 жылы – 139431,
оның 7686-ы – экономикалық қылмыстар, 2000 жылы жалпы қылмыстар саны –
150790, Қазақстан Республикасында экономика саласында – 15609 қылмыстық іс,
2001 жылы жалпы қылмыстар саны – 152168, экономикалық қылмыстар – 14741,
2002ж. жалпы қылмыстар саны – 158780, оның 15099-ы экономикалық қылмыстар,
2003ж. жалпы қылмыстар саны – 138980, оның 12682-і экономикалық қылмыстар,
2004ж. жалпы қылмыстар саны –143550, оның 10032-і экономикалық
қылмыстар, 2005ж. жалпы қылмыстар саны – 146347, оның 8832-і экономикалық
қылмыстар, 2006ж. жалпы қылмыстар саны – 141082, оның 8178-і экономикалық
қылмыстар, 2007ж. жалпы қылмыстар саны – 185252, оның 8199-і экономикалық
қылмыстар, 2008ж. жалпы қылмыстар саны – 185661, оның 9155-і экономикалық
қылмыстар, 2009ж. жалпы қылмыстар саны – 195440, оның 9211-і экономикалық
қылмыстар.
Елдегі жаңа экономикалық қылмыс нысандары мен тағы басқа экономика
саласындағы қылмыстардың өсуіне, мемлекеттегі ұлттық өнімнің өсуі себепші
болып отыр. Осы заңсыз қол сұғушылықтарға қарсы күрестің қиындығы сол,
қазіргі күндегі нарықтың тез дамуына нормативтік құқықтық база мен құқық
қолдану тәжірбиесі барлық экономикалық қарым-қатынастарға жауап бере
алмайды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда жасалған
экономикалық қылмыстарға баға бере отырып, белгілі бір кезеңдерде жекелеген
қылмыс түрлерінің өсіп отырғанына көз жеткізуге болады [3, 13-14 б].
1990-1993 жылдары экономикалық опреацияларды заңсыз жүзеге асыра
отырып, мемлекеттік мүлікті талан-таражға салу.
1993-1995 жылдары акциздендірілетін тауарлар контрабандасы мен
Үкіметтің кепілдік етумен қарыз алудағы құқық бұзушылықтар, кіші
жекешелендіру және қаржы несие салаларындағы құқық бұзушылықтар.
1995-1997 жылдары кіші жекешелендіру саласында лауазым тұлғаларының
қызмет бабын теріс пайдалануының арқасында банкроттықтың заңсыз
механизмдерінің пайда болуы, экспортты-импорттық операцияларды орындау
барысындағы құқық бұзушылықтар, несиеге алынған қаражаттарды қолданудағы
заңсыз іс-әрекеттер, заңсыз сауда айналымы, капиталды мемлекеттен заңсыз
шығару, біркүндік фирмаларды құру;
1997 жылдары әдейі банкроттау механизмі арқылы салықтан бас тарту,
контрабанда, сондай-ақ экономикалық контрабанда, несиелік берешекті өтеуден
әдейі жалтару;
- акцизделетін тауарларды өндіру және өткізу барысындағы заңсыздықтар,
заңсыз кәсіпкерлік қызмет түрлерінің өсуі, экономика саласында қызметтік
өкілеттілікті теріс және асыра пайдалану іс-әрекеттері;
- 2001-2003 жылдары салықтан бас тарту. Шетел ақша айналымындағы
қаражатты шетелден қайтармау, жалған және әдейі банкроттық, акцизделетін
тауарларды заңсыз өндіру және өткізу, бюджеттік қаражатты және несиені
мақсатсыз пайдалану, алаяқтық, монополистік іс-әрекеттер және
бәсекелестікті шектеу, заңсыз жолмен алынған ақша қаражаттарын немесе өзге
мүлікті заңдастыру.
2000 жылы қаржы полициясы республика бойынша 12930 қылмыстық іс
қозғаған. 6514 салық және әкімшілік заңнаманы бұзу тіркеліп, заңсыздықтың
алды алынды. 662 млн. 815,2 мың теңге сомасына акциздендірілетін тауар
тәркіленіп, әкімшілік жауаптылыққа 11006 тұлға тартылды. 74 млн. 928,2 мың
теңгеге әкімшілік айыппұл салынған. Өндірілгені 60 млн. 656 мың теңге. 213
заңсыз алкогольді өнім шығаратын цехтар тәркіленген.
Ал 2008 жылы болса, 13712 қылмыстық іс қозғалған. 7 млрд. 027 млн. 374
мың теңге салыққа және басқа міндетті төлемдер қосылды. Өндірілгені 6 млрд.
176 млн. 746,7 мың теңге.
Зерттелу тақырыбының өзектілігі. Салықтық қылмыстар залалды шығыны мен
келтірілетін зияны жағынан экономикалық қылмыстардың қатарында ерекше
сипатқа ие. Сондай-ақ мемлекетіміздің қауіпсіздігіне де нұқсан келтіретіні
де шындық. Одан бюджеттің негізгі қаржы көзін құрайтын бөлігіне келіп
түсетін ақша құралдарының каналы тоқтатылады. Мемлекеттің салиқалы салық
саясатына тосқауыл жасалынып, бәсекелестіктің алғы шарттары толығымен
жойылады. Ал, кәсіпкерлер арасындағы бәсекелестік жойылған жағдайда
нарықтың заңдылықтары бәсеңдейді. Бұдан ұлттық экономикамыздың ақсандап
қалатыны айтпаса да түсінікті. Ал, салық төлемейтіндерге тауар және қызмет
нарығында мұндай жағдай өте тиімді-ақ. Бюджеттегі ақша қаражатының
тапшылығын алдыменен еліміздегі әлеуметтік салаға, мәдениеттің өркендеуіне,
экономия, ғылыми саласына, армия құқық қорғау органдарын қаржыландыруға
кері әсерін тигізеді, әлеуметтік қиындықтар мен саяси тұрақсыздыққа жол
береді. Сонымен қатар, салықтық қылмыстардың қауіптілігі салық салынатын
объектілерді заңсыз жасырып, ұйымдасқан қылмыстылықтың экономикалық базасын
күшейтеді де көлеңкелі кәсіпкерлікке сара жол бастайды деп пайымдауға
болады.
Экономикалық теория курсы бойынша және өз мемлекетіне қызмет етуінің
өмірлік тәжірбиесіне орай, салық жүйесі дегеніміз заңға сәйкес халықтан
бюджетке мәжбүрлік түрде төлем түрінде алынатын нақты ақша сомалары
түрлері болып табылады. Мұндай әрекеттерді мемлекеттің өз функцияларын
қамтамасыз етуі мақсатында атқаратынымен түсіндіруге болады. Заңдылық
сақталатын мемлекетте ел қамын жеген, салауатты әрбір азамат салықтың заңды
түрде жиналуына еш күмән келтірмейді, керісінше салықтың бюджетке дер
кезінде түсуін, салық жүйесінің тиімді жолдарын іздеуді басты назарға
алады. Өндіріс ревалюциясы тұсында Адам Смит салық жүйесінің тиімділігіне
баға беруге алғаш қадам жасаған.
Кезінде салықтарды жинау икемді тәсілдерін қолдану қажеттілігі жөнінде
Әмір Темір көрген (Гурхан Тимурленг Гурганджи) өзінің Халықтан кірістер
мен контрибуциялар жинау туралы қаулысында : Алым, салық жинау кезінде
мүмкіндігінше халыққа ауыртпашылық түсірмеу керек және аумақтардағы елді
мекендерге салмақ салуды азайту қажет. Өйткені, халықтың кедейленуі
мемлекеттің қазынасының тапшылығына әкеліп соқтырады, ал мемлекеттік
мұқтаждықтарды өтеуге қажетті қаражаттың болмауы әскери және басқа
күштердің ыдырып кетуіне әкеліп соқтырады, ал жеткілікті, мықты әскердің
және басқа да күштердің болмауы мемлекеттік үкімет билігін, мемлекетті
әлсіретеді деген болатын [4, 9 б].
Мұнан елде жаңа инвестициялық саясатты жүргізетін, жүйелі түрде қайта
құру үстіндегі және сыртқы экономикалық қызметті атқаратын, нарықтық
қатынастарды даму үстіндегі халықаралық сауда ұйымдарына интеграциялауға
бағытталған ҚР Үкіметінің экономикалық реформасы жағдайында салық төлеуші
мен мемлекет мүдделеріне сай, заңсыз жолмен капитал жинау мәселелеріне
қарсы тұратын және заман талабына сай салықтық жүйені құру қажеттігі
туындайды.
Республикамыздың Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына
Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында атты жолдауында
Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті мемлекеттер қатарына қадам
басуы жолындағы негізгі жеті басымдықтарды ұсынылған. Салық саясатына
байланысты: Салық және кеден саясатын реформалау күллі экономикалық жаңару
саясатының маңызды құралы болуы керек. Экономикамыздың жаңа салаларын
әртараптандыру мен дамытуды ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен
соны ілімді тарту мақсатында икемді салық және бюджет саясатын пайдалану
маңызды.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуға тиіс [5,3-4 бб] делінген
болатын. Егер Қаржы Министрлігі Республикалық салық комитетінен алынған
статистикалық деректерге сүйенетін болсақ, ҚР бюджетіне түсетін салықтың
сомасы мынадай: 2001 жылға жоспарланған жалпы салық сомасы 599507827 мың
теңге болса, нақты орындалғаны – 635792004 мың тенге, ал қосылған құнға
салынатын салықтың жоспарланғаны - 72463900 мың тенге, бюджетке нақты
түскені – 159912981 мың теңге, яғни бұл жалпы салықтың 25,2% -н құрайды. Ал
акциздік алымның жоспарланғаны – 23039147 мың теңге, нақты орындалғаны –
21829759 мың теңге, бұл жалпы салықтың 3,4%-н құрайды. 2002 жылы:
жоспарланған жалпы салық сомасы 700090820 мың теңге болса, нақты
орындалғаны – 752784922 мың тенге, ал қосылған құнға салынатын
салықтың жоспарланғаны - 14776461 мың тенге, бюджетке нақты түскені –
175935860 мың теңге, яғни бұл жалпы салықтың 23,4% -н құрайды. Ал акциздік
алымның жоспарланғаны – 22160749 мың теңге, нақты орындалғаны – 25442689
мың теңге, бұл жалпы салықтың 3,4%-н құрайды. Өндірісті дамыту мен кеңейту
мақсатында қосылған құн салығының мөлшерлемесін төмендету қажет деп
санаймыз. 2003 жылы: жоспарланған жалпы салық сомасы 909203203 мың теңге
болса, нақты орындалғаны – 947250886 мың тенге, ал қосылған құнға салынатын
салықтың жоспарланғаны - 218017222 мың тенге, бюджетке нақты түскені
–231337962 мың теңге, яғни бұл жалпы салықтың 24,4% -н құрайды. Ал акциздік
алымның жоспарланғаны – 25220212 мың теңге, нақты орындалғаны – 26986251
мың теңге, бұл жалпы салықтың 2,8%-н құрайды. Өндірісті дамыту мен кеңейту
мақсатында қосылған құн салығының мөлшерлемесін төмендету қажет деп
санаймыз. 2004 жылы: жоспарланған жалпы салық сомасы 1126344674 мың теңге
болса, нақты орындалғаны – 1186137422 мың тенге, ал қосылған құнға
салынатын салықтың жоспарланғаны – 255613611 мың тенге, бюджетке нақты
түскені – 242955365 мың теңге, яғни бұл жалпы салықтың 20,5% -н құрайды. Ал
акциздік алымның жоспарланғаны – 2731995 мың теңге, нақты орындалғаны –
29913099 мың теңге, бұл жалпы салықтың 2,5%-н құрайды. 2005 жылы:
жоспарланған жалпы салық сомасы 1855483082 мың теңге болса, нақты
орындалғаны – 1998313978 мың тенге, ал қосылған құнға салынатын салықтың
жоспарланғаны – 292831666 мың тенге, бюджетке нақты түскені – 343925731
мың теңге, яғни бұл жалпы салықтың 17,2% -н құрайды. Ал акциздік алымның
жоспарланғаны – 34347551 мың теңге, нақты орындалғаны – 30975933 мың теңге,
бұл жалпы салықтың 1,5%-н құрайды. Яғни жалпы салық пен басқа міндетті
төлемдер (салық - 9, алым - 13, төлемақылар – 9, мемлекеттік баж – 1, кеден
төлемдері - 4) түрлерінің ¼ -ін қосылған құнға салынатын салық пен акциздік
алым құрайды.
Атақты ғалымдар мен білікті мамандардың пікірінше, дүние жүзілік салық
жүйесінде төленбеген төлемдердің мөлшері 20-200 % аралығын құрайды.
Салықтық бұзушылық дегеніміз жекелеген заңды және жеке тұлғалардың заңсыз
капитал жинауы нәтижесінде қоғамда әлеуметтік тұрақсызданатын, мемлекеттің
ұлттық қауіпсіздігіне нақты қауіп төндіретін экономикалық қылмыстардың бір
түрі болып табылады.
Ал, салықтық кодекс заңсыз ақша айналымына тосқауыл жасайтын негізгі
инструмент, себебі салық төлеу объектілерін жасыру заңсыз капитал
айналымының нысаны болып табылады. Салық органы қызметкерлерінен алынған
сұрақ жауаптың нәтижесінде, бүгінде Қазақстанда жылына төленуге тиісті
салықтың 40% төленбей қалатыны белгілі болды. Салық қызметі ұйымдарының
тексеруімен тексерілетін объектілірдің орташа есеппен 84%-ында салық
заңнамаларын бұзушылық байқалады.
Салықтан жалтарудың күйі салық түріне, олардың жиынтығына, салық
ставкаларына, салықты бюджетке жинаудың әдісіне де байланысты. Адамдар
мүмкіндігінше салықтан аз жалтаратындай етіп құрастырылған салық жүйесі
ғана тиімді, әрі ішкі құрылымы сақталған бола алады. Бірнеше елдерде
экономиканың сыни талаптарынан өткен салық ставкалары бар. Салық түріндегі
ұлттық байлықтарының төленбеу жағдайы әр елде әркелкі. Гарвард
университетінің профессоры АҚШ экономикалық зерттеу ұлттық қордың
президенті М. Фельдштейн өз еңбегінде, бүгінде АҚШ экономикасы, салық
түріндегі мемлекет жинағы түсімінде әрбір 1 долларға 1 доллар жоғалтады.
Демек, салықтың 50% бюджет қорына түспей қалады. Сонымен қатар, мемлекеттік
қосымша шығындарды жабу үшін салық ставкасын көтергенімен, келетін зиянның
мөлшері 1 долларға 2 доллар тура келеді. Нью-Йорктағы Вирджин
университетінің профессоры Р. Нетцер мен Н. Тидеман да осы пікірді
қолдайды. Олардың есебі бойынша, АҚШ салық жүйесі бюджетке түсетін кірістің
триллион доллар мөлшеріндегі сомадан айырылады, ал Ресейлік салық жүйесі
жаңа салық кодексі қабылданғаннан кейін түсетін кірістің 50 пайызына шығын
алып келеді [6,72-73б].
Қазақстан Республикасы аумағындағы салықтық қылмыстарға мыналар
жатады[7,73-78бб.]:
- 208-бап акцизделетін тауарларды акциздік алым маркасымен
таңбалаудың тәртібі мен ережелерін бұзу, акциздік алым
маркасын қолдан жасау және пайдалану;
- 214-бап кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару;
- 221-бап азаматтың салық төлеуден жалтаруы;
- 222-бап ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару;
Акцизделетін тауарларды акциздік алым маркасымен таңбалаудың тәртібі
мен ережелері бұзған (акциздік алым маркаларынсыз тауарлар өндіріледі,
сақталады, не өткізіледі) кінәлі тұлға лицензиялаудың талаптарын сақтамайды
(ҚР ҚК 190-бабы). Нормалардың бәсекелестігі теориясына сәйкес, лицензиялау
тәртібін бұзғаны-лицензиялаудың тәртібін бұза отырып, акциздік алым
маркаларынсыз тауарлар өндіргені, сақтағаны, не өткізгені үшін қылмыстық
жауаптылықты қарастыратын заңсыз кәсіпкерлік – жалпы, ал акцизделетін
тауарларды акциздік алым маркасымен таңбалаудың тәртібі мен ережелерін бұзу
– арнайы норма.
Соңғы жылдары салықтық қылмыстылық құрылымында біршама өзгерістер
туындады. Салықтық заңнамаларды бұзушылар салықтан жалтару, өнімді
таратудан (жұмыс, қызмет) түскен пайданы жасыру, лицензиясын қаржылық-
шаруашылық қызметтерді атқару, заңсыз кәсіпкерлік түріндегі әдістерді жиі
қолдануға көшті. Салықтық заңнамалардағы тұрақсыздық, мазмұнындағы
кемшіліктер салықтан жалтаруға негізгі себеп болады.
Соңғы жылдардағы технологияның дамуы салықтық қылмыстар қатарының
өсуіне көп мүмкіндіктер береді. Интернеттің жедел дамуы нәтижесінен жеке
тұлғаның мекен-жайы, салық төлеуші тіркелген орнын анықтау да қиын.
Интернет – тауар мен қызметті сатушыдан тұтынушыға берудің жаңа каналы.
Нақты заттарға салық салудан виртуалды тауарлар мен қызметтерге салық салу
мәселелі жағдай. Интернеттің азаматтың ойына келмейтін үлкен көлемдегі
қылмыстардың көзі болу мүмкіндігі бар.
Қаржы полициясы қызметкерлерінің жорамалдарына жүгінсек, салықтық
қылмыстардың негізгі бөлігінің ашылмайтындығына көз жеткіземіз.
Тергеу аяқталған ҚР ҚК 208-бабы бойынша қылмыстық істердің 83%, 221-
бабы бойынша қылмыстық істердің 51%, 222-бабы бойынша қылмыстық істердің
45,5% сотқа жіберіледі. Демек, ҚК 221,222-баптарындағы істердің тек жартысы
ғана сотқа жіберіледі. Яғни, мына сауал орынды туындайды: адамзат әлемді
жайлаған қылмыстылыққа тосқауыл бола алады ма? Адамның өмірге деген бұрынғы
көзқарасы бүгінгі жағдаймен сәйкес пе, рухани байлықтың азаюы байқалады ма?
Қоғамның криминализациалануының себебі бар ма? Қылмыспен күресте заң шығару
базасының алатын орны қандай? Қоғамдық өзгерістер қажет пе және оның
кезектілігі қандай. Осы сауалдарға жауап іздемейтін бірде-бір мемлекет жоқ.
Бұл сауалдарға дайын нақты жауап та бола бермейді, себебі мүмкіндігі аз
алаяқтылылыққа қоғамда дағдылануына іс-тәжірбиеде жол береді. Белгілі
дәрежеде, бұл қылмыстылық әрекетпен күресудің түрлі жолдарын іздеуге
болады. Кейде ол қылмыстың себебін дұрыс анықталмауынан, құқық бұзушылықтың
алдын алу әрекеттерінің координацияланбауынан да.
Салықтық қылмыстармен қылмыстық-құқықтық күрестің тиімділігін айта
отырып, салықтық заңнамаларды қылмыстық құқықтық бұзушылықтың латентті
қылмыс екендігін атап өту керек. Сондықтан да мемлекетімізге бүгінде
мемлекет пен азаматтардың құқықтары мен мүдделеріне қайшы келмейтіндей
қылмыспен күресу шараларын ұйымдастыру басты міндетке айналып отыр. Сондай-
ақ өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосылған құн салығының
мөлшерлемесін төмендету де қажет. Ірі салық төлеушілерден түскен салық
түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы министірлігінің Салық комитетінде
арнаулы бөлім құруды ойластыру керек. Мүдделері қайшы болған жағдайда ол
бөлім тексеру ісіне халықаралық аудиторлық фирмаларды таратады. Аталған
жағдайлар тақырыбымыздың өзектілігін айқындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Еліміздің нарықтық кезеңге көшуіне
байланысты салық жүйесін жетілдіру дамыған елдерден бағыт-бағдар алуға
сәйкес салықтық қылмыстардың алдын алу алдыңғы кезекке шыққан өзекті
мәселеге айналды. Салық – мемлекеттік бюджтеттің негізгі қайнар көзі
болғандықтан, салықтың бюджетке тұрақты, толық көлемде аударылуын
қамтамасыз ету шараларына арнап қалам тартқандардың қатарында ресейлік
ғалымдар Ларичев В. [8]. Кучеров И., Сабитов Р.А., Пищулин В.Г.. Сабитова
Е.Ю. [9] атап өтуге болады. Қазақстанда салықтық қылмыстар, яғни ұжым мен
азаматтың салықтан жалтаруы жөнінде белгілі ғалым Е.І. Қайыржановтың, А.
Айқынбаевтың еңбектерін ерекше атауымызға болады. Алайда бұл еңбекте
салықтық қылмыстарға криминологиялық, қылмыстық құқықтық сипаттама
берілген, салықтан жалтарудың негізгі себептері мен алдын алу шаралары
жүйеленген. Салықтық қылмыстардың қатарында тек заңды тұлғаларға салынатын
салықтан жалтару және азаматтардың салықтан жалтаруы жөніндегі қылмыстар
қарастырылған. Салықтың жекелген түрлері – қосылған құн салығы
мен акциздік алым маркасымен байланысты қылмыстар туралы арнайы еңбектер
жоқ.
Сондықтан, қосылған құн салығынан жалтару және акцизделетін тауарларды
акциздік алым маркасымен таңбалаудың тәртібі мен ережелерін бұзу, акциздік
алым маркасын қолдан жасау және пайдалану, яғни салықтан жалтаруға
қылмыстық құқықтық және криминологиялық баға беру ерекше ізденіс болып
отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Салықтан жалтарумен күресу шараларын
жүйелеу және азаматтың салықтан жалтару және ұйымдарға салынатын салықтан
жалтару және акциздік тауарларды акциздік алым маркаларымен таңбалау
ережелерін және тәртібін бұзу және акциздік алым маркаларын қолдан жасау
және пайдалвану жөнінде қылмыстық нормаларды жетілдіру, зерттеу жұмысының
басты мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: Қойылған мақсатқа жету жолында мына
аталған міндеттерді шешу жоспарланады:
- салықты криминологиялық зерттеу объектісі ретінде зерделеу, салықтың
жекелеген түрлерін ажыратып алу;
- салықтан жалтарудың қазіргі кездегі жай-күйі, өсуі, құрылымы,
қозғалысын анықтау;
- салықтан жалтарудың себептері мен оның шарттарын қарастыру;
- азаматтың салықтан жалтару мен ұжымдарға салынатын салықтардан
жалтару, акциздік алым маркаларын таңбалаудың тәртібі мен ережелерін бұзу,
жалған акциздік алым маркасын жасау және пайдаланудың қылмыс құрамы
белгілерін және аталған қылмыс үшін жауаптылықты талдау;
Зерттеу жұмысының методологиясы мен методикасы: Жоғарыда аталған
міндеттерді атқару үшін магистрлік диссертацияның методологиясы ретінде
диалектикалық заңдарды таным әдістерін қолдандық. Сондай-ақ іздену кезінде
құқықтық, нақты-әлеуметтік, логикалық әдістерді қолдандық және философия
ғылымын ғылым атасы ретінде танып, сүйендік.
Зерттеудің объектісі ретінде салықпен байланысты туындайтын қылмыстық
қатынастар алынады.
Зерттеу заты: қосылған құн салығы мен акцизделетін тауарларға акциздік
алым маркалары, салықтан жалтарудың әдістері, жалған акциздік алым маркасын
жасау, пайдалану, өткізумен күрес мәселелері болып табылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Көрінеу жалған акциздік алым маркасын сату ұғымының орнына
өткізу ұғымын қолдану;
2. Салықтар үшін барлық жағдайда да мүлікті тәркілеу түріндегі қосымша
жазаны қолдану.
Дипломдық жұмысты зерттеудің ғылыми жаңалығына салықтан жалтаруға жеке
дара алғаш рет криминологиялық және қылмыстық құқықтық баға беріліп,
кешенді түрде ғылыми зерттелгендігін жатқызуға болады.
Дипломдық жұмысты зерттеудің теориялық және тәжірбиелік маңызы: Іздену
жұмысын жүргізу барысында қылмыстық құқық және криминология теориялары мен
қағидаларына сүйене отырып, салықтан жалтару мен күресу шаралары жүйесін
құруға және азаматтардың, ұйымдардың кіріс туралы декларациясы мен өзге де
қаржы құжаттарын тапсырмауы, көрінеу кіріс туралы бұрмаланған деректер беру
және акциздік алым маркаларын таңбалаудың тәртібі мен ережесін бұзу және
жалған көрінеу акциздік алым маркасын жасау, пайдалану жөніндгеі қылмыстық
нормаларды жетілдіру жолындағы мақсатқа жеткізудің теориялық іргесін
қалауға талпынған зерттеу нәтижесін құқық қорғау және қаржылық бақылау
органдары, жоғары оқу орнының ұстаздары қолдана алады.
Дипломдық жұмысты зерттеудің теориялық негіздері: Зерттеліп отырған
диссертациялық жұмысты жазу кезінде логика, философия, экономикалық теория,
қылмыстық құқық және криминология, құқықтық статистика, криминалистика, сот
сараптамасы, қаржы құқығы, құқық қорғау органдары ғылым салаларына
жүгіндік. Атап айтсақ: Ашитов З.О., Ағыбаев А.Н., Найманбаев С.М.,
Мухитдинов Н.Б., Басин Ю.Г., Бегалиев Қ.Ә., Жекебаев У.С., Зиманов С.З.,
Исаев А.А., Қайыржанов Е.І., Сартаев С.С., Тілеуғалиев Г.И., Тленчиева
Г.Д., Чукмаитов Д.С., Рогов И.И., Баймаханов М.Т., Сабикенов С.Н., Шайкенов
Н.А., Ағдарбеков Т.А., Өзбек ұлы Сәкен, Сапаргалиев Г.С., Ударцев С.Ф.,
Әбдіров Н.М., Абдрахманов Б.Р., Алауханов Е.О., Ахпанов А.Н., Балиабаев
К.Ж., Бисенов Б.С., Борчашвили И.Ш., Болатов С.Я., Дулатбеков Н.Д., Жакишев
Е.Г., Жүнісов Б.Ж., Исаев А.Н., Карбозов К.К., Қоғамов А.М., Кульжакаева
Р.Б., Кұрманов К.Ш., Мамытов А.М., Мауленов Г.С., Нәрікбаев Н.С., Нұртаев
Р.Т., Нұрғалиев Б.Н., Оңғарбаев Е.А., Поленов Г.Р., Рүстемова Г.Р.,
Төлеубекова Б.Х., Турецкий Н.Н., Уканов К.Ш.
Зерттеудің нормативтік базасы: ҚР Конституциясы, Қазақ ССР-нің, ҚР
қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу кодексі, ҚР Прокуратурасы туралы заңы,
ҚР қаржы полициясы туралы заңы, Салық кодексі және өзге де заңдар
зерттеудің нормативтік базасын құрайды.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі: Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары
мынадай басылымдар мен ғылыми конференцияларда жарық көрген: Салықтық
қылмыстарды алдын ала тергеудегі кейбір мәселелер. Казахстанский журнал
международного права №4(32), Алматы 2008, 78-80б.б; Салықтан жалтару
жөніндегі қылмыстардың алдын алудағы прокурордың ролі. Әуезов оқулары-
8: Ғылыми жетістіктер - өрекениеттің мәдени және экономикалық дамудың
негізідері атты халықаралық ғылыми-тәжірбиелік конференциясының еңбектері,
ОҚМУ, 2010 ж. Ізденіс қорытындылары халықаралық ғылыми конференция
материалдарында және журналда жарияланады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың көлемі талаптарға сай келеді.
1 Салықтан жалтаруға әлеуметтік-құқықтық сипаттама
1.1 Салық жүйесі криминологиялық зерттеу объектісі ретінде
Қазіргі Қазақстанның шаруашылық өмірінде жалған банкроттық, валюталық
және кеден заңнамаларын бұзу банк саласындағы ақша қаражаттарын талан-
таражға салу сынды құқық бұзушылық түрлерінде криминалды экономикалық
қатынастар күн санап өсуде. Уақытында бір реттік сипат алған салықтан
жалтару фактілері соңғы жылдары етек жайғаны байқалады.
Салықтық қылмыстардың қоғамға қауіптілігі жоғары, ол мемлекетіміздің
экономикалық қауіпсіздігіне нұқсан келтіреді. Салық жүйесіндегі қылмыстар
мемлекеттің кіріс бюджетіне түсетін ақша қаражаттардың ағымын тосқауылдап,
мемлекеттің бюджеттік және салықтық саясатын жүйесіздендіреді,
бәсекелестіктің негізін бұзады; себебі салық төлемеген тұлғалар тауар және
қызмет нарығында артықшылықтарға ие болады. Бюджет тапшылығы алдымен,
әлеуметтік салаға, ғылым мен мәдениеттің дамуына, құқық қорғау органдарын
қаржыландыруына әсерін тигізеді, елде әлеуметтік тапшылық және саяси
тұрақсыздық қалыптасады. Сонымен қатар, салықтық қылмыстардың қауіптілігін,
салықтан жалтарылған құралдардың көлеңкелі кәсіпкерлікке ағылуымен
түсіндіруге болады, ал ол ұйымдасқан қылмыстардың экономикалық қорын
қалыптастырады.
Салық төлеушілердің заңмен белгіленген міндеттемелерін орындамаудың
нәтижесінде мемлекетке зор материалдық шығындар келеді.
Енді, сол салықтық қылмыстармен күрестің теориялық, іс-тәжірибелік
шараларын қарастыру үшін салық жүйесін (салық) криминологиялық зерттеу
объектісі ретінде қарстырсақ.
Әрбір мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты қаржы
көзі. Мемлекет салықтардың экономикалық даму, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Салықтардың пайда болуы тауарлық өндіріспен, қоғамдық жіктерге
бөлінумен және мемлекеттің пайда болуымен байланысты. Мемлекеттің қоғам
пайдасына міндетті төлемдер ретінде жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін алу
салықтардың мәнін көрсетеді. Міндетті төлемдерді жалпы ішкі өнімді өндіру
процесінің қатысушылары жүзеге асырады:
өз еңбегінің арқасында материалдық және материалдық емес құндылықтарды
өндіруші және белгілі бір табыс алушы жұмысшылар;
кәсіпкерлік салада қызмет етуші шаруашылық субъектілері, капитал
иелері.
Салықтық төлемдер, жарналар және басқа да төлемдердің есебінен
мемлекеттің қаржы ресурстары қалыптасады. Салықтардың экономикалық мазмұны,
осылайша, мемлекеттік қаржыны қалыптастыру бойынша шаруашылық субъектілері
мен азаматтардың, бір жағынан, және мемлекеттің, екінші жағынан, арасындағы
өзара қарым-қатынастардан көрініс табады[10].
Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың тиісті тұтқаларына иек
артады. Осындай тұтқалардың бірі – салықтар болып табылады. Бұл мынадай
себеппен түсіндіріледі: мемлекет экономикалық қатынастарға кәсіпкерлік
қызметті жүргізудің ережелерін анықтайтын нормативтік актілер ғана шығару
арқылы ғана емес, сонымен қатар шаруашылық субъектілернен олардың
қарамағындағы мүліктің бір бөлігін тікелей қайтарымсыз негізде алу арқылы
да араласа алады. Рас, кәсіпорындардан алынған табыстың бөлігін мемлекет
қайтадан шаруашылыққа қайтарады, алайда басқа салаларға және халықтың
әлеуметтік топтарына. Осылайша, салықтар ішкі жалпы өнімді және ұлттық
табысты бөлуде маңызды роль атқарады.
Жалпы ішкі өнімді бөлу және қайта бөлу барысында салықтардың фискалдық
және ретеуші функциялары жүзеге асырылады. Мемлекет өзінің табыстарын
қалыптастыра отырып, экономикаға мақсатты ықпал етеді.
Қаржы ресурстарымен қамсыздану себебін жетекшілікке ала отырып,
мемлекет салықтар арқылы қаражаттардың барынша үлкен көлемін жұмылдыруға
тырысып бағады. Бұл бағытта ол кейде тіпті салық төлеушіге қарай ашық
әділетсіздікке де баруы мүмкін: оның қолайлы ұдацы өндірісіне қажетті
ресурстарының бір бөлігін алу, салық ауыртпалығын табыстар мен мүліктердің
шын иелерінен оның өндірген тауарлары мен қызметтерін тұтынушыға аудару,
қосарланған салық салуға жол беру және сол сияқты.
Нарықтық экономика жағдайларында мемлекет, әдетте, ұдайы өндіріске
айтарлықтай тікелей қатыспайды, ол өзінің орнын бұл процесте тікелей тауар
өндірушілере береді. Осылайша, оның қаржылық қызметі жасалған байлықты
(өндірілген өнімді) бастапқы бөлу саласынан қайта бөлу саласына ауысады.
Демек, осы арқылы мемлекет қаржысының төменгі өндірістік буындағы
жағдайларға тәуелді болып қала береді. Мысалға, әкімшілік экономика
жағдайларында мемлекеттік меншік құқығын пайдалана отырып кәсіпорындардан
өндірілген құнның немесе өнімнің айтарлықтай үлкен көлемін алып, содан
кейін жетіспей жатқан өндірістік қажеттіліктерді дотациялар, негізгі
құралдар мен айналым қаражаттарына салымдар және басқа да мемлекеттік
қаржыландыру формалары арқылы толтыруға болатын еді. Ал нарықтық
шаруашылықтың өз заңдары бар, олар кәсіпорындарды мемлекеттік қаржылық
асыраудан босатуды қаже етеді, сәйкесінше оның өндірген құнының немесе
өнімінің тек ұдайы өндірістік базадан асып түсетін (мемлекеттің қөзқарасы
бойынша) бөлігі ғана мемлекет пайдасына алынуы тиіс.
Салық салудың экономиалық табиғатын және ішкі мазмұнын қарастыра
отырып, біз салықтарды тұтас объект ретінде қарастырдық. Бұл мағынада
салық деген жалпы ұғым ғылыми астракция болып табылады. Практика жүзінде
экономиканы, бірінші кезекте шаруашылық субъектілерінің қызметін,
мемлекеттік реттеу салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Салық жүйесі дегеніміз – бұл мемлекетте жиналатын салықтардың, сондай-
ақ оларды ұйымдастырудың формалары мен әдістерінің жиынтығы болып табылады.
Салық жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі мемлекеттік экономикалық реттеудің
нақты құралы болып табылады[11].
Салық жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі мемлекеттік реттеудің нақты
құралы болып табылады. Салықтардың экономикаға ықпалы тікелей емес, жанама
түрде болады. Жалпы ішкі өнімді және ұлттық табысты қайта бөлу құралы
ретінде олар әрекет етіп тұрған тенденциялардан, экономикалық өсімнің
пропорциялары мен қарқындарынан экономикаға біршама кеш ықпал етеді.
Салықтардың кері байланыс принципі салықтық реттеудің тиістіі шараларын
уақытында қолдану жағдайларында ғана тиімді бола алады. Дегенмен де,
салықтар экономиканың дамуының маңызды құралы болып табылады, қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымына белсенді әсер етеді, мемлекеттің аймақтық даму
деңгейін теңестіру, артта қалған аймақтардың экономикасын көтеруді жылдам
ынталандыру және әлеуметтік саланы қолдау үшін қолданыла алады.
Экономиканың дамуына салықтардың құрылымы, сонымен қатар салықтық
саясатты жүзеге асыру барысындағы нақты тарихи кезеңдерде мемлекеттің
шешуге тырысатын міндеттері үлкен әсер етеді.
Мемлекеттің салықтардың фискалдық функциясын қолдануға бағытталуы макро
деңгейдегі салықтық реттеуді күшейтеді, өйткені жалпы сұраныстың
құрылымының, ал кейбір жағдайларда оның көлемінің де өзгерісіне алып
келеді. Дәл осы бағытта халықтың төлем қабілеті бар сұранысын төмендете
немесе арттыра отырып, экономикаға қосымша салық салудың кеңеюі әсер етеді.
Эконмикалық процестерді реттей отырып, мемлекет тауар өндірушілердің
экономикалық мүдделеріне ықпал ету барысында табыстарға салынатын салықты
қолданады.
Сонымен, жоғарыдағыларды ескере келіп айтатын болсақ, салық жүйесі
мемлекет бекіткен және орталықтандырылған жалпы мемлекеттік қаржы қорын
құру мақсатындағы жиналатын салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің,
сонымен қатар оларды жинау принциптерінің, амалдарының, әдістерінің,
формаларының және салық қызметі органдарының жиынтығы болып табылады[12].
Салық салу жүйесінің қалыптасу заңдылықтары экономикалық қатынастардың
принциптері мен қызмет ету ережелерін анықтайды. Салық
ШЖН-МБ-00204-001
салудың дұрыс қалыптаспаған принциптері себеп-салдарлы байланыстарды
бұрмалайды, салық салу жүйесінде субъективтілік элементтерінің пайда боуына
және бүкіл әлеуметтік-экономикалық жүйенің тұрақсыздығына алып келеді.
Осыған байланысты салық салу принциптерін қалыптастыруды және енгізуді
салық салу жүйесін қалыптастыруды нарықтық өзгерісер жағдайында салық
жүйесінің тұрақтылығкын қамтамасыз ете алатын салық салу саясатын
қалыптастыру заңдылықтарымен сәйкес жүргізу керек. Салық салу жүйесінің
қалыптасуының жалпы экономикалық дамудың сандық және сапалық
параметрлерімен байланысының объективті қажеттіліктерін сипаттайтын
принциптерге сәйкес құрылған салық жүйесі қолданыстағы салық жүйесінің
теріс нәтижелерін төмендетуге немесе жоюға мүмкіндік береді. Салық жүйесін
қалыптастыру, сондай-ақ, ішкі жағдайларға, даму ерекшеліктеріне және әрбір
елдің экономикалық мүдделеріне сүйенеді, яғни спецификалық ерекшеліктерді
ескереді.
Қазақстан тарихи жағдайларға байланысты бұған дейін капиталистік
қатынастарды бастан кешірмеген болатын. Тәуелсіздік алумен және нарықтық
экономикаға көшумен республикамыз өзінің дербес қаржылық-несиелік,
бюджеттік-салықтық саясатын, тарихи және экономикалық өзгерістердің
ықпалымен қалыптасқан саясатын қалыптастырып келеді. Осындай жағдайларда
Қазақстан үшін салық салу жүйесінің қалыптасу және қызмет ету тәжірибесін,
принциптерін зерттеу және игеру өте көкейтесті мәселе. Бұл ұлттық салық
саясатын дайындауда объективті экономикалық заңдылықтарды барынша толық
ескеру қажет екендігіне куә болады. Сонымен қатар, әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, аталған мәселелерді шешуде негіз болатындар – экономикалық
өсімнің параметрлері, болжамды салықтық потенциал және оны қолдану деңгейі,
дайындалған салық жүйесінің үлгісінің ұдайы өндіріс процесіне әсерінің
схемасы үздіксіз дайындалуда және жетілдірілуде.
Салық жүйесінің қандай болу керек екенін түсінсек, мемлекетіміздің
салықтық заңнамасының жетістігі де жоғары блмақ. Салық жүйесі мынадай
талаптарға жауап беруі тиіс:
салық жүйесінің тұрақтылығы;
салықтарды жинау механизмінің реттелгендігі (бұл салықтардың уақтылы және
толық төленуін бақылауды оңайлатады);
өндіріс факторларын емес, соңғы өнімді жеңілдету. Салық реформасының
мәселесі өндірістік инвестицияларды ынталандыру мәселесімен тығыз
байланысты. Бұл байланыс салықтық және несиелік саясат барысында
өндірістегі инвестицияларды ынталандыратын жеңілдіктер мен басқа да шаралар
қалыптасатындығымен түсіндіріледі;
жергілікті және жалпы мемлекеттік салықтардың субординациясы. Жалпы
мемлекеттік және жергілікті салықтардың саласын шектеу, әкімшілік
ШЖН-МБ-00204-001
иерархияның барлық деңгейлерінің ресурстарының қалыптастырудағы
субъективтілік олардың дамуын дербес басқарудың кепілдігі болып табылады);
заң алдындағы барлық салық төлеушілердің теңдестігі, салық саясатының бір
тектілігі;
салық жүйесінің қарапайымдылығы (нақты қарапайымдандыру жолы – салық
саясатын жекелеген салық төлеушілердің қажеттіліктерінен экономикалық
мәмілелер мен әрекеттердің басым бөлігін қамтитын жалпы ережелерге қарай
бейімдеу).
Салық кодексінде Қазақстан Республикасында салық салудың мынадай
принциптері бекітілген.
Салық салудың міндеттілік принципі. Салық төлеуші салықтық заңнамаға сәйкес
өзінің салықтық міндеттемелерін толық көлемде және бекітілген мерзімде
орындауға міндетті.
Салық салудың анықтылық принципі. Салықтар мен Қазақстан Республикасының
бюджетіне міндетті басқа да төлемдер анықталған болуы тиіс. Салық салудың
анықтылығы салықтық заңнамасында салық төлеушінің міндеттемелерінің
негіздері мен пайда болу тәртібі, орындалу және тоқтату тәртібі орнатылуы
тиіс.
Салық салудың әділеттік принципі. Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жекелеген сипаттағы салықтық
жеңілдіктерге жол берілмеуі тиіс.
Салық жүйесінің біртұтастық принципі. Салық жүйесі Қазақстан
Республикасының барлық аймақтарында барлық салық төлеушілері үшін бірдей
болып табылады.
Салықтық заңнаманың жариялылық принципі. Салық салу бойынша сұрақтарды
реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануы тиіс.
Салықтардың және салықтық сипаттағы алымдар мен төлемдердің тізімі
Қазақстан Республикасының Салық кодексімен бекітіледі және 9 салық түрлерін
қамтиды:
Корпоративтік табыс салығы;
Жеке табыс салығы;
Қосылған құн салығы;
Акциздер;
4-1) Экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын ренталық
салық;
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
Әлеуметтік салық;
Жер салығы;
Көлік құралдары салығы;
ШЖН-МБ-00204-001
Мүлік салығы.
Негізгі салық түрлерімен қоса Қазақстан Республикасының салық жүйесі
алымдардың 12 түрін және төлемдердің 9 түрін, сонымен қатар мемлекеттік
баждарды және кедендік төлемдерді қамтиды.
Салық жүйесін зерттеудің себептерінің бірі – қазіргі кезде
Қазақстандағы кәсіпорындардың көпшілігі диверсификацияланған, яғни бірнеше
салаларда қызмет етеді және көп кәсіпті бола отырып, жалпы ортақ белгілерге
ие, яғни оларды бір уақытта өңдеуші, сауда, қызметтер саласына немесе ауыл
шаруашылығы саласына жатқызуға болады. Бұл салық төлемінің субъектісінің
қызмет түріне және салық объектілерін байланысты түрлі ұйымдар үшін салық
салу ерекшеліктерін білуді қажет етеді. Мұндай жағдайдың өзектілігі сондай-
ақ, тиісті салалық нормативтік құжаттардың жоқтығымен де негізделеді,
өйткені әрбір саланың өзіне тән спецификалық ерекшеліктері бар.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе айта кету керек, жалпы ғылыми
принциптердің, республикамыздың экономикалық даму ерекшеліктерін
сипаттайтын салық жүйесін құрудың ережелерінің және принциптерінің
талаптарына сәйкесі құрылған салық жүйесі нарықтық қатынастарды қозғаушы
және дамытушы күш болып табылады.
1.2 Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары және
түрлері
Баршаға белгілі, салық жалпыға міндетті сипатқа ие. Кез-келген қоғаның
әлеуметтік-экономикалық дамуы салықтардың мынадай қоғамдық мүдделерді
қамтамасыз етуімен байланысты:
халықты әлеуметтік қамтамасыз ету;
мемлекеттік қауіпсіздік қабілетін қамтамасыз ету;
ірі ауқымдағы ғылыми зерттеулерді жүргізу;
төтенше, күтпеген оқиғалар үшін жалпы мемлекеттік резервтер құру;
Қазақстан-2030 және басқа да стратегиялық бағдарламалардың орындалуын
қамтамасыз ету.
Мұндай мемлекеттік шаралар үшін азаматтардың төлеуге дайын болуын
қамтамасыз ету үшін мемлекеттің түрлі бағдарламаларын және әрекеттерін
жүзеге асыруға кеткен ресурстар туралы ақпараттарға еркін қол жеткізу
құқығын енгізу қажет. Сонымен қатар бұл халықта салықтық мәдениетті оятуға
септігін тигізеді.
Қазақстанның салық жүйесі кәсіпкерлікті дамытуға қабілеті жететіндей
тиімді ұйымдастырылуы тиіс. Кәсіпкерлік мемлекеттің стратегиялық бағыттарын
жүзеге асырудың негізгі құралдарының бірі болып табылады.
ШЖН-МБ-00204-001
Кәсіпкерлікті қолдау елімізде мемлекеттің дамуының өзекті бағыттарының бірі
ретінде анықталған.
Салық жүйесі тұрақты болуы тиіс. Салықтық заңнамаға үнемі өзгерістер
мен толықтырулар енгізу, салықтық қатынастардың субъектілерінің
реніштері, бюджеттік жетіспеушілік мәселелері қазіргі салық жүйесінің
қоғамымыздың экономикалық және саяси дамуын және қоғам санасының деңгейін
толық көлемде көрсете алмайды.
Демек, салық салудың қолайлы нәтижелерін қамтамасыз ету – күрделі
мәселе, оның шешілуі негізінен объективті және субъективті факторларға
байланысты. Осыдан келіп шығатын салықтық заңнаманы бұзушылықтардың және
салықтан жалтару әрекеттерінің де объективті және субъективті себептері
бар. Сонымен қатар, мемлекет үшін субъективті болып табылатын себептер
кәсіпкерлер үшін мейлінше объективті болып табылады. Салық салу кәсіперлер
мен халықтың экономикалық және саяси санасының шынайы бейнесі болып
табылады.
Еліміздің экономикасында белсенді жүргізіліп жатқан өзгерістері кезінде
салық жүйесіні өзіндік үлгісі қалыптасып үлгерді. Сонда-да, қазіргі
салықтық реттеуден тек мемлекет пен бюджеттің мүдделерін ғана емес, сонымен
қатар салық төлеушілердің де мүдделерін ескеретін көзқарас талап етілуде.
Дәл осы кәсіпкерлік қызметтің субъектілер салықтық қатынастардың
жеткіліксіз реттелгендігімен байланысты мәселелердің ауыртпалығын өз
мойнымен көтереді. Экономиканың даму деңгейіне сәйкес салық жүйесінің жаңа,
осы даму кезеңдеріне сәйкес мәселелері қалыптасып келеді[13].
Салық жүйесінің және салықтық заңнаманың көзге көрінетін жетістіктеріне
қарамастан, бірқатар сұрақтар әлі де болса жан-жақты, мемлекет деңгейінде
қарастыруды қажет етеді. Атап айтар болсақ, салық салу базасын анықтау үшін
шығындарды анықтау, табыстар мен шығындардың есебін жүргізу секілді
сұрақтар әлі күнге дейін өз шешімін таба алмай келе жатыр.
Салықтан жалтару әдетте салық объектісін жасыру, салық базасын
төмендету секілді басқа да жолдармен салық органдарына табыстардың немесе
мүліктің бір бөлігі туралы мәлімет беруден бас тартуға келіп тіреледі.
Қазақстан билік органдары тарапынан жіберілген кемшілік пе әлде қателік пе,
алайда олар мұндай жағдайларды айтарлықтай қылмыс деп танымай, жәй ғана
әкімшілік заң бұзушылық ретінде қарастырады. Салық төлеуден жасырыну
әрекеттерімен салық органдары айналысады, олар, әдетте, сот процесінде
қарастырылмайды. Мұндай әкімшілік заң бұзушылықтар үшін жәй айыппұлдармен
немесе салықтарды өндіріп алумен ғана жазалайды.
Салықтан жалтару жағдайларында мемлекет салық органдары арқылы
келесідей шараларды қолданады:
оперативті жауап қайтару шаралары: банктік шоттар бойынша операцияларды
тоқтатып қою, қаржылық-несилік ұйымдардағы қаржы қаражаттарын тұтқындау;
қаржылық-құқықтық санкциялар: төленбеген салық сомасын толық өндіріп алу,
табысты жасырғаны үшін айыппұл, қаржылық және салықтық құжаттаманы
ұсынбағаны үшін айыппұл, салықтық төлемнің мерзімін кешіктіргені үшін
өсімпұлдар, сондай-ақ жасырылған бүкіл мүлікті тәркілеу мүмкіндігі;
әкімшілік жауапкершілік шаралары: салықтық заңнаманы бұзғаны үшін
кәсіпорындардың лауазымды тұлғаларына және азаматтарға айыппұлдар салу;
қылмыстық жауапкершілік шаралары: заңмен бекітілген мөлшерде айыппұлдар
салу, бас бостандығынан айыру, түзету жұмыстары, мүлікті тәркәлеу және
т.с.с.
Сонымен қатар, Қазақстанның Салық кодексінде Салықтық міндеттемені
мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары деп аталатын №49 бабы жалпы салық салу
практикасына сәйкес салықтық міндеттемені өндіріп алудың мынадай тәртібін
қарастырады:
банктік шоттардағы ақша қаражаттарының есебінен;
қолма-қол ақшалардың көмегімен;
дебиторлардың қарыздары есебінен;
салық төлеушінің қарамағындағы мүліктерді сату есебінен;
мәжбүрлі ациялар эмиссиясы есебінен.
Сондай-ақ, қалыптасқан салық жүйесіне қарсылық білдіру әкімшілік заң
бұзушылық деп саналады. Өз кезегінде, Қазақстан Республикасының басқа да
заңнамаларында мұндай заңға қарсы әрекеттер үшін әкімшілік және қылмыстық
жауапкершіліктер қарастырылады. Жауапкершілік жүктелетін әкімшілік заң
бұзушылықтардың тізімі 1 кестеде берілген.
1 кесте – Қазақстандағы әкімшілік салықтық заң бұзушылықтар
№ Заң бұзушылық түрлері
Салықтық есепке тұру мерзімін бұзу
Салық салу объектісінің есебін жүргізбеу немесе оның есебін заң бұзу
арқылы жүргізу
Салық салу объектілерін жасыру
Салықтық декларацияны уақытында немесе мүлдем ұсынбау немесе
салықтық декларацияға бұрмаланған мәліметтерді енгізу
Салықтарды және басқа да міндетті төлемдерді дұрыс есептемеу
Заңды және жеке тұлғалардың табыстарынан табыс салығын дұрыс ұстамау
Салықтардың және басқа да міндетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz