Оқушы дарындылығын ашудағы мектептің ролі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ОҚУШЫ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН АШУДАҒЫ МЕКТЕПТІҢ РОЛІ
ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ АНЫҚТАУ 8
1.1 Дарындылық туралы жалпы түсінік 8
1.2 Дарынды балаларды педагогикалық. психологиялық диагностикалау 18
1.3 Оқушылардың дарындылық қабілетін ашудағы мектептің
ғылымы қоғамының рөлі 33
1.4 “Дарын" республикалық ғылыми.практикалық және Шығыс Қазақстан аймақтық “Дарын” орталықтары 40
2 ОҚУШЫ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН АНЫҚТАУҒА АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАР 57
2.1 Оқушылардың дарындылық қабілетін анықтауға арналған
әдістемелерге жалпы сипаттама 57
2.2 Сұрыпталып алынған әдістемелерге жалпы сипаттама 58
2.3 Зерттеу жұмысының эксперименттік базасына жалпы сипаттама 59
2.4 Оқушылардың дарындылық қабілетін анықтау барысында жүргізілген диагностикалық жұмыстар 60
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 76
КІРІСПЕ
1 ОҚУШЫ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН АШУДАҒЫ МЕКТЕПТІҢ РОЛІ
ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ АНЫҚТАУ 8
1.1 Дарындылық туралы жалпы түсінік 8
1.2 Дарынды балаларды педагогикалық. психологиялық диагностикалау 18
1.3 Оқушылардың дарындылық қабілетін ашудағы мектептің
ғылымы қоғамының рөлі 33
1.4 “Дарын" республикалық ғылыми.практикалық және Шығыс Қазақстан аймақтық “Дарын” орталықтары 40
2 ОҚУШЫ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН АНЫҚТАУҒА АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАР 57
2.1 Оқушылардың дарындылық қабілетін анықтауға арналған
әдістемелерге жалпы сипаттама 57
2.2 Сұрыпталып алынған әдістемелерге жалпы сипаттама 58
2.3 Зерттеу жұмысының эксперименттік базасына жалпы сипаттама 59
2.4 Оқушылардың дарындылық қабілетін анықтау барысында жүргізілген диагностикалық жұмыстар 60
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 76
КІРІСПЕ
Қазіргі кездегі ел өміріндегі саяси-әлеуметтік, экономикалық және мәдени өзгерістер орта және жоғары мектепті демократияландыру мен гуманизациялау, білім беру жүйесінде жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу сапасын көтеру, оларды еңбек пен қоғамдық өмірге даярлау мәселесінің көкейтестілігін көрсетіп отыр.
Осыған орай Қазақстан Республикасының “Білім беру” туралы Заңында, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының” жобасында, “Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005- 2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында”, “Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың “Қазақстан халқына жолдауында” т.б. құжаттарда осы заманға сай білім беру жүйесін дамыту, кең ауқымды ойлай білетін тұлғаның рухани және салауатты өмір салты негізін қалыптастыру, тұлғаның дарындылық қасиеттерінің дамуы үшін жағдай жасау, интеллектісін байыту міндеттері көзделген. Қазір республикамызда білім саласында демократияландыру мен ізгілендіру жүріп жатқандықтан, соңғы кездерге дейінгі дағдарыстан шығудың баламалы жолдары көрсетілуде.
Сондай жаңа талпыныс, жаңа ашылған жолдың бірі – білім берудің жаңа жүйесінің жасалуы, соның ішінде ең өзекті мәселелердің бірі - дарынды балаларды оқыту, әрбір шәкірттің жеке дара ерекше қабілеттерін ілгері дамыту, дарындылығы анықталған оқушыны қабілетіне сай шығармашылықпен ойлай алатын азамат етіп қалыптастыруға жағдайлар жасау, дарынды балалармен жұмыс жасау аясында ғалымдар мен ізденімпаз ұстаздар ұжымын топтастыру. Осы мәселелер менің дипломдық жұмысымның тақырыбының өзектілігін айқындады.
Дарындылық мәселелері әлемдік және қазақстандық ғылымда көптеген ғалымдар мен психологтардың зерттеу тақырыбы болып келді. Бұл тақырыптың төңірегінде атақты философ пен ойшылдар: Cократ, Платон, Кант, Гегель, Дидро, Локк ойларын қозғаған болатын. Дарындылықтың психологиялық жақтарын Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, В.В. Давыдов, А.В. Петровский, А. Н. Савенков зерттеген. Қазіргі уақытта оқушылардың дарындылығын зерттеуде Н.С.Лейтес “Концепция возрастного подхода к феноменам интеллектуальной одаренности” атты тұжырымдамасын ұсынды.[18.2] Қазақстанда оқушылардың дарындылық мәселелері төңірегінде Н. А. Дарханов, Г.Ж. Ақылбаева, А.М. Бултычеева, Н.Н. Волошина, С.А. Филько, О. Копыленко, Л. Руденко, Л.М. Нарикбаева, Л, Г.К. Бажикенова, Д.Г. Ганелин, А.Г. Қазмагамбетов, О.Л. Медведковалар жұмыс жүргізіп жатыр. Батыс ғалымдарының ішінде дарындылық тақырыбына байланысты Ф.Гальтонның (Англия), Танненбаум Дж. Рензуллидің, Г.Мюллердің(АҚШ), В. Штерннің(Германия), Ф. Монкстың(Голландия), тб. еңбектері белгілі.
Қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнында болып жатқан бетбұрыстар оқу-тәрбие процесін жаңашаландыру талаптарын қояды. Мектеп оқушыларының дарындылығын анықтау мен дамытуға байланысты жарияланған отандық еңбектер мен зерттеулер жоқтың қасы. Аталмыш тақырыпқа байланысты қазақ тілінде жарық көрген әдебиет мүлдем жоқ деп айтуға болады. Осы мәселелер менің зерттеу жұмысымның тақырыбын айқындауға әкеп соқтырды.
Дипломдық жұмысымның басты мақсаты – оқушылардың дарындылық қабілеттерін ашуда мектептің ролін теориялық және практикалық тұрғыдан негіздеу.
Осы мақсатқа орай келесі міндеттер туындады:
- дарындылық ұғымына теориялық жағынан талдау жасау;
- жеке тұлға психологиясын жан-жақты саралау;
- оқушы дарындылығын анықтауда педагогикалық-психологиялық диагностикалаудың жолдарын айқындау;
- мектеп қабырғасында дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс түрлерін қарастыру;
- мектептегі ғылыми қоғамдардың ролін көрсету;
Қазіргі кездегі ел өміріндегі саяси-әлеуметтік, экономикалық және мәдени өзгерістер орта және жоғары мектепті демократияландыру мен гуманизациялау, білім беру жүйесінде жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу сапасын көтеру, оларды еңбек пен қоғамдық өмірге даярлау мәселесінің көкейтестілігін көрсетіп отыр.
Осыған орай Қазақстан Республикасының “Білім беру” туралы Заңында, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының” жобасында, “Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005- 2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында”, “Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың “Қазақстан халқына жолдауында” т.б. құжаттарда осы заманға сай білім беру жүйесін дамыту, кең ауқымды ойлай білетін тұлғаның рухани және салауатты өмір салты негізін қалыптастыру, тұлғаның дарындылық қасиеттерінің дамуы үшін жағдай жасау, интеллектісін байыту міндеттері көзделген. Қазір республикамызда білім саласында демократияландыру мен ізгілендіру жүріп жатқандықтан, соңғы кездерге дейінгі дағдарыстан шығудың баламалы жолдары көрсетілуде.
Сондай жаңа талпыныс, жаңа ашылған жолдың бірі – білім берудің жаңа жүйесінің жасалуы, соның ішінде ең өзекті мәселелердің бірі - дарынды балаларды оқыту, әрбір шәкірттің жеке дара ерекше қабілеттерін ілгері дамыту, дарындылығы анықталған оқушыны қабілетіне сай шығармашылықпен ойлай алатын азамат етіп қалыптастыруға жағдайлар жасау, дарынды балалармен жұмыс жасау аясында ғалымдар мен ізденімпаз ұстаздар ұжымын топтастыру. Осы мәселелер менің дипломдық жұмысымның тақырыбының өзектілігін айқындады.
Дарындылық мәселелері әлемдік және қазақстандық ғылымда көптеген ғалымдар мен психологтардың зерттеу тақырыбы болып келді. Бұл тақырыптың төңірегінде атақты философ пен ойшылдар: Cократ, Платон, Кант, Гегель, Дидро, Локк ойларын қозғаған болатын. Дарындылықтың психологиялық жақтарын Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, В.В. Давыдов, А.В. Петровский, А. Н. Савенков зерттеген. Қазіргі уақытта оқушылардың дарындылығын зерттеуде Н.С.Лейтес “Концепция возрастного подхода к феноменам интеллектуальной одаренности” атты тұжырымдамасын ұсынды.[18.2] Қазақстанда оқушылардың дарындылық мәселелері төңірегінде Н. А. Дарханов, Г.Ж. Ақылбаева, А.М. Бултычеева, Н.Н. Волошина, С.А. Филько, О. Копыленко, Л. Руденко, Л.М. Нарикбаева, Л, Г.К. Бажикенова, Д.Г. Ганелин, А.Г. Қазмагамбетов, О.Л. Медведковалар жұмыс жүргізіп жатыр. Батыс ғалымдарының ішінде дарындылық тақырыбына байланысты Ф.Гальтонның (Англия), Танненбаум Дж. Рензуллидің, Г.Мюллердің(АҚШ), В. Штерннің(Германия), Ф. Монкстың(Голландия), тб. еңбектері белгілі.
Қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнында болып жатқан бетбұрыстар оқу-тәрбие процесін жаңашаландыру талаптарын қояды. Мектеп оқушыларының дарындылығын анықтау мен дамытуға байланысты жарияланған отандық еңбектер мен зерттеулер жоқтың қасы. Аталмыш тақырыпқа байланысты қазақ тілінде жарық көрген әдебиет мүлдем жоқ деп айтуға болады. Осы мәселелер менің зерттеу жұмысымның тақырыбын айқындауға әкеп соқтырды.
Дипломдық жұмысымның басты мақсаты – оқушылардың дарындылық қабілеттерін ашуда мектептің ролін теориялық және практикалық тұрғыдан негіздеу.
Осы мақсатқа орай келесі міндеттер туындады:
- дарындылық ұғымына теориялық жағынан талдау жасау;
- жеке тұлға психологиясын жан-жақты саралау;
- оқушы дарындылығын анықтауда педагогикалық-психологиялық диагностикалаудың жолдарын айқындау;
- мектеп қабырғасында дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс түрлерін қарастыру;
- мектептегі ғылыми қоғамдардың ролін көрсету;
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Айтбаева А. "Дарынды бала" мәселелері /А. Айтбаева // Ұлағат.- 2005. - N 3. - Б. 90-93
2 Аманжолова Ж. Дарынды балалармен жұмыс/ Ж. Аманжолова // Бастауыш мектеп.- 2005. - N 1. - Б. 27
3 Әбдірашитқызы А Дарынды оқушыларды даярлау жолдары/ А.Әбдірашитқызы // Ұлағат.- 2007. - N 6. - Б.17-22.
4 Әбілмәжін Н. Дарынды оқушымен жұмыс ерекшеліктері/ Н.Әбілмәжін //Педагогический мир.- 2005. - N 4. - Б. 8.
5 Әлмағанбетова Ұ. Е. Дарынды оқушының шығармашылық инициативасын дамыту / Ұ. Е. Әлмағанбетова// Педагогика.- 2007. - N 2. - Б. 2-6.
6 Байғабұлова А. Оқушылардың дарындылық қабілетін ашудағы мектептің ғылыми қоғамының ролі/ А .Байғабұлова // Дарын. – 2004. – N 4.- Б.83-85.
7 Байжұманова Б., Ашимбаева А. Қабілет ұғымына теориялық талдау/ Байжұманова Б., Ашимбаева А // Ізденіс. Гуманитарлық ғылымдар сериясы.- 2005. - N 2. - Б. 199-201
8 Боранбаева С.И., Молдакаримова А.Н. Педагогикалық шеберлікті жетілдіру арқылы оқушы дарындылығын зерттеу және дамыту/ Боранбаева С.И., Молдакаримова А.Н // Дарын.- 2001.-N1.- Б.59-73
9 Даумов Н.Ғ. Дарынды балалармен жеке жұмыстарды ұйымдастыру//
Дарын. – 2004. – N 3.- Б. 59-67.
10. Егімбаева А. Дарынды балалармен жұмыс түрлері /Егімбаева А // Қазақстан мектебі.- 2007. - N 3. - Б. 18-20.
11 Еремкин Е. Школа одаренности. Тайна рождения гениев.- Москва: АиФ Принт, 2003.- 333 с.
12 Жексенбаева Ү. Жеке тұлға дарындылығы/ Жексенбаева Ү // Қазақстан мектебі.- 2005. - N1. - Б. 41-44
13 Жұмашев Қ. Дарынды тану және оқыту мәселелері// Қазақстан мектебі.- 2002.-N1-2.-Б.23-2
14 Кленин В.М., Шушенькова Л.И. Первые итоги работы лицея по развитию одаренности детей/ Кленин В.М., Шушенькова Л.И // Педагогический вестник ВКО.- 2001. - N1. - С. 57-58
15 Көшкентаева М. Педагогикалық-психологиялық диагностикалау жолдары, әдістері// Мектеп директоры=Директор школы.- 2004. - N5.-Б. 9-18
16 Кречмер Э. Гениальные люди / Пер. с нем. Г.Б.Ноткина. - СПб.: Академический проект, 1999.- 303 с.: ил.
17 Кудияр Г. Теоретические и прикладные аспекты выявления интеллектуально одаренных детей // Ұлт тағылымы.- 2006. - N 2. - С. 101-105
18 Кузнецова С.В. Развитие одаренности учащихся начальных классов в педагогическом процессе школы.- Караганда: Б. и., 2004.- 24 с.
19 Кулетова А.М. Бастауыш сыныптағы дарындылық қабілеттерін анықтау/ Кулетова А.М //Вестник Павлодарского университета.- 2005. – N 4.
20 Қожамқұлқызы Ж. Дарындылыққа барар жол// Биология және салауаттылық негізі.- 2005.- N1.- Б. 15-16
21 Қоңырбаева К. Дарынды балаларды оқыту мәселелері: Дарынды, талантты балаларды оқыту мәселелері жайында/ Қоңырбаева К. // Қазақстан мектебі.- 2000.-N 3.-Б.17-1
22 Қуатбеков Е. Н. Мектепті ғылыми тұрғыдан басқару//Дарын.- 2005. - N 6. - Б. 6-12
23 Құрманбаева М. Дарынды оқушылармен жұмыс/ Құрманбаева М. // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде.- 2006. - N 2. - Б. 26-3
24 Ландау Э.Одаренность требует мужества: Психологическое сопровождение одаренного ребенка.- М.: Academіa, 2002.- 143 с.
25 Лейтес Н.С. Возрастная одаренность школьников: Учеб. пособ. для студ. пед. вузов.- М.: Академия, 2000.- 320 с.
26 Мүрсәлімова М. Дарынды балалармен жұмыс/ Мүрсәлімова М. // Қазақстан мектебі.- 2004. - N6. - Б. 34-36
27 Нұркенова Ж. Дарындылықты дамыту жолдары / . Нұркенова Ж // Еңбекке үйрету=Трудовое обучение.- 2006 .- N 2-3 . - Б. 28-29
28 Одаренность// Педагогический мир.- 2003. - N 8. - С.2; 8
29 Одаренные дети: выявление – обучение - развитие: Специальный выпуск// Начальная школа.- 2000.-N3.-С.3-79
30 Павлова С. Методика выявления одаренности и творческой направленности детей/ Павлова С. // Прикладная психология и психоанализ.- 2000.-N2.-С.29-33
31 Панов В. (доктор психологическ наук). Одаренность-что она есть и как с ней быть?// Семья и школа.- 2000.-N12.-С.10-12
32 Психология индивидуальных различий / Под ред.Ю.Б.Гиппенрейтер и Я.Романова.- М.: ЧеРо, 2000.- 776 с.: ил.-(Хрестоматия по психологии)
33 Сағатбеков М. Жас гимназияның жарқын істері// Қазақстан мектебі.- 2004. - N6 - Б. 17-20.
34 Сәрсенбаева Қ. Дарынды дамыту-ұстаз парызы/ Сәрсенбаева Қ. // Сыныптағы тәрбие.- 2004. - N 3. - Б. 8-9
35 Сәрсенбаева Қ. Дарынды және қабілетті оқушыларға білім беру жүйесін жетілдірудің әдістемелік негіздері//Сыныптағы тәрбие.- 2004. - N 4. - Б. 3-5
36. Тоқбергенова М. Дарынды оқушымен жұмыс [Мәтін] /Тоқбергенова М. //Қазақстан мұғалімі.- 2007. - 3 сәуір. - Б. 6.
37 Түсіпова К.Т. Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі басқаруды жетілдіру// Дарын.- 2001.-N5.-Б.81-88
38 Утебаев Б. Дарынды балалармен жұмыс жүйесі/ Утебаев Б. // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде.- 2006. - N 6. - Б. 36-42
39 Шаронова Н.Б. Формирование дивергентного мышления учащихся как основа развития одаренности/ Шаронова Н.Б // Педагогический вестник ВКО.- 2001. - N1. - С. 59-63
40 Шевченко В. Ростки таланта: [Одаренность в контексте непрерывного многоуровнего образования"] // Казахстанская правда.- 2002.-1 июня.-С.8
1 Айтбаева А. "Дарынды бала" мәселелері /А. Айтбаева // Ұлағат.- 2005. - N 3. - Б. 90-93
2 Аманжолова Ж. Дарынды балалармен жұмыс/ Ж. Аманжолова // Бастауыш мектеп.- 2005. - N 1. - Б. 27
3 Әбдірашитқызы А Дарынды оқушыларды даярлау жолдары/ А.Әбдірашитқызы // Ұлағат.- 2007. - N 6. - Б.17-22.
4 Әбілмәжін Н. Дарынды оқушымен жұмыс ерекшеліктері/ Н.Әбілмәжін //Педагогический мир.- 2005. - N 4. - Б. 8.
5 Әлмағанбетова Ұ. Е. Дарынды оқушының шығармашылық инициативасын дамыту / Ұ. Е. Әлмағанбетова// Педагогика.- 2007. - N 2. - Б. 2-6.
6 Байғабұлова А. Оқушылардың дарындылық қабілетін ашудағы мектептің ғылыми қоғамының ролі/ А .Байғабұлова // Дарын. – 2004. – N 4.- Б.83-85.
7 Байжұманова Б., Ашимбаева А. Қабілет ұғымына теориялық талдау/ Байжұманова Б., Ашимбаева А // Ізденіс. Гуманитарлық ғылымдар сериясы.- 2005. - N 2. - Б. 199-201
8 Боранбаева С.И., Молдакаримова А.Н. Педагогикалық шеберлікті жетілдіру арқылы оқушы дарындылығын зерттеу және дамыту/ Боранбаева С.И., Молдакаримова А.Н // Дарын.- 2001.-N1.- Б.59-73
9 Даумов Н.Ғ. Дарынды балалармен жеке жұмыстарды ұйымдастыру//
Дарын. – 2004. – N 3.- Б. 59-67.
10. Егімбаева А. Дарынды балалармен жұмыс түрлері /Егімбаева А // Қазақстан мектебі.- 2007. - N 3. - Б. 18-20.
11 Еремкин Е. Школа одаренности. Тайна рождения гениев.- Москва: АиФ Принт, 2003.- 333 с.
12 Жексенбаева Ү. Жеке тұлға дарындылығы/ Жексенбаева Ү // Қазақстан мектебі.- 2005. - N1. - Б. 41-44
13 Жұмашев Қ. Дарынды тану және оқыту мәселелері// Қазақстан мектебі.- 2002.-N1-2.-Б.23-2
14 Кленин В.М., Шушенькова Л.И. Первые итоги работы лицея по развитию одаренности детей/ Кленин В.М., Шушенькова Л.И // Педагогический вестник ВКО.- 2001. - N1. - С. 57-58
15 Көшкентаева М. Педагогикалық-психологиялық диагностикалау жолдары, әдістері// Мектеп директоры=Директор школы.- 2004. - N5.-Б. 9-18
16 Кречмер Э. Гениальные люди / Пер. с нем. Г.Б.Ноткина. - СПб.: Академический проект, 1999.- 303 с.: ил.
17 Кудияр Г. Теоретические и прикладные аспекты выявления интеллектуально одаренных детей // Ұлт тағылымы.- 2006. - N 2. - С. 101-105
18 Кузнецова С.В. Развитие одаренности учащихся начальных классов в педагогическом процессе школы.- Караганда: Б. и., 2004.- 24 с.
19 Кулетова А.М. Бастауыш сыныптағы дарындылық қабілеттерін анықтау/ Кулетова А.М //Вестник Павлодарского университета.- 2005. – N 4.
20 Қожамқұлқызы Ж. Дарындылыққа барар жол// Биология және салауаттылық негізі.- 2005.- N1.- Б. 15-16
21 Қоңырбаева К. Дарынды балаларды оқыту мәселелері: Дарынды, талантты балаларды оқыту мәселелері жайында/ Қоңырбаева К. // Қазақстан мектебі.- 2000.-N 3.-Б.17-1
22 Қуатбеков Е. Н. Мектепті ғылыми тұрғыдан басқару//Дарын.- 2005. - N 6. - Б. 6-12
23 Құрманбаева М. Дарынды оқушылармен жұмыс/ Құрманбаева М. // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде.- 2006. - N 2. - Б. 26-3
24 Ландау Э.Одаренность требует мужества: Психологическое сопровождение одаренного ребенка.- М.: Academіa, 2002.- 143 с.
25 Лейтес Н.С. Возрастная одаренность школьников: Учеб. пособ. для студ. пед. вузов.- М.: Академия, 2000.- 320 с.
26 Мүрсәлімова М. Дарынды балалармен жұмыс/ Мүрсәлімова М. // Қазақстан мектебі.- 2004. - N6. - Б. 34-36
27 Нұркенова Ж. Дарындылықты дамыту жолдары / . Нұркенова Ж // Еңбекке үйрету=Трудовое обучение.- 2006 .- N 2-3 . - Б. 28-29
28 Одаренность// Педагогический мир.- 2003. - N 8. - С.2; 8
29 Одаренные дети: выявление – обучение - развитие: Специальный выпуск// Начальная школа.- 2000.-N3.-С.3-79
30 Павлова С. Методика выявления одаренности и творческой направленности детей/ Павлова С. // Прикладная психология и психоанализ.- 2000.-N2.-С.29-33
31 Панов В. (доктор психологическ наук). Одаренность-что она есть и как с ней быть?// Семья и школа.- 2000.-N12.-С.10-12
32 Психология индивидуальных различий / Под ред.Ю.Б.Гиппенрейтер и Я.Романова.- М.: ЧеРо, 2000.- 776 с.: ил.-(Хрестоматия по психологии)
33 Сағатбеков М. Жас гимназияның жарқын істері// Қазақстан мектебі.- 2004. - N6 - Б. 17-20.
34 Сәрсенбаева Қ. Дарынды дамыту-ұстаз парызы/ Сәрсенбаева Қ. // Сыныптағы тәрбие.- 2004. - N 3. - Б. 8-9
35 Сәрсенбаева Қ. Дарынды және қабілетті оқушыларға білім беру жүйесін жетілдірудің әдістемелік негіздері//Сыныптағы тәрбие.- 2004. - N 4. - Б. 3-5
36. Тоқбергенова М. Дарынды оқушымен жұмыс [Мәтін] /Тоқбергенова М. //Қазақстан мұғалімі.- 2007. - 3 сәуір. - Б. 6.
37 Түсіпова К.Т. Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі басқаруды жетілдіру// Дарын.- 2001.-N5.-Б.81-88
38 Утебаев Б. Дарынды балалармен жұмыс жүйесі/ Утебаев Б. // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде.- 2006. - N 6. - Б. 36-42
39 Шаронова Н.Б. Формирование дивергентного мышления учащихся как основа развития одаренности/ Шаронова Н.Б // Педагогический вестник ВКО.- 2001. - N1. - С. 59-63
40 Шевченко В. Ростки таланта: [Одаренность в контексте непрерывного многоуровнего образования"] // Казахстанская правда.- 2002.-1 июня.-С.8
Пән: Математика, Геометрия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ОҚУШЫ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН АШУДАҒЫ МЕКТЕПТІҢ РОЛІ
ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ АНЫҚТАУ
8
1. Дарындылық туралы жалпы түсінік
8
1.2 Дарынды балаларды педагогикалық- психологиялық диагностикалау
18
1.3 Оқушылардың дарындылық қабілетін ашудағы мектептің
ғылымы қоғамының рөлі
33
1.4 “Дарын" республикалық ғылыми-практикалық және Шығыс Қазақстан
аймақтық “Дарын” орталықтары
40
2 ОҚУШЫ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН АНЫҚТАУҒА АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАР
57
2.1 Оқушылардың дарындылық қабілетін анықтауға арналған
әдістемелерге жалпы сипаттама
57
2.2 Сұрыпталып алынған әдістемелерге жалпы сипаттама
58
2.3 Зерттеу жұмысының эксперименттік базасына жалпы сипаттама
59
2.4 Оқушылардың дарындылық қабілетін анықтау барысында жүргізілген
диагностикалық жұмыстар
60
ҚОРЫТЫНДЫ
74
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
76
КІРІСПЕ
Қазіргі кездегі ел өміріндегі саяси-әлеуметтік, экономикалық және
мәдени өзгерістер орта және жоғары мектепті демократияландыру мен
гуманизациялау, білім беру жүйесінде жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу
сапасын көтеру, оларды еңбек пен қоғамдық өмірге даярлау мәселесінің
көкейтестілігін көрсетіп отыр.
Осыған орай Қазақстан Республикасының “Білім беру” туралы Заңында,
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының” жобасында, “Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2005- 2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында”,
“Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың “Қазақстан халқына
жолдауында” т.б. құжаттарда осы заманға сай білім беру жүйесін дамыту,
кең ауқымды ойлай білетін тұлғаның рухани және салауатты өмір салты
негізін қалыптастыру, тұлғаның дарындылық қасиеттерінің дамуы үшін жағдай
жасау, интеллектісін байыту міндеттері көзделген. Қазір республикамызда
білім саласында демократияландыру мен ізгілендіру жүріп жатқандықтан,
соңғы кездерге дейінгі дағдарыстан шығудың баламалы жолдары көрсетілуде.
Сондай жаңа талпыныс, жаңа ашылған жолдың бірі – білім берудің
жаңа жүйесінің жасалуы, соның ішінде ең өзекті мәселелердің бірі - дарынды
балаларды оқыту, әрбір шәкірттің жеке дара ерекше қабілеттерін ілгері
дамыту, дарындылығы анықталған оқушыны қабілетіне сай шығармашылықпен ойлай
алатын азамат етіп қалыптастыруға жағдайлар жасау, дарынды балалармен жұмыс
жасау аясында ғалымдар мен ізденімпаз ұстаздар ұжымын топтастыру. Осы
мәселелер менің дипломдық жұмысымның тақырыбының өзектілігін айқындады.
Дарындылық мәселелері әлемдік және қазақстандық ғылымда көптеген
ғалымдар мен психологтардың зерттеу тақырыбы болып келді. Бұл тақырыптың
төңірегінде атақты философ пен ойшылдар: Cократ, Платон, Кант, Гегель,
Дидро, Локк ойларын қозғаған болатын. Дарындылықтың психологиялық
жақтарын Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, В.В. Давыдов,
А.В. Петровский, А. Н. Савенков зерттеген. Қазіргі уақытта оқушылардың
дарындылығын зерттеуде Н.С.Лейтес “Концепция возрастного подхода к
феноменам интеллектуальной одаренности” атты тұжырымдамасын ұсынды.[18.2]
Қазақстанда оқушылардың дарындылық мәселелері төңірегінде Н. А. Дарханов,
Г.Ж. Ақылбаева, А.М. Бултычеева, Н.Н. Волошина, С.А. Филько, О. Копыленко,
Л. Руденко, Л.М. Нарикбаева, Л, Г.К. Бажикенова, Д.Г. Ганелин, А.Г.
Қазмагамбетов, О.Л. Медведковалар жұмыс жүргізіп жатыр. Батыс ғалымдарының
ішінде дарындылық тақырыбына байланысты Ф.Гальтонның (Англия), Танненбаум
Дж. Рензуллидің, Г.Мюллердің(АҚШ), В. Штерннің(Германия), Ф.
Монкстың(Голландия), тб. еңбектері белгілі.
Қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнында болып жатқан
бетбұрыстар оқу-тәрбие процесін жаңашаландыру талаптарын қояды. Мектеп
оқушыларының дарындылығын анықтау мен дамытуға байланысты жарияланған
отандық еңбектер мен зерттеулер жоқтың қасы. Аталмыш тақырыпқа байланысты
қазақ тілінде жарық көрген әдебиет мүлдем жоқ деп айтуға болады. Осы
мәселелер менің зерттеу жұмысымның тақырыбын айқындауға әкеп соқтырды.
Дипломдық жұмысымның басты мақсаты – оқушылардың дарындылық
қабілеттерін ашуда мектептің ролін теориялық және практикалық тұрғыдан
негіздеу.
Осы мақсатқа орай келесі міндеттер туындады:
- дарындылық ұғымына теориялық жағынан талдау жасау;
- жеке тұлға психологиясын жан-жақты саралау;
- оқушы дарындылығын анықтауда педагогикалық-психологиялық
диагностикалаудың жолдарын айқындау;
- мектеп қабырғасында дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс
түрлерін қарастыру;
- мектептегі ғылыми қоғамдардың ролін көрсету;
- “Дарын” республикалық ғылыми-практикалық және Шығыс
Қазақстан аймақтық ғылыми-практикалық Дарын орталықтары қызметімен
танысу;
- Қазақстан Республикасында дарынды балалармен жұмыс жүйесін
дамытудың жолдарын айқындап беру.
Зерттеу жұмысымның эксперименттік базасы ретінде Шығыс Қазақстан
облысының аймақтық ғылыми-практикалық Дарын орталығы алынды. Дипломдық
жұмысымды жазу барысында аталмыш орталықтың 2006-2007 жылдарда дарынды
оқушылармен жүргізген жұмыстарымен таныстым. Зерттеу жұмысының обьектісі
ретінде Күршім ауданы, Боран ауылы, Халық Мұғалімі Құмаш Нұрғалиұлының
көпсалалы орта мектебі алынды.
Дипломдық жұмыcымның түсініктеме-терминологиялық аппараты келесі
ұғымдардан тұрады: “дарындылық”, “қабілеттілік”, “шығармашылық”, “дамыта
оқыту”, “оқушылардың ғылыми қоғамы”, “педагогикалық-психологиялық
диагностикалау”.
Зерттеу жұмысымнан күтілетін нәтижелер :
Дипломдық жұмыстың теориялық материалдарын жоғарғы оқу
орындарында жүргізілетін “Психология” және “Педагогика” пәндерінде
қолдануға болады. Зерттеуде дарынды оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері
практикалық тұрғыдан көрсетілген. Осы әдістемелерді мектеп оқушыларының
дарындылығын анықтау мен дамытуда қолдануға болады. Зерттеу жұмысымда
берілген тұжырымдамалар дарынды балалармен жұмыс істейтін педагогикалық
коллективтерде әдістемелік нұсқау ретінде көмекші құрал бола алады.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңына сәйкес
“Әрбір баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның
дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту ” сияқты өзекті мәселелерді іске
асыру үшін бүгінгі таңда, дарынды балалардың қабілеттерін жоғары деңгейде
қанағаттандыратындай білім беру үшін оқытудың әр түрлі технологиялары
жасақталып мектеп тәжірибесіне енгізілуде.
Қазіргі уақытта адамның интеллектуалды және шығармашылық қуаты
қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуының жетекші факторы болып отыр.
Әлеуметтік дамудың қазіргі заманғы тенденциялары білім берудің
алдына жаңа міндеттер қойып отыр - орташа оқушы бағдарын өзгерту, дарынды
және талантты балаларға, білім беру процесінде олардың қабілеттерін,
ерекшеліктерін ашып, дамытуға айрықша ынта білдіру.
Біздің елімізде білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басым
бағыттарының бірі - дарынды балалар мен жастарға еліміздің баға жетпес
ұлттық игілігі және негізгі интеллектуалды, шығармашылық әлеуеті ретінде
қарап, оларды жан-жақты қолдау және дамыту.
Әлемнің дамыған елдеріндегі дарынды оқушыларды оқытуды ұйымдастырудың
көлемі мен принциптері түрліше болғанымен, барлығына айқын бір ғана нәрсе:
қоғам мүддесі дарынды балалар мен жастарды моральдық және материалдық
жағынан қолдаудың арнайы шараларын талап етеді. Дарыны жоғары балаларды
оқытуда олардың өз қабілеттерін, өзіндік қызығушылығы мен қоғам мүддесіне
сәйкес толық іске асыра алатындай жағдай жасалуы қажет. Интеллектуалдық
өндіріс экономикалық дамудың шешуші факторларының бірі. Халықтың
интеллектуалды әлеуетінің маңыздылығын аумақтық, демографиялық және басқа
да фактілермен салыстырғанда елемеушілік, жеке интеллектіні дамытуға деген
немқұрайлылықтың нәтижесі – қоғамға орны толмас материалдық, саяси,
моральдық шығын әкеледі.
Осындай жағдайда маңызды басымдылық - интеллект болып, ал адамзат
өркениетінің маңызды қуаты ретінде оның интеллектуалды қабілеттері
есептеледі.
Демек, қазірдің өзінде кез келген қоғамда дарынды балаларға ұлттық
игілік ретінде қарап, олардың ерекше әлеуметтік құқығы ескерілуі керек.
Мамандардың айтуынша, дарынды ересек адамдардың саны дарынды балалар саны
есебінен бірнеше есе аз. Дарынды балалар арнайы педагогикалық және
әлеуметтік бағдарламаның басты назарында болуы қажет, өйткені өмір сүру
жағдайын жақсарту және ұлттық гүлденуіне деген үлкен үміт дарынды жастарға
байланысты. Олардың қабілеттерін дамытуды неғұрлым ерте бастаса, дамыту
тиімділігі соншалықты көп болады.
1 ОҚУШЫ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН АШУДАҒЫ МЕКТЕПТІҢ РОЛІ
ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ АНЫҚТАУ
1. Дарындылық туралы жалпы түсінік
"Дарындылық" деген сөз психологияда күнделікті өмірге қарағанда
біршама тар мағынада қолданылады. Ал ғылымда дарындылық қабілеті - адамның
нышандарынан, білім, ептілік және дағдылары бойынша өлшенеді.
Жеке адамның психологиялық қасиеті ретінде адамның қабілеттер
сапасы, көлемі бойынша, олардың үйлесімділігінің өзіндік ерекшелігі, даму
дәрежесі бойынша бөлінеді. Дарын мәселесі арнайы психологиялық зерттеудің
пәні ретінде - XIX ғасырда Ф.Гальтон ұсынған адамдағы өзгешеліктердің
эксперименттік және статистикалық зерттеулерінің негізінен болып табылады.
Әрбір адамның негізінде жеке даралық сипат болады: конституциялы
ерекшеліктері, мидың нейродинамикалық қасиеті, ми жартышарлардың
функционалды ассиметриялық өзгешеліктері және т.б.
Дарын мәселесіне терең талдау жасаған Б.М.Тешюв болды. Оның
концепциясы бойынша нышан - дарын дамуының қандайда бір алғы шартын құратын
адамның анатомиялық-физиологиялық және функционалдық ерекшеліктері.
Бір адамның бойында бірнеше әртүрлі дарынның болуы мүмкін, бірақ
олардың бірі басқаларға қарағанда мәндірек болады. Екінші жағынан бірнеше
әртүрлі адамдарда бір ғана дарындылық байқалуы мүмкін, бірақ даму
деңгейлері бойынша өзара өзгешеленеді.
Дарынды анықтаудың біршама сенімді, дұрыс жолы - бұл іс-әрекет
барысындағы оның нәтижелік динамикасын көрсету. Кез-келген іс-әрекеттің
орындалу нәтижесі өз алдына қандайда бір жеке қабілетті анықтаумен емес,
әрбір адамдағы өзіне тән қабілеттердің үйлесімділігімен анықталады.
Қабілеттің қалыптасуының психологиялық жағдайларына талдау жасау
негізіне жататын талаптарды қарастыру - кеңес психологиясының классигі
көрнекі ғалым Б.М.Тепловтың айтқан ілімдеріне тоқталуды қажет етеді. Оның
айтуы бойынша дарындылықтың жалпы теориясы "...нақты фактілер мен жеке
заңдылықтарды зерттеу бойынша үлкен жұмыстардың нәтижесінде жасалуы қажет".
“Дарындылық - бір немесе бірнеше іс-әрекеттерді нәтижелі орындауға
қатысы бар жеке даралық психологиялық ерекшелік және өзінде бар дағды,
ептілік және білімдерге сәйкестенбестен-ақ бұл білім мен дағдыларды жеңіл
әрі тез меңгерумен түсіндіруге болады”,- деп жазады. Дарындылық бұл дамудың
нәтижесі, ал нышан - қабілет дамуының негізінде туа пайда болған
анатомиялық-физиологиялық ерекшелік. Дарынды реалды зерттеуші оны туа және
жүре пайда болған "қоспалық" деген түсінік жұмыс істейді және ол үшін де,
потенциалды мүмкіншіліктері бар адам үшін де, соңғысы (жүре пайда болған)
жасырын болуы мүмкін.
Б.М.Тешювтың ғылыми творчествосын қарастырған В.Д. Небылицин
қабілеттерде және дарындылықта ең алдымен жеке даралық айырмашылықтарға
көңіл бөлу керек деді.
Егер қабілетті жеке адамның және индивидтің құрылымдарының бірі
ретінде қарастырса, мұндай жағдайда ең болмағанда зерттеудің үш деңгейі
қажет болады: психофизиологиялық, психологиялық және әлеуметтік-
психологиялық деңгейлер.
С.Л. Рубинштейннің ойы бойынша дарынның дамуы спираль бойынша
жүзеге асады: қандайда бір деңгейді көрсететін қабілеттің жүзеге асу
мүмкіншілігі қабілеттің ары қарай едәуір жоғары деңгейде дамуы үшін жаңа
мүмкіншіліктерді ашады. Осылайша, адамның дарындылығы "жаңа
мүмкіншіліктердің диапазонымен анықталады, ол өзіндегі бар мүмкіншіліктің
таралуын қамтамасыз етеді".
С.Л.Рубинштейн дарындылықтың құрамының, құрылымының анықтамасын
жасайды: қандай да бір іс-әрекетті орындауға адамды жарамды ететін әрбір
қабілеттің құрамына, үнемі әрекеттің бірқатар операциялары немесе тәсілдері
енеді, кейін солар арқылы іс-әрекет жүзеге асады.
С.Л.Рубинштейн дарын құрылымының негізгі екі компонентін көрсетеді:
1)"операциялы" - іс-әрекетті жүзеге асыратын әрекет тәсілдері;
2)"ядро" - анализ және синтез процестерінің сапасы ретінде
операцияны реттеуші психикалық процестер.
Б.Г.Ананьев еңбектерінде дарындылық - жеке адамның мінезімен,
темпераментімен, өмірлік бағьггтылығымен және жеке даралық психикалық
дамуымен байланысты жеке адамның жалпы құрылымының қандай да бір бөлігі
ретінде қарастырылады.
Н.С.Лейтес дарынды балаларды зерттей келе, олар еңбекке
тартымдылығымен өзгешеленетін және "еңбектен қанағаттануды" сезінетін нағыз
кішкентай еңбекқорлар болып табылады, - деп көрсетеді. Бұл тұжырым маңызды
ереже жасауға итермелейді. Еңбекке бейімділік - дарындылықтың көрінуі
ретінде болады [25].
Э.А.Голубеваның зерттеулері көрсеткеніндей таным функцияларының
жеке даралық типтік ерекшеліктерінде өте айқын көрінетін дихотомия -
вербалды және вербалды емес болып табылады. Бұл танымдық қабілеттердің ең
негізгі психологиялық сипаттамасының негізгі мәні физиологиялық деңгейде
түсіндіріледі: олардың қалыптасуының "релевантты" табиғи негізі болып
жоғары жүйке әрекеттерінің арнайы адамға тән типі болып табылады. Ол XVIII
ғ. И.Канттың жазып кеткен ойына толық келісе отырып "... адам өзінің табиғи
күштерін (рухани, жандық және тәндік) дамыту - кез-келген мүмкіндіктегі
мақсаттар үшін құрал болып табылады. Бұл адамның өз алдындағы борышы. Адам
(ақылды пенде ретінде) өзінің табиғи нышандары мен қабілеттерін пайдаланбай
қалдырмауға, '"шірітіп" жібермеуге міндетті. Олар күндердің күнінде өзінің
ақылымен қолданылуы мүмкін", - деп көрсетеді. Дегенмен адам мен жануарларға
ортақ қасиетін жартышарлы дифференциациясының көмегімен, темпераменттің
"релевантты" табиғи негізгі Д.Векслер тестінің көмегімен анықталған
вербалды емес немесе вербалды функциялардың жүзеге асуына "қызмет жасай"
алады.
М.А.Матова, З.Г.Гуровская зерттеулері көрсеткендей, 9-10 жасар
балалардағы таным қабілеттерінің сипаттамасы да вербальды емес функцияның
басым күштілігімен, қабылдау, ес және ойлаудың образдылығы мен
эмоционалдылығымен, сөйлеудің локализациясының оң жарты шарлар типіне тән
етуге қарағанда көру латерализациясының күштілігімен байланысты.
С.А.Изюмова мнемикалық қабілеттерді жене оның табиғи алғы шарттарын
комплексті зерттеу жөне оның оқу әрекетіндегі нәтижелігімен салыстыру
мәселесін көрсетті.
Е.П.Гусеваның зерттеулері көрсеткендей, оқушылармен жүргізілген
зерттеулер білімді меңгеру деңгейінде және үйренудің нәтижесінде көрінетін
жалпы қабілеттің компоненті ретінде естің негізгі мөні туралы айтады.
Мәліметті мағыналы көшірумен байланысты мнемикалық қабілеттер барлық мектеп
пәндерін меңгеруде көрінеді.
Танымдық қабілетті зерттеуде балалардың дамуындағы жас
ерекшеліктерге көп көңіл бөлінді. Н.С.Лейтес, жеке балалар жас
ерекшеліктеріне тән қабілеттердің дамуының алғы шарттары - жеке даралық
қабілеттердің дамып өсуінің негізі, - деп жан-жақты негізделген тезис
жасайды. Бұл ереже Е.П.Гусеваның (1986) зерттеуіндегі 6 және 14-16 жасар
балалардың жас және жеке даралық ерекшеліктерін салыстыруға байланысты
жүргізілген экспериментпен дәлелдене түсті.
Психологияда адамзат іс-әрекетінің негізгі үш түрі бөлінген:
еңбек, таным, қарым-қатынас (Б.Г.Ананьев). Бұларға қосымша қабілет
классификациясын ұсынуға болады.
Тіпті, барлық қабілеттің түрлерінің дамуын қамтамасыз ететін ең
негізгі фактор - іс әрекет, олай болса балалардың негізгі іс-әрекеті ойын
әрекетін белсендіре отырып, творчестволық қабілетті дамытуға болатындығы
дәлелдене түседі. Онымен байланысты дарындылық факторы ретінде еңбек
қабілеттілігі жатады. Қабілеттер - іс-әрекетте көрінетін және оның
орындалуының шарты болып табылатын адамның жеке даралық психологиялық
ерекшелігі. Қабілетке білімді, ептілікті және дағдыны меңгеру процесінің
жылдамдығы, тереңдігі, жеңілдігі және мықтылығы жатады, бірақ қабілеттің
өзі білім мен ептілікке әкеп соқпайды. Зерттеулер бойынша қабілет - өмірлік
қалыптасу, олардың дамуы жеке даралық өмір барысында жүреді, ал орта,
тәрбие - оларды белсенді қалыптастырады.
Әрбір адам бала кезден өмірде үлкен жетістікке жетуді армандайды.
Көпшілігі ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік байқатады
(сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір музыкалық құралда ойнайды,
мүсін салады). Бірақ, бұл қабілеттілікті қалыптастырып, жүйелі дамытып
отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла бастайды, жас
жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт-бағдар бере алмайды.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы
және арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық арқылы ғана жетуге
болады. Сондықтан ата-аналардың, мұғалімдердің алдында жаңа міндет:
балалардың жеке қабілеттілігін, бейімділігін анықтау және оны дамыту, соның
негізінде олардың болашағына бағыт беру тұр. Осы аталған мәселенің
өзектілігі соншалық, жеке тұлғаның дарындылығын дер кезінде анықтап, оны
қолдап отыру қажеттілігі дәлелдеуді қажет етпейді.
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттер
жинақталған. Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар тереңінде жатқаны да
белгілі.
Адамның психикалық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде
қабілеттілік туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде,
қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы
педагогтарының еңбектерінде кездеседі.
Таланттылық пен данышпандық туралы құнды пікірлер ерте грек
философтарының еңбектеріңде көптеп кездеседі. Бірақ, адам психикасы
танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге, ұғынуға өте қиын мәселелердің
бірі болғандықтан, жекелеген адамдардың табиғи ерекшелігі мен оларда ерекше
табиғи қабілеттіліктің болуы құдіреті күшті құдайдың жарылқағаны деп
есептеген. Платонның пікірінше, ақын туындылары өзінің өнерлілігі мен
білімінен емес, құдайдың құдіретінен, оның белгілеуінен [12].
Ерте кезде, XIV ғасырда қабілеттілік, дарындылық тек өнер
адамдарында ғана байқалады деп есептеген. Үкімет қызметкерлеріне, әскери
адамдарға, ғалымдарға қатысты дарындылық қабілетін жат санаған. Дегенмен,
бұл ойды жоққа шығаруға әрекет жасағандар да болды. Аристотель көркемөнер
туындысының интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысты екендігін айтады.
Ерте грек философтары дарындылықты Құдайдың құдіретінен дей келе,
оны дамытуда білім мен тәрбие берудің маңызын жоққа шығармайды.
Қайта өрлеу дәуірінде дарындылық табиғатын танып білу мәселесімен
испандық дәрігер Хуан Уарте айналысты. Ол Испан империясының қайта
өрлеуінің болашағы мемлекеттік қызметке аса дарынды азаматтарды тарту деп
есептеді. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басындағы
қабілеттілікті анықтай отырып, болашақта кәсіби маман тандауда ескеру болып
табылады. Бұл зерттеулер саралау (дифференциалды) психологияның негізін
қалады деуге болады.
X. Уартенің пікірінше, талант адам табиғатына байланысты,
дегенмен оның дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен
айналысатын мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас
жеткіншектердің қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу
керектігі, сондай-ақ мұндай жұмысты ақылы мен білімі өте жоғары ұлы адамдар
жүргізу керек деп есептейді.
Қабілеттілік – адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен
жұмыс істеу арқылы қалыптасатын қасиет. Қабілеттің дамуының табиғи негізін
құрайтын нышандардың жинағы – дарындылық [9.14].
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі - Орта Азия мен Қазақстан
ойшылдарын да толғандырған мәселе. Араб сөз бостандығының негізін
қалаушылар (Әл-Хорезми, Фердауси, Әл-Фараби, Ибн Сина, Бируни және т.б
философия, логика, химия, астрономия, география, медицина, психология
ғылымдарымен бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер
арнаған. Мысалы, Әл-Фараби "Бақытқа жету трактаты" еңбегінде этикалық
мәселелермен қатар адам қабілеттілігіне, білім беруде түрлі озық әдіс-
тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөледі.
Ғылымдағы педагогика мен психологияның дифференциациясы негізін
адам психикасы мен қабілеттілігі жөніндегі ғылыми зерттеулер жүргізіле
бастады. Қабілеттілік ілімі жөніндегі алғашқы зерттеулер ағылшын психологы
Френсис Гальтон (XIX ғ.) есімімен байланысты. Ол адамдардың жеке дара
ерекшелігі мәселесін зерттеген. Ол өзінің "Таланттың тұқымқуалаушылығы оның
заңдылығы мен шығу тегі" еңбегінде қабілеттіліктің шығу тегін әдіснамалық
тұрғыда негіздеп, келесі зандылықтарды белгіледі:
- өте жоғары қабілеттілігі болмаса, ешбір адам қоғамда жоғары
дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды;
- өте жоғары қабілеттілігі бар адамдардың тек аз бөлігі ғана
қоғамда
жоғары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алады,
Ф.Галътон көптеген әйгілі де қабілетті адамдардың өмірін бақылай
келе кез келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқымқуалаушылық - негізгі шарт
деген қорытындыға келеді.
Ф.Гальтоннан кейін неміс педагогі және психологі Э.Мейман (XIX - XX
г.ғ.) дарыңдылық мәселесін зерттеуді теориялық тұрғыда жалғастырып, сонын
негізінде "дарындылық белгілерінің типтерін" белгіледі. Сонымен қатар туа
біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты бірлікте қарауға
тырысты. Э.Мейман дарындылықтың педагогикалық аспектілерін: оқу мен
тәрбиенің дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық, қабілеттілік,
жетістікке жетушілік арасалмағын қарастырды.
XX ғасырдың бірінші жартысында неміс психологі В.Штерн адамның жеке
басы ерекшелігін зерттеп , жеке бас психологияның негізін қалады. Ол
талантты бағалау әдістерін қарастырып, оқушылардың ақыл-ой қабілетін
анықтауға арналған "қабілеттілік коэффициентін" көрсетті. В.Штерн ақыл-ой
қабілеттілігінің келесі анықтамасын ұсынды: "Ақыл-ой қабілеттілігі - өз
ойын саналы түрде жаңа талаптарға қарай бағыттайтын, жаңа міндеттер мен
өмір жағдайына бейімдейтін жалпы ақыл-ой қабілеттілігі". Штерннің
пікірінше, дарынды деп жаңа талаптарға әр түрлі салада, әр түрлі
жағдайларда тез бейімделе алатын адамды айтуға болады.
XIX ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты сауаттандыру, жеке
тұлғаның қабілетін дамыту мәселелерін көтере бастады. Ағартушы Ы.Алтынсарин
"Табиғи ақыл өзін қоршағанды ғана құшағына ала алса, оны дамытып, өзі
көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана өркениетке
жетелейтін озық (светское ) білім ",- дейді.
Шоқан Уәлиханов шығармаларында жеке тұлға тәрбиесіндегі білім мен
тәрбиенің шешуші рөлі көрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл-ой
қабілеттілігі жөніндегі пікірі мынадай: "Қырғыз-қайсақтар табиғатынан ақыл-
ойы жүйріктігімен, таңқаларлық көрегеншектілігімен ерекшеленеді".
Ш.Уәлиханов тәрбиеге үлкен маңыз бере отырып, адам қабілетінің дамуына оның
табиғи бейімділігінің мәні зор екендігін алға тартады.
Құнанбаев Абай адамды қоршаған орта - табиғаттың бір бөлігі дей
келе, табиғаттың адам баласына берген керемет сыйы - туылғаннан бастап
білуге, түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді. Бірақ, бала өсе келе осы
қасиетті біртіндеп жоғалта береді. Ақын адамның ойы мен санасы еңбек іс-
әрекеті кезінде қалыптасады деп тұжырымдайды: "Кей қасиет туа бітеді, ал
кейбірі еңбек арқылы қалыптасады ".
Сонымен қазақ ағартушылары қабілеттіліктің туа бітетін қасиет
екенін мойыңдай отырып, адам қабілеттілігінің дамуына білім мен тәрбиенің,
еңбектің, қоршаған ортаның зор ықпалының бар екенін айтады.
Дарындылық теориясының негізі кешегі кеңес психологтерінін,
еңбектерінде көрініс тапқан. Л.Выготский, Б.Ананьев, В.Крутецкий, Н.Лейтес,
В.Тегловтардың психологиялық тұжырымдары дарындылыққа интегралдық жеке
тәрбие ретінде жүйелі көзқарас тууына негіз болды, адам қабілеттілігінің
құрылымдық бөліктерін анықтауға мүмкіндік берді.
Дарындылық мәселесін зерттеушілердің еңбектері көп болғанымен,
дарындылықтың мән-мағынасы жөнінде олар ортақ бір пікірге келе қойған жоқ.
Сондықтан біз баланың дарындылық деп, оны өз құрдастарымен салыстырғанда
бірдей жағдайда білімді игеру деңгейінің жоғарылығы мен аса ерекше
байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп түсінеміз.
"Дарындылық" ұғымы "сый" ("дар") деген сөзден шыққан, дамудың
қолайлы ішкі алғышарттарын білдіреді. Бұл ұғымға педагогикалық
энциклопедияда төмендегіше анықтама берілген: "Дарындылық - белгілі бір іс-
әрекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының
жоғарғы деңгейі".
"Дарындылық" ұғымы "қабілеттілік" ұғымына өте жақын.
Дарындылық пен қабілеттілік ұғымдары өткен ғасырдың 40-50
жылдарында психолог Б.Тепловтың еңбектерінде толығырақ зерттелді. Оның
дәлелдеуінше, белгілі бір күрделі іс-әрекетті жүзеге асыруда
қабілеттіліктің бір ғана түрі жеткіліксіз, сондықтан бірнеше түрлерінің
жиынтығы қажет болады. Белгілі бір іс-әрекеттің ұтымды орындалуына тікелей
әсер етуші қабілеттіліктіктің ерекше сапалық жиынтығын дарындылық дейді
ғалым.
В.Крутецкий өзінің математикалық қабілеттіліктің құрылымын
зерттеген еңбегінде "Егер қабілеттілік деген ұғымды жеке психикалық
қасиеттер деп түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше
қабілеттерінің жиынтығының бірлігі деуге болады" деп тұжырымдайды. Сонымен
қатар "дарындылық" қабілеттіліктің жоғарғы деңгейін белгілейді.
Дарындылық ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандық
ұғымдарына да тоқтала кетейік.
Шығармашылық - өзінің жаңашылдығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін
өнім алуға мүмкіндік жасайтын жеке түлғаның бойындағы қабілеттіліктің,
білім мен біліктіліктің, түрткінің болуы.
Талант - қабілеттіліктің жоғарғы деңгейі. Ол суретшінің,
өнертапқыштың, ғалымның және кез келген істі шығармашылықпен шешуді талап
ететін өзге де мамандық иелерінің өзгешелігімен, түпнұсқалылығымен
ерекшеленетін еңбектерінің болуымен сипатталады.
Данышпандық - қоғам өмірінде тарихи маңызы бар, шығармашылықпен
сипатталатын дарындылықтың жоғарғы деңгейі. Данышпан адам өз ісінің
аумағында жаңа ғасыр тудырады.
Әрине, бұл ұғымдар, жеке адамдық қасиеттер өзара бір-бірімен тығыз
байланыста пайдаланылады.
1.2 Дарынды балаларды педагогикалық- психологиялық диагностикалау
Дарынды оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін
оқытудың әр түрлі технологиялары енгізілуде. Мысалы, академик В. Монахов
технологиясы, М.М. Жанпейісованың оқытудың модельді технологиясы, В. Н.
Дьяченконың ұжымдық оқыту әдісі, Ж.А. Қараевтың білім беру жүйесін
ақпаратандырумен қатар оқушылардың өскелең оқу тәрбие үрдісін түгелдей
терең дараландырып жаңаша білім алуына, өздігінен іздену сезімін ояту
дарындылықпен талантқа жол ашуға бағытталған технологияларын атап көрсетуге
болады. Жаңа технологиялардың құндылығы: жоғары деңгейлі тапсырмаларды
орындау арқылы дарынды баланы таңдауға мүмкіндік береді.
Бүгінгі күн талабы – еліміздің интеллектуалдық, рухани
потенциалы жоғары, дарынды балаларды анықтау, қолдау, оқыту процесін
жүйелеу болса, осы күрделі міндетті шешу үшін Республика Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың “Дарынды балаларға арналған мектептерді қолдау және дамыту”
туралы нұсқауына сәйкес үкіметтің 24 наурыз 1998 жылғы 256-шы бұйрығымен
республикалық ғылыми-тәжірибелік “Дарын” орталығы құрылған еді, облыс
орталықтарында, аудандық білім беру бөлімінде, мектептерде құрылып бағдарлы
жұмыс істей бастады.
Осыдан бірнеше жылдар бұрын дарындылық мәселесі, дарынды бала,
оны анықтау, олармен жұмыс істеу тың тақырып еді. Мемлекеттік деңгейде
қолға алынған бұл игілікті шара өз нәтижесін бере бастады.
- Ең бастысы – бала мектеп қабырғасында жүріп өзіне деген үлкен
сүйіспеншілікті, қамқорлықты, қолдауды сезініп, көруде;
- Дарынды балаларды шығармашылық жұмысқа баулудың әдіс-тәсілдері,
жолдары зерттелді;
- Бала дарынын дамыту үшін білім беруге жаңа мазмұн беріліп, озық
технологиялар енгізіле бастады;
- Дарынды балаларға ғылыми-зерттеу жұмыстарында, ізденіс
жұмыстарындағы ерекше шығармашылық қабілеттерін іске асыруда қамқорлық
көрсетіліп, жағдай туғызылды.
Ұстаз болу жауапты да әрі қиын мамандық , оның үстіне жас өркеннің
бойындағы табиғат берген ерекше құбылысты, дарындылықты тани білу, дұрыс
бағыт-бағдар бере білу екі есе қиын. Ұстаз деген мәртебелі атқа ие болған
кез келген адам осындай ерекше құбылыспен бетпе-бет келгенде қателіктер
жіберуі мүмкін.
Дарындылық – ең алдымен сана мен жүйенің сапалық көрінісі. Ол
өзіне танымдылық, ерік-жігерлік, жеке дамулық ерекшеліктерді біріктіреді.
Сондықтан табиғаттың бұл дара құбылысын тани білу тек жүйелілік деңгейде,
өзін қоршаған ортамен тығыз байланыста, ерекшеліктерін екшеуде жас
мөлшері, қабылдау деңгейі көлемінде жүзеге асырылуы керек.
Д.Ж.Рензули бойынша дарындылық деген дегеніміз – үш байланыстың
үйлесімділігі: жоғары интеллектілік, креативтілік және нәтижеге жетудегі
ынталылық.. Осы үш қасиеттің біреуі болмаса, адам дарын ретінде
қалыптаспайды. Интеллектілік жетіспеуінен адам жақсы нәтижеге жете
алмайды. Нәтижеге жетем деген ынтасы болмаса нәтиже де болмайды. Ал
креативті қасиеті нашар болса, ондай адам тек орындаушылық қасиетпен
шектеледі. Адам сүйіспеншілік, жанымен қалап істеген ісін үнемі дамытып
отырады. Бала өз қалаумен бастаған ісін жетілдірсе, дамыта ұйымдастырса,
ол – шығармашылық, яғни дарынды баламен жұмыс істеуде алдымен нәтижеге
жету ынтасын қалыптастыру, шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету өте
маңызды.
Дарындылықты анықтау үшін әртүрлі деректерді, бақылау, бағалау
нәтижелерін, тест, тренинг әдістерін қолдануға болады. Дарынды
балаларды анықтау үшін пән мұғалімдері балаларды сабақ үстінде, әр түрлі
істермен айналысу барысында бақылау, ата-анасымен әңгімелесу,
жолдастарымен әңгімелесу арқылы, тест, тренинг қорытындысына қарай
анықтайды.
Әр пән мұғалімдері әрбір оқушыға арналған педагогикалық-
психологиялық карта жүргізіп, осы картаны толтыру барысында
диагностикалық жұмыстар жүргізіп, әрбір оқушының зейінін, есте сақтау
қабілеті, логикалық ойлауы, интеллектуалдығы, шығармашылық жұмысқа
бейімділігі бағаланады. Осы зерттеу жұмыстары қабілетті және дарынды
оқушыларды іріктеп топтастыруға ықпалын тигізеді. Мысалы, шығармашылық
жұмыс бейімділігін анықтау үшін Кочетовтың тестін қолдануға болады. Тест
көмегімен оқушының әлеуметтік жағдайынан бастап шығармашылық бейімділігін
де анықтауға болады [15.37].
Сонымен қатар оқушылар дарындылығын, ізденімін тудыруда мектептің
ролі өте зор.
Дарынды балалармен жұмыс жүйесіндегі негізгі тұлға – мұғалім.
Мұғалім баланың ата-анасымен бірге оның дарынын алғаш байқаушы, дамытушы.
Балаға білімін тереңдетуде, өз бетімен білімін көтеруге ақыл кеңестерін
береді, көмектеседі, көп жағдайда оқушының болашақ кәсіптік тағдыры
мұғалімге байланысты деуге болады.
Қазіргі кезде дарынды балаларды анықтауға , қолдауға, дамытуға көп
мән беріліп отырғанына қарамастан мұғалімдерді дарынды балалармен жұмыс
істеуге дайындау мәселелері қарастырылмаған. Мектептерде мұғалімдердің
бұл мәселеде тәжірибелері аз, тіпті жоқ деуге болады. Ғылыми әдістемелік
әдебиеттер өте аз. Сондықтан әр мұғалімнің дарындылықты анықтау, дамыту,
зерттеуде өз көзқарастары қалыптасқан.
Зерттеу нәтижесі көрсеткендей арнайы дайындықтан өтпеген
мұғалімдерге тән кейбір педагогикалық-психологиялық жағдайлар:
- мұғалімдер дарынды балалардың ішкі дүниесіне үңілмейді,
немқұрайлы қарайды;
- тіпті кей жағдайда дарынды баланы жақтырмайды, себебі ол мұғалім
беделіне қауіп төндіреді;
- олардың ерекшеліктерін, диагностикалау әдістерін білмегендіктен
дарындылықты анықтауда төмен көрсеткіштер көрсетеді;
- дарынды балаларға көңіл аударғанымен, жұмысты ұйымдастыру
әдістерін білмейді, тапсырманың санын көбейту тактикасын қолданады.
Дүние жүзілік тәжірибе көрсеткендей арнайы дайындықтан өткен
мұғалімдер дарынды балаларға арнайы бағдарламалар құра біледі, өз бетімен
жұмыс істеуге баулитын, шығармашылық ізденісін тудыратын, практикалық
тапсырмалар мен есептердің стандартты емес шешімдерін таба білуге баулитын
әдістер қолдана біледі. Қажетті материалдарды іріктеу, оқытудың әдіс-
тәсілдерін таңдауда сабақ міндетін ашуда, даралап дифференциалды оқытуда
педагогикалық жұмысты тиімді ұйымдастыра біледі. Еліміздің экономикалық
әлеуметтік дамуы үшін интеллектуалы жоғары тұлғалар керек, сондықтан
мұғалімдердің дарынды балалармен жұмыс істеуі үшін арнайы дайындықтан өтуі,
өз бетімен білімдерін көтеруі керектігі заман талабы. Дарынды балалармен
жұмыс істейтін мұғалімдерге қойылатын педагогикалық-психологиялық талаптар:
1) Мұғалімнің кәсіптік бағдары.
- дарынды балалармен жұмыс істеу заман талабы екенін түсінуі;
- балаға деген сүйіспеншілік, ерекше қабілетті балаға деген
жағымды қарым-қатынасы;
- дарынды балалармен жұмыста жоғары көрсеткішке жетуге ұмтылуы.
2) Дарындылық - педагогикалық-психологиялық процесс туралы білім.
- өз пәнін мемлекеттік стандарт көлемінен артық білуі;
- тұтас педагогикалық процесс туралы білімінің болуы;
- дарынды бала ұғымының білінуі;
- жеке тұлға туралы, оның шығармашылығы, оны дамыту жолдары туралы
теориялық білімінің болуы.
3) Жаңа педагогикалық технологияларды меңгеруі.
- кластағы педагогикалық-психологиялық процесті диагностикалау әдістерін
білуі;
- дарынды балаларға арналған қосымша бағдарламалар жасақтай білуі
(топтық , жеке);
- ерекше қабілетті оқушыларға шығармашылық ізденіске және зерттеуге
есептер мен тапсырмалар таңдай білуі;
- жаңа оқу технологияларын қолдана білуі;
- оқушылармен қарым-қатынасты психологиялық түрде сауатты құра білуі;
- дарынды баланы оқытудың нәтижесін бағалай білуі, қорытынды жасау,
қорытындыға сәйкес шешім шығара білуі;
- дарынды балалармен қосымша сабақ өткізе білуі.
Міне, дарынды балалармен жұмыс істеуге дайын мұғалімнің бойынан
табылуға тиіс қасиеттер осы болса, оның іске асуын бағалау деңгейлері
төмендегідей:
1) Дайындығы төмен деңгейдегі мұғалімнің өз пәні бойынша білім
мемлекеттік стандарт деңгейінде ғана, оқу процесін репродуктивті
деңгейде жүргізеді, оқу-тәрбие жұмысын диагностикалауда тек
үлгерімін ғана көрсете алады. Дарынды баламен арнайы жұмыс
жүргізбейді.
2) Орташа деңгей – пәнін тек мемлекеттік стандарт көлемінде біледі.
Оқыту тәсілі – оқулықтан тереңдемеген деңгейде. Дифференциалды
жұмыс істемейді, қабілетті оқушыға оқулықтағы ғана тапсырманы
береді. Дарынды балаларда диагностикалау жұмысын жүргізбейді.
Дарынды баламен арнайы жұмыс жүргізбейді.
3) Ортадан жоғары деңгей – төмен және орташа деңгейден айырмашылығы
қабілетті оқушыны мектеп олимпиадаларына шығара алады, кейбір
кеңестер бере алады.
4) Жоғары деңгейде – оқу-тәрбие процесін шығармашылық негізде құра
біледі. Педагогикалық процесті диагностикалаумен қатар кейбір
психологиялық әдістерді қолданып дарындылықты анықтай алады.
Қосымша тапсырмалар ұйымдастыра біледі, ата-анасымен байланыс
жасайды. Бірақ арнайы дайындығы жетпегендіктен, толық
дарындылықты дамытудың арнайы бағдарламасын жасауда қиналады.
5) Өте жоғары деңгей. Мұғалім оқу-тәрбие процесін диагностикалық
тұрғыда басқара біледі. Оқу процесінде оқушылар арасында әр түрлі
формада танымдық қызметін ұйымдастырады. Оқытудың оқушы
белсенділігін арттыратын технологияларын тиімді қолдана біледі.
Дарынды балалармен арнайы жұмыс жүргізіледі. Қосымша бағдарлама
жасақтап, шығармашылығын дамыту тапсырмаларын дайындайды,
күнделік жүргізеді. Онда дарынды баланың дамуы, жетістігі,
зерттеуі жазылып отырады. Балалардың конкурсқа, олимпиадаға
қатысуына жетелейді. Баланың ата-анасымен жұмыс жүргізеді.
Міне, жоғарыда айтылып өткен дарынды баламен жұмыс істейтің
мұғалімге дайындық көрсеткіштерін білу мұғалімнің өз білімін жетілдіруіне,
іздеуіне бағыт-бағдар беру болады. Психологиялық-педагогикалық талаптар
мұғалім жұмысына, ғылыми зертттеуіне және шығармашылық ізденісіне ғылыми
тұрғыда құруына негіз болады деп ойлаймын.
Қазіргі заманда көптеген мемлекеттерде дарынды балаларға әлеуметтік
және психологиялық-педагогикалық көмек көрсету үшін арнайы бағдарламалар
қолданылып жатыр. Біздің Республикада 1996 жылы Президент Н.Ә. Назарбаевтың
нұсқауы бойынша "Дарын" Мемлекеттік стратегиялық бағдарлама іске енді. Сол
бағдарламалардың барысында кептеген жерлерде дарынды балаларға арналған
мектептер ашылып жатыр.
Белгілі психолог Н.С. Лейтес көптеген жылдар бойы дарынды балаларды
зерттей отырып, баланың басқалардан ерекшелігі — ой енбегіне деген
бейімділігі, оның бойында жаңа хабар, жаңа білімді алуға үнемі қажеттілік
болатындығы екендігін көрсетті. Ол өз еңбектерінде ақыл-ой қабілетінің
дамуына әсер етуші танымдық қажеттілік екендігін анықтады.
Бүгінгі уақыт талабы – мәдени деңгейі мен шығармашылық қабілеті
жоғары шәкірт өзірлеу. Демек, ұстаз еңбегі оның қанша жыл өмір сүріп, қанша
шәкірт тәрбиелегенімен бағаланбайды, бәрінең бұрын жас ұрпақты болашақтың
даңғыл жолына салумен бағаланады. Шәкірттеріміздің ішкі сырын жасырын
ұстайтының ескерсек, олардың іскерлік дағдыларын және білім құмарлық талап-
жігерлерін жетілдіруіміз қажет. Себебі адамгершілігі мол, иманды, тәрбиелі
оқушы - кез-келген мемлекеттің байлығы. Бірақ бағдарламалар мен
әдістемелердің, материалдық базаның кеңдігі ұстазға жаңа парыз жүктеп отыр.
Ол - дарындылармен жұмыс. Оны жеке адамды жан-жақты дамытудың ғасырлар
тереңінен жинақ-талған дөстүрді жалғастыру деп түсінген жөн. Ұстаз алдында
отырған оқушыларды дарынды, орташа деңгейдегі оқушы, үлгерімі нашар оқушы
деп үш топқа бөлуге болады. Бұл - қабілеттің әр түрлілігінен туындаған
мөселе. Сонда дарынды оқушы кім?
Алдымен, ол - ойлау белсенділігі, талдай білетіндігі, өз ойын
дәлелдермен қорғау шеберлігі жоғары дамыған оқушы. Ал, ең дарынды оқушы –
мұғалімнің көмекшісі. Ғылыми зерттеулерге қарағанда, дарынды, талантты
балалардың биохимиялық, электрлік белсенділігі жоғары келеді. Олардың миы
қабылдаған мәліметтерді қортуға қабілетті. Демек, дарындылық – бала бойында
тәрбие мен алған біліміне байланысты қалыптасқан қасиет. Ол отбасы,
жолдастары, айналасына байланысты әрқилы қалыптасады. Осы орайда балалардың
да ынтасы, іскерлігі, ізденгіштігі қоғам негізінде игерілетінін естен
шығармаған жөн. Жеткіншек бойында ұлттық тарих, мәдениет, салт-дәстүр және
тілге байланысты жаңаша көзқарастың қалыптасуына ортаның әсері зор.
Балапан ұядан не көрсе, ұшқанда соны іледі демекші, отбасында жақсы
түсінік қалыптаспаса ешқандай да ұстаздың тәрбиесі көмектесе алмайды. Бала
5-9 жас аралығында бәрін де қабылдайды. Онын сезімталдығы жоғары. Ақыл-ой
әрекетін қажетсіну, жаңаны білуге талпынуы ескерусіз қалмаған жөн. Біздің
елемеуіміздің салдарынан баланың зардап шегуі ықтимал. Қазір ауылда,
қалаларда жаза алмайтын оқушылар баршылық және бұл өкінішке орай, жоғарғы
сыныптарда кездеседі.
Дарынды балалардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алып,
уақытында дарындылығын айқындау, олардың қарым-қатынастарын, ойлау және
логикалық қабілеттерін зерттеуге, практикалық әдістемеліктер жетіспейді.
Осы кезде қазіргі заманын талабына сай, дарынды балалардың жете
зерттелмегені айқындалады. Практикалық қажеттілікке сай ғылымның әлі де
болса жетіспегені байқалады. Сондықтан, біздің қоғамда дарынды балаларды
айқындау мәселесінде қарама-қайшылық пайда болды. Осыған орай дарынды
балаларды ерте жастан айқындап, дамытуға, тәрбиелеуге қажеттілік туып отыр.
Дарындылық - адамның ой-өрісінің деңгейі мен өзіндік іс-әрекетінің
ерекше өрістеуіне себепкер болатын, адамның жан-жақты дамуының қайнар көзі,
арнаулы қабілеттердің шарықтап дамуының нәтижесі. Дарындылық ұғымына
берілетін анықтамаларға сүйенсек, дарындылық деген адамның (баланың) оның
өз қатарындағы адамға (балаға) карағанда жоғары ақыл-ой кызметімен
ерекшелендіретін қасиеті.
Таланттылық арнайы іс-әрекетте жоғары нәтижеге жеткізсе, дарындылық
акыл-ой кызметінің ең жоғарғы дәрежесімен сипатталады. Әрбір талантты
балада дарындылық бар да, ал әрбір дарынды бала талантты болмауы мүмкін.
Талантты, дарынды балаларды арнайы оқу орындарында оқытқанда ғана олар
қоғамға пайдасын тигізе алады.
Енді дарындылықты диагностикалау мен ерекшеліктері туралы сөз қозғап
көрелік. Елбасының Қазақстан–2030 стратегиялық бағдарламасында
көрсетілгендей, республиканың ақыл-ойлы, шығармашыл әлеуетін өсіру қажет,
дарынды балаларды анықтаудың бірнеше жолдары бар. Мәселен, деңгейлік
тапсырмалар беру, модуль жасату, олимпиадалар, жарыстар, конкурстарға жиі
қатыстыру. Сонда баланың жасырын, тіпті тым тереңде жатқан қабілеттерінің
оянуына мүмкіндік туады. Ол үшін ұстаз оқушының ой - өрісін дамытып,
шығармашылық деңгейге дейін жеткізуге тырысқан жөн.
Оқушы қабілеттерін дамыту, талантты балалардың талабын ұшқырлау
максатында ашылып, жұмыс істеп жатқан жаңа үлгідегі лицей, гимназия сияқты
мектептерді заман талабы өмірге келтірді. Бұл мектептерде оқушылар
қабілеттеріне қызығушылықтарына қарай лайықталынып жасалған арнайы
бағдарламамен оқытылады. Жалпы білім беретін мектептерге карағанда жаңа
үлгідегі мектептерде пәндер көбірек, олардың балалардың талантын, дарынын
ашуға мүмкіндігі де мол.
Дамыта оқыту ерекше ахуал, мұғаліммен оқушы арасындағы ерекше қарым-
қатынас. Мұғалім - бұл жағдайда дайын білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы,
бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетті ұйымдастыратын ұжымдық істердін
ұйтқысы. Тек осындай оқыту ғана бала интеллектісінің көзін ашып,
шығармашылығын дамытады.
Даму ұғымының психологиялық анықтамысы - жаңару процесі, яғни жаңаның
өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген мағынаны береді. Барлық табиғат
құбылыстары сияқты бала психикасы да үнемі диалектикалық жолмен дамып,
өзгеріп, бір денгейден екінші деңгейге өтіп отырады. Ғалымдардың
зерттеулері баланың даму процесіне 3 түрлі күш пен 3 түрлі фактордың
қатысатындығын дәлелдейді [19.45]. Олар:
1) Биологиялық фактор
Бірі - ата-анадан ауысқан, туа біткен және өмір сүру барысында
кабылданған дененің барлык мүшелерінің, оның барлық жүйесі құрылысының
ерекшелігін білдіретін, бала организмінің орта мен қарым-қатынасының
нәтижесі.
2) Әлеуметтік фактор
Бұл - бала өмір сүретін орта, алдымен адамдардың ортасы. Бұл, сондай-
ақ, баламен қарым-қатынас жасайтын адамдардың сипаттары, мінез-құлық және
ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері, істері мен сөздері,
талаптары мен дағдылары, ұмтылыстары, яғни, бала өсіп дамитын рухани орта.
3) Баланың өз белсенділігі
Бұл даму процесіне әсер ететін үшінші күш болып саналады. Оқитын пән
қандай да жаңа, бағалы болмасын, мұғалімнің шеберлігі қанша жоғары
болмасын, егер мұғалім баланың сөз белсенділігін туғыза алмаса, оған
ұсынылған іс пен еңбекте баланың әрекетке қатынасуы күткен нәтиже бермейді.
Баланың ағза ретінде дамуы мен жеке адам ретінде қалыптасуы
белсенділік арқылы жүзеге асады. Баланың даму процесі, оның қоғамның
белсенді де пайдалы мүшесі, азамат ретінде қалыптасуы осы үш фактордың
қатысуымен қамтамасыз етіледі. Ең бастысы осы факторлардың бірде-бірі,
қандай да бір кемеліне келген болса да, басқа екеуінен ерекшеленіп жеке
әсер ете алмайды. Барлық іс осы үш басты күштің өзара әрекет етуінде.
Оқыта отырып дамыту мәселесіне арналған зерттеулер дәстүрлі оқытуға
өзгерістер енгізуге ықпалын тигізді. Ол оқыту барысында баланың ақыл-ойын,
қиялын т.б. танымдық үрдістерін дамытып қана қоймай баланың әр түрлі
әрекеттердің субъектісі болып қалыптасуды қамтамасыз етуді алдыңғы қатарға
шығарды.
Дамыта оқыту - дәстүрлі оқытуға балама жүйе. Оның нәтижесінде әр
окушының өзін-өзі өзгертуші субьект дәрежесіне көтеруі көзделіп, соған
оқыту барысында лайықты жағдайлар жасалады. Дамыта оқытуда баланың
ізденушілік-зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру басты назарға ұсынылады. Ол
үшін бала өзінің бұған дейінгі білетін амалдарының, тәсілдерінің жаңа
жағдайды шешуге жеткіліксіз екендігін сезетіндей ахуалға түсуі керек. Содан
барып оның білім алуға деген ынта-ықыласы артады, білім алуга әрекеттенеді.
Сабақ мұндай жағдайда мынадай үш құрамдас бөліктерден тұратын болады:
1) оқу мақсаттарының қойылуы;
2) оны шешу жолдарын бірлесе қарастыру;
3) шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында әуел бастан-ақ салынған.
Мұғалімнің міндеті - оқушыға оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндікті ашып
көрсету. Шығармашылық - бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей
бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері-
шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкіл халық және жеке адамның шығармашылығы
арқылы келдік. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын
адамға өмірдің мәнін түсінуге, бағытын сезінуге мүмкіндік береді. Дарынды
балалардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алып, уақытында
дарындылығын айқындау, олардың қарым-қатынастарын, ойлау және логикалық
қабілеттерін зерттеуге, практикалық әдістемеліктер жаңадан қолға алынып,
зерттеліп жатыр. Бүгінгі таңда біршама жұмыстар жасалды [5.23].
Ақыл-ой жұмысына әрқашанда әзір тұру, еңбекке жұмылушылықтың
еңбексүйгіштікке ұласуы, демалыспен санасып жатпай, қажымай-талмай
еңбектену - дарынды балалардың басты ерекшеліктері.
Дарынды оқушылар сабақ барысында ұстаз көмекшісі бола алады. Мәселен,
тест пен сызба жұмыстарын тексеру, бағалауды сабақ үстінде соларға
тапсыруға болады. Сонда ол өз деңгейінде дамып жетіледі. Дарынды окушыларды
анықтаудың ендігі бір жолы – пікір-талас пен пікірталқы әдісі және
проблемалық сұрақтар қою. Сабақты бастамас бұрын мақсатын анықтау немесе
қорытындылау үшін күрделі сұрақтар қоя отырып, оқушыға мүмкіндік беру.
Тарау соңында, қайталау барысында немесе ашық сабақ кезінде Ой қозғау
кестесімен жұмыс істеген жөн. Оның екі түрі көп қолданылады:
Мен қалай жұмыс істедім?
Қай жерде қате жібердім ?
Сабақта не ұнады?
Қойылған бағамен келісесің бе?
Сендердін тілектерің? Немесе (Кесте 1.1):
Кесте 1.1 Оқушының сабақ үстінде не түсінгенін сараптау кестесі.
Маған Мен үшін Мен Маған түсініксіз
белгілі жаңа келіспеймін
ақпарат
Бұл оқушының диалектикалық көзқарасын, дүниетанымын қалыптастырып,
дамыту үшін зор мүмкіншіліктер туғызады. Дарынды оқушылар өте зейінді
келеді. Ол әр мәселені шешуге талаптанып, табандылық көрсетеді. Тек қана
мәтіндегі негізгі ойды анықтай білумен шектеліп қоймай, дарынды оқушыларды
мынадай тапсырмаларға тартқан жөн:
-ұғымдардың анықтамасын ашуға;
- мәтінді мазмұндауға;
- интеллектуалды ойындарға қатысуға;
- жұппен және топпен жұмыс істеуге;
- газет шығаруға;
- мысалдары мен себептерін анықтауға;
- тапсырмалар әзірлетуге.
Шығармашылық ізденістер жасап, өмір талабына сай еңбектеніп жүрген
ұстаздар оқушының қабілет ерекшеліктерін тез анықтайды. Дарынды оқушылардың
бірден көзге түсетін ерекшеліктерін анықтап көрелік:
- өте белсенді;
- танып білуге деген құштарлығы жоғары;
- есте сақтау қабілеті жоғары;
- сөз қоры мол;
- сұрақ қоя біледі;
- қиындықтарды жеңе біледі;
- шыншыл, турашыл;
- өздігінен ізденіс жасай алады;
- олимпиадаларға қатысады;
- эссе, әңгіме, мақала жаза алады;
- дүниетанымы кең, білімі терең;
- оқулықтан материалды сұрыптап ала алады;
- конференцияларға қатысады.
Дарындылығы анықталған соң, оларды бірнеше топқа бөліп, әрқайсымен
жеке жұмыс жүргізген жөн.
Бірінші топқа танымдылық, эмоциялық қабілеттері дамыған.
Екінші топқа әлі де болса өз мүмкіндіктерін көрсете алмай жүргендер.
Үшінші топқа ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге ынталы.
Төртінші топқа өте дарынды оқушылар.
Бесінші топқа өз шығармасын ұсына алатын оқушылар (суретші, ақын,
т,б.)
Алтыншы топқа рухани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ОҚУШЫ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН АШУДАҒЫ МЕКТЕПТІҢ РОЛІ
ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ АНЫҚТАУ
8
1. Дарындылық туралы жалпы түсінік
8
1.2 Дарынды балаларды педагогикалық- психологиялық диагностикалау
18
1.3 Оқушылардың дарындылық қабілетін ашудағы мектептің
ғылымы қоғамының рөлі
33
1.4 “Дарын" республикалық ғылыми-практикалық және Шығыс Қазақстан
аймақтық “Дарын” орталықтары
40
2 ОҚУШЫ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН АНЫҚТАУҒА АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАР
57
2.1 Оқушылардың дарындылық қабілетін анықтауға арналған
әдістемелерге жалпы сипаттама
57
2.2 Сұрыпталып алынған әдістемелерге жалпы сипаттама
58
2.3 Зерттеу жұмысының эксперименттік базасына жалпы сипаттама
59
2.4 Оқушылардың дарындылық қабілетін анықтау барысында жүргізілген
диагностикалық жұмыстар
60
ҚОРЫТЫНДЫ
74
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
76
КІРІСПЕ
Қазіргі кездегі ел өміріндегі саяси-әлеуметтік, экономикалық және
мәдени өзгерістер орта және жоғары мектепті демократияландыру мен
гуманизациялау, білім беру жүйесінде жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу
сапасын көтеру, оларды еңбек пен қоғамдық өмірге даярлау мәселесінің
көкейтестілігін көрсетіп отыр.
Осыған орай Қазақстан Республикасының “Білім беру” туралы Заңында,
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының” жобасында, “Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2005- 2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында”,
“Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың “Қазақстан халқына
жолдауында” т.б. құжаттарда осы заманға сай білім беру жүйесін дамыту,
кең ауқымды ойлай білетін тұлғаның рухани және салауатты өмір салты
негізін қалыптастыру, тұлғаның дарындылық қасиеттерінің дамуы үшін жағдай
жасау, интеллектісін байыту міндеттері көзделген. Қазір республикамызда
білім саласында демократияландыру мен ізгілендіру жүріп жатқандықтан,
соңғы кездерге дейінгі дағдарыстан шығудың баламалы жолдары көрсетілуде.
Сондай жаңа талпыныс, жаңа ашылған жолдың бірі – білім берудің
жаңа жүйесінің жасалуы, соның ішінде ең өзекті мәселелердің бірі - дарынды
балаларды оқыту, әрбір шәкірттің жеке дара ерекше қабілеттерін ілгері
дамыту, дарындылығы анықталған оқушыны қабілетіне сай шығармашылықпен ойлай
алатын азамат етіп қалыптастыруға жағдайлар жасау, дарынды балалармен жұмыс
жасау аясында ғалымдар мен ізденімпаз ұстаздар ұжымын топтастыру. Осы
мәселелер менің дипломдық жұмысымның тақырыбының өзектілігін айқындады.
Дарындылық мәселелері әлемдік және қазақстандық ғылымда көптеген
ғалымдар мен психологтардың зерттеу тақырыбы болып келді. Бұл тақырыптың
төңірегінде атақты философ пен ойшылдар: Cократ, Платон, Кант, Гегель,
Дидро, Локк ойларын қозғаған болатын. Дарындылықтың психологиялық
жақтарын Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, В.В. Давыдов,
А.В. Петровский, А. Н. Савенков зерттеген. Қазіргі уақытта оқушылардың
дарындылығын зерттеуде Н.С.Лейтес “Концепция возрастного подхода к
феноменам интеллектуальной одаренности” атты тұжырымдамасын ұсынды.[18.2]
Қазақстанда оқушылардың дарындылық мәселелері төңірегінде Н. А. Дарханов,
Г.Ж. Ақылбаева, А.М. Бултычеева, Н.Н. Волошина, С.А. Филько, О. Копыленко,
Л. Руденко, Л.М. Нарикбаева, Л, Г.К. Бажикенова, Д.Г. Ганелин, А.Г.
Қазмагамбетов, О.Л. Медведковалар жұмыс жүргізіп жатыр. Батыс ғалымдарының
ішінде дарындылық тақырыбына байланысты Ф.Гальтонның (Англия), Танненбаум
Дж. Рензуллидің, Г.Мюллердің(АҚШ), В. Штерннің(Германия), Ф.
Монкстың(Голландия), тб. еңбектері белгілі.
Қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнында болып жатқан
бетбұрыстар оқу-тәрбие процесін жаңашаландыру талаптарын қояды. Мектеп
оқушыларының дарындылығын анықтау мен дамытуға байланысты жарияланған
отандық еңбектер мен зерттеулер жоқтың қасы. Аталмыш тақырыпқа байланысты
қазақ тілінде жарық көрген әдебиет мүлдем жоқ деп айтуға болады. Осы
мәселелер менің зерттеу жұмысымның тақырыбын айқындауға әкеп соқтырды.
Дипломдық жұмысымның басты мақсаты – оқушылардың дарындылық
қабілеттерін ашуда мектептің ролін теориялық және практикалық тұрғыдан
негіздеу.
Осы мақсатқа орай келесі міндеттер туындады:
- дарындылық ұғымына теориялық жағынан талдау жасау;
- жеке тұлға психологиясын жан-жақты саралау;
- оқушы дарындылығын анықтауда педагогикалық-психологиялық
диагностикалаудың жолдарын айқындау;
- мектеп қабырғасында дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс
түрлерін қарастыру;
- мектептегі ғылыми қоғамдардың ролін көрсету;
- “Дарын” республикалық ғылыми-практикалық және Шығыс
Қазақстан аймақтық ғылыми-практикалық Дарын орталықтары қызметімен
танысу;
- Қазақстан Республикасында дарынды балалармен жұмыс жүйесін
дамытудың жолдарын айқындап беру.
Зерттеу жұмысымның эксперименттік базасы ретінде Шығыс Қазақстан
облысының аймақтық ғылыми-практикалық Дарын орталығы алынды. Дипломдық
жұмысымды жазу барысында аталмыш орталықтың 2006-2007 жылдарда дарынды
оқушылармен жүргізген жұмыстарымен таныстым. Зерттеу жұмысының обьектісі
ретінде Күршім ауданы, Боран ауылы, Халық Мұғалімі Құмаш Нұрғалиұлының
көпсалалы орта мектебі алынды.
Дипломдық жұмыcымның түсініктеме-терминологиялық аппараты келесі
ұғымдардан тұрады: “дарындылық”, “қабілеттілік”, “шығармашылық”, “дамыта
оқыту”, “оқушылардың ғылыми қоғамы”, “педагогикалық-психологиялық
диагностикалау”.
Зерттеу жұмысымнан күтілетін нәтижелер :
Дипломдық жұмыстың теориялық материалдарын жоғарғы оқу
орындарында жүргізілетін “Психология” және “Педагогика” пәндерінде
қолдануға болады. Зерттеуде дарынды оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері
практикалық тұрғыдан көрсетілген. Осы әдістемелерді мектеп оқушыларының
дарындылығын анықтау мен дамытуда қолдануға болады. Зерттеу жұмысымда
берілген тұжырымдамалар дарынды балалармен жұмыс істейтін педагогикалық
коллективтерде әдістемелік нұсқау ретінде көмекші құрал бола алады.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңына сәйкес
“Әрбір баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның
дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту ” сияқты өзекті мәселелерді іске
асыру үшін бүгінгі таңда, дарынды балалардың қабілеттерін жоғары деңгейде
қанағаттандыратындай білім беру үшін оқытудың әр түрлі технологиялары
жасақталып мектеп тәжірибесіне енгізілуде.
Қазіргі уақытта адамның интеллектуалды және шығармашылық қуаты
қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуының жетекші факторы болып отыр.
Әлеуметтік дамудың қазіргі заманғы тенденциялары білім берудің
алдына жаңа міндеттер қойып отыр - орташа оқушы бағдарын өзгерту, дарынды
және талантты балаларға, білім беру процесінде олардың қабілеттерін,
ерекшеліктерін ашып, дамытуға айрықша ынта білдіру.
Біздің елімізде білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басым
бағыттарының бірі - дарынды балалар мен жастарға еліміздің баға жетпес
ұлттық игілігі және негізгі интеллектуалды, шығармашылық әлеуеті ретінде
қарап, оларды жан-жақты қолдау және дамыту.
Әлемнің дамыған елдеріндегі дарынды оқушыларды оқытуды ұйымдастырудың
көлемі мен принциптері түрліше болғанымен, барлығына айқын бір ғана нәрсе:
қоғам мүддесі дарынды балалар мен жастарды моральдық және материалдық
жағынан қолдаудың арнайы шараларын талап етеді. Дарыны жоғары балаларды
оқытуда олардың өз қабілеттерін, өзіндік қызығушылығы мен қоғам мүддесіне
сәйкес толық іске асыра алатындай жағдай жасалуы қажет. Интеллектуалдық
өндіріс экономикалық дамудың шешуші факторларының бірі. Халықтың
интеллектуалды әлеуетінің маңыздылығын аумақтық, демографиялық және басқа
да фактілермен салыстырғанда елемеушілік, жеке интеллектіні дамытуға деген
немқұрайлылықтың нәтижесі – қоғамға орны толмас материалдық, саяси,
моральдық шығын әкеледі.
Осындай жағдайда маңызды басымдылық - интеллект болып, ал адамзат
өркениетінің маңызды қуаты ретінде оның интеллектуалды қабілеттері
есептеледі.
Демек, қазірдің өзінде кез келген қоғамда дарынды балаларға ұлттық
игілік ретінде қарап, олардың ерекше әлеуметтік құқығы ескерілуі керек.
Мамандардың айтуынша, дарынды ересек адамдардың саны дарынды балалар саны
есебінен бірнеше есе аз. Дарынды балалар арнайы педагогикалық және
әлеуметтік бағдарламаның басты назарында болуы қажет, өйткені өмір сүру
жағдайын жақсарту және ұлттық гүлденуіне деген үлкен үміт дарынды жастарға
байланысты. Олардың қабілеттерін дамытуды неғұрлым ерте бастаса, дамыту
тиімділігі соншалықты көп болады.
1 ОҚУШЫ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН АШУДАҒЫ МЕКТЕПТІҢ РОЛІ
ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ АНЫҚТАУ
1. Дарындылық туралы жалпы түсінік
"Дарындылық" деген сөз психологияда күнделікті өмірге қарағанда
біршама тар мағынада қолданылады. Ал ғылымда дарындылық қабілеті - адамның
нышандарынан, білім, ептілік және дағдылары бойынша өлшенеді.
Жеке адамның психологиялық қасиеті ретінде адамның қабілеттер
сапасы, көлемі бойынша, олардың үйлесімділігінің өзіндік ерекшелігі, даму
дәрежесі бойынша бөлінеді. Дарын мәселесі арнайы психологиялық зерттеудің
пәні ретінде - XIX ғасырда Ф.Гальтон ұсынған адамдағы өзгешеліктердің
эксперименттік және статистикалық зерттеулерінің негізінен болып табылады.
Әрбір адамның негізінде жеке даралық сипат болады: конституциялы
ерекшеліктері, мидың нейродинамикалық қасиеті, ми жартышарлардың
функционалды ассиметриялық өзгешеліктері және т.б.
Дарын мәселесіне терең талдау жасаған Б.М.Тешюв болды. Оның
концепциясы бойынша нышан - дарын дамуының қандайда бір алғы шартын құратын
адамның анатомиялық-физиологиялық және функционалдық ерекшеліктері.
Бір адамның бойында бірнеше әртүрлі дарынның болуы мүмкін, бірақ
олардың бірі басқаларға қарағанда мәндірек болады. Екінші жағынан бірнеше
әртүрлі адамдарда бір ғана дарындылық байқалуы мүмкін, бірақ даму
деңгейлері бойынша өзара өзгешеленеді.
Дарынды анықтаудың біршама сенімді, дұрыс жолы - бұл іс-әрекет
барысындағы оның нәтижелік динамикасын көрсету. Кез-келген іс-әрекеттің
орындалу нәтижесі өз алдына қандайда бір жеке қабілетті анықтаумен емес,
әрбір адамдағы өзіне тән қабілеттердің үйлесімділігімен анықталады.
Қабілеттің қалыптасуының психологиялық жағдайларына талдау жасау
негізіне жататын талаптарды қарастыру - кеңес психологиясының классигі
көрнекі ғалым Б.М.Тепловтың айтқан ілімдеріне тоқталуды қажет етеді. Оның
айтуы бойынша дарындылықтың жалпы теориясы "...нақты фактілер мен жеке
заңдылықтарды зерттеу бойынша үлкен жұмыстардың нәтижесінде жасалуы қажет".
“Дарындылық - бір немесе бірнеше іс-әрекеттерді нәтижелі орындауға
қатысы бар жеке даралық психологиялық ерекшелік және өзінде бар дағды,
ептілік және білімдерге сәйкестенбестен-ақ бұл білім мен дағдыларды жеңіл
әрі тез меңгерумен түсіндіруге болады”,- деп жазады. Дарындылық бұл дамудың
нәтижесі, ал нышан - қабілет дамуының негізінде туа пайда болған
анатомиялық-физиологиялық ерекшелік. Дарынды реалды зерттеуші оны туа және
жүре пайда болған "қоспалық" деген түсінік жұмыс істейді және ол үшін де,
потенциалды мүмкіншіліктері бар адам үшін де, соңғысы (жүре пайда болған)
жасырын болуы мүмкін.
Б.М.Тешювтың ғылыми творчествосын қарастырған В.Д. Небылицин
қабілеттерде және дарындылықта ең алдымен жеке даралық айырмашылықтарға
көңіл бөлу керек деді.
Егер қабілетті жеке адамның және индивидтің құрылымдарының бірі
ретінде қарастырса, мұндай жағдайда ең болмағанда зерттеудің үш деңгейі
қажет болады: психофизиологиялық, психологиялық және әлеуметтік-
психологиялық деңгейлер.
С.Л. Рубинштейннің ойы бойынша дарынның дамуы спираль бойынша
жүзеге асады: қандайда бір деңгейді көрсететін қабілеттің жүзеге асу
мүмкіншілігі қабілеттің ары қарай едәуір жоғары деңгейде дамуы үшін жаңа
мүмкіншіліктерді ашады. Осылайша, адамның дарындылығы "жаңа
мүмкіншіліктердің диапазонымен анықталады, ол өзіндегі бар мүмкіншіліктің
таралуын қамтамасыз етеді".
С.Л.Рубинштейн дарындылықтың құрамының, құрылымының анықтамасын
жасайды: қандай да бір іс-әрекетті орындауға адамды жарамды ететін әрбір
қабілеттің құрамына, үнемі әрекеттің бірқатар операциялары немесе тәсілдері
енеді, кейін солар арқылы іс-әрекет жүзеге асады.
С.Л.Рубинштейн дарын құрылымының негізгі екі компонентін көрсетеді:
1)"операциялы" - іс-әрекетті жүзеге асыратын әрекет тәсілдері;
2)"ядро" - анализ және синтез процестерінің сапасы ретінде
операцияны реттеуші психикалық процестер.
Б.Г.Ананьев еңбектерінде дарындылық - жеке адамның мінезімен,
темпераментімен, өмірлік бағьггтылығымен және жеке даралық психикалық
дамуымен байланысты жеке адамның жалпы құрылымының қандай да бір бөлігі
ретінде қарастырылады.
Н.С.Лейтес дарынды балаларды зерттей келе, олар еңбекке
тартымдылығымен өзгешеленетін және "еңбектен қанағаттануды" сезінетін нағыз
кішкентай еңбекқорлар болып табылады, - деп көрсетеді. Бұл тұжырым маңызды
ереже жасауға итермелейді. Еңбекке бейімділік - дарындылықтың көрінуі
ретінде болады [25].
Э.А.Голубеваның зерттеулері көрсеткеніндей таным функцияларының
жеке даралық типтік ерекшеліктерінде өте айқын көрінетін дихотомия -
вербалды және вербалды емес болып табылады. Бұл танымдық қабілеттердің ең
негізгі психологиялық сипаттамасының негізгі мәні физиологиялық деңгейде
түсіндіріледі: олардың қалыптасуының "релевантты" табиғи негізі болып
жоғары жүйке әрекеттерінің арнайы адамға тән типі болып табылады. Ол XVIII
ғ. И.Канттың жазып кеткен ойына толық келісе отырып "... адам өзінің табиғи
күштерін (рухани, жандық және тәндік) дамыту - кез-келген мүмкіндіктегі
мақсаттар үшін құрал болып табылады. Бұл адамның өз алдындағы борышы. Адам
(ақылды пенде ретінде) өзінің табиғи нышандары мен қабілеттерін пайдаланбай
қалдырмауға, '"шірітіп" жібермеуге міндетті. Олар күндердің күнінде өзінің
ақылымен қолданылуы мүмкін", - деп көрсетеді. Дегенмен адам мен жануарларға
ортақ қасиетін жартышарлы дифференциациясының көмегімен, темпераменттің
"релевантты" табиғи негізгі Д.Векслер тестінің көмегімен анықталған
вербалды емес немесе вербалды функциялардың жүзеге асуына "қызмет жасай"
алады.
М.А.Матова, З.Г.Гуровская зерттеулері көрсеткендей, 9-10 жасар
балалардағы таным қабілеттерінің сипаттамасы да вербальды емес функцияның
басым күштілігімен, қабылдау, ес және ойлаудың образдылығы мен
эмоционалдылығымен, сөйлеудің локализациясының оң жарты шарлар типіне тән
етуге қарағанда көру латерализациясының күштілігімен байланысты.
С.А.Изюмова мнемикалық қабілеттерді жене оның табиғи алғы шарттарын
комплексті зерттеу жөне оның оқу әрекетіндегі нәтижелігімен салыстыру
мәселесін көрсетті.
Е.П.Гусеваның зерттеулері көрсеткендей, оқушылармен жүргізілген
зерттеулер білімді меңгеру деңгейінде және үйренудің нәтижесінде көрінетін
жалпы қабілеттің компоненті ретінде естің негізгі мөні туралы айтады.
Мәліметті мағыналы көшірумен байланысты мнемикалық қабілеттер барлық мектеп
пәндерін меңгеруде көрінеді.
Танымдық қабілетті зерттеуде балалардың дамуындағы жас
ерекшеліктерге көп көңіл бөлінді. Н.С.Лейтес, жеке балалар жас
ерекшеліктеріне тән қабілеттердің дамуының алғы шарттары - жеке даралық
қабілеттердің дамып өсуінің негізі, - деп жан-жақты негізделген тезис
жасайды. Бұл ереже Е.П.Гусеваның (1986) зерттеуіндегі 6 және 14-16 жасар
балалардың жас және жеке даралық ерекшеліктерін салыстыруға байланысты
жүргізілген экспериментпен дәлелдене түсті.
Психологияда адамзат іс-әрекетінің негізгі үш түрі бөлінген:
еңбек, таным, қарым-қатынас (Б.Г.Ананьев). Бұларға қосымша қабілет
классификациясын ұсынуға болады.
Тіпті, барлық қабілеттің түрлерінің дамуын қамтамасыз ететін ең
негізгі фактор - іс әрекет, олай болса балалардың негізгі іс-әрекеті ойын
әрекетін белсендіре отырып, творчестволық қабілетті дамытуға болатындығы
дәлелдене түседі. Онымен байланысты дарындылық факторы ретінде еңбек
қабілеттілігі жатады. Қабілеттер - іс-әрекетте көрінетін және оның
орындалуының шарты болып табылатын адамның жеке даралық психологиялық
ерекшелігі. Қабілетке білімді, ептілікті және дағдыны меңгеру процесінің
жылдамдығы, тереңдігі, жеңілдігі және мықтылығы жатады, бірақ қабілеттің
өзі білім мен ептілікке әкеп соқпайды. Зерттеулер бойынша қабілет - өмірлік
қалыптасу, олардың дамуы жеке даралық өмір барысында жүреді, ал орта,
тәрбие - оларды белсенді қалыптастырады.
Әрбір адам бала кезден өмірде үлкен жетістікке жетуді армандайды.
Көпшілігі ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік байқатады
(сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір музыкалық құралда ойнайды,
мүсін салады). Бірақ, бұл қабілеттілікті қалыптастырып, жүйелі дамытып
отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла бастайды, жас
жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт-бағдар бере алмайды.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы
және арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық арқылы ғана жетуге
болады. Сондықтан ата-аналардың, мұғалімдердің алдында жаңа міндет:
балалардың жеке қабілеттілігін, бейімділігін анықтау және оны дамыту, соның
негізінде олардың болашағына бағыт беру тұр. Осы аталған мәселенің
өзектілігі соншалық, жеке тұлғаның дарындылығын дер кезінде анықтап, оны
қолдап отыру қажеттілігі дәлелдеуді қажет етпейді.
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттер
жинақталған. Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар тереңінде жатқаны да
белгілі.
Адамның психикалық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде
қабілеттілік туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде,
қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы
педагогтарының еңбектерінде кездеседі.
Таланттылық пен данышпандық туралы құнды пікірлер ерте грек
философтарының еңбектеріңде көптеп кездеседі. Бірақ, адам психикасы
танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге, ұғынуға өте қиын мәселелердің
бірі болғандықтан, жекелеген адамдардың табиғи ерекшелігі мен оларда ерекше
табиғи қабілеттіліктің болуы құдіреті күшті құдайдың жарылқағаны деп
есептеген. Платонның пікірінше, ақын туындылары өзінің өнерлілігі мен
білімінен емес, құдайдың құдіретінен, оның белгілеуінен [12].
Ерте кезде, XIV ғасырда қабілеттілік, дарындылық тек өнер
адамдарында ғана байқалады деп есептеген. Үкімет қызметкерлеріне, әскери
адамдарға, ғалымдарға қатысты дарындылық қабілетін жат санаған. Дегенмен,
бұл ойды жоққа шығаруға әрекет жасағандар да болды. Аристотель көркемөнер
туындысының интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысты екендігін айтады.
Ерте грек философтары дарындылықты Құдайдың құдіретінен дей келе,
оны дамытуда білім мен тәрбие берудің маңызын жоққа шығармайды.
Қайта өрлеу дәуірінде дарындылық табиғатын танып білу мәселесімен
испандық дәрігер Хуан Уарте айналысты. Ол Испан империясының қайта
өрлеуінің болашағы мемлекеттік қызметке аса дарынды азаматтарды тарту деп
есептеді. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басындағы
қабілеттілікті анықтай отырып, болашақта кәсіби маман тандауда ескеру болып
табылады. Бұл зерттеулер саралау (дифференциалды) психологияның негізін
қалады деуге болады.
X. Уартенің пікірінше, талант адам табиғатына байланысты,
дегенмен оның дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен
айналысатын мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас
жеткіншектердің қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу
керектігі, сондай-ақ мұндай жұмысты ақылы мен білімі өте жоғары ұлы адамдар
жүргізу керек деп есептейді.
Қабілеттілік – адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен
жұмыс істеу арқылы қалыптасатын қасиет. Қабілеттің дамуының табиғи негізін
құрайтын нышандардың жинағы – дарындылық [9.14].
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі - Орта Азия мен Қазақстан
ойшылдарын да толғандырған мәселе. Араб сөз бостандығының негізін
қалаушылар (Әл-Хорезми, Фердауси, Әл-Фараби, Ибн Сина, Бируни және т.б
философия, логика, химия, астрономия, география, медицина, психология
ғылымдарымен бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер
арнаған. Мысалы, Әл-Фараби "Бақытқа жету трактаты" еңбегінде этикалық
мәселелермен қатар адам қабілеттілігіне, білім беруде түрлі озық әдіс-
тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөледі.
Ғылымдағы педагогика мен психологияның дифференциациясы негізін
адам психикасы мен қабілеттілігі жөніндегі ғылыми зерттеулер жүргізіле
бастады. Қабілеттілік ілімі жөніндегі алғашқы зерттеулер ағылшын психологы
Френсис Гальтон (XIX ғ.) есімімен байланысты. Ол адамдардың жеке дара
ерекшелігі мәселесін зерттеген. Ол өзінің "Таланттың тұқымқуалаушылығы оның
заңдылығы мен шығу тегі" еңбегінде қабілеттіліктің шығу тегін әдіснамалық
тұрғыда негіздеп, келесі зандылықтарды белгіледі:
- өте жоғары қабілеттілігі болмаса, ешбір адам қоғамда жоғары
дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды;
- өте жоғары қабілеттілігі бар адамдардың тек аз бөлігі ғана
қоғамда
жоғары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алады,
Ф.Галътон көптеген әйгілі де қабілетті адамдардың өмірін бақылай
келе кез келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқымқуалаушылық - негізгі шарт
деген қорытындыға келеді.
Ф.Гальтоннан кейін неміс педагогі және психологі Э.Мейман (XIX - XX
г.ғ.) дарыңдылық мәселесін зерттеуді теориялық тұрғыда жалғастырып, сонын
негізінде "дарындылық белгілерінің типтерін" белгіледі. Сонымен қатар туа
біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты бірлікте қарауға
тырысты. Э.Мейман дарындылықтың педагогикалық аспектілерін: оқу мен
тәрбиенің дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық, қабілеттілік,
жетістікке жетушілік арасалмағын қарастырды.
XX ғасырдың бірінші жартысында неміс психологі В.Штерн адамның жеке
басы ерекшелігін зерттеп , жеке бас психологияның негізін қалады. Ол
талантты бағалау әдістерін қарастырып, оқушылардың ақыл-ой қабілетін
анықтауға арналған "қабілеттілік коэффициентін" көрсетті. В.Штерн ақыл-ой
қабілеттілігінің келесі анықтамасын ұсынды: "Ақыл-ой қабілеттілігі - өз
ойын саналы түрде жаңа талаптарға қарай бағыттайтын, жаңа міндеттер мен
өмір жағдайына бейімдейтін жалпы ақыл-ой қабілеттілігі". Штерннің
пікірінше, дарынды деп жаңа талаптарға әр түрлі салада, әр түрлі
жағдайларда тез бейімделе алатын адамды айтуға болады.
XIX ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты сауаттандыру, жеке
тұлғаның қабілетін дамыту мәселелерін көтере бастады. Ағартушы Ы.Алтынсарин
"Табиғи ақыл өзін қоршағанды ғана құшағына ала алса, оны дамытып, өзі
көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана өркениетке
жетелейтін озық (светское ) білім ",- дейді.
Шоқан Уәлиханов шығармаларында жеке тұлға тәрбиесіндегі білім мен
тәрбиенің шешуші рөлі көрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл-ой
қабілеттілігі жөніндегі пікірі мынадай: "Қырғыз-қайсақтар табиғатынан ақыл-
ойы жүйріктігімен, таңқаларлық көрегеншектілігімен ерекшеленеді".
Ш.Уәлиханов тәрбиеге үлкен маңыз бере отырып, адам қабілетінің дамуына оның
табиғи бейімділігінің мәні зор екендігін алға тартады.
Құнанбаев Абай адамды қоршаған орта - табиғаттың бір бөлігі дей
келе, табиғаттың адам баласына берген керемет сыйы - туылғаннан бастап
білуге, түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді. Бірақ, бала өсе келе осы
қасиетті біртіндеп жоғалта береді. Ақын адамның ойы мен санасы еңбек іс-
әрекеті кезінде қалыптасады деп тұжырымдайды: "Кей қасиет туа бітеді, ал
кейбірі еңбек арқылы қалыптасады ".
Сонымен қазақ ағартушылары қабілеттіліктің туа бітетін қасиет
екенін мойыңдай отырып, адам қабілеттілігінің дамуына білім мен тәрбиенің,
еңбектің, қоршаған ортаның зор ықпалының бар екенін айтады.
Дарындылық теориясының негізі кешегі кеңес психологтерінін,
еңбектерінде көрініс тапқан. Л.Выготский, Б.Ананьев, В.Крутецкий, Н.Лейтес,
В.Тегловтардың психологиялық тұжырымдары дарындылыққа интегралдық жеке
тәрбие ретінде жүйелі көзқарас тууына негіз болды, адам қабілеттілігінің
құрылымдық бөліктерін анықтауға мүмкіндік берді.
Дарындылық мәселесін зерттеушілердің еңбектері көп болғанымен,
дарындылықтың мән-мағынасы жөнінде олар ортақ бір пікірге келе қойған жоқ.
Сондықтан біз баланың дарындылық деп, оны өз құрдастарымен салыстырғанда
бірдей жағдайда білімді игеру деңгейінің жоғарылығы мен аса ерекше
байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп түсінеміз.
"Дарындылық" ұғымы "сый" ("дар") деген сөзден шыққан, дамудың
қолайлы ішкі алғышарттарын білдіреді. Бұл ұғымға педагогикалық
энциклопедияда төмендегіше анықтама берілген: "Дарындылық - белгілі бір іс-
әрекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының
жоғарғы деңгейі".
"Дарындылық" ұғымы "қабілеттілік" ұғымына өте жақын.
Дарындылық пен қабілеттілік ұғымдары өткен ғасырдың 40-50
жылдарында психолог Б.Тепловтың еңбектерінде толығырақ зерттелді. Оның
дәлелдеуінше, белгілі бір күрделі іс-әрекетті жүзеге асыруда
қабілеттіліктің бір ғана түрі жеткіліксіз, сондықтан бірнеше түрлерінің
жиынтығы қажет болады. Белгілі бір іс-әрекеттің ұтымды орындалуына тікелей
әсер етуші қабілеттіліктіктің ерекше сапалық жиынтығын дарындылық дейді
ғалым.
В.Крутецкий өзінің математикалық қабілеттіліктің құрылымын
зерттеген еңбегінде "Егер қабілеттілік деген ұғымды жеке психикалық
қасиеттер деп түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше
қабілеттерінің жиынтығының бірлігі деуге болады" деп тұжырымдайды. Сонымен
қатар "дарындылық" қабілеттіліктің жоғарғы деңгейін белгілейді.
Дарындылық ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандық
ұғымдарына да тоқтала кетейік.
Шығармашылық - өзінің жаңашылдығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін
өнім алуға мүмкіндік жасайтын жеке түлғаның бойындағы қабілеттіліктің,
білім мен біліктіліктің, түрткінің болуы.
Талант - қабілеттіліктің жоғарғы деңгейі. Ол суретшінің,
өнертапқыштың, ғалымның және кез келген істі шығармашылықпен шешуді талап
ететін өзге де мамандық иелерінің өзгешелігімен, түпнұсқалылығымен
ерекшеленетін еңбектерінің болуымен сипатталады.
Данышпандық - қоғам өмірінде тарихи маңызы бар, шығармашылықпен
сипатталатын дарындылықтың жоғарғы деңгейі. Данышпан адам өз ісінің
аумағында жаңа ғасыр тудырады.
Әрине, бұл ұғымдар, жеке адамдық қасиеттер өзара бір-бірімен тығыз
байланыста пайдаланылады.
1.2 Дарынды балаларды педагогикалық- психологиялық диагностикалау
Дарынды оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін
оқытудың әр түрлі технологиялары енгізілуде. Мысалы, академик В. Монахов
технологиясы, М.М. Жанпейісованың оқытудың модельді технологиясы, В. Н.
Дьяченконың ұжымдық оқыту әдісі, Ж.А. Қараевтың білім беру жүйесін
ақпаратандырумен қатар оқушылардың өскелең оқу тәрбие үрдісін түгелдей
терең дараландырып жаңаша білім алуына, өздігінен іздену сезімін ояту
дарындылықпен талантқа жол ашуға бағытталған технологияларын атап көрсетуге
болады. Жаңа технологиялардың құндылығы: жоғары деңгейлі тапсырмаларды
орындау арқылы дарынды баланы таңдауға мүмкіндік береді.
Бүгінгі күн талабы – еліміздің интеллектуалдық, рухани
потенциалы жоғары, дарынды балаларды анықтау, қолдау, оқыту процесін
жүйелеу болса, осы күрделі міндетті шешу үшін Республика Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың “Дарынды балаларға арналған мектептерді қолдау және дамыту”
туралы нұсқауына сәйкес үкіметтің 24 наурыз 1998 жылғы 256-шы бұйрығымен
республикалық ғылыми-тәжірибелік “Дарын” орталығы құрылған еді, облыс
орталықтарында, аудандық білім беру бөлімінде, мектептерде құрылып бағдарлы
жұмыс істей бастады.
Осыдан бірнеше жылдар бұрын дарындылық мәселесі, дарынды бала,
оны анықтау, олармен жұмыс істеу тың тақырып еді. Мемлекеттік деңгейде
қолға алынған бұл игілікті шара өз нәтижесін бере бастады.
- Ең бастысы – бала мектеп қабырғасында жүріп өзіне деген үлкен
сүйіспеншілікті, қамқорлықты, қолдауды сезініп, көруде;
- Дарынды балаларды шығармашылық жұмысқа баулудың әдіс-тәсілдері,
жолдары зерттелді;
- Бала дарынын дамыту үшін білім беруге жаңа мазмұн беріліп, озық
технологиялар енгізіле бастады;
- Дарынды балаларға ғылыми-зерттеу жұмыстарында, ізденіс
жұмыстарындағы ерекше шығармашылық қабілеттерін іске асыруда қамқорлық
көрсетіліп, жағдай туғызылды.
Ұстаз болу жауапты да әрі қиын мамандық , оның үстіне жас өркеннің
бойындағы табиғат берген ерекше құбылысты, дарындылықты тани білу, дұрыс
бағыт-бағдар бере білу екі есе қиын. Ұстаз деген мәртебелі атқа ие болған
кез келген адам осындай ерекше құбылыспен бетпе-бет келгенде қателіктер
жіберуі мүмкін.
Дарындылық – ең алдымен сана мен жүйенің сапалық көрінісі. Ол
өзіне танымдылық, ерік-жігерлік, жеке дамулық ерекшеліктерді біріктіреді.
Сондықтан табиғаттың бұл дара құбылысын тани білу тек жүйелілік деңгейде,
өзін қоршаған ортамен тығыз байланыста, ерекшеліктерін екшеуде жас
мөлшері, қабылдау деңгейі көлемінде жүзеге асырылуы керек.
Д.Ж.Рензули бойынша дарындылық деген дегеніміз – үш байланыстың
үйлесімділігі: жоғары интеллектілік, креативтілік және нәтижеге жетудегі
ынталылық.. Осы үш қасиеттің біреуі болмаса, адам дарын ретінде
қалыптаспайды. Интеллектілік жетіспеуінен адам жақсы нәтижеге жете
алмайды. Нәтижеге жетем деген ынтасы болмаса нәтиже де болмайды. Ал
креативті қасиеті нашар болса, ондай адам тек орындаушылық қасиетпен
шектеледі. Адам сүйіспеншілік, жанымен қалап істеген ісін үнемі дамытып
отырады. Бала өз қалаумен бастаған ісін жетілдірсе, дамыта ұйымдастырса,
ол – шығармашылық, яғни дарынды баламен жұмыс істеуде алдымен нәтижеге
жету ынтасын қалыптастыру, шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету өте
маңызды.
Дарындылықты анықтау үшін әртүрлі деректерді, бақылау, бағалау
нәтижелерін, тест, тренинг әдістерін қолдануға болады. Дарынды
балаларды анықтау үшін пән мұғалімдері балаларды сабақ үстінде, әр түрлі
істермен айналысу барысында бақылау, ата-анасымен әңгімелесу,
жолдастарымен әңгімелесу арқылы, тест, тренинг қорытындысына қарай
анықтайды.
Әр пән мұғалімдері әрбір оқушыға арналған педагогикалық-
психологиялық карта жүргізіп, осы картаны толтыру барысында
диагностикалық жұмыстар жүргізіп, әрбір оқушының зейінін, есте сақтау
қабілеті, логикалық ойлауы, интеллектуалдығы, шығармашылық жұмысқа
бейімділігі бағаланады. Осы зерттеу жұмыстары қабілетті және дарынды
оқушыларды іріктеп топтастыруға ықпалын тигізеді. Мысалы, шығармашылық
жұмыс бейімділігін анықтау үшін Кочетовтың тестін қолдануға болады. Тест
көмегімен оқушының әлеуметтік жағдайынан бастап шығармашылық бейімділігін
де анықтауға болады [15.37].
Сонымен қатар оқушылар дарындылығын, ізденімін тудыруда мектептің
ролі өте зор.
Дарынды балалармен жұмыс жүйесіндегі негізгі тұлға – мұғалім.
Мұғалім баланың ата-анасымен бірге оның дарынын алғаш байқаушы, дамытушы.
Балаға білімін тереңдетуде, өз бетімен білімін көтеруге ақыл кеңестерін
береді, көмектеседі, көп жағдайда оқушының болашақ кәсіптік тағдыры
мұғалімге байланысты деуге болады.
Қазіргі кезде дарынды балаларды анықтауға , қолдауға, дамытуға көп
мән беріліп отырғанына қарамастан мұғалімдерді дарынды балалармен жұмыс
істеуге дайындау мәселелері қарастырылмаған. Мектептерде мұғалімдердің
бұл мәселеде тәжірибелері аз, тіпті жоқ деуге болады. Ғылыми әдістемелік
әдебиеттер өте аз. Сондықтан әр мұғалімнің дарындылықты анықтау, дамыту,
зерттеуде өз көзқарастары қалыптасқан.
Зерттеу нәтижесі көрсеткендей арнайы дайындықтан өтпеген
мұғалімдерге тән кейбір педагогикалық-психологиялық жағдайлар:
- мұғалімдер дарынды балалардың ішкі дүниесіне үңілмейді,
немқұрайлы қарайды;
- тіпті кей жағдайда дарынды баланы жақтырмайды, себебі ол мұғалім
беделіне қауіп төндіреді;
- олардың ерекшеліктерін, диагностикалау әдістерін білмегендіктен
дарындылықты анықтауда төмен көрсеткіштер көрсетеді;
- дарынды балаларға көңіл аударғанымен, жұмысты ұйымдастыру
әдістерін білмейді, тапсырманың санын көбейту тактикасын қолданады.
Дүние жүзілік тәжірибе көрсеткендей арнайы дайындықтан өткен
мұғалімдер дарынды балаларға арнайы бағдарламалар құра біледі, өз бетімен
жұмыс істеуге баулитын, шығармашылық ізденісін тудыратын, практикалық
тапсырмалар мен есептердің стандартты емес шешімдерін таба білуге баулитын
әдістер қолдана біледі. Қажетті материалдарды іріктеу, оқытудың әдіс-
тәсілдерін таңдауда сабақ міндетін ашуда, даралап дифференциалды оқытуда
педагогикалық жұмысты тиімді ұйымдастыра біледі. Еліміздің экономикалық
әлеуметтік дамуы үшін интеллектуалы жоғары тұлғалар керек, сондықтан
мұғалімдердің дарынды балалармен жұмыс істеуі үшін арнайы дайындықтан өтуі,
өз бетімен білімдерін көтеруі керектігі заман талабы. Дарынды балалармен
жұмыс істейтін мұғалімдерге қойылатын педагогикалық-психологиялық талаптар:
1) Мұғалімнің кәсіптік бағдары.
- дарынды балалармен жұмыс істеу заман талабы екенін түсінуі;
- балаға деген сүйіспеншілік, ерекше қабілетті балаға деген
жағымды қарым-қатынасы;
- дарынды балалармен жұмыста жоғары көрсеткішке жетуге ұмтылуы.
2) Дарындылық - педагогикалық-психологиялық процесс туралы білім.
- өз пәнін мемлекеттік стандарт көлемінен артық білуі;
- тұтас педагогикалық процесс туралы білімінің болуы;
- дарынды бала ұғымының білінуі;
- жеке тұлға туралы, оның шығармашылығы, оны дамыту жолдары туралы
теориялық білімінің болуы.
3) Жаңа педагогикалық технологияларды меңгеруі.
- кластағы педагогикалық-психологиялық процесті диагностикалау әдістерін
білуі;
- дарынды балаларға арналған қосымша бағдарламалар жасақтай білуі
(топтық , жеке);
- ерекше қабілетті оқушыларға шығармашылық ізденіске және зерттеуге
есептер мен тапсырмалар таңдай білуі;
- жаңа оқу технологияларын қолдана білуі;
- оқушылармен қарым-қатынасты психологиялық түрде сауатты құра білуі;
- дарынды баланы оқытудың нәтижесін бағалай білуі, қорытынды жасау,
қорытындыға сәйкес шешім шығара білуі;
- дарынды балалармен қосымша сабақ өткізе білуі.
Міне, дарынды балалармен жұмыс істеуге дайын мұғалімнің бойынан
табылуға тиіс қасиеттер осы болса, оның іске асуын бағалау деңгейлері
төмендегідей:
1) Дайындығы төмен деңгейдегі мұғалімнің өз пәні бойынша білім
мемлекеттік стандарт деңгейінде ғана, оқу процесін репродуктивті
деңгейде жүргізеді, оқу-тәрбие жұмысын диагностикалауда тек
үлгерімін ғана көрсете алады. Дарынды баламен арнайы жұмыс
жүргізбейді.
2) Орташа деңгей – пәнін тек мемлекеттік стандарт көлемінде біледі.
Оқыту тәсілі – оқулықтан тереңдемеген деңгейде. Дифференциалды
жұмыс істемейді, қабілетті оқушыға оқулықтағы ғана тапсырманы
береді. Дарынды балаларда диагностикалау жұмысын жүргізбейді.
Дарынды баламен арнайы жұмыс жүргізбейді.
3) Ортадан жоғары деңгей – төмен және орташа деңгейден айырмашылығы
қабілетті оқушыны мектеп олимпиадаларына шығара алады, кейбір
кеңестер бере алады.
4) Жоғары деңгейде – оқу-тәрбие процесін шығармашылық негізде құра
біледі. Педагогикалық процесті диагностикалаумен қатар кейбір
психологиялық әдістерді қолданып дарындылықты анықтай алады.
Қосымша тапсырмалар ұйымдастыра біледі, ата-анасымен байланыс
жасайды. Бірақ арнайы дайындығы жетпегендіктен, толық
дарындылықты дамытудың арнайы бағдарламасын жасауда қиналады.
5) Өте жоғары деңгей. Мұғалім оқу-тәрбие процесін диагностикалық
тұрғыда басқара біледі. Оқу процесінде оқушылар арасында әр түрлі
формада танымдық қызметін ұйымдастырады. Оқытудың оқушы
белсенділігін арттыратын технологияларын тиімді қолдана біледі.
Дарынды балалармен арнайы жұмыс жүргізіледі. Қосымша бағдарлама
жасақтап, шығармашылығын дамыту тапсырмаларын дайындайды,
күнделік жүргізеді. Онда дарынды баланың дамуы, жетістігі,
зерттеуі жазылып отырады. Балалардың конкурсқа, олимпиадаға
қатысуына жетелейді. Баланың ата-анасымен жұмыс жүргізеді.
Міне, жоғарыда айтылып өткен дарынды баламен жұмыс істейтің
мұғалімге дайындық көрсеткіштерін білу мұғалімнің өз білімін жетілдіруіне,
іздеуіне бағыт-бағдар беру болады. Психологиялық-педагогикалық талаптар
мұғалім жұмысына, ғылыми зертттеуіне және шығармашылық ізденісіне ғылыми
тұрғыда құруына негіз болады деп ойлаймын.
Қазіргі заманда көптеген мемлекеттерде дарынды балаларға әлеуметтік
және психологиялық-педагогикалық көмек көрсету үшін арнайы бағдарламалар
қолданылып жатыр. Біздің Республикада 1996 жылы Президент Н.Ә. Назарбаевтың
нұсқауы бойынша "Дарын" Мемлекеттік стратегиялық бағдарлама іске енді. Сол
бағдарламалардың барысында кептеген жерлерде дарынды балаларға арналған
мектептер ашылып жатыр.
Белгілі психолог Н.С. Лейтес көптеген жылдар бойы дарынды балаларды
зерттей отырып, баланың басқалардан ерекшелігі — ой енбегіне деген
бейімділігі, оның бойында жаңа хабар, жаңа білімді алуға үнемі қажеттілік
болатындығы екендігін көрсетті. Ол өз еңбектерінде ақыл-ой қабілетінің
дамуына әсер етуші танымдық қажеттілік екендігін анықтады.
Бүгінгі уақыт талабы – мәдени деңгейі мен шығармашылық қабілеті
жоғары шәкірт өзірлеу. Демек, ұстаз еңбегі оның қанша жыл өмір сүріп, қанша
шәкірт тәрбиелегенімен бағаланбайды, бәрінең бұрын жас ұрпақты болашақтың
даңғыл жолына салумен бағаланады. Шәкірттеріміздің ішкі сырын жасырын
ұстайтының ескерсек, олардың іскерлік дағдыларын және білім құмарлық талап-
жігерлерін жетілдіруіміз қажет. Себебі адамгершілігі мол, иманды, тәрбиелі
оқушы - кез-келген мемлекеттің байлығы. Бірақ бағдарламалар мен
әдістемелердің, материалдық базаның кеңдігі ұстазға жаңа парыз жүктеп отыр.
Ол - дарындылармен жұмыс. Оны жеке адамды жан-жақты дамытудың ғасырлар
тереңінен жинақ-талған дөстүрді жалғастыру деп түсінген жөн. Ұстаз алдында
отырған оқушыларды дарынды, орташа деңгейдегі оқушы, үлгерімі нашар оқушы
деп үш топқа бөлуге болады. Бұл - қабілеттің әр түрлілігінен туындаған
мөселе. Сонда дарынды оқушы кім?
Алдымен, ол - ойлау белсенділігі, талдай білетіндігі, өз ойын
дәлелдермен қорғау шеберлігі жоғары дамыған оқушы. Ал, ең дарынды оқушы –
мұғалімнің көмекшісі. Ғылыми зерттеулерге қарағанда, дарынды, талантты
балалардың биохимиялық, электрлік белсенділігі жоғары келеді. Олардың миы
қабылдаған мәліметтерді қортуға қабілетті. Демек, дарындылық – бала бойында
тәрбие мен алған біліміне байланысты қалыптасқан қасиет. Ол отбасы,
жолдастары, айналасына байланысты әрқилы қалыптасады. Осы орайда балалардың
да ынтасы, іскерлігі, ізденгіштігі қоғам негізінде игерілетінін естен
шығармаған жөн. Жеткіншек бойында ұлттық тарих, мәдениет, салт-дәстүр және
тілге байланысты жаңаша көзқарастың қалыптасуына ортаның әсері зор.
Балапан ұядан не көрсе, ұшқанда соны іледі демекші, отбасында жақсы
түсінік қалыптаспаса ешқандай да ұстаздың тәрбиесі көмектесе алмайды. Бала
5-9 жас аралығында бәрін де қабылдайды. Онын сезімталдығы жоғары. Ақыл-ой
әрекетін қажетсіну, жаңаны білуге талпынуы ескерусіз қалмаған жөн. Біздің
елемеуіміздің салдарынан баланың зардап шегуі ықтимал. Қазір ауылда,
қалаларда жаза алмайтын оқушылар баршылық және бұл өкінішке орай, жоғарғы
сыныптарда кездеседі.
Дарынды балалардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алып,
уақытында дарындылығын айқындау, олардың қарым-қатынастарын, ойлау және
логикалық қабілеттерін зерттеуге, практикалық әдістемеліктер жетіспейді.
Осы кезде қазіргі заманын талабына сай, дарынды балалардың жете
зерттелмегені айқындалады. Практикалық қажеттілікке сай ғылымның әлі де
болса жетіспегені байқалады. Сондықтан, біздің қоғамда дарынды балаларды
айқындау мәселесінде қарама-қайшылық пайда болды. Осыған орай дарынды
балаларды ерте жастан айқындап, дамытуға, тәрбиелеуге қажеттілік туып отыр.
Дарындылық - адамның ой-өрісінің деңгейі мен өзіндік іс-әрекетінің
ерекше өрістеуіне себепкер болатын, адамның жан-жақты дамуының қайнар көзі,
арнаулы қабілеттердің шарықтап дамуының нәтижесі. Дарындылық ұғымына
берілетін анықтамаларға сүйенсек, дарындылық деген адамның (баланың) оның
өз қатарындағы адамға (балаға) карағанда жоғары ақыл-ой кызметімен
ерекшелендіретін қасиеті.
Таланттылық арнайы іс-әрекетте жоғары нәтижеге жеткізсе, дарындылық
акыл-ой кызметінің ең жоғарғы дәрежесімен сипатталады. Әрбір талантты
балада дарындылық бар да, ал әрбір дарынды бала талантты болмауы мүмкін.
Талантты, дарынды балаларды арнайы оқу орындарында оқытқанда ғана олар
қоғамға пайдасын тигізе алады.
Енді дарындылықты диагностикалау мен ерекшеліктері туралы сөз қозғап
көрелік. Елбасының Қазақстан–2030 стратегиялық бағдарламасында
көрсетілгендей, республиканың ақыл-ойлы, шығармашыл әлеуетін өсіру қажет,
дарынды балаларды анықтаудың бірнеше жолдары бар. Мәселен, деңгейлік
тапсырмалар беру, модуль жасату, олимпиадалар, жарыстар, конкурстарға жиі
қатыстыру. Сонда баланың жасырын, тіпті тым тереңде жатқан қабілеттерінің
оянуына мүмкіндік туады. Ол үшін ұстаз оқушының ой - өрісін дамытып,
шығармашылық деңгейге дейін жеткізуге тырысқан жөн.
Оқушы қабілеттерін дамыту, талантты балалардың талабын ұшқырлау
максатында ашылып, жұмыс істеп жатқан жаңа үлгідегі лицей, гимназия сияқты
мектептерді заман талабы өмірге келтірді. Бұл мектептерде оқушылар
қабілеттеріне қызығушылықтарына қарай лайықталынып жасалған арнайы
бағдарламамен оқытылады. Жалпы білім беретін мектептерге карағанда жаңа
үлгідегі мектептерде пәндер көбірек, олардың балалардың талантын, дарынын
ашуға мүмкіндігі де мол.
Дамыта оқыту ерекше ахуал, мұғаліммен оқушы арасындағы ерекше қарым-
қатынас. Мұғалім - бұл жағдайда дайын білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы,
бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетті ұйымдастыратын ұжымдық істердін
ұйтқысы. Тек осындай оқыту ғана бала интеллектісінің көзін ашып,
шығармашылығын дамытады.
Даму ұғымының психологиялық анықтамысы - жаңару процесі, яғни жаңаның
өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген мағынаны береді. Барлық табиғат
құбылыстары сияқты бала психикасы да үнемі диалектикалық жолмен дамып,
өзгеріп, бір денгейден екінші деңгейге өтіп отырады. Ғалымдардың
зерттеулері баланың даму процесіне 3 түрлі күш пен 3 түрлі фактордың
қатысатындығын дәлелдейді [19.45]. Олар:
1) Биологиялық фактор
Бірі - ата-анадан ауысқан, туа біткен және өмір сүру барысында
кабылданған дененің барлык мүшелерінің, оның барлық жүйесі құрылысының
ерекшелігін білдіретін, бала организмінің орта мен қарым-қатынасының
нәтижесі.
2) Әлеуметтік фактор
Бұл - бала өмір сүретін орта, алдымен адамдардың ортасы. Бұл, сондай-
ақ, баламен қарым-қатынас жасайтын адамдардың сипаттары, мінез-құлық және
ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері, істері мен сөздері,
талаптары мен дағдылары, ұмтылыстары, яғни, бала өсіп дамитын рухани орта.
3) Баланың өз белсенділігі
Бұл даму процесіне әсер ететін үшінші күш болып саналады. Оқитын пән
қандай да жаңа, бағалы болмасын, мұғалімнің шеберлігі қанша жоғары
болмасын, егер мұғалім баланың сөз белсенділігін туғыза алмаса, оған
ұсынылған іс пен еңбекте баланың әрекетке қатынасуы күткен нәтиже бермейді.
Баланың ағза ретінде дамуы мен жеке адам ретінде қалыптасуы
белсенділік арқылы жүзеге асады. Баланың даму процесі, оның қоғамның
белсенді де пайдалы мүшесі, азамат ретінде қалыптасуы осы үш фактордың
қатысуымен қамтамасыз етіледі. Ең бастысы осы факторлардың бірде-бірі,
қандай да бір кемеліне келген болса да, басқа екеуінен ерекшеленіп жеке
әсер ете алмайды. Барлық іс осы үш басты күштің өзара әрекет етуінде.
Оқыта отырып дамыту мәселесіне арналған зерттеулер дәстүрлі оқытуға
өзгерістер енгізуге ықпалын тигізді. Ол оқыту барысында баланың ақыл-ойын,
қиялын т.б. танымдық үрдістерін дамытып қана қоймай баланың әр түрлі
әрекеттердің субъектісі болып қалыптасуды қамтамасыз етуді алдыңғы қатарға
шығарды.
Дамыта оқыту - дәстүрлі оқытуға балама жүйе. Оның нәтижесінде әр
окушының өзін-өзі өзгертуші субьект дәрежесіне көтеруі көзделіп, соған
оқыту барысында лайықты жағдайлар жасалады. Дамыта оқытуда баланың
ізденушілік-зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру басты назарға ұсынылады. Ол
үшін бала өзінің бұған дейінгі білетін амалдарының, тәсілдерінің жаңа
жағдайды шешуге жеткіліксіз екендігін сезетіндей ахуалға түсуі керек. Содан
барып оның білім алуға деген ынта-ықыласы артады, білім алуга әрекеттенеді.
Сабақ мұндай жағдайда мынадай үш құрамдас бөліктерден тұратын болады:
1) оқу мақсаттарының қойылуы;
2) оны шешу жолдарын бірлесе қарастыру;
3) шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында әуел бастан-ақ салынған.
Мұғалімнің міндеті - оқушыға оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндікті ашып
көрсету. Шығармашылық - бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей
бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері-
шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкіл халық және жеке адамның шығармашылығы
арқылы келдік. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын
адамға өмірдің мәнін түсінуге, бағытын сезінуге мүмкіндік береді. Дарынды
балалардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алып, уақытында
дарындылығын айқындау, олардың қарым-қатынастарын, ойлау және логикалық
қабілеттерін зерттеуге, практикалық әдістемеліктер жаңадан қолға алынып,
зерттеліп жатыр. Бүгінгі таңда біршама жұмыстар жасалды [5.23].
Ақыл-ой жұмысына әрқашанда әзір тұру, еңбекке жұмылушылықтың
еңбексүйгіштікке ұласуы, демалыспен санасып жатпай, қажымай-талмай
еңбектену - дарынды балалардың басты ерекшеліктері.
Дарынды оқушылар сабақ барысында ұстаз көмекшісі бола алады. Мәселен,
тест пен сызба жұмыстарын тексеру, бағалауды сабақ үстінде соларға
тапсыруға болады. Сонда ол өз деңгейінде дамып жетіледі. Дарынды окушыларды
анықтаудың ендігі бір жолы – пікір-талас пен пікірталқы әдісі және
проблемалық сұрақтар қою. Сабақты бастамас бұрын мақсатын анықтау немесе
қорытындылау үшін күрделі сұрақтар қоя отырып, оқушыға мүмкіндік беру.
Тарау соңында, қайталау барысында немесе ашық сабақ кезінде Ой қозғау
кестесімен жұмыс істеген жөн. Оның екі түрі көп қолданылады:
Мен қалай жұмыс істедім?
Қай жерде қате жібердім ?
Сабақта не ұнады?
Қойылған бағамен келісесің бе?
Сендердін тілектерің? Немесе (Кесте 1.1):
Кесте 1.1 Оқушының сабақ үстінде не түсінгенін сараптау кестесі.
Маған Мен үшін Мен Маған түсініксіз
белгілі жаңа келіспеймін
ақпарат
Бұл оқушының диалектикалық көзқарасын, дүниетанымын қалыптастырып,
дамыту үшін зор мүмкіншіліктер туғызады. Дарынды оқушылар өте зейінді
келеді. Ол әр мәселені шешуге талаптанып, табандылық көрсетеді. Тек қана
мәтіндегі негізгі ойды анықтай білумен шектеліп қоймай, дарынды оқушыларды
мынадай тапсырмаларға тартқан жөн:
-ұғымдардың анықтамасын ашуға;
- мәтінді мазмұндауға;
- интеллектуалды ойындарға қатысуға;
- жұппен және топпен жұмыс істеуге;
- газет шығаруға;
- мысалдары мен себептерін анықтауға;
- тапсырмалар әзірлетуге.
Шығармашылық ізденістер жасап, өмір талабына сай еңбектеніп жүрген
ұстаздар оқушының қабілет ерекшеліктерін тез анықтайды. Дарынды оқушылардың
бірден көзге түсетін ерекшеліктерін анықтап көрелік:
- өте белсенді;
- танып білуге деген құштарлығы жоғары;
- есте сақтау қабілеті жоғары;
- сөз қоры мол;
- сұрақ қоя біледі;
- қиындықтарды жеңе біледі;
- шыншыл, турашыл;
- өздігінен ізденіс жасай алады;
- олимпиадаларға қатысады;
- эссе, әңгіме, мақала жаза алады;
- дүниетанымы кең, білімі терең;
- оқулықтан материалды сұрыптап ала алады;
- конференцияларға қатысады.
Дарындылығы анықталған соң, оларды бірнеше топқа бөліп, әрқайсымен
жеке жұмыс жүргізген жөн.
Бірінші топқа танымдылық, эмоциялық қабілеттері дамыған.
Екінші топқа әлі де болса өз мүмкіндіктерін көрсете алмай жүргендер.
Үшінші топқа ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге ынталы.
Төртінші топқа өте дарынды оқушылар.
Бесінші топқа өз шығармасын ұсына алатын оқушылар (суретші, ақын,
т,б.)
Алтыншы топқа рухани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz