Мемлекттік билік және жеке тұлға
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Мемлекеттік билік саяси.құқықтық тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Мемлекеттік билікті бөлу теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Мемлекеттік билік және жеке тұлғаның өзара байланыстары ... ... ... ... .18
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ОРГАНДАЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Мемлекеттік биліктің заң шығарушы органдарының қызметтері ... ... ... 27
2.2 Мемлекеттік биліктің атқарушы органдарының ерекшеліктері ... ... ... ...37
2.3 Мемлекттік сот билігінің мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
І МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Мемлекеттік билік саяси.құқықтық тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Мемлекеттік билікті бөлу теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Мемлекеттік билік және жеке тұлғаның өзара байланыстары ... ... ... ... .18
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ОРГАНДАЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Мемлекеттік биліктің заң шығарушы органдарының қызметтері ... ... ... 27
2.2 Мемлекеттік биліктің атқарушы органдарының ерекшеліктері ... ... ... ...37
2.3 Мемлекттік сот билігінің мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Тақырыптың өзектілігі. Тарихтың тереңіне бой тартсақ, қазіргі Қазақ мемлекетінің ел болып еңсе көтерген дәуірден бергі табиғи болмыс-бітімімен бірге қайнасып, бойына сінген әдет ғұрып, салт-санасынан екшеліп шыққан заңдар үлгісі – мемлекеттік билік ісін биік беделге жеткізгенін дәлелдейді.
Алтай тауынан Қап (кавказ) тауының баурайындағы Қара теңізге дейінгі аралықтағы ұлан-байтақ далада бірде күшейіп, бірде әлсіреп, сан ғасырды артқа тастаған Сақ, Ғұн, Үйсін, Түрік, Түргеш, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Алтын Орда, Ақ Орда, Дешті Қыпшақ тәрізді Еуразияда үстемдік құрған ұлыстар мен мемлекеттердің түпнұсқалық жүйелі заңы ел басқаруда, келелі кеңес айтуда өзінен кейінгілерге арқау болды. Бұл жөнінде Еуразия тарихын терең зерттеген ғұлама ғалым Л.Гумилев өте парасатты ойлар айтқан.
Жоғарыда аты аталған ежелгі мемлекеттердің құрамында болған қазақ ұлысының да өзіне тән заң ережелері, сот ісінің озық үлгісі - билер үкімі құқықтық нормалардың принциптерін атқарып келді. Бүгінгі ұрпағымыздың құлағына анық жетіп, көкейіне қонған: «Түгел сөздің түбі – бір, түп атасы – Майқы би» деген ұлы сөздің мағынасы тым тереңде жатыр.
Қазіргі уақытта мемлекеттік билікті зерттеу мәселелерінің бірінші кезекке шығуы - елімізде рухани мәдениеттілік пен өнегеліктің елеулі өзгерістерге ұшырап отырғанына байланысты. Бұл процестің маңызы әсіресе Қазақстан Республикасы құқықтық және демократиялық мемлекет құру жолында арта түседі, себебі демократиялық мемлекетте азаматтардың саяси, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуіне қатысуы нақты сипатқа ие болады.
Сондықтан құқықтық қоғам құруға бет бұрып келе жатқан тәуелсіз мемлекет тұрғысынан нақты жағдайын ескеруіміз қажет.
Мемлекеттік билік органдарының тамыр тартқан тереңі мен даму, жалғасу жолдары – қазіргі құқықтану ғылымының, оның ішінде мемлекет және құқық теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді ғылыми зерттелуді қажет ететін мәселелерінің бірі.
Мемлекеттік билік органдары Қазақстан құқық және мемлекет теорияларында ғылыми тұрғыдан жан-жақты толық зерттеле қойған жоқ. Себебі бәрімізге белгілі жас мемлекетіміз – Қазақстан Республикасының өз алдына дербес отау тігіп, тәуелсіздік алғанына жиырма жылдың жүзі болды. Көптен күткен тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ топырағында мемлекеттік билік органдары қалыптасты. Тәуелсіздік алғаннан бергі жиырма жылда еліміздегі мемлекеттік билік органдарының тұрақты қалыптасуының өзі соңғы бес-алты жыл болар. Олай болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында мемлекеттік билеу органдары туралы ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш айтқанымыз орынсыз болар. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпесе, еліміз тыныш, халқымыз аман келешекте ғалым, заңгерлеріміз Қазақстан Республикасында мемлекеттік билік органдары туралы әлі талай еңбектер жазары сөзсіз?!
Алтай тауынан Қап (кавказ) тауының баурайындағы Қара теңізге дейінгі аралықтағы ұлан-байтақ далада бірде күшейіп, бірде әлсіреп, сан ғасырды артқа тастаған Сақ, Ғұн, Үйсін, Түрік, Түргеш, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Алтын Орда, Ақ Орда, Дешті Қыпшақ тәрізді Еуразияда үстемдік құрған ұлыстар мен мемлекеттердің түпнұсқалық жүйелі заңы ел басқаруда, келелі кеңес айтуда өзінен кейінгілерге арқау болды. Бұл жөнінде Еуразия тарихын терең зерттеген ғұлама ғалым Л.Гумилев өте парасатты ойлар айтқан.
Жоғарыда аты аталған ежелгі мемлекеттердің құрамында болған қазақ ұлысының да өзіне тән заң ережелері, сот ісінің озық үлгісі - билер үкімі құқықтық нормалардың принциптерін атқарып келді. Бүгінгі ұрпағымыздың құлағына анық жетіп, көкейіне қонған: «Түгел сөздің түбі – бір, түп атасы – Майқы би» деген ұлы сөздің мағынасы тым тереңде жатыр.
Қазіргі уақытта мемлекеттік билікті зерттеу мәселелерінің бірінші кезекке шығуы - елімізде рухани мәдениеттілік пен өнегеліктің елеулі өзгерістерге ұшырап отырғанына байланысты. Бұл процестің маңызы әсіресе Қазақстан Республикасы құқықтық және демократиялық мемлекет құру жолында арта түседі, себебі демократиялық мемлекетте азаматтардың саяси, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуіне қатысуы нақты сипатқа ие болады.
Сондықтан құқықтық қоғам құруға бет бұрып келе жатқан тәуелсіз мемлекет тұрғысынан нақты жағдайын ескеруіміз қажет.
Мемлекеттік билік органдарының тамыр тартқан тереңі мен даму, жалғасу жолдары – қазіргі құқықтану ғылымының, оның ішінде мемлекет және құқық теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді ғылыми зерттелуді қажет ететін мәселелерінің бірі.
Мемлекеттік билік органдары Қазақстан құқық және мемлекет теорияларында ғылыми тұрғыдан жан-жақты толық зерттеле қойған жоқ. Себебі бәрімізге белгілі жас мемлекетіміз – Қазақстан Республикасының өз алдына дербес отау тігіп, тәуелсіздік алғанына жиырма жылдың жүзі болды. Көптен күткен тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ топырағында мемлекеттік билік органдары қалыптасты. Тәуелсіздік алғаннан бергі жиырма жылда еліміздегі мемлекеттік билік органдарының тұрақты қалыптасуының өзі соңғы бес-алты жыл болар. Олай болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында мемлекеттік билеу органдары туралы ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш айтқанымыз орынсыз болар. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпесе, еліміз тыныш, халқымыз аман келешекте ғалым, заңгерлеріміз Қазақстан Республикасында мемлекеттік билік органдары туралы әлі талай еңбектер жазары сөзсіз?!
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы – Алматы: «Жеті жарғы», - 1993ж (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген 1998ж)
2 Қазақстан Республикасының Конституциясы – Алматы: «Жеті жарғы», - 1995ж
3 ҚазССР-нің «ҚазССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы» 1990 жылдың 25 қазанындағы Декларациясы
4 «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы 1991жыл 16 желтоқсан
5 «Қазақстан Республикасының сайлау туралы» Қазақстан Республикасының Президентінің Заң күші бар Жарлығы. 1995 жыл 28 қыркүйек
6 «Қазақстан Республикасындағы Президент туралы» Қазақстан Республикасындағы Президентінің конституциялық заң күші бар жарлығы. 1995 жыл 24 қаңтар
7 «Қазақстан Республикасында соттар және судьялардың мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық Заң күші бар Жарлығы. 1995 жыл 20желтоқсан
8 «Қазақстан Республикасындағы Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығы. 1995 жыл 16 қазан.
9 «Қазақстан Республикасының Үкімет туралы» Қазақстан Республикасының Прездентінің конституциялық заң күші бар Жарлығы. 1995 жыл 18 желтоқсан
10 «Қазақстан Республикасының жергілікті өкілді және атқарушы органдары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 1993 жыл 10 желтоқсан
11 «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы 1995 жыл 26 желтоқсан
12 «Қазақстан Республикасының Президентінің қызметін қамтамасыз ету жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. 1996 жыл 18 қазан
13 Қазақстан Республикасы Парламентінің Ведомостары – 1996 - № 6-7 4б бет
14 Қазақстан Республикасы Парламентінің Ведомостары – 1996 - № 3 /
15 Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы– 1996 - № 8-9
16 Қазақстан Республикасы Үкіметі жұмысының Регламенті – 1996 22 ақпан
17 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1997 жылғы 17 мамырдағы қаулысы. Алматы 1997
18 Абдильдин С Парламент Казахстана. От союза к государсвенности. – Алматы, 1993.
19 Барабашев Г. В Местное управление М. МГУ 1996
20 Байтин М. Н Государство и политическая власть. Саратов 1972
21 Бердияев Н.А Государство // Власть и права Л 1990
22 Венгеров А.Б Теория государства и права Ч2. М. 1996
23 Жунусова Ж. Х Республика Казахстан: Президент. Институты Демократии. – Алматы «Жеті - Жарғы», 1996
24 Земанов С. З Конституция и Парламент Республики Казахстан. Алматы «Жеті-Жарғы» 1996
25 Керимов Д. А Филасовкие проблемы права М. 1972
26 Котов А. К Суверенный Казахстан: Гражданин, нация, народ. Алматы «Жеті - Жарғы», 1996
27 Лившиц Р.З Теория права М. 1994
28 Локк Дж., Двухтрактатов о государственной правлений М. 1987
29 Ленин В. И Полн. Собр. Соч. Т39
30 Маркс К, Энгельс Ф Сочинение Т21
31 Маркс К, Энгельс Ф Сочинение Т4
32 Малиновкий В; Президент Республики а совершенстование государственности // Казахстанская правда 1996
33 аккиавелли Н Государь М. 1967
34 Монтескье Ш.Л Избранное произведение М; 1976
35 Марченко М. Н Теория государства и права М; 1993
36 Монтескье Ш. Л Персидеское письмо М; 1985
37 Назарбаев Н На пароге ХХІ – века Алматы 1996
38 Назарбаев Н Доклад на 2 – сессии Ассамблее народов Казахстана // Политика; 1995
39 Лазарев В.В Общяя теория государства и прав. М, 1996
40 Чердансев А.Ф Теория государства и права. Екатеринбург 1996
41 Чиркин В.Е Легализация государственной власти // Государство и право М. 1995
42 Пиголькин А.С Общяя теория права М. 1995
43 Храпонюк В. Н Теория государства и права М. 1993
44 Шаханов М, Айтматов Ш, Билік пен рухани байлық // Құз басындағы аңшының зары А. Рауан
45 Сапарғалиев Ғ Қазақстан Республикасының конституциялық құқығыАлматы «Жеті-Жарғы» 1998
46 Соколов А. Н Правовые государство. Идея, теория, практика. Курск 1994 г. С.-165-170.
2 Қазақстан Республикасының Конституциясы – Алматы: «Жеті жарғы», - 1995ж
3 ҚазССР-нің «ҚазССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы» 1990 жылдың 25 қазанындағы Декларациясы
4 «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы 1991жыл 16 желтоқсан
5 «Қазақстан Республикасының сайлау туралы» Қазақстан Республикасының Президентінің Заң күші бар Жарлығы. 1995 жыл 28 қыркүйек
6 «Қазақстан Республикасындағы Президент туралы» Қазақстан Республикасындағы Президентінің конституциялық заң күші бар жарлығы. 1995 жыл 24 қаңтар
7 «Қазақстан Республикасында соттар және судьялардың мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық Заң күші бар Жарлығы. 1995 жыл 20желтоқсан
8 «Қазақстан Республикасындағы Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығы. 1995 жыл 16 қазан.
9 «Қазақстан Республикасының Үкімет туралы» Қазақстан Республикасының Прездентінің конституциялық заң күші бар Жарлығы. 1995 жыл 18 желтоқсан
10 «Қазақстан Республикасының жергілікті өкілді және атқарушы органдары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 1993 жыл 10 желтоқсан
11 «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы 1995 жыл 26 желтоқсан
12 «Қазақстан Республикасының Президентінің қызметін қамтамасыз ету жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. 1996 жыл 18 қазан
13 Қазақстан Республикасы Парламентінің Ведомостары – 1996 - № 6-7 4б бет
14 Қазақстан Республикасы Парламентінің Ведомостары – 1996 - № 3 /
15 Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы– 1996 - № 8-9
16 Қазақстан Республикасы Үкіметі жұмысының Регламенті – 1996 22 ақпан
17 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1997 жылғы 17 мамырдағы қаулысы. Алматы 1997
18 Абдильдин С Парламент Казахстана. От союза к государсвенности. – Алматы, 1993.
19 Барабашев Г. В Местное управление М. МГУ 1996
20 Байтин М. Н Государство и политическая власть. Саратов 1972
21 Бердияев Н.А Государство // Власть и права Л 1990
22 Венгеров А.Б Теория государства и права Ч2. М. 1996
23 Жунусова Ж. Х Республика Казахстан: Президент. Институты Демократии. – Алматы «Жеті - Жарғы», 1996
24 Земанов С. З Конституция и Парламент Республики Казахстан. Алматы «Жеті-Жарғы» 1996
25 Керимов Д. А Филасовкие проблемы права М. 1972
26 Котов А. К Суверенный Казахстан: Гражданин, нация, народ. Алматы «Жеті - Жарғы», 1996
27 Лившиц Р.З Теория права М. 1994
28 Локк Дж., Двухтрактатов о государственной правлений М. 1987
29 Ленин В. И Полн. Собр. Соч. Т39
30 Маркс К, Энгельс Ф Сочинение Т21
31 Маркс К, Энгельс Ф Сочинение Т4
32 Малиновкий В; Президент Республики а совершенстование государственности // Казахстанская правда 1996
33 аккиавелли Н Государь М. 1967
34 Монтескье Ш.Л Избранное произведение М; 1976
35 Марченко М. Н Теория государства и права М; 1993
36 Монтескье Ш. Л Персидеское письмо М; 1985
37 Назарбаев Н На пароге ХХІ – века Алматы 1996
38 Назарбаев Н Доклад на 2 – сессии Ассамблее народов Казахстана // Политика; 1995
39 Лазарев В.В Общяя теория государства и прав. М, 1996
40 Чердансев А.Ф Теория государства и права. Екатеринбург 1996
41 Чиркин В.Е Легализация государственной власти // Государство и право М. 1995
42 Пиголькин А.С Общяя теория права М. 1995
43 Храпонюк В. Н Теория государства и права М. 1993
44 Шаханов М, Айтматов Ш, Билік пен рухани байлық // Құз басындағы аңшының зары А. Рауан
45 Сапарғалиев Ғ Қазақстан Республикасының конституциялық құқығыАлматы «Жеті-Жарғы» 1998
46 Соколов А. Н Правовые государство. Идея, теория, практика. Курск 1994 г. С.-165-170.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мадиев Абай
МЕМЛЕКТТІК БИЛІК ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒА
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050301 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2011
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
"Мемлекттік құқықтық пәндер" кафедрасының
меңгерушісі з.ғ.д., пофессор
Ағдарбеков Т.А. __________
___ ________ 2011ж. N__ хаттама.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мемлекеттік билік және жеке тұлға
050301 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған: СЗҚ-915ж тобы
Мадиев Абай
Ғылыми жетекшісі, магистр-оқытушы Алайдаров
А.А.
Түркістан 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .7
1.1 Мемлекеттік билік саяси-құқықтық
тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Мемлекеттік билікті бөлу
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Мемлекеттік билік және жеке тұлғаның өзара
байланыстары ... ... ... ... .18
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ОРГАНДАЫНЫҢ
ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
7
2.1 Мемлекеттік биліктің заң шығарушы органдарының
қызметтері ... ... ... 27
2.2 Мемлекеттік биліктің атқарушы органдарының
ерекшеліктері ... ... ... ...37
2.3 Мемлекттік сот билігінің мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарихтың тереңіне бой тартсақ, қазіргі Қазақ
мемлекетінің ел болып еңсе көтерген дәуірден бергі табиғи болмыс-бітімімен
бірге қайнасып, бойына сінген әдет ғұрып, салт-санасынан екшеліп шыққан
заңдар үлгісі – мемлекеттік билік ісін биік беделге жеткізгенін
дәлелдейді.
Алтай тауынан Қап (кавказ) тауының баурайындағы Қара теңізге дейінгі
аралықтағы ұлан-байтақ далада бірде күшейіп, бірде әлсіреп, сан ғасырды
артқа тастаған Сақ, Ғұн, Үйсін, Түрік, Түргеш, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Алтын
Орда, Ақ Орда, Дешті Қыпшақ тәрізді Еуразияда үстемдік құрған ұлыстар мен
мемлекеттердің түпнұсқалық жүйелі заңы ел басқаруда, келелі кеңес айтуда
өзінен кейінгілерге арқау болды. Бұл жөнінде Еуразия тарихын терең
зерттеген ғұлама ғалым Л.Гумилев өте парасатты ойлар айтқан.
Жоғарыда аты аталған ежелгі мемлекеттердің құрамында болған қазақ ұлысының
да өзіне тән заң ережелері, сот ісінің озық үлгісі - билер үкімі құқықтық
нормалардың принциптерін атқарып келді. Бүгінгі ұрпағымыздың құлағына анық
жетіп, көкейіне қонған: Түгел сөздің түбі – бір, түп атасы – Майқы би
деген ұлы сөздің мағынасы тым тереңде жатыр.
Қазіргі уақытта мемлекеттік билікті зерттеу мәселелерінің бірінші
кезекке шығуы - елімізде рухани мәдениеттілік пен өнегеліктің елеулі
өзгерістерге ұшырап отырғанына байланысты. Бұл процестің маңызы әсіресе
Қазақстан Республикасы құқықтық және демократиялық мемлекет құру жолында
арта түседі, себебі демократиялық мемлекетте азаматтардың саяси, әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешуіне қатысуы нақты сипатқа ие болады.
Сондықтан құқықтық қоғам құруға бет бұрып келе жатқан тәуелсіз
мемлекет тұрғысынан нақты жағдайын ескеруіміз қажет.
Мемлекеттік билік органдарының тамыр тартқан тереңі мен даму, жалғасу
жолдары – қазіргі құқықтану ғылымының, оның ішінде мемлекет және құқық
теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді ғылыми зерттелуді қажет
ететін мәселелерінің бірі.
Мемлекеттік билік органдары Қазақстан құқық және мемлекет теорияларында
ғылыми тұрғыдан жан-жақты толық зерттеле қойған жоқ. Себебі бәрімізге
белгілі жас мемлекетіміз – Қазақстан Республикасының өз алдына дербес отау
тігіп, тәуелсіздік алғанына жиырма жылдың жүзі болды. Көптен күткен
тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ топырағында мемлекеттік билік органдары
қалыптасты. Тәуелсіздік алғаннан бергі жиырма жылда еліміздегі мемлекеттік
билік органдарының тұрақты қалыптасуының өзі соңғы бес-алты жыл болар. Олай
болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында мемлекеттік билеу
органдары туралы ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш айтқанымыз орынсыз
болар. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпесе, еліміз тыныш, халқымыз аман
келешекте ғалым, заңгерлеріміз Қазақстан Республикасында мемлекеттік билік
органдары туралы әлі талай еңбектер жазары сөзсіз?!
Біз бұл еңбегімізде мемлекеттік билік органдарының түсінігін, түрлерін
ресейлік және қазақстандық ғалымдардың зерттеулері мен ой-пікірлерін
қолдана отырып ашық көрсетуге тырыстық. Бұл жөніндегі еңбектерден
Ғ.Сапарғалиевтың Қазақстан Республикасының конституциялық құқығын,
А.М.Барнашевтың Теория разделения властей. Становление, развитие,
применение - деп аталатын әдебиетін, А.А.Гарановтың Парламент и
законодательная власть Казахстана монографиясын, тағы басқа бір қатар
еңбектерді атар едік.
Біз осы еңбекті жазарда алдымызға еңселі мақсат қойдық. Ол халық
игілігі аталатын мемлекеттің билік органдарын жинақталған материалдар мен
өзіміздің түйген ой-пікірлерімізді жүйелеп, саралап, тереңірек зерттеу.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдары туралы бір ауыз
сөз айтып, мақала жазбаған ғалымдар, заңгерлер, студенттер кемде-кем. Соған
қарамастан мемлекеттік билік органдары әлі толық зерттеліп болған жоқ.
Зерттеудің басты мақсаты мен міндеттері Мемлекеттік билік органы бұл –
күрделі тақырып. Ал еңбектің басты мақсаты – осындай күрделі құқықтық
құбылыстың түсінігін ашып, түрлерін айқындап, жан-жақты тану.
Өскен, өркендеген елдерде мемлекеттік билік органдары сияқты даңғыл
жүйелердің түсінігін, түрлерін, қызметтерін оларды, қайта құру жобаларын
жілікше шағып, егжейлі-тегжейлі талдаумен тынбай, мемлекеттік билік
органдарының жасаған әр қадамын, қызметтерінің әр сәтін үлкен әнгіменің
арқауы етіп жатады. Осындай мінез бізге де ауадай қажет. Жас алаш
газетінің 2003 жылы 16 мамырдағы 57 номерінде Ақ жол партиясының саяси
реформалар бағдарламасы шықты. Ал осы бағдарлама біздегі мемлекеттік билік
органдарының қалыптасып, нығайюына үлкен ықпал етер еді. Біздің
тарапымыздан бір ұсыныс – Қазақстан Республикасындағы барлық саяси
партиялар саяси реформалар бағдарламасын әзірлеп – халыққа, ел басына
ұсынса. Ал осындай істердің нәтижесінде бағдарламада көзделген жүйелі
амалдар қорытындыланып, Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік
органдары жаман жақтары болса, солардан арылып жақсы істерге бет бұрар еді,
сонымен қатар мемлекеттік билік органдарының құрылымына өзгерістер,
жаңалықтар енеді.
Біздің бұл еңбегіміз Мемлекеттік билік органдары: түсінігі және
түрлері деген тақырыпта өрбіп отырғандықтан әңгіме өзегі – Қазақстан
Республикасының мемлекеттік билік органдары. Еңбегіміз екі тараудан тұрады.
Бірінші тарау – мемлекеттік биліктің құқықтық табиғаты деген атауға ие. Бұл
тарауда үш бөлім мазмұндалған. Осы үш бөлім мемлекеттік биліктің құқықтық
табиғатын, мазмұнын, биліктің, бөліну теориясын құрайды. Екінші тарау –
мемлекеттік билік органдары деп аталған. Мұнда Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік билік органдарын толық, әрі жан-жақты қарастырдық.
Зерттеу объектісі мен пәні. Заң шығарушы, атқарушы, сот билігі
органдарының қызметтері мен өкілеттілігі олардың арасындағы құқықтық
байланыстар мен қарым-қатнастар. Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі
парламент институтының орны мен мәртебесі, құрылымы мен функциялары, басқа
билік тармақтарымен өзара қарым – қатынасындағы ерекшеліктерді ғылыми
сарапқа салу, сондай – ақ Қазақстан Республикасындағы өкілді биліктің заң
шығару қызметіндегі ұйымдастыру құқықтық мәселелер табылады.
Зерттеудің әдістері.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік билік орындарының қызметі мен
арақатынасын, атқарар рөлін зерттеу үшін материалистік диалектика әдісі,
тарихи, формальды, заңдық жүйелік талдау, статистикалық, салыстырмалы
құқықтық және нақты әлеуметтік ғылыми әдістер кеңінен қолданылады.
Зерттеу барысында салыстырмалы- құқықтық, логикалық, материалистік,
салыстырмалы, тарихи- құқықтыө зерттеу әдістері қолданылды.
Жалпы, еңбегіміз мемлекеттік билік органдарын толық қамтыды және оның
жеке тұлғаға тигізетін құқықтық нормаларына талдау жасайды. Әдебиеттердің
тапшылығы кедергі келтіргенмен көздеген мақсатымызға жеткендей болдық.
Жұмыс барысында мемлекеттік биліктің бүгінгі көрінісі туралы қолдан
келгенше ой түюге әрекет жасадық.
І МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік биліктің саяси-құқықтық тұжырымдамалары
Мемлекеттік билік органдарын толыққанды талқылау үшін алдымен билікті
жалпы әлеуметтік категория ретінде қарастырып, мазмұнын, мағынасын ашып
алуымыз қажет.
Билік болып қоғамда белгілі бір субъектінің (жеке тұлғаның, ұжымның,
ұйымның) екінші бір субъектіге (жеке тұлғаға, ұжымға, ұйымға) бағынып, яғни
сол субъектінің мүддесіне, еркіне бағынып, мінез-құлық дәріптеуі танылады.
Адамзат баласы өмір сүріп отырған қоғамда биліктің көптеген түрлері
тараған. Атап айтар болсақ: ру, тайпа билігі, экономикалық билік, қоғамдық
ұйымдардың билігі, ата-аналық билік, діни ағымдағы билік, осылардың
арасында ерекше орын алатын, қоғамға кең тараған, қазіргі біздің
мемлекетіміздің қадасын қағып, керегесін кеңейтіп отырған, осы еңбегіміздің
басты тақырыбының іргетасы болып отырған билік - саяси (мемлекеттік) билік.
Осы аталған саяси билік негізгі заңдық мағынада мемлекеттік билік болып
түсіндіріледі және мемлекеттің тікелей қатысуымен жүзеге асырылады.
К. Маркс мемлекеттік билікті жүзеге асыратын мемлекет пен оның әр-
түрлі органдары азаматтық қоғамның саяси тірегі болып табылады деп пікір
айтқан. Бұдан шығатын қорытынды мынадай: мемлекеттік билік - тікелей
мемлекетпен жүзеге асыратын, мемлекеттік органдардың өкілеттігі мен қолдауы
бойынша жүргізілетін, мемлекетпен белгілі бір әрекеттілік берілген немесе
санкцияланған қоғамдық биліктің айрықша нысаны.
Сонымен қатар Ф.Энгельс саяси (мемлекеттік) билік ерекше жариялылыққа
ие билік деп атап айтқан.
Биліктің маңызды белгісінің бірі – күш. Себебі, әр мемлекетте билік әр-
қилы жағынан көрініс табады, мысалы бір мемлекетте мемлекеттік билік
мемлекет тарапынан тікелей зорлыққа бағытталса, екіншісінде – жасырын
мәжбірлеуге ие, сондай-ақ үшіншісінде ұйымдастырушылық қызметке ие. 2
Билік күші физикалық күш, қару-жарық күші (дубина, қару, атом бомбасы)
немесе бедел, ақыл-ой күші болуы мүмкін. Енді осы билік жайында ежелгі
ойшыл – ақылмандардың пікірлерін, ұстанған қағидаларын, бағыт-бағдарларын
толғап өтсек. Ежелгі ақылман Никколо Макиавелли өзінің Тақсыр атты
кітабында: Билік иесі елді әр-түрлі тәсілмен басқарады. Бірі - қабылдаған
заң жолымен, екіншісі- күш қолдану арқылы. Алғашқысы адамға, кейінгісі
айуанға тән. Елде тәртіп орнатайын десе, билік иесі осы екі тәсілді де тең
ұстағаны абзал, түсінігі молдарға заңды құрметтеуді үйрет, көнбегендерге
амал жоқ, күш қолдан.
Өз бойыңа арыстан мен түлкінің мінезін қалыптастыр. Арыстан-айбатты,
түлкі-айлакер. Мұның бірін сыртқы, екіншісін ішкі жауыңа пайдалан. Қорқыт
та алдай біл, алда да қорқыта біл. Сонда ғана елдің тізгінін нық ұстайсьң
- деген.
Иә, әр ғасырлардың, әр қоғамдық құрылыстардың өзіндік билік құпиялары
болған. Ең бастысы билік иесі-жоғары лауазым иесі қарамағындағы, адалдық,
адамгершілік, жан тазалығы және өз-өзіне сенімділік мен мұндалап, көзе ұрып
тұруы шарт.
Жоғарыда атап өткен Тақсыр атты кітапшада, бұған керісінше, билеушіні
орға жығатын бес бірдей сүйкімсіз мінез көрсетілген. Олар: тұрақсыздық.
Жеңіл ойлылық, дөрекілік, сезімсіздік және дұрыс шешім қабылдай
алмаушылық.3
Шығыс филасофтарының көне жазбаларында билік иелерін үш топқа
бөледі екен.
Біріншісі – кұдайдың өзі туа бітті ақыл дарытқандар. Мұндай билік
иелері ұзақ мерзім билік құрады және еліне көп жақсылық әкеледі.
Екіншісі - өзгенің істегенін көріп, әрекет жасайтындар. Бұлар көбінесе
қу болып келеді. Қоғамға өзгеріс әкелетіндей жаңалық жасай алмайды. Тек
ескіні ғана нығымдап ұстауға бейім тұрады.
Үшіншісі - өзі білмейтін және өзгеден тәлім алмайтындар. Бұлар билік
басына кездейсоқ келеді, олар кез-келген істі айқаймен, дауды соғыспен
шешуге құмар. Мұндай билік иелері бар ел түбінде қырғынға, байлығы тонауға
ұшырайды.
Наршахи деген ақылман: Халқың, қара нан жесе, сен де қара нан же,
әйтпесе сенімнен айырыласың. Биліктен ажырайсың - деп жазыпты. Өнеге сөз.
Қырғыз жазушысы, адамзаттың Айтматовы: Мен білетін биліктің екі тармағы
бар. Бірі - халқына қызмет ететін, екіншісі -өзіне және туған-
туысқандарына, тұқым-жұрағатына ғана көлеңкесі түсетін билік. Алғашқысы –
жауапкершілікті терең сезінуден, адалдықтан, кейінгісі эгоизм
парықсыздықтан туындайды - деген. Десе де, қазіргі біздің билік
иелеріміз кімнің, күйін күйттеп отыр, өзінің бе, жоқ әлде халқының ба?
Халқының күйін күйттеп, жоғын жоқтар билік иелері көп болса, біздің
қоғамымызда қолын созар қайыр-садақа сұраған қайыршылар саны азаяр еді.
Осыны көріп еліміздегі билік иелері өзімшіл ме деп қаласың.
Біздің пікірімізше, қоғам рахаты тек мемлекет басшысына тәуелді.
Себебі, мемлекет басшысы айналасына жинайтын билік иелерін дұрыс саралауы
тиіс. Егер, мемлекеттік билік басына өңкей жағымпаздарды жинаса, өзінің де,
елінің де күні қараң. Өйткені жағымпаздар басшыны мақтамай тұра алмайды.
Ал, мақтау сөз у тәрізді, тұла бойыңды түгел билеп алады.
Алды-артыңды болжаудан қалдырады. Осының салдарынан халқыңды ұмытасың.
Қаптап жүрген мүсәпір - қайыршыларды көрмейсің. Сондықтан Президент
Үкіметті құруда мүше болушылардың психологиясына терең үңілуі тиіс.
Афина патшасы Амасиске ғұлама Солон: Менің пікірімше үкімет билгін
халық билігіне айналдыра алған патша ғана даңқты болады-деп кеңес берген.
Олай болса, билік тізгінін ұстаған ақылмандардың кемеңгерлігі - ел
бақыты. Конфуций – біздің дәуірімізге дейінгі 551- 479 жылдары өмір сүрген
қытай халқының атақты философы, ойшылы. Оның ұлы қағидалары мен
өсиеттерінен көне қытайдың көптеген билеушілері тәлім алған. Тіпті ең бір
қаһарлы императордың өзі: Ел басқару ісінде қателессек, ұлы ұстазымыз
кешірмейді-ау - деп қорыққан. Конфуцийдің билік туралы ұлағатты сөздері
бұл күнде әлемнің барша тіліне аударылған.
Әр адам өз ісін адалдықпен атқара білсін. Билеуші елді билесін,
жұмысшы еңбек етсін, әке-әке, бала-бала орнында болсын. Тұрақтылықтың осы
қарапайым қағидасы бұзылса, мемлекет іштен іриді. Үлкен өрт кішкене шақпақ
тастан шыққан ұшқыннан басталады.
Конфуцийдің қағидаларын Қытай көсемдері әлі күнге басшылыққа алып
отырады екен. Ал біздің билеушілеріміз, кешегі алты алашты аузына қаратқан
үш жүздің үш тарланы Төле бидің, Қазыбек бидің, Әйтеке бидің тағылымы мол
сөздерін біле ме екен ?!
Жалпы, билік иесі болу бақытына алуан салалы қызметтің, саяси
қақтығыстардың қойнауына түсіп ысылып, сыналған, ақылы мен парасаты,
кемеңгерлігі мен кеңдігі келіскен өзге тұстастарынан оқ бойы озық тұлға
ғана ие болуы тиіс қой.
Алайда бұл ереже біздің мемлекеттік органда отырған азаматтарымызға тән
емес. Мысалы, елімізде бір жылдары өткен Парламент депутаттарын сайлау
кезінде небір пәлелер болмады десеңізші. Бір депутатқа талапкер
сайлаушыларына аяқ киім үлестірген. Бірақ бәріне бір-бір сыңардан ғана.
Әлгі өлермен:
- Маған дауыс беріңдер. Қарсыластарымды жеңіп шықсам, екінші сыңарын
аласыңдар деп қоңторғай болып жүрген халықтың осал жерін басады. Қалған
талапкер - бақталастары қалсын ба, ақшаны оңды-солды шашып, судай ағызған.
Нәтижесінде аяқ киім үлестіргеннің бағы жанбады. Десе де, осындайлардьң
талайы Парламентке өтіп кетті. Бір кезде рухани жағынан таяз, бір жолғы
қызығы, мансабы, үшін халық мүддесін сатып жіберетін алаяқтардың талайы
қазір көзін ашып-жұмып Парламент залында отыр. Қарапайым жұрттың тағдыры
осындай азаматтарға қарап калды. Осы жайттарды зерделесек, бұл - біздің
демократиядан тапқан бір ұтылысымыз - осындай депутат ағаларымыз бен
апаларымызға қарап отырып кешегі грек саясаткері Солон еріксіз еске түседі.
Ол Саясаткерлік деген – алдампаздық демеп пе еді.
Еліміздегі мемлекеттік билік органдарының алшың басуы-қоғамымыздағы
демократияның бір көрінісі. Осыны пайдаланып, билік иелер әй дер әжеге, қой
дер қожаға құлақ аспауда. Алайда, демократия дегеніміз - өзіне тән шектеуі
мен шекарасы бар қатаң тәртіп.1 Қарапайым ғана мысал. Отбасы - мемлекеттің
үлгісі. Оның да көсем басшысы, сенімді қосшысы, орнықты орындаушылары бар.
Демократия, аузыма не келсе соны көкуге еркім бар деп, келін атаның
сақалына жармасып, ұл шешесінің бетінен алып жатса не болмақ? Ырыс емес, үй-
ішіне қып-қызыл төбелес алып келетін, рухани мәдениетке тамыр жібермеген
демократиядан не қайыр?!
Бақ пен сордың арасы - бір-ақ қадам депті императорлық тақ пен тәжден
айырылып, әулие Елена аралына жер аударылып бара жатқан Наполеон Бонапарт
өкініштен бармағын шайнап. Сол сияқты - біздегі билік иелері аңдап баспаса,
абайлап ұстамаса қолындағы биліктен айырылып қалуы ғажап емес.
Жалпы тілмен айтсақ билік - айбалтаның басы да, демократия - сабы. Ал
сабын ұстайтын әулетті қолдың иесі қашан да халық екенін естен шығармаған
жөн. Сондықтан бұл екеуін бөле жара караудың қажеті жоқ. Осы екі тірліктің
бірі бұзылса, екіншісі қисаймай тұрмайды. Мысалы, Люксембургте, көшеде келе
жатқан адам жолда жатқан әмиянды тауып алса, ол оны міндетті түрде
полицияға апарып тапсырады екен. Байыппен қарасақ. Бұл - қалыптасқан мінез
бен демократияның шынайылылығы.
Ал жоғалғанды тауып бермек түгілі, қолыңдағыны жұлып алатын біздің
қоғамда, демек билік те, демократия да, дұрыс орнықпай жатқаны-ау! Ендеше,
біз демократияға қол жеткіздік, аспаннан алтын жауады екен деген ұғымнан
арылуымыз қажет. Біз үшін - идеал қоғамның ауылы алыс. Осыны жан –
тәніңмен, бүкіл болмысыңмен түсіну парыз. Қолдағы билік пен мүмкіндікті
жалаң өз басына пайдаланбай, еліне жақсылық жасауға ұмтылса ғана
демократияның бағы жанады.
Ежелгі заң реформаторы Солон өз билігі хақында былайша толғанған: мен
халыққа билікті олар қажет еткен мөлшерде бердім. Олардың абыройын
шектемедім, бірақ артық құқық берген жоқпын1 Солон болса бұдан ұтылмады,
керісінше үнемі ұтыста болды.
Демек, біздегі билік иелері өз дәуірінде де, болашақ алдында да ұтылмау
үшін халық мүддесін өз мүддесінен артық қоюы керек. Сонда ғана қоғамда
демократия аясындағы билік салтанат құрары сөзсіз.
Сонымен, мемлекеттің бірден-бір орталығын құрайтын саяси (мемлекеттік)
билік дегеніміз не? Енді осы сұраққа жауап іздеп көрсек.
Билік бұл - бір жеке тұлғаның немесе топтың шешім қабылдау құқығы мен
мүмкіндігіне көрініс табатын өзге де жеке тұлға немесе топ үшін міндетті
сипатқа ие әлеуметтік қатынас, әлеуметтік институт, басқаша айтқанда бұл
басқару-орындау қатынасы, кейде бұл бұйрық берушілік пен
бағынушылықтың қатаң нысанында көрініс береді. Бір адамның басқа адамға
бағыну негізінен теңсіздікке жатады: табиғи теңсіздік (физикалық,
интеллектуалдық) және әлеуметтік теңсіздік (мәртебелілік, экономикалық,
білімділік және т.б).
Табиғи теңсіздік негізінде пайда болатын билік қашанда жеке тұлға
аралық қарым-қатынас сипатына ие. Бұл жағдайда біз бір адамға бағынамыз.
Алайда жаңадан пайда болған жағдайда ол адам өз үстемдігін, артықшылығын
көрсете бере алмайды, біз оның өкімін орындамауымыз да ғажап емес.
Әлеуметтік теңсіздікке негізделген билік өзінің персоналдық нысанын
жоғалта алады. Себебі біз қызметте физикалық тұрғыдан күшті, қуатты болсын
немесе бізге ұнасын, ұнамасын бастықтың өкімін орындауға мәжбүрміз. Ол
қоғамда да өзінің нақты қатысушыларынан тәулсіз және әлеуметтік кеңістікте
жеткілікті дәрежеде тұрып, жүзеге асырылады. мысалы, отағасы, діни
қауымдастықтың рухани басшысы, мекеме жетекшісі, партия қолбасшысы бұлардың
барлығы әлеуметтік кеңістікте әртүрлі орында тұрса да өзінің бағдарламасы
бойынша міндетті шешімдерді қабылдауда айрықша құқыққа ие. Мұндай биліктің
тұрақты болуының себебі оның институциализациясында, әлеуметтік теңсіздікке
негізделген билік әлеуметтік институт болып табылады.
Яғни, билік әлеуметтік теңсіздік негізінде пайда болады, бірақ бұл
теңсіздік автоматты түрде билік қатынастарына ықпал етеді деген сөз емес.
Мысалы, мекеме директоры көрші заводтың жұмыскерлеріне өкім бере алмайды.
Билік беруге басқару, екіншісіне бағынуды мазмұндайтын нормалар мен
ережелер бекітілгенде ғана және осы ережені бұзғандар бойынша санкция
шыққанда ғана пайда болады. Міне, біз осы ережелерден кейін ғана билікті
әлеуметтік институтқа, әлеуметтік теңсіздікке негіздеген
деп айта аламыз.
2. Мемлекеттік билікті бөлу теориясы
Қоғамда биліктің айрықша түрі бар. Оның басты белгісі болып билік
субъектілерімен қабылданған, қоғамның барлық мүшелері үшін міндетті болатын
шешім табылады. Бұл салықты өндіріп алу жөніндегі, меншік құқығын реттеуші
тәртіп жөніндегі, даулар мен келіспеушіліктерді шешу мен қарау тәртібі
жөніндегі шешімдер болуы мүмкін. Биліктің бұл түрі осы еңбегіміздің
мазмұнынан және бір бөліміне арқау болып отырған – мемлекеттік билік.
Мемлекеттік биліктің негізінен әлеуметтік теңсіздіктің ерекше түрі
енеді – ол саяси теңсіздік. Саяси теңсіздік бұл – саяси мәртебелердің
теңсіздігі. Адам жауапкершілігі мол шешім қабылдау құқығын Үкімет мүшесі
бола отырып, Парламент депутаты бола отырып, қоғамның иерархиялық
құрылуында өзінің ерекше мәртебесіне байланысты ала алады. Адамның осындай
дәрежеге жетуіне ықпал етуші факторлардың қатарына жеке тұлғаның ерекше
өзгешеліктерін атап айтуға болады: білім деңгейі, саяси ұйымдар қолдауы,
жаппай ақпарат құралдарына қол жеткізу және т.б.
Әлеуметтік теңсіздік қоғамды басқару үшін мүмкіндік туғызады. Себебі
социумның өмірлік координациясы үшін басқару орталығы ми штабы, сонымен
бірге жекелеген және топтық мүдделердің өзімшілдігін жеңу қажет.
Демек, қоғам тарихы – саяси теңсіздікті жою тарихы емес, бұл – қоғамды
ұйымдастырудың тиімді әдістерін құру және іздеу. Саяси билік қашанда
қоғамның дамуына үлес қосқан.
Саяси (мемлекеттік) билік қатынастарын реттейтін нормаларды сақтау
саяси социализация үрдісімен қамтамасыз етіледі: адам бала шағынан өзінен
орындауды талап ететін бұл нормалармен танысады. Жеке тұлға норманы сақтауы
өзіндік әдет, қарапайым іс болып кетеді.
Мемлекеттік биліктің пайда болуы және институализациялану үрдісі
мемлекеттің пайда болу және даму үрдісімен қатар жүреді. Себебі, саяси
шешімдерді қабылдаудың айрықша құқығы мемлекеттік органдарға тиесілі,
сондықтан мемлекеттік заң шығарудың соңғы нүктесі болып табылады.
Мемлекеттік билік органдары – мемлекеттік биліктік өкілеттерге ие және
өз құзыреті шегінде мемлекеттің белгілі бір міндеттері мен қызметтерін
жүзеге асыру үшін қажетті материалдық құралдарды иеленетін мемлекеттік
қызметкерлерден тұратын мемлекеттік механизмнің ұйымдасқан, рәсімделген
шаруашылықты бөлігі органдарының санын негіздейді.1
Мемлекеттік билік органдары оның лигитимдігінің заңды қайнар көзі
ретіндегі критерий бойынша төмендегідей болып сараланады:
1. Конституциямен, республикалық заңдармен мемлекет қызметін және
міндетін тікелей орындау үшін республика субъектілерінің жарғысымен
бекітілетін органдар. (Республика Үкіметі, Парламенті, сот
органдары).
2. Жоғарыда аталған мемлекеттік органдардың түрлерінің өкілеттіктерін
орындауды қамтамасыз ету үшін құрылатын органдар (Президент
әкімшілігі және тағы басқалары).
Мемлекеттік билік органдары мемлекет механизмін қамтиды.
Мемлекеттік механизмі түсінігі мемлекеттік аппарат категориясымен
тығыз байланысты. Соңғысын екі мағынада: тар және кең мағынада түсінуіміз
қажет. Кең мағынада мемлекеттік аппарат түсінігі барлық мемлекеттік
органдардың жиынтығы ретінде мемлекеттік механизм анықтамасына сәйкес
келеді. Неғұрлым тар (арнайы) мағынада мемлекеттік аппарат ретінде
мемлекеттік басқару аппараты түсіндіріледі.
Ендеше, мемлекет механизмі (аппараты) бұл – Қазақстан Республикасының
Конституциясында, өзге де республикалық заңдарда бекітілген, тепе-теңдік
және тежемелік қағидасына негізделген мемлекеттік органдар жүйесі. Яғни,
мемлекеттік билік органдары мемлекеттік механизмге тоғысады. Біз қай
тұрғыдан болмасын, мемлекеттік билік органдарын қарастырғанда мемлекеттік
механизмді де қарастыруымыз қажет.
Билікті бөлу теориясы осыдан үш жүз жылдар бұрын пайда болған. Оның
негізін қалаушылар болып ағылшындық философ - материалист, материализмнің
идеялық - саяси доктринасын құрушы Джон Локк (1632 –1704) пен француздық
философ және құқықтанушы Шарль Луй Монтескье (1689-1755) шықты.
Мемлекеттік билік бөлудің маңыздылығы мен қажеттіліктері жөніндегі Джон
Локктың идеялары 1690 жылғы жарық көрген Мемлекеттік басқару туралы екі
трактат деген басты еңбегінде көрініс тапса, Монтескьенің идеялары
Персиялық хат романында мазмұндалады. Бұл еңбегінде Джон Локк билікті
бөліске салу керек, себебі абсолютті монархия-тирандық режимнің
қалыптасуына ықпал етсе, заңсыздық - адамзат болмыс - бітіміне қарама-қайшы
келеді, ал билікті бөлу қағидасы негізінде пайда болған жария саяси
(мемлекеттік) билік адамдардың табиғи болмыс-бітімін сақтап, мүдделерін
көздейді десе, Шарль Луи Монтескье. Әрбір мемлекеттік биліктің үш
тегі болуы керек: заң шығарушы билік, халықаралық құқық сұрақтарын
жүргізетін атқарушы билік және азаматтық құқық мәселелерімен айналысатын
атқарушы билік. Осы аталғандардың біріншісінде мемлекет басшысы немесе
мекеме уақытша немесе тұрақты заңдар шығарады және әрекет етіп жатқан
заңдардың күшін тоқтатады немесе оларға өзгертулер енгізеді. Ал екінші
биліктің құзыретіне соғыс жариялау, бейбітшілік орнату, өкілдерді қабылдау,
қауіпсіздікті қамтамасыз ету сияқты күрделі мәселелер енеді. Сондай-ақ,
үшінші билік қылмысты жазалауды, жеке тұлғалардың қақтығыстарын реттеуді
жүзеге асырады. Сонымен қатар ең соңғы билікті соттық билік деп
қарастыруымыз керек деп салиқалы пікір айтқан.1
Мемлекеттік биліктің кеңестік концепциясының негізін қалаушылар
К.Маркс, Ф.Энгельс жене В.И.Ленин мемлекеттік билікті жұмысшы корпорация
ретінде қарастырған2. Көптеген уақыт бойы билікті бөлу теориясы кеңестік
ғылыммен буржуазиялық болып есептелінеді. Яғни, мұндағы концепциялар
мемлекеттің әр-түрлі органдары арасында қызметті, еңбекті бөлу қажеттілігін
мойындамады.
Алайда уақыт өте келе билікті бөлу теориясы кең етек жая бастады.
Осылайша, мемлекеттік биліктің механизмінің элементтері деген ұғым
қалыптасты. Мұндай элементтер болып мемлекеттік билік субьектісі (билік
жүктелуші) мен институттар (органдар, тікелей демократия нысандары) шықты.
Мемлекеттік билік қоғамда үстемдік етуші әлеуметтік топтың, яғни халықтың
мүддесін көздеуші ролге ие болды.
Мемлекеттік билікті бөлу қағидасының тарихы ежелден бастау алған.
Француз құқықтанушысы Монтескье 1748 жылғы атаулы бір еңбегінде Жеке тұлға
саяси бостандықта болу үшін үкімет адамдар бір - бірінен қорықпайтындай
дәрежеде ұйымдастырылуы қажет. Егер заң шығарушы және атқарушы билік бір
адамның немесе бір магистратура органдарының иелігіне шоғырланса, онда
бостандық болуы мүмкін емес, мұндай жағдайда қоғамда үрей, қорқыныш пайда
болады және бүкіл билікті бір өзінің қолына алған монарх немесе сенат
тирандық заңдар шығарып, оны тирандық сипатта қолдануы мүмкін.
Сонымен қатар, соттық билік заң шығарушы және атқарушы биліктен бөлінбесе,
онда бостандық туралы әңгіме қозғау мүмкін емес. Егер сот билігі
мен заң шығарушы билік біріксе субъектінің өмірі мен бостандығы ақылға
қонымсыз кетуі мүмкін. Ал атқарушы билікпен біріксе сот қатыгездікке бой
ұрады, - деген.1
1990 жылғы 25 қазандағы Қазақ КСР-ының бұрын буржуазиялық саяси
институт ретінде үзілді-кесілді теріске шығарған билік бөлісу қағидасын
бірінші рет жариялаған акт. Қазақстан КСР-ының 1978 ж. Конституциясы,
жалпыға мәлім, бұл органда ешқандай бүкіл билік болмаса да, Жоғарғы Кеңеске
бүкіл билікті бекітті. Жоғарғы өкілді органның бірыңғай билігінің мәні,
міне осында. Алайда, Қазақ, КСР-інің Жоғары Кеңесі Парламенттей болған жоқ,
өйткені онда билік бөлісу және тұрақты жұмыс істейтін жоғарғы өкілді
органдары болған жоқ.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясы Жоғарғы Кеңеске кең
өкілеттілік бергені сондай мемлекеттік билікті бөлісу қағидасы шын
мәнінде болған жоқ. Сонымен қатар, тежемелік және тепе тендік жүйесі де
орнықтырылмады. Сөйтіп, 1993 жылғы Конституция мемлекеттік билігінің
қайшылықты құқықтық, базасын жасады. Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы Кеңес
әрине, өз қызметін толық атқара алмады. Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың пікірінше, Қазақстан үшін парламенттік республиканың
орнықтырылмаған себебі онда парламентаризмнің дәстүрі мен мәдениеті, көп
партиялылықтың дамыған жүйесі болмады және ең бастысы, мұның бәрін халықтың
қалың санасы қабылдамады. Бүгінгі таңда бізде ол жоқ.
1993 жылдың қаңтарында қабылданған Конституцияда Президенттік басқару
жүйесі орнықтырылмады. Мұнда Президент биліктің бірде-бір тармағына жатқан
жоқ. Конституциялық Сот органы болып табылмайтын Конституциялық Кеңеспен
алмастырылды. Жоғарғы Соттың шеңберінде біртұтас жүйе орнықты. Осындай
қайта құрулар нәтижесінде мемлекеттік биліктің Президенттік басқару
жүйесіне тән жоғарғы және жергілікті органдарын қайта құрулар негізінен
аяқталды.
Қазақстан Республикасының Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол
Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөліну және өзара іс-қимыл жасау қағидаларына сәйкес жүзеге
асырылады делінген (3-бап 4 тармақ). Мемлекеттік билік жүйесі тек көлбегей
ғана емес тік те бөлу қағидаларына негізделген. Алайда, біртұтас
мемлекеттік билікті тік бөлудің жоғарғы және жергілікті мемлекеттік
органдарының арасында іс жүргізуді шектеуде өзіндік ерекшелігі бар.
Қазақстанның Конституциясы және тиісті заң актілері мемлекеттік билік
органдарына, бір жағынан олардың жергілікті жерлердегі мәселелерді шешуге,
екінші жағынан жоғарғы органдардың өкілеттігіне араласып, біртұтастық
қағидасын бұзуға болмайтындай өкілеттіктер шегін белгіледі.
Билік бөлу қағидасының маңызды болатын себебі ол мемлекеттің
ұйымдастырылуының, оның тетіктерін белгілейді. Конституция бұл қағиданы
тану алдыңғы қатарлы демократиялық мемлекеттердің тарихи тәжірибиесін
ескертуді, құқықтық мемлекет бағыт ұсынуды білдіреді.1
Қазақстан Республикасында Конституция нормаларын талдау билік бөлу
жүйесінде Президенттің жағдайы ерекше деп есептеуге негіз қалайды.
Біріншіден, Президент толық күйінде биліктің бірде-бір тармағына қойылуы
мүмкін емес, екіншіден, оның биліктің барлық тармағына қызметіне бірдей
араласуына мүмкіндік беретіндей құқығы бар, үшіншіден, оның өкілеттілігі
мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді қызметін билік
органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасіз ете алады.
Конституцияға сәйкес мемлекеттік билікті шығарушылық, атқарушылық билік,
сот билігі тармақтарына бөліну принципінің қабылдануына орай – Қазақстан
халқының еркі мемлекеттік биліктің бірден бір бастауы болып табылады. Міне,
осыдан келіп мемлекет органдарының
қызметі халықтың еркі негізінде жүзеге аса бастады. Ал, мемлекеттік билік
органдарының қызметің, өзара іс-қимылын үлестіруші күш болып – Президент
болады.
Мемлекеттік билікті бөлу біздің дербес және тәуелді мемлекетіміз үшін
жаңа қағида болғанымен, басқа елдерде ол ежелден бері қолданыста.
Билікті бөлу теориясы көптеген саясат зерттеушілерімен анықталды: идея
Аристотелмен айтылып, теориялық, тұрғыдан Джон Локкпен (1632-1704 ж.ж)
негізделді және дамыды, классикалық түрде Шарль Луй Монтескьемен (1689-1755
ж.ж) әзірленіп, бұдан кейін Алексендр Гамильтонмен, Джеймс Мэдисонмен
жанданды.
Билік бөлу теориясының негізгі ережелері мынадай:
1) Билікті бөлу Конституциямен бекітіледі.
2) Конституцияға сәйкес Заң шығарушы, атқарушы және соттық билік
әр-түрлі органдармен және адамдармен ұсынылады:
3) Барлық, билік тең
4) Ешқандай билік өзге билікке тиесілі құқықтарға ие бола алмайды.
5) Соттық билік саяси ықпал етуден тәуелсіз.
Билікті бөлу қағидасының теориялық және практикалық қайнар көздері -
Ежелгі Греция мен Римде.
Ежелгі Грецияда Солон архонт бола тұра 400 кеңесін құрды және өз
өкілеттігі бойынша бір-бірімен деңгейлес ареопаг қалдырды. Солонның сөзі
бойынша осы екі орган мемлекеттік кемені кез-келген дауылдан қорғайтын якор
болды. Кейінірек, б.э.д IV-ғасырда Аристотель өзінің Саясат еңбегінде
мемлекеттік құрылыстың үш элементін көрсетті: заң шығарушылық кеңестік
орган, магистратуралар және сот органдары. Екі ғасыр өткеннен кейін
грециялық тарихшы және саяси қызметкер Полибий (210-123 ж.ж. б.э.д.) бұл
құрамдас элементтердің қарсыласы отырып, бір-бірін қолдап отыратынын
көрсетті. Ол аты аңызға айналған спартандық заң шығарушы Ликург туралы
жазды.
Биліктің бөліну теориясы өзінің теориялық дамуын орта ғасырда тапты.
Яғни Ағылшын философы Джон Локк (1690 ж) Мемлекеттік басқару туралы екі
трактат деген еңбегінде биліктің жекелеген бөліктерінің өзара әрекеті және
өзара байланысы қағидасын қарастырған. Мұнда басымдылық билік бөлу
механизмінде заң шығарушы билікте қалды. Ол елде жоғары, бірақ абсалютті
емес. Қалған биліктер заң шығарушыға қарағанда бағынушы сипатқа ие.
Мемлекеттік басқару туралы екі трактаттан кейін жүз жыл өткен соң
1789 жылы 26 тамызда Францияның Ұлттың Жиналысымен қабылданған адамдар мен
азаматтардың құқтарының Декларациясында Билік бөлінбеген және құқықтарды
пайдалануға қамтасыз етілмеген қоғамда, Конституция болмайды делінген.
Джон Локктың көзқарасы француздық философ Шарль Луй Монтескьенің
билікті бөлудің классикалык теориясын дамытты. Монтескьенің пікірі бойынша
билікті бөлу жүйесінің болуы қоғамды мемлекеттік билікті шектен тыс
пайдаланудан сақтайды. Ол заң шығарушы және атқарушы билік бір тұлғаның
қолына немесе бір мекемеге біріксе, онда бостандық болмайды, себебі сенат
пен монарх тирандық заңдар шығарады. Сонымен қатар, егер сот билігі заң
шығарушы және атқарушы биліктен бөлінбесе бостандық та болмайды. Егер осы
үш билік бір мекемеге, бір тұлғаға біріксе онда бәрі құриды деп жазған.1
Бұл заңды. Себебі біз қазір өз таңдауымызды жасап мемлекеттік билікті
өз орнына қоюдамыз. Бұл жерде жоғарыда аталған өткен ойшылдардың да пікірін
бетке ұстадық.
Өздеріңізге белгілі, екі жүз елу миллионнан астам халықты бір ұранның
астында ортақ саяси көзқараспен ұстаған Кеңес Одағы араға жетпіс жылдан
астам уақыт салып күйреп, ыдырап, жеке-жеке отау тіккен он бес мемлекетке
айналды. (Бұл санның көбеюіде ғажап емес).
Бұдан кейін, қоғамдық қатынастың жаңа құрылымында қай бағытта дамып,
билікті қай шеңберде ұстау керек деген күрделі сұрақ біздің жас
мемлекетіміз – Қазақстан Республикасын мазаландырылғаны ақиқат. Алайда,
еліміз өз таңдауын жасады. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің
бірден-бір бастауы – халық болып бекітілді. Халық билікті тікелей
республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ
өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді.
Құқықтық мемлекет тұжырымдамасы (идеология) құқықпен шектелген билікгің
синонимі ретінде саяси-құқықтық лексиконымызда тұрақты орын алды.
Әлеуметтік-саяси мәселелерді зерттеушілердің ішінде құқықтық мемлекет
теориясының тұжырымдамалық өзегі әмбебап зертnеушісі құқық болуға тиіс,
мемлекеттік билік пен жеке бостандықтың оңтайлы ара қатынасына қарсы
келетіндері кемде-кем. Сөйтіп, құкықтық мемлекет теориясының мазмұндық
мағынасын шынайы талдаудың және оған баға берудің негізі, ең алдымен,
мемлекет және құқық ұғымдарының жеткілікті дәрежеде байқалатын пішіндерін
анықтау болып табылады, себебі, құқықтық мемлекет деген сөз тіркесі
мемлекет және құкық ұғымдарының қисыңдық ғана емес, тұжырымдамалық қиысуы
мәртебесін алуға тиіс. Бұл мағынада ол жеке теория ретінде қабылдануы
мүмкін.
Мемлекеттік биліктің пайда болуы мен дамуына қысқаша тарихи шолу
қазіргі түріндегі осы теорияның халықтық биліктің ұйымдастырылуының мүмкін
және қалаулы нысандары туралы түсініктердің өзінше бір синтезі болып
табылатынын көрсетеді.
Мемлекеттік билік халықтың егемендігіне негізделген, қоғамдық өмірдің
әділ, үйлесімді уйымдастырылуы ретінде әлеуметтік идеал, осы мағынада
өмірдің оңтайлы ұйымдастырылуы бағытындағы этика-онтологиялық ізденістерді
белгілі дәрежеде ақтап шығуға болады, мұның үстіне әділдік категориясының
әлеуметтік-құқыктық сипатынан гөрі, этикалық сипаты басымырақ. Құқықтық
мемлекет теориясын қоғамдық өмірді тиісті ұйымдастыру ретінде қарастыру
құқықтық мемлекеттің ізгілік әлеуетін толығымен іске асыру мүмкіндігіне
орай әлеуметтік көңіл қалушылықтан туындаған көптеген күмәнді сейілтуге
мүмкіндік береді.
Құқықты және құқықтық мемлекетті көбінесе идеалдық сипаттағы
категориялар ретінде ашық мойындаудың дәл өзі қазіргі заманғы философиялық-
құқықтық ғылымның келесі қисынды қадамы болуға тиіс. Әділ болу үшін, барлық
дерлік зерттеушілердің сөз жүзінде құқықтық мемлекет тұжырымдамасының
идеалдық құрамдас бөлігін көлеңкеде қалдыратынын атап өткеніміз жөн.
Осы тұжырымдарды жалпылай еле, мемлекеттің нақты бір идеалынын орындалуы
мен қарымқатынастардың құқықтық сипатын, яғни билік пен халық арасындағы
өзара құқықтар мен міндеттерді бекіту болып табылатынын, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын тиісті түрде мойындау және кепілдік беру
сендігін атап өтеміз.
Осы айтылғандарды ескере отырып, құқықтық мемлекет доктринасын тікелей
әрекет ететін заң актілерінен гөрі, осы тұжырымдамада қамтылған ізгілік
әлеуетін ресми түрде объективтендіру нысандары ретінде декларациялар мен
манифестерде көрініс табуы неғұрлым орынды және оны доктрина ретінде
мойындау негізді деген ой білдіруге болады. Осы пікірді құқықтық мемлекет
принциптерін конституциялық негізде бекітуден бас тарту деп қабылдамау
керек. Мәселе мемлекет өзін құқықтық мемлекет деп тура жарияласа, бұл
қоғамның санасында негізделген күмәннің пайда болуына, тіпті көңілінің
қалуына алып келмейді ме деген сауалда жатыр, себебі қоғам өзі өмір сүретін
көпшілік биліктің ұйымдастырылуы адамзат ұмтылған құқықтық мемлекеттің дәл
өзі деген оймен келісуге мәжбүр болады.
Біздің ойымызша, посткенестік кеңістіктегі жас егеменді мемлекеттер
ғана емес, Батыс пен Шығыстың дамыған елдері де жеке бас бостандығы,
әділдік, тендік, құқықтық заңдардың үстемдігі идеясын әлеуметтік тәжірибеде
толығымен іс жүзіне асырған құқықтық мемлекеттер деп санауға құқылы деп
айту қиын.
Сондықтан, құқықтық мемлекетбұл шынында да, ең алдымен, қоғамдық даму
динамикасымен тұжырымдамасының іске асырылуына тікелей байланысты
идеология.
Мемлекет билік тұжырымдамасына қоғамтанудың ең әйгілі символдарының
бірі болып табылатын биліктің бөліну теориясы тән. Барлық мемлекеттер осы
доктринаны конституциялық деңгейде немесе билік және басқару органдарының
құзырын анықтайтын қағидатты заң актілері денгейінде мойындайды.
Ғылыми зерттеулер ойымызша, биліктің бөлінуі терминінің өзінде бірнеше
мағыналы салмақ бар, себебі ол, біріншіден, біртұтас мемлекеттік биліктің
заң шығарушы, атқарушы е сот билігі болып бөлінетіндігі және екіншіден;
мемлекеттік органдар арасында билік өкілеттіктерінің ара-жігінің ашылуы
сияқты көрінеді. Тұлға проблемасы бiрқатар ғылымдардың социологияның,
философияның, психологияның, педагогиканың, т.б. зерттеу объектiсiне
жатады. Мәселен, философия тұлғаны таным мен тсорчествоның субъектiсi
ретiнде қарастырса, психология тұлғаны психиклық қасиетер мен процестердiң:
мiнез-құлық, темперамент, қабiлет,т.б. тұрақты жиынтығы ретiнде зертейдi.
1.3 Мемлекеттік билік және жеке тұлғаның өзара байланыстары Құқықтану
ғылымы тұлғаны әлеуметтiк өмiрге белсендi түрде араласатын, әлеуметтiк
қатынастардың өзектi проблемаларының бiрi ретiнде зерттейдi. Өйткенi
қоғамда болып жататын әлеуметтiк құбылыстар мен процестердiң себептерiн,
сондай-ақ жекелеген адамдар мен
әлеуметтiк топтардың iс-әрекеттерiнiң себептерiн, мәнiн жеке тұлғалардың
белгiлiрi арқылы түсiнуге болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мiнез-
құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның өмiрiн түсiнуге болады. Тұлға құқықтық
қатынастар мен байланыстардың бастапқы агентi болып саналады. Тұлға ұғымын
“адам”, “индивид” ұғымдарымен салыстырып анықтауға болады. Адам ұғымы
барлық адамдарға тән қасиеттер қабiлеттерге мiнездеме беру үшiн
қолданылады. Бұл ұғым адамзат баласының жер бетiндегi басқа биологиялық
организмдерден өзгеше қасиеттерiн сипаттайтын жалпылама ұғым. Яғни адамның
жануардан, өсiмдiктерден, заттан айырмасын атап көрсетедi. “Индивид” адам
тегiнiң нақтылы өкiлi, жеке адам. Осы ұғымға қатысты индивидуалдық деген
ұғым бар. Индивидуалдық- бұл әр адамның өзiне ғана тән жеке-дара
қасиеттерiнiң жиынтығы, яғни бiр адамның екiншi адамнан айырмашылығы. Ал,
“тұлға” дегенiмiз адамның табиғи биологиялық қасиетi ғана емес. Ол қоғаммен
тығыз байланыстар, қатынастар негiзiнде қалыптасатын адамның мәнi. Тұлға-
бұл индивидтiң дамуының қорытындысы, жемiсi, оның қоғамдық жағдайлардағы
көрiнiсi. Адам- адам болып туылады, тұлға болып қалыптасады, яғни тұлға
болып туылмайды. Адамды тұлға қылып қалыптастыратын қоғам, қоршаған
әлеуметтiк ортасы. Егер жаңа туылған жас егiз баланы алып, оларды әртүрлi
жағдайларда, мәселен, бiрiн Африкада, ендi бiрiн Америкада өсiрсе, онда
бiрдей индивидтерден әртүрлi тұлғала қалыптасады. Өйткенi олар әртүрлi
ортада өстi, әртүрлi мәдени құндылықтарды бойына сiңiрдi. Тұлғаның
қалыптасуы табғи қасиеттерiне және қабылдау мүмкiндiктерiне негiзделедi.
Тұлғаның қалыптасуында басты орын алатын не нәрсе: тұқым қуалаушылық па,
әлде тәрбие ме? Бұл мәселе бойынша ғалымдар бiр пiкiрге келе алмауда.
Кейбiр зертеушiлер барлық нәрсе тәрбиеге байланысты деп есептейдi. Олар
“жаман оқушы жоқ, жаман оқытушылар бар” деген пiкiр айтады. Екiншi бiр
зертеушiлер туа бiткен қасиеттерге үлкен мән бередi. Тұлғаны
қалыптастыратын қоғам. Адам қоғамсыз өмiр сүре алмайды. Менiң өмiр сүруiм
сенiң өмiр сүруiңдi және басқалардың өмiр сүруiн қажет етедi және керiсiнше
де солай. Мысалы, кездейсоқ бiр жағдайлармен кiшкентай балалардың аңдар
араына түсiп қалып, солардың арасында өскенi жайлы оқиғалар бар. Оларда
адамдық қасиет қалмаған, аңдар сияқтя өмiр сүредi, төрт аяқатап жүредi,
аңдар сияқты тамақтанады. Оларды кейiн тауып алып, адамдар арасында өмiр
сүруге, сөйлеуге үйретуге ұмтылған әрекеттерден ешқандай нәтиже шықпаған.
Демек адамның адамдық қасиеттерiн қалыптастыратын қоғамдық орта. Бiрақ,
бұдан адамның биологиялық, психологиялық жақтары маңызды емес деген пiкiр
тумауы керек. Анығында адамның өлшемi үш түрлi:
Биологиялық
Психологиялық
Әлеуметтiк
Биологиялық өлшем- бұл адам организмiнiң түр бейнесi, құрылысын және
формаларын, оның атқаратын қызыметiн, ми, жүйке жүйесiн, т.б. қамтиды.
Психологиялық өлшем- бұл адамның iшкi жан-дүниесiн, онда жүрiп жататын
саналы және санадан тыс құбылстар мен процестер, сезiм жүйесiн қамтиды.
Мысалы, адамның құмарлығы, жек көру, сүю, мақтаныш, қорлану, күйiнiш,
нарзылық, ойлау еркi мен сипаты, темперамент, т.б. жатады.
Әлеуметтiк өлшем- адамды тұлға, яғни белгiлi бiр тип, бiрнеше адамның
үлгiсi, бейнесi, моделi ретiнде қарайды. Әрбiр қоғам өзiне тән лайықты
тұлғаны қалыптастырып отырады. Сондықтан тұлғаның әлеуметтiк өлшемi әр
қоғамда әртүрлi болады. Әлеуметтануда тұлға негiзгi екi тұғыдан
қарастырады:
1. Тұлғаны құқықтық қатынастар жүйесiне араласып, мұның бар
жақсылықтарын бойына сiңiрiп, тұлға ретiнде қалыптасуын.
2. Құқықтық қатынастардың және iс-әрекеттiң субъектiсi ретiнде
тұлғаны қарастырады. Сонымен қорыта келгенде жаңа туылған сәби тұлға емес.
Ол тек қана индивид. Ол адам тегiнiң өкiлi. Ол тұлға болу үшiн негiзгi екi
шарт қажет:
1. Биологиялық, генетикалық дамудың алғышарттары;
2. Әлеуметтiк ортаның болуы қажет, өйткенi онда мәдени орта болады.
Әлеуметтiк ортамен жас сәби әр уақытта байланыста, қатынаста болуы керек.
Онсыз, яғни әлеуметтiк ортасыз сәби жан-жақты дами алмайды.
Тұлғаның әлеуметтенуi Жоғарыда тұлға туралы бiраз сөз қозғадық. Тұлға
дегенiмiз жоғары шарықтап дамыған, жан-жақты терең жетiген адам. “Тұлға”
адамның әлеуметтiк сапасын бiлдiредi, адам тұлға болып қоғамда, яғни
әлеуметтiк ортада қалыптасады деген болатынбыз. Ендi қоғам тұлғаны қалай
қалыптастырады? деген сұраққа жауап iздеп көрейiк. Тұлға әлеуметтену
процесi арқыл қалыптасады. Әлеуметтену- бұл өмiр сүру үшiн қажеттi
бiлiмдердi, нормаларды, мәдени құндылықтарды менгеру болып табылады. Адам
туылғаннан өмiрінiң соңына дейiн әлеуметтену процесiн өтедi. Бiз тұлғаны
әлеуметтiк орта қалыптастырды деген болатынбыз. Осы арада әлеуметтiк орта
деген не? Соған қысқаша тоқталайық. Әлеуметтiк ортаға ата-анамызды,
достарымзды, туысқандарымызды, әрiптетерiмiздi, әртүрлi iс-әрекет жасағанда
қарым-қатынасқа түсетiн адамдарды жатқызуға болады. Бiз күнделiктi өмiрде
айналамыздағы адамдар тарапынан әлеуметтенемiз. Сөйлеудi, жазуды, өзiмiздi
ортада қалай ұстап, қалай жүрiп-тұру керек екендiгiн үйренемiз.
Мектептерге, әртүрлi курстарға бару арқылы бiлiм аламыз, көп нәрселердi
үйренемiз. Ортаға бейiмделу де әлеуметтенуге жатады. Бала туылғант кезiнен
бастап жанұясында тәрбиеленедi, яғни жанұяда әлеуметтенедi. Өсе келе
балабақшаға, мектепке барады, онда да көп нәрсенi үйренiп бiлiм алады. Одан
кейiн жоғары оқу орнына түседi немесе жұмыс iстейдi, Мұнда да бiлiмiн
тереңдетедi, қасындағы достарына, жұмыс ұжымына бейiмделедi. Ослай
әлеуметтену жалғаса бередi. Адамға қартайған шағында зейнеткерлiк өмiрге,
қартайғандыққа байланысты туындаған жағдайларға бейiмделуге, кейбiр iс-
әрекеттерге дағдылануға тура келедi. Яғни әлеуметтену процесi үздiксiз жүре
бередi. Әлеуметтену ұғымы мен қатар әлеуметтендiру деген ұғым бар.
Әлеуметтену- бұл үйрену, бiлiм алу, тәрбие алу, меңгеру, бейiмделу болса,
әлеуметтендiру- бұл үйрету, бiлiм беру, тәрбиелеу, меңгерту, бейiмдеу
болады. Жоғарыда айтқанымыздай алғашында ата-анасы, содан соң мұғалiмдер,
достар, жұмыс ұжымы, т.б. әлеуметтендiредi.
Адам құқықтық процесiн өту арқылы қоғамдағы тәжiрибенi, құнды бағалы
нысандарды, бағыттарды өз бойына сiңiрiп, меңгерiп өмiрде қолданады. Сөйтiп
қоғамды одан әрi жетiлдiрiп, дамыта отырып өзi жаңа сапа, қасиетке,
тұлғалыққа ие болады.
Бiз рөлдердi құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мадиев Абай
МЕМЛЕКТТІК БИЛІК ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒА
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050301 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2011
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
"Мемлекттік құқықтық пәндер" кафедрасының
меңгерушісі з.ғ.д., пофессор
Ағдарбеков Т.А. __________
___ ________ 2011ж. N__ хаттама.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мемлекеттік билік және жеке тұлға
050301 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған: СЗҚ-915ж тобы
Мадиев Абай
Ғылыми жетекшісі, магистр-оқытушы Алайдаров
А.А.
Түркістан 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .7
1.1 Мемлекеттік билік саяси-құқықтық
тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Мемлекеттік билікті бөлу
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Мемлекеттік билік және жеке тұлғаның өзара
байланыстары ... ... ... ... .18
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ОРГАНДАЫНЫҢ
ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
7
2.1 Мемлекеттік биліктің заң шығарушы органдарының
қызметтері ... ... ... 27
2.2 Мемлекеттік биліктің атқарушы органдарының
ерекшеліктері ... ... ... ...37
2.3 Мемлекттік сот билігінің мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарихтың тереңіне бой тартсақ, қазіргі Қазақ
мемлекетінің ел болып еңсе көтерген дәуірден бергі табиғи болмыс-бітімімен
бірге қайнасып, бойына сінген әдет ғұрып, салт-санасынан екшеліп шыққан
заңдар үлгісі – мемлекеттік билік ісін биік беделге жеткізгенін
дәлелдейді.
Алтай тауынан Қап (кавказ) тауының баурайындағы Қара теңізге дейінгі
аралықтағы ұлан-байтақ далада бірде күшейіп, бірде әлсіреп, сан ғасырды
артқа тастаған Сақ, Ғұн, Үйсін, Түрік, Түргеш, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Алтын
Орда, Ақ Орда, Дешті Қыпшақ тәрізді Еуразияда үстемдік құрған ұлыстар мен
мемлекеттердің түпнұсқалық жүйелі заңы ел басқаруда, келелі кеңес айтуда
өзінен кейінгілерге арқау болды. Бұл жөнінде Еуразия тарихын терең
зерттеген ғұлама ғалым Л.Гумилев өте парасатты ойлар айтқан.
Жоғарыда аты аталған ежелгі мемлекеттердің құрамында болған қазақ ұлысының
да өзіне тән заң ережелері, сот ісінің озық үлгісі - билер үкімі құқықтық
нормалардың принциптерін атқарып келді. Бүгінгі ұрпағымыздың құлағына анық
жетіп, көкейіне қонған: Түгел сөздің түбі – бір, түп атасы – Майқы би
деген ұлы сөздің мағынасы тым тереңде жатыр.
Қазіргі уақытта мемлекеттік билікті зерттеу мәселелерінің бірінші
кезекке шығуы - елімізде рухани мәдениеттілік пен өнегеліктің елеулі
өзгерістерге ұшырап отырғанына байланысты. Бұл процестің маңызы әсіресе
Қазақстан Республикасы құқықтық және демократиялық мемлекет құру жолында
арта түседі, себебі демократиялық мемлекетте азаматтардың саяси, әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешуіне қатысуы нақты сипатқа ие болады.
Сондықтан құқықтық қоғам құруға бет бұрып келе жатқан тәуелсіз
мемлекет тұрғысынан нақты жағдайын ескеруіміз қажет.
Мемлекеттік билік органдарының тамыр тартқан тереңі мен даму, жалғасу
жолдары – қазіргі құқықтану ғылымының, оның ішінде мемлекет және құқық
теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді ғылыми зерттелуді қажет
ететін мәселелерінің бірі.
Мемлекеттік билік органдары Қазақстан құқық және мемлекет теорияларында
ғылыми тұрғыдан жан-жақты толық зерттеле қойған жоқ. Себебі бәрімізге
белгілі жас мемлекетіміз – Қазақстан Республикасының өз алдына дербес отау
тігіп, тәуелсіздік алғанына жиырма жылдың жүзі болды. Көптен күткен
тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ топырағында мемлекеттік билік органдары
қалыптасты. Тәуелсіздік алғаннан бергі жиырма жылда еліміздегі мемлекеттік
билік органдарының тұрақты қалыптасуының өзі соңғы бес-алты жыл болар. Олай
болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында мемлекеттік билеу
органдары туралы ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш айтқанымыз орынсыз
болар. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпесе, еліміз тыныш, халқымыз аман
келешекте ғалым, заңгерлеріміз Қазақстан Республикасында мемлекеттік билік
органдары туралы әлі талай еңбектер жазары сөзсіз?!
Біз бұл еңбегімізде мемлекеттік билік органдарының түсінігін, түрлерін
ресейлік және қазақстандық ғалымдардың зерттеулері мен ой-пікірлерін
қолдана отырып ашық көрсетуге тырыстық. Бұл жөніндегі еңбектерден
Ғ.Сапарғалиевтың Қазақстан Республикасының конституциялық құқығын,
А.М.Барнашевтың Теория разделения властей. Становление, развитие,
применение - деп аталатын әдебиетін, А.А.Гарановтың Парламент и
законодательная власть Казахстана монографиясын, тағы басқа бір қатар
еңбектерді атар едік.
Біз осы еңбекті жазарда алдымызға еңселі мақсат қойдық. Ол халық
игілігі аталатын мемлекеттің билік органдарын жинақталған материалдар мен
өзіміздің түйген ой-пікірлерімізді жүйелеп, саралап, тереңірек зерттеу.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдары туралы бір ауыз
сөз айтып, мақала жазбаған ғалымдар, заңгерлер, студенттер кемде-кем. Соған
қарамастан мемлекеттік билік органдары әлі толық зерттеліп болған жоқ.
Зерттеудің басты мақсаты мен міндеттері Мемлекеттік билік органы бұл –
күрделі тақырып. Ал еңбектің басты мақсаты – осындай күрделі құқықтық
құбылыстың түсінігін ашып, түрлерін айқындап, жан-жақты тану.
Өскен, өркендеген елдерде мемлекеттік билік органдары сияқты даңғыл
жүйелердің түсінігін, түрлерін, қызметтерін оларды, қайта құру жобаларын
жілікше шағып, егжейлі-тегжейлі талдаумен тынбай, мемлекеттік билік
органдарының жасаған әр қадамын, қызметтерінің әр сәтін үлкен әнгіменің
арқауы етіп жатады. Осындай мінез бізге де ауадай қажет. Жас алаш
газетінің 2003 жылы 16 мамырдағы 57 номерінде Ақ жол партиясының саяси
реформалар бағдарламасы шықты. Ал осы бағдарлама біздегі мемлекеттік билік
органдарының қалыптасып, нығайюына үлкен ықпал етер еді. Біздің
тарапымыздан бір ұсыныс – Қазақстан Республикасындағы барлық саяси
партиялар саяси реформалар бағдарламасын әзірлеп – халыққа, ел басына
ұсынса. Ал осындай істердің нәтижесінде бағдарламада көзделген жүйелі
амалдар қорытындыланып, Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік
органдары жаман жақтары болса, солардан арылып жақсы істерге бет бұрар еді,
сонымен қатар мемлекеттік билік органдарының құрылымына өзгерістер,
жаңалықтар енеді.
Біздің бұл еңбегіміз Мемлекеттік билік органдары: түсінігі және
түрлері деген тақырыпта өрбіп отырғандықтан әңгіме өзегі – Қазақстан
Республикасының мемлекеттік билік органдары. Еңбегіміз екі тараудан тұрады.
Бірінші тарау – мемлекеттік биліктің құқықтық табиғаты деген атауға ие. Бұл
тарауда үш бөлім мазмұндалған. Осы үш бөлім мемлекеттік биліктің құқықтық
табиғатын, мазмұнын, биліктің, бөліну теориясын құрайды. Екінші тарау –
мемлекеттік билік органдары деп аталған. Мұнда Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік билік органдарын толық, әрі жан-жақты қарастырдық.
Зерттеу объектісі мен пәні. Заң шығарушы, атқарушы, сот билігі
органдарының қызметтері мен өкілеттілігі олардың арасындағы құқықтық
байланыстар мен қарым-қатнастар. Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі
парламент институтының орны мен мәртебесі, құрылымы мен функциялары, басқа
билік тармақтарымен өзара қарым – қатынасындағы ерекшеліктерді ғылыми
сарапқа салу, сондай – ақ Қазақстан Республикасындағы өкілді биліктің заң
шығару қызметіндегі ұйымдастыру құқықтық мәселелер табылады.
Зерттеудің әдістері.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік билік орындарының қызметі мен
арақатынасын, атқарар рөлін зерттеу үшін материалистік диалектика әдісі,
тарихи, формальды, заңдық жүйелік талдау, статистикалық, салыстырмалы
құқықтық және нақты әлеуметтік ғылыми әдістер кеңінен қолданылады.
Зерттеу барысында салыстырмалы- құқықтық, логикалық, материалистік,
салыстырмалы, тарихи- құқықтыө зерттеу әдістері қолданылды.
Жалпы, еңбегіміз мемлекеттік билік органдарын толық қамтыды және оның
жеке тұлғаға тигізетін құқықтық нормаларына талдау жасайды. Әдебиеттердің
тапшылығы кедергі келтіргенмен көздеген мақсатымызға жеткендей болдық.
Жұмыс барысында мемлекеттік биліктің бүгінгі көрінісі туралы қолдан
келгенше ой түюге әрекет жасадық.
І МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік биліктің саяси-құқықтық тұжырымдамалары
Мемлекеттік билік органдарын толыққанды талқылау үшін алдымен билікті
жалпы әлеуметтік категория ретінде қарастырып, мазмұнын, мағынасын ашып
алуымыз қажет.
Билік болып қоғамда белгілі бір субъектінің (жеке тұлғаның, ұжымның,
ұйымның) екінші бір субъектіге (жеке тұлғаға, ұжымға, ұйымға) бағынып, яғни
сол субъектінің мүддесіне, еркіне бағынып, мінез-құлық дәріптеуі танылады.
Адамзат баласы өмір сүріп отырған қоғамда биліктің көптеген түрлері
тараған. Атап айтар болсақ: ру, тайпа билігі, экономикалық билік, қоғамдық
ұйымдардың билігі, ата-аналық билік, діни ағымдағы билік, осылардың
арасында ерекше орын алатын, қоғамға кең тараған, қазіргі біздің
мемлекетіміздің қадасын қағып, керегесін кеңейтіп отырған, осы еңбегіміздің
басты тақырыбының іргетасы болып отырған билік - саяси (мемлекеттік) билік.
Осы аталған саяси билік негізгі заңдық мағынада мемлекеттік билік болып
түсіндіріледі және мемлекеттің тікелей қатысуымен жүзеге асырылады.
К. Маркс мемлекеттік билікті жүзеге асыратын мемлекет пен оның әр-
түрлі органдары азаматтық қоғамның саяси тірегі болып табылады деп пікір
айтқан. Бұдан шығатын қорытынды мынадай: мемлекеттік билік - тікелей
мемлекетпен жүзеге асыратын, мемлекеттік органдардың өкілеттігі мен қолдауы
бойынша жүргізілетін, мемлекетпен белгілі бір әрекеттілік берілген немесе
санкцияланған қоғамдық биліктің айрықша нысаны.
Сонымен қатар Ф.Энгельс саяси (мемлекеттік) билік ерекше жариялылыққа
ие билік деп атап айтқан.
Биліктің маңызды белгісінің бірі – күш. Себебі, әр мемлекетте билік әр-
қилы жағынан көрініс табады, мысалы бір мемлекетте мемлекеттік билік
мемлекет тарапынан тікелей зорлыққа бағытталса, екіншісінде – жасырын
мәжбірлеуге ие, сондай-ақ үшіншісінде ұйымдастырушылық қызметке ие. 2
Билік күші физикалық күш, қару-жарық күші (дубина, қару, атом бомбасы)
немесе бедел, ақыл-ой күші болуы мүмкін. Енді осы билік жайында ежелгі
ойшыл – ақылмандардың пікірлерін, ұстанған қағидаларын, бағыт-бағдарларын
толғап өтсек. Ежелгі ақылман Никколо Макиавелли өзінің Тақсыр атты
кітабында: Билік иесі елді әр-түрлі тәсілмен басқарады. Бірі - қабылдаған
заң жолымен, екіншісі- күш қолдану арқылы. Алғашқысы адамға, кейінгісі
айуанға тән. Елде тәртіп орнатайын десе, билік иесі осы екі тәсілді де тең
ұстағаны абзал, түсінігі молдарға заңды құрметтеуді үйрет, көнбегендерге
амал жоқ, күш қолдан.
Өз бойыңа арыстан мен түлкінің мінезін қалыптастыр. Арыстан-айбатты,
түлкі-айлакер. Мұның бірін сыртқы, екіншісін ішкі жауыңа пайдалан. Қорқыт
та алдай біл, алда да қорқыта біл. Сонда ғана елдің тізгінін нық ұстайсьң
- деген.
Иә, әр ғасырлардың, әр қоғамдық құрылыстардың өзіндік билік құпиялары
болған. Ең бастысы билік иесі-жоғары лауазым иесі қарамағындағы, адалдық,
адамгершілік, жан тазалығы және өз-өзіне сенімділік мен мұндалап, көзе ұрып
тұруы шарт.
Жоғарыда атап өткен Тақсыр атты кітапшада, бұған керісінше, билеушіні
орға жығатын бес бірдей сүйкімсіз мінез көрсетілген. Олар: тұрақсыздық.
Жеңіл ойлылық, дөрекілік, сезімсіздік және дұрыс шешім қабылдай
алмаушылық.3
Шығыс филасофтарының көне жазбаларында билік иелерін үш топқа
бөледі екен.
Біріншісі – кұдайдың өзі туа бітті ақыл дарытқандар. Мұндай билік
иелері ұзақ мерзім билік құрады және еліне көп жақсылық әкеледі.
Екіншісі - өзгенің істегенін көріп, әрекет жасайтындар. Бұлар көбінесе
қу болып келеді. Қоғамға өзгеріс әкелетіндей жаңалық жасай алмайды. Тек
ескіні ғана нығымдап ұстауға бейім тұрады.
Үшіншісі - өзі білмейтін және өзгеден тәлім алмайтындар. Бұлар билік
басына кездейсоқ келеді, олар кез-келген істі айқаймен, дауды соғыспен
шешуге құмар. Мұндай билік иелері бар ел түбінде қырғынға, байлығы тонауға
ұшырайды.
Наршахи деген ақылман: Халқың, қара нан жесе, сен де қара нан же,
әйтпесе сенімнен айырыласың. Биліктен ажырайсың - деп жазыпты. Өнеге сөз.
Қырғыз жазушысы, адамзаттың Айтматовы: Мен білетін биліктің екі тармағы
бар. Бірі - халқына қызмет ететін, екіншісі -өзіне және туған-
туысқандарына, тұқым-жұрағатына ғана көлеңкесі түсетін билік. Алғашқысы –
жауапкершілікті терең сезінуден, адалдықтан, кейінгісі эгоизм
парықсыздықтан туындайды - деген. Десе де, қазіргі біздің билік
иелеріміз кімнің, күйін күйттеп отыр, өзінің бе, жоқ әлде халқының ба?
Халқының күйін күйттеп, жоғын жоқтар билік иелері көп болса, біздің
қоғамымызда қолын созар қайыр-садақа сұраған қайыршылар саны азаяр еді.
Осыны көріп еліміздегі билік иелері өзімшіл ме деп қаласың.
Біздің пікірімізше, қоғам рахаты тек мемлекет басшысына тәуелді.
Себебі, мемлекет басшысы айналасына жинайтын билік иелерін дұрыс саралауы
тиіс. Егер, мемлекеттік билік басына өңкей жағымпаздарды жинаса, өзінің де,
елінің де күні қараң. Өйткені жағымпаздар басшыны мақтамай тұра алмайды.
Ал, мақтау сөз у тәрізді, тұла бойыңды түгел билеп алады.
Алды-артыңды болжаудан қалдырады. Осының салдарынан халқыңды ұмытасың.
Қаптап жүрген мүсәпір - қайыршыларды көрмейсің. Сондықтан Президент
Үкіметті құруда мүше болушылардың психологиясына терең үңілуі тиіс.
Афина патшасы Амасиске ғұлама Солон: Менің пікірімше үкімет билгін
халық билігіне айналдыра алған патша ғана даңқты болады-деп кеңес берген.
Олай болса, билік тізгінін ұстаған ақылмандардың кемеңгерлігі - ел
бақыты. Конфуций – біздің дәуірімізге дейінгі 551- 479 жылдары өмір сүрген
қытай халқының атақты философы, ойшылы. Оның ұлы қағидалары мен
өсиеттерінен көне қытайдың көптеген билеушілері тәлім алған. Тіпті ең бір
қаһарлы императордың өзі: Ел басқару ісінде қателессек, ұлы ұстазымыз
кешірмейді-ау - деп қорыққан. Конфуцийдің билік туралы ұлағатты сөздері
бұл күнде әлемнің барша тіліне аударылған.
Әр адам өз ісін адалдықпен атқара білсін. Билеуші елді билесін,
жұмысшы еңбек етсін, әке-әке, бала-бала орнында болсын. Тұрақтылықтың осы
қарапайым қағидасы бұзылса, мемлекет іштен іриді. Үлкен өрт кішкене шақпақ
тастан шыққан ұшқыннан басталады.
Конфуцийдің қағидаларын Қытай көсемдері әлі күнге басшылыққа алып
отырады екен. Ал біздің билеушілеріміз, кешегі алты алашты аузына қаратқан
үш жүздің үш тарланы Төле бидің, Қазыбек бидің, Әйтеке бидің тағылымы мол
сөздерін біле ме екен ?!
Жалпы, билік иесі болу бақытына алуан салалы қызметтің, саяси
қақтығыстардың қойнауына түсіп ысылып, сыналған, ақылы мен парасаты,
кемеңгерлігі мен кеңдігі келіскен өзге тұстастарынан оқ бойы озық тұлға
ғана ие болуы тиіс қой.
Алайда бұл ереже біздің мемлекеттік органда отырған азаматтарымызға тән
емес. Мысалы, елімізде бір жылдары өткен Парламент депутаттарын сайлау
кезінде небір пәлелер болмады десеңізші. Бір депутатқа талапкер
сайлаушыларына аяқ киім үлестірген. Бірақ бәріне бір-бір сыңардан ғана.
Әлгі өлермен:
- Маған дауыс беріңдер. Қарсыластарымды жеңіп шықсам, екінші сыңарын
аласыңдар деп қоңторғай болып жүрген халықтың осал жерін басады. Қалған
талапкер - бақталастары қалсын ба, ақшаны оңды-солды шашып, судай ағызған.
Нәтижесінде аяқ киім үлестіргеннің бағы жанбады. Десе де, осындайлардьң
талайы Парламентке өтіп кетті. Бір кезде рухани жағынан таяз, бір жолғы
қызығы, мансабы, үшін халық мүддесін сатып жіберетін алаяқтардың талайы
қазір көзін ашып-жұмып Парламент залында отыр. Қарапайым жұрттың тағдыры
осындай азаматтарға қарап калды. Осы жайттарды зерделесек, бұл - біздің
демократиядан тапқан бір ұтылысымыз - осындай депутат ағаларымыз бен
апаларымызға қарап отырып кешегі грек саясаткері Солон еріксіз еске түседі.
Ол Саясаткерлік деген – алдампаздық демеп пе еді.
Еліміздегі мемлекеттік билік органдарының алшың басуы-қоғамымыздағы
демократияның бір көрінісі. Осыны пайдаланып, билік иелер әй дер әжеге, қой
дер қожаға құлақ аспауда. Алайда, демократия дегеніміз - өзіне тән шектеуі
мен шекарасы бар қатаң тәртіп.1 Қарапайым ғана мысал. Отбасы - мемлекеттің
үлгісі. Оның да көсем басшысы, сенімді қосшысы, орнықты орындаушылары бар.
Демократия, аузыма не келсе соны көкуге еркім бар деп, келін атаның
сақалына жармасып, ұл шешесінің бетінен алып жатса не болмақ? Ырыс емес, үй-
ішіне қып-қызыл төбелес алып келетін, рухани мәдениетке тамыр жібермеген
демократиядан не қайыр?!
Бақ пен сордың арасы - бір-ақ қадам депті императорлық тақ пен тәжден
айырылып, әулие Елена аралына жер аударылып бара жатқан Наполеон Бонапарт
өкініштен бармағын шайнап. Сол сияқты - біздегі билік иелері аңдап баспаса,
абайлап ұстамаса қолындағы биліктен айырылып қалуы ғажап емес.
Жалпы тілмен айтсақ билік - айбалтаның басы да, демократия - сабы. Ал
сабын ұстайтын әулетті қолдың иесі қашан да халық екенін естен шығармаған
жөн. Сондықтан бұл екеуін бөле жара караудың қажеті жоқ. Осы екі тірліктің
бірі бұзылса, екіншісі қисаймай тұрмайды. Мысалы, Люксембургте, көшеде келе
жатқан адам жолда жатқан әмиянды тауып алса, ол оны міндетті түрде
полицияға апарып тапсырады екен. Байыппен қарасақ. Бұл - қалыптасқан мінез
бен демократияның шынайылылығы.
Ал жоғалғанды тауып бермек түгілі, қолыңдағыны жұлып алатын біздің
қоғамда, демек билік те, демократия да, дұрыс орнықпай жатқаны-ау! Ендеше,
біз демократияға қол жеткіздік, аспаннан алтын жауады екен деген ұғымнан
арылуымыз қажет. Біз үшін - идеал қоғамның ауылы алыс. Осыны жан –
тәніңмен, бүкіл болмысыңмен түсіну парыз. Қолдағы билік пен мүмкіндікті
жалаң өз басына пайдаланбай, еліне жақсылық жасауға ұмтылса ғана
демократияның бағы жанады.
Ежелгі заң реформаторы Солон өз билігі хақында былайша толғанған: мен
халыққа билікті олар қажет еткен мөлшерде бердім. Олардың абыройын
шектемедім, бірақ артық құқық берген жоқпын1 Солон болса бұдан ұтылмады,
керісінше үнемі ұтыста болды.
Демек, біздегі билік иелері өз дәуірінде де, болашақ алдында да ұтылмау
үшін халық мүддесін өз мүддесінен артық қоюы керек. Сонда ғана қоғамда
демократия аясындағы билік салтанат құрары сөзсіз.
Сонымен, мемлекеттің бірден-бір орталығын құрайтын саяси (мемлекеттік)
билік дегеніміз не? Енді осы сұраққа жауап іздеп көрсек.
Билік бұл - бір жеке тұлғаның немесе топтың шешім қабылдау құқығы мен
мүмкіндігіне көрініс табатын өзге де жеке тұлға немесе топ үшін міндетті
сипатқа ие әлеуметтік қатынас, әлеуметтік институт, басқаша айтқанда бұл
басқару-орындау қатынасы, кейде бұл бұйрық берушілік пен
бағынушылықтың қатаң нысанында көрініс береді. Бір адамның басқа адамға
бағыну негізінен теңсіздікке жатады: табиғи теңсіздік (физикалық,
интеллектуалдық) және әлеуметтік теңсіздік (мәртебелілік, экономикалық,
білімділік және т.б).
Табиғи теңсіздік негізінде пайда болатын билік қашанда жеке тұлға
аралық қарым-қатынас сипатына ие. Бұл жағдайда біз бір адамға бағынамыз.
Алайда жаңадан пайда болған жағдайда ол адам өз үстемдігін, артықшылығын
көрсете бере алмайды, біз оның өкімін орындамауымыз да ғажап емес.
Әлеуметтік теңсіздікке негізделген билік өзінің персоналдық нысанын
жоғалта алады. Себебі біз қызметте физикалық тұрғыдан күшті, қуатты болсын
немесе бізге ұнасын, ұнамасын бастықтың өкімін орындауға мәжбүрміз. Ол
қоғамда да өзінің нақты қатысушыларынан тәулсіз және әлеуметтік кеңістікте
жеткілікті дәрежеде тұрып, жүзеге асырылады. мысалы, отағасы, діни
қауымдастықтың рухани басшысы, мекеме жетекшісі, партия қолбасшысы бұлардың
барлығы әлеуметтік кеңістікте әртүрлі орында тұрса да өзінің бағдарламасы
бойынша міндетті шешімдерді қабылдауда айрықша құқыққа ие. Мұндай биліктің
тұрақты болуының себебі оның институциализациясында, әлеуметтік теңсіздікке
негізделген билік әлеуметтік институт болып табылады.
Яғни, билік әлеуметтік теңсіздік негізінде пайда болады, бірақ бұл
теңсіздік автоматты түрде билік қатынастарына ықпал етеді деген сөз емес.
Мысалы, мекеме директоры көрші заводтың жұмыскерлеріне өкім бере алмайды.
Билік беруге басқару, екіншісіне бағынуды мазмұндайтын нормалар мен
ережелер бекітілгенде ғана және осы ережені бұзғандар бойынша санкция
шыққанда ғана пайда болады. Міне, біз осы ережелерден кейін ғана билікті
әлеуметтік институтқа, әлеуметтік теңсіздікке негіздеген
деп айта аламыз.
2. Мемлекеттік билікті бөлу теориясы
Қоғамда биліктің айрықша түрі бар. Оның басты белгісі болып билік
субъектілерімен қабылданған, қоғамның барлық мүшелері үшін міндетті болатын
шешім табылады. Бұл салықты өндіріп алу жөніндегі, меншік құқығын реттеуші
тәртіп жөніндегі, даулар мен келіспеушіліктерді шешу мен қарау тәртібі
жөніндегі шешімдер болуы мүмкін. Биліктің бұл түрі осы еңбегіміздің
мазмұнынан және бір бөліміне арқау болып отырған – мемлекеттік билік.
Мемлекеттік биліктің негізінен әлеуметтік теңсіздіктің ерекше түрі
енеді – ол саяси теңсіздік. Саяси теңсіздік бұл – саяси мәртебелердің
теңсіздігі. Адам жауапкершілігі мол шешім қабылдау құқығын Үкімет мүшесі
бола отырып, Парламент депутаты бола отырып, қоғамның иерархиялық
құрылуында өзінің ерекше мәртебесіне байланысты ала алады. Адамның осындай
дәрежеге жетуіне ықпал етуші факторлардың қатарына жеке тұлғаның ерекше
өзгешеліктерін атап айтуға болады: білім деңгейі, саяси ұйымдар қолдауы,
жаппай ақпарат құралдарына қол жеткізу және т.б.
Әлеуметтік теңсіздік қоғамды басқару үшін мүмкіндік туғызады. Себебі
социумның өмірлік координациясы үшін басқару орталығы ми штабы, сонымен
бірге жекелеген және топтық мүдделердің өзімшілдігін жеңу қажет.
Демек, қоғам тарихы – саяси теңсіздікті жою тарихы емес, бұл – қоғамды
ұйымдастырудың тиімді әдістерін құру және іздеу. Саяси билік қашанда
қоғамның дамуына үлес қосқан.
Саяси (мемлекеттік) билік қатынастарын реттейтін нормаларды сақтау
саяси социализация үрдісімен қамтамасыз етіледі: адам бала шағынан өзінен
орындауды талап ететін бұл нормалармен танысады. Жеке тұлға норманы сақтауы
өзіндік әдет, қарапайым іс болып кетеді.
Мемлекеттік биліктің пайда болуы және институализациялану үрдісі
мемлекеттің пайда болу және даму үрдісімен қатар жүреді. Себебі, саяси
шешімдерді қабылдаудың айрықша құқығы мемлекеттік органдарға тиесілі,
сондықтан мемлекеттік заң шығарудың соңғы нүктесі болып табылады.
Мемлекеттік билік органдары – мемлекеттік биліктік өкілеттерге ие және
өз құзыреті шегінде мемлекеттің белгілі бір міндеттері мен қызметтерін
жүзеге асыру үшін қажетті материалдық құралдарды иеленетін мемлекеттік
қызметкерлерден тұратын мемлекеттік механизмнің ұйымдасқан, рәсімделген
шаруашылықты бөлігі органдарының санын негіздейді.1
Мемлекеттік билік органдары оның лигитимдігінің заңды қайнар көзі
ретіндегі критерий бойынша төмендегідей болып сараланады:
1. Конституциямен, республикалық заңдармен мемлекет қызметін және
міндетін тікелей орындау үшін республика субъектілерінің жарғысымен
бекітілетін органдар. (Республика Үкіметі, Парламенті, сот
органдары).
2. Жоғарыда аталған мемлекеттік органдардың түрлерінің өкілеттіктерін
орындауды қамтамасыз ету үшін құрылатын органдар (Президент
әкімшілігі және тағы басқалары).
Мемлекеттік билік органдары мемлекет механизмін қамтиды.
Мемлекеттік механизмі түсінігі мемлекеттік аппарат категориясымен
тығыз байланысты. Соңғысын екі мағынада: тар және кең мағынада түсінуіміз
қажет. Кең мағынада мемлекеттік аппарат түсінігі барлық мемлекеттік
органдардың жиынтығы ретінде мемлекеттік механизм анықтамасына сәйкес
келеді. Неғұрлым тар (арнайы) мағынада мемлекеттік аппарат ретінде
мемлекеттік басқару аппараты түсіндіріледі.
Ендеше, мемлекет механизмі (аппараты) бұл – Қазақстан Республикасының
Конституциясында, өзге де республикалық заңдарда бекітілген, тепе-теңдік
және тежемелік қағидасына негізделген мемлекеттік органдар жүйесі. Яғни,
мемлекеттік билік органдары мемлекеттік механизмге тоғысады. Біз қай
тұрғыдан болмасын, мемлекеттік билік органдарын қарастырғанда мемлекеттік
механизмді де қарастыруымыз қажет.
Билікті бөлу теориясы осыдан үш жүз жылдар бұрын пайда болған. Оның
негізін қалаушылар болып ағылшындық философ - материалист, материализмнің
идеялық - саяси доктринасын құрушы Джон Локк (1632 –1704) пен француздық
философ және құқықтанушы Шарль Луй Монтескье (1689-1755) шықты.
Мемлекеттік билік бөлудің маңыздылығы мен қажеттіліктері жөніндегі Джон
Локктың идеялары 1690 жылғы жарық көрген Мемлекеттік басқару туралы екі
трактат деген басты еңбегінде көрініс тапса, Монтескьенің идеялары
Персиялық хат романында мазмұндалады. Бұл еңбегінде Джон Локк билікті
бөліске салу керек, себебі абсолютті монархия-тирандық режимнің
қалыптасуына ықпал етсе, заңсыздық - адамзат болмыс - бітіміне қарама-қайшы
келеді, ал билікті бөлу қағидасы негізінде пайда болған жария саяси
(мемлекеттік) билік адамдардың табиғи болмыс-бітімін сақтап, мүдделерін
көздейді десе, Шарль Луи Монтескье. Әрбір мемлекеттік биліктің үш
тегі болуы керек: заң шығарушы билік, халықаралық құқық сұрақтарын
жүргізетін атқарушы билік және азаматтық құқық мәселелерімен айналысатын
атқарушы билік. Осы аталғандардың біріншісінде мемлекет басшысы немесе
мекеме уақытша немесе тұрақты заңдар шығарады және әрекет етіп жатқан
заңдардың күшін тоқтатады немесе оларға өзгертулер енгізеді. Ал екінші
биліктің құзыретіне соғыс жариялау, бейбітшілік орнату, өкілдерді қабылдау,
қауіпсіздікті қамтамасыз ету сияқты күрделі мәселелер енеді. Сондай-ақ,
үшінші билік қылмысты жазалауды, жеке тұлғалардың қақтығыстарын реттеуді
жүзеге асырады. Сонымен қатар ең соңғы билікті соттық билік деп
қарастыруымыз керек деп салиқалы пікір айтқан.1
Мемлекеттік биліктің кеңестік концепциясының негізін қалаушылар
К.Маркс, Ф.Энгельс жене В.И.Ленин мемлекеттік билікті жұмысшы корпорация
ретінде қарастырған2. Көптеген уақыт бойы билікті бөлу теориясы кеңестік
ғылыммен буржуазиялық болып есептелінеді. Яғни, мұндағы концепциялар
мемлекеттің әр-түрлі органдары арасында қызметті, еңбекті бөлу қажеттілігін
мойындамады.
Алайда уақыт өте келе билікті бөлу теориясы кең етек жая бастады.
Осылайша, мемлекеттік биліктің механизмінің элементтері деген ұғым
қалыптасты. Мұндай элементтер болып мемлекеттік билік субьектісі (билік
жүктелуші) мен институттар (органдар, тікелей демократия нысандары) шықты.
Мемлекеттік билік қоғамда үстемдік етуші әлеуметтік топтың, яғни халықтың
мүддесін көздеуші ролге ие болды.
Мемлекеттік билікті бөлу қағидасының тарихы ежелден бастау алған.
Француз құқықтанушысы Монтескье 1748 жылғы атаулы бір еңбегінде Жеке тұлға
саяси бостандықта болу үшін үкімет адамдар бір - бірінен қорықпайтындай
дәрежеде ұйымдастырылуы қажет. Егер заң шығарушы және атқарушы билік бір
адамның немесе бір магистратура органдарының иелігіне шоғырланса, онда
бостандық болуы мүмкін емес, мұндай жағдайда қоғамда үрей, қорқыныш пайда
болады және бүкіл билікті бір өзінің қолына алған монарх немесе сенат
тирандық заңдар шығарып, оны тирандық сипатта қолдануы мүмкін.
Сонымен қатар, соттық билік заң шығарушы және атқарушы биліктен бөлінбесе,
онда бостандық туралы әңгіме қозғау мүмкін емес. Егер сот билігі
мен заң шығарушы билік біріксе субъектінің өмірі мен бостандығы ақылға
қонымсыз кетуі мүмкін. Ал атқарушы билікпен біріксе сот қатыгездікке бой
ұрады, - деген.1
1990 жылғы 25 қазандағы Қазақ КСР-ының бұрын буржуазиялық саяси
институт ретінде үзілді-кесілді теріске шығарған билік бөлісу қағидасын
бірінші рет жариялаған акт. Қазақстан КСР-ының 1978 ж. Конституциясы,
жалпыға мәлім, бұл органда ешқандай бүкіл билік болмаса да, Жоғарғы Кеңеске
бүкіл билікті бекітті. Жоғарғы өкілді органның бірыңғай билігінің мәні,
міне осында. Алайда, Қазақ, КСР-інің Жоғары Кеңесі Парламенттей болған жоқ,
өйткені онда билік бөлісу және тұрақты жұмыс істейтін жоғарғы өкілді
органдары болған жоқ.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясы Жоғарғы Кеңеске кең
өкілеттілік бергені сондай мемлекеттік билікті бөлісу қағидасы шын
мәнінде болған жоқ. Сонымен қатар, тежемелік және тепе тендік жүйесі де
орнықтырылмады. Сөйтіп, 1993 жылғы Конституция мемлекеттік билігінің
қайшылықты құқықтық, базасын жасады. Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы Кеңес
әрине, өз қызметін толық атқара алмады. Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың пікірінше, Қазақстан үшін парламенттік республиканың
орнықтырылмаған себебі онда парламентаризмнің дәстүрі мен мәдениеті, көп
партиялылықтың дамыған жүйесі болмады және ең бастысы, мұның бәрін халықтың
қалың санасы қабылдамады. Бүгінгі таңда бізде ол жоқ.
1993 жылдың қаңтарында қабылданған Конституцияда Президенттік басқару
жүйесі орнықтырылмады. Мұнда Президент биліктің бірде-бір тармағына жатқан
жоқ. Конституциялық Сот органы болып табылмайтын Конституциялық Кеңеспен
алмастырылды. Жоғарғы Соттың шеңберінде біртұтас жүйе орнықты. Осындай
қайта құрулар нәтижесінде мемлекеттік биліктің Президенттік басқару
жүйесіне тән жоғарғы және жергілікті органдарын қайта құрулар негізінен
аяқталды.
Қазақстан Республикасының Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол
Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөліну және өзара іс-қимыл жасау қағидаларына сәйкес жүзеге
асырылады делінген (3-бап 4 тармақ). Мемлекеттік билік жүйесі тек көлбегей
ғана емес тік те бөлу қағидаларына негізделген. Алайда, біртұтас
мемлекеттік билікті тік бөлудің жоғарғы және жергілікті мемлекеттік
органдарының арасында іс жүргізуді шектеуде өзіндік ерекшелігі бар.
Қазақстанның Конституциясы және тиісті заң актілері мемлекеттік билік
органдарына, бір жағынан олардың жергілікті жерлердегі мәселелерді шешуге,
екінші жағынан жоғарғы органдардың өкілеттігіне араласып, біртұтастық
қағидасын бұзуға болмайтындай өкілеттіктер шегін белгіледі.
Билік бөлу қағидасының маңызды болатын себебі ол мемлекеттің
ұйымдастырылуының, оның тетіктерін белгілейді. Конституция бұл қағиданы
тану алдыңғы қатарлы демократиялық мемлекеттердің тарихи тәжірибиесін
ескертуді, құқықтық мемлекет бағыт ұсынуды білдіреді.1
Қазақстан Республикасында Конституция нормаларын талдау билік бөлу
жүйесінде Президенттің жағдайы ерекше деп есептеуге негіз қалайды.
Біріншіден, Президент толық күйінде биліктің бірде-бір тармағына қойылуы
мүмкін емес, екіншіден, оның биліктің барлық тармағына қызметіне бірдей
араласуына мүмкіндік беретіндей құқығы бар, үшіншіден, оның өкілеттілігі
мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді қызметін билік
органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасіз ете алады.
Конституцияға сәйкес мемлекеттік билікті шығарушылық, атқарушылық билік,
сот билігі тармақтарына бөліну принципінің қабылдануына орай – Қазақстан
халқының еркі мемлекеттік биліктің бірден бір бастауы болып табылады. Міне,
осыдан келіп мемлекет органдарының
қызметі халықтың еркі негізінде жүзеге аса бастады. Ал, мемлекеттік билік
органдарының қызметің, өзара іс-қимылын үлестіруші күш болып – Президент
болады.
Мемлекеттік билікті бөлу біздің дербес және тәуелді мемлекетіміз үшін
жаңа қағида болғанымен, басқа елдерде ол ежелден бері қолданыста.
Билікті бөлу теориясы көптеген саясат зерттеушілерімен анықталды: идея
Аристотелмен айтылып, теориялық, тұрғыдан Джон Локкпен (1632-1704 ж.ж)
негізделді және дамыды, классикалық түрде Шарль Луй Монтескьемен (1689-1755
ж.ж) әзірленіп, бұдан кейін Алексендр Гамильтонмен, Джеймс Мэдисонмен
жанданды.
Билік бөлу теориясының негізгі ережелері мынадай:
1) Билікті бөлу Конституциямен бекітіледі.
2) Конституцияға сәйкес Заң шығарушы, атқарушы және соттық билік
әр-түрлі органдармен және адамдармен ұсынылады:
3) Барлық, билік тең
4) Ешқандай билік өзге билікке тиесілі құқықтарға ие бола алмайды.
5) Соттық билік саяси ықпал етуден тәуелсіз.
Билікті бөлу қағидасының теориялық және практикалық қайнар көздері -
Ежелгі Греция мен Римде.
Ежелгі Грецияда Солон архонт бола тұра 400 кеңесін құрды және өз
өкілеттігі бойынша бір-бірімен деңгейлес ареопаг қалдырды. Солонның сөзі
бойынша осы екі орган мемлекеттік кемені кез-келген дауылдан қорғайтын якор
болды. Кейінірек, б.э.д IV-ғасырда Аристотель өзінің Саясат еңбегінде
мемлекеттік құрылыстың үш элементін көрсетті: заң шығарушылық кеңестік
орган, магистратуралар және сот органдары. Екі ғасыр өткеннен кейін
грециялық тарихшы және саяси қызметкер Полибий (210-123 ж.ж. б.э.д.) бұл
құрамдас элементтердің қарсыласы отырып, бір-бірін қолдап отыратынын
көрсетті. Ол аты аңызға айналған спартандық заң шығарушы Ликург туралы
жазды.
Биліктің бөліну теориясы өзінің теориялық дамуын орта ғасырда тапты.
Яғни Ағылшын философы Джон Локк (1690 ж) Мемлекеттік басқару туралы екі
трактат деген еңбегінде биліктің жекелеген бөліктерінің өзара әрекеті және
өзара байланысы қағидасын қарастырған. Мұнда басымдылық билік бөлу
механизмінде заң шығарушы билікте қалды. Ол елде жоғары, бірақ абсалютті
емес. Қалған биліктер заң шығарушыға қарағанда бағынушы сипатқа ие.
Мемлекеттік басқару туралы екі трактаттан кейін жүз жыл өткен соң
1789 жылы 26 тамызда Францияның Ұлттың Жиналысымен қабылданған адамдар мен
азаматтардың құқтарының Декларациясында Билік бөлінбеген және құқықтарды
пайдалануға қамтасыз етілмеген қоғамда, Конституция болмайды делінген.
Джон Локктың көзқарасы француздық философ Шарль Луй Монтескьенің
билікті бөлудің классикалык теориясын дамытты. Монтескьенің пікірі бойынша
билікті бөлу жүйесінің болуы қоғамды мемлекеттік билікті шектен тыс
пайдаланудан сақтайды. Ол заң шығарушы және атқарушы билік бір тұлғаның
қолына немесе бір мекемеге біріксе, онда бостандық болмайды, себебі сенат
пен монарх тирандық заңдар шығарады. Сонымен қатар, егер сот билігі заң
шығарушы және атқарушы биліктен бөлінбесе бостандық та болмайды. Егер осы
үш билік бір мекемеге, бір тұлғаға біріксе онда бәрі құриды деп жазған.1
Бұл заңды. Себебі біз қазір өз таңдауымызды жасап мемлекеттік билікті
өз орнына қоюдамыз. Бұл жерде жоғарыда аталған өткен ойшылдардың да пікірін
бетке ұстадық.
Өздеріңізге белгілі, екі жүз елу миллионнан астам халықты бір ұранның
астында ортақ саяси көзқараспен ұстаған Кеңес Одағы араға жетпіс жылдан
астам уақыт салып күйреп, ыдырап, жеке-жеке отау тіккен он бес мемлекетке
айналды. (Бұл санның көбеюіде ғажап емес).
Бұдан кейін, қоғамдық қатынастың жаңа құрылымында қай бағытта дамып,
билікті қай шеңберде ұстау керек деген күрделі сұрақ біздің жас
мемлекетіміз – Қазақстан Республикасын мазаландырылғаны ақиқат. Алайда,
еліміз өз таңдауын жасады. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің
бірден-бір бастауы – халық болып бекітілді. Халық билікті тікелей
республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ
өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді.
Құқықтық мемлекет тұжырымдамасы (идеология) құқықпен шектелген билікгің
синонимі ретінде саяси-құқықтық лексиконымызда тұрақты орын алды.
Әлеуметтік-саяси мәселелерді зерттеушілердің ішінде құқықтық мемлекет
теориясының тұжырымдамалық өзегі әмбебап зертnеушісі құқық болуға тиіс,
мемлекеттік билік пен жеке бостандықтың оңтайлы ара қатынасына қарсы
келетіндері кемде-кем. Сөйтіп, құкықтық мемлекет теориясының мазмұндық
мағынасын шынайы талдаудың және оған баға берудің негізі, ең алдымен,
мемлекет және құқық ұғымдарының жеткілікті дәрежеде байқалатын пішіндерін
анықтау болып табылады, себебі, құқықтық мемлекет деген сөз тіркесі
мемлекет және құкық ұғымдарының қисыңдық ғана емес, тұжырымдамалық қиысуы
мәртебесін алуға тиіс. Бұл мағынада ол жеке теория ретінде қабылдануы
мүмкін.
Мемлекеттік биліктің пайда болуы мен дамуына қысқаша тарихи шолу
қазіргі түріндегі осы теорияның халықтық биліктің ұйымдастырылуының мүмкін
және қалаулы нысандары туралы түсініктердің өзінше бір синтезі болып
табылатынын көрсетеді.
Мемлекеттік билік халықтың егемендігіне негізделген, қоғамдық өмірдің
әділ, үйлесімді уйымдастырылуы ретінде әлеуметтік идеал, осы мағынада
өмірдің оңтайлы ұйымдастырылуы бағытындағы этика-онтологиялық ізденістерді
белгілі дәрежеде ақтап шығуға болады, мұның үстіне әділдік категориясының
әлеуметтік-құқыктық сипатынан гөрі, этикалық сипаты басымырақ. Құқықтық
мемлекет теориясын қоғамдық өмірді тиісті ұйымдастыру ретінде қарастыру
құқықтық мемлекеттің ізгілік әлеуетін толығымен іске асыру мүмкіндігіне
орай әлеуметтік көңіл қалушылықтан туындаған көптеген күмәнді сейілтуге
мүмкіндік береді.
Құқықты және құқықтық мемлекетті көбінесе идеалдық сипаттағы
категориялар ретінде ашық мойындаудың дәл өзі қазіргі заманғы философиялық-
құқықтық ғылымның келесі қисынды қадамы болуға тиіс. Әділ болу үшін, барлық
дерлік зерттеушілердің сөз жүзінде құқықтық мемлекет тұжырымдамасының
идеалдық құрамдас бөлігін көлеңкеде қалдыратынын атап өткеніміз жөн.
Осы тұжырымдарды жалпылай еле, мемлекеттің нақты бір идеалынын орындалуы
мен қарымқатынастардың құқықтық сипатын, яғни билік пен халық арасындағы
өзара құқықтар мен міндеттерді бекіту болып табылатынын, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын тиісті түрде мойындау және кепілдік беру
сендігін атап өтеміз.
Осы айтылғандарды ескере отырып, құқықтық мемлекет доктринасын тікелей
әрекет ететін заң актілерінен гөрі, осы тұжырымдамада қамтылған ізгілік
әлеуетін ресми түрде объективтендіру нысандары ретінде декларациялар мен
манифестерде көрініс табуы неғұрлым орынды және оны доктрина ретінде
мойындау негізді деген ой білдіруге болады. Осы пікірді құқықтық мемлекет
принциптерін конституциялық негізде бекітуден бас тарту деп қабылдамау
керек. Мәселе мемлекет өзін құқықтық мемлекет деп тура жарияласа, бұл
қоғамның санасында негізделген күмәннің пайда болуына, тіпті көңілінің
қалуына алып келмейді ме деген сауалда жатыр, себебі қоғам өзі өмір сүретін
көпшілік биліктің ұйымдастырылуы адамзат ұмтылған құқықтық мемлекеттің дәл
өзі деген оймен келісуге мәжбүр болады.
Біздің ойымызша, посткенестік кеңістіктегі жас егеменді мемлекеттер
ғана емес, Батыс пен Шығыстың дамыған елдері де жеке бас бостандығы,
әділдік, тендік, құқықтық заңдардың үстемдігі идеясын әлеуметтік тәжірибеде
толығымен іс жүзіне асырған құқықтық мемлекеттер деп санауға құқылы деп
айту қиын.
Сондықтан, құқықтық мемлекетбұл шынында да, ең алдымен, қоғамдық даму
динамикасымен тұжырымдамасының іске асырылуына тікелей байланысты
идеология.
Мемлекет билік тұжырымдамасына қоғамтанудың ең әйгілі символдарының
бірі болып табылатын биліктің бөліну теориясы тән. Барлық мемлекеттер осы
доктринаны конституциялық деңгейде немесе билік және басқару органдарының
құзырын анықтайтын қағидатты заң актілері денгейінде мойындайды.
Ғылыми зерттеулер ойымызша, биліктің бөлінуі терминінің өзінде бірнеше
мағыналы салмақ бар, себебі ол, біріншіден, біртұтас мемлекеттік биліктің
заң шығарушы, атқарушы е сот билігі болып бөлінетіндігі және екіншіден;
мемлекеттік органдар арасында билік өкілеттіктерінің ара-жігінің ашылуы
сияқты көрінеді. Тұлға проблемасы бiрқатар ғылымдардың социологияның,
философияның, психологияның, педагогиканың, т.б. зерттеу объектiсiне
жатады. Мәселен, философия тұлғаны таным мен тсорчествоның субъектiсi
ретiнде қарастырса, психология тұлғаны психиклық қасиетер мен процестердiң:
мiнез-құлық, темперамент, қабiлет,т.б. тұрақты жиынтығы ретiнде зертейдi.
1.3 Мемлекеттік билік және жеке тұлғаның өзара байланыстары Құқықтану
ғылымы тұлғаны әлеуметтiк өмiрге белсендi түрде араласатын, әлеуметтiк
қатынастардың өзектi проблемаларының бiрi ретiнде зерттейдi. Өйткенi
қоғамда болып жататын әлеуметтiк құбылыстар мен процестердiң себептерiн,
сондай-ақ жекелеген адамдар мен
әлеуметтiк топтардың iс-әрекеттерiнiң себептерiн, мәнiн жеке тұлғалардың
белгiлiрi арқылы түсiнуге болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мiнез-
құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның өмiрiн түсiнуге болады. Тұлға құқықтық
қатынастар мен байланыстардың бастапқы агентi болып саналады. Тұлға ұғымын
“адам”, “индивид” ұғымдарымен салыстырып анықтауға болады. Адам ұғымы
барлық адамдарға тән қасиеттер қабiлеттерге мiнездеме беру үшiн
қолданылады. Бұл ұғым адамзат баласының жер бетiндегi басқа биологиялық
организмдерден өзгеше қасиеттерiн сипаттайтын жалпылама ұғым. Яғни адамның
жануардан, өсiмдiктерден, заттан айырмасын атап көрсетедi. “Индивид” адам
тегiнiң нақтылы өкiлi, жеке адам. Осы ұғымға қатысты индивидуалдық деген
ұғым бар. Индивидуалдық- бұл әр адамның өзiне ғана тән жеке-дара
қасиеттерiнiң жиынтығы, яғни бiр адамның екiншi адамнан айырмашылығы. Ал,
“тұлға” дегенiмiз адамның табиғи биологиялық қасиетi ғана емес. Ол қоғаммен
тығыз байланыстар, қатынастар негiзiнде қалыптасатын адамның мәнi. Тұлға-
бұл индивидтiң дамуының қорытындысы, жемiсi, оның қоғамдық жағдайлардағы
көрiнiсi. Адам- адам болып туылады, тұлға болып қалыптасады, яғни тұлға
болып туылмайды. Адамды тұлға қылып қалыптастыратын қоғам, қоршаған
әлеуметтiк ортасы. Егер жаңа туылған жас егiз баланы алып, оларды әртүрлi
жағдайларда, мәселен, бiрiн Африкада, ендi бiрiн Америкада өсiрсе, онда
бiрдей индивидтерден әртүрлi тұлғала қалыптасады. Өйткенi олар әртүрлi
ортада өстi, әртүрлi мәдени құндылықтарды бойына сiңiрдi. Тұлғаның
қалыптасуы табғи қасиеттерiне және қабылдау мүмкiндiктерiне негiзделедi.
Тұлғаның қалыптасуында басты орын алатын не нәрсе: тұқым қуалаушылық па,
әлде тәрбие ме? Бұл мәселе бойынша ғалымдар бiр пiкiрге келе алмауда.
Кейбiр зертеушiлер барлық нәрсе тәрбиеге байланысты деп есептейдi. Олар
“жаман оқушы жоқ, жаман оқытушылар бар” деген пiкiр айтады. Екiншi бiр
зертеушiлер туа бiткен қасиеттерге үлкен мән бередi. Тұлғаны
қалыптастыратын қоғам. Адам қоғамсыз өмiр сүре алмайды. Менiң өмiр сүруiм
сенiң өмiр сүруiңдi және басқалардың өмiр сүруiн қажет етедi және керiсiнше
де солай. Мысалы, кездейсоқ бiр жағдайлармен кiшкентай балалардың аңдар
араына түсiп қалып, солардың арасында өскенi жайлы оқиғалар бар. Оларда
адамдық қасиет қалмаған, аңдар сияқтя өмiр сүредi, төрт аяқатап жүредi,
аңдар сияқты тамақтанады. Оларды кейiн тауып алып, адамдар арасында өмiр
сүруге, сөйлеуге үйретуге ұмтылған әрекеттерден ешқандай нәтиже шықпаған.
Демек адамның адамдық қасиеттерiн қалыптастыратын қоғамдық орта. Бiрақ,
бұдан адамның биологиялық, психологиялық жақтары маңызды емес деген пiкiр
тумауы керек. Анығында адамның өлшемi үш түрлi:
Биологиялық
Психологиялық
Әлеуметтiк
Биологиялық өлшем- бұл адам организмiнiң түр бейнесi, құрылысын және
формаларын, оның атқаратын қызыметiн, ми, жүйке жүйесiн, т.б. қамтиды.
Психологиялық өлшем- бұл адамның iшкi жан-дүниесiн, онда жүрiп жататын
саналы және санадан тыс құбылстар мен процестер, сезiм жүйесiн қамтиды.
Мысалы, адамның құмарлығы, жек көру, сүю, мақтаныш, қорлану, күйiнiш,
нарзылық, ойлау еркi мен сипаты, темперамент, т.б. жатады.
Әлеуметтiк өлшем- адамды тұлға, яғни белгiлi бiр тип, бiрнеше адамның
үлгiсi, бейнесi, моделi ретiнде қарайды. Әрбiр қоғам өзiне тән лайықты
тұлғаны қалыптастырып отырады. Сондықтан тұлғаның әлеуметтiк өлшемi әр
қоғамда әртүрлi болады. Әлеуметтануда тұлға негiзгi екi тұғыдан
қарастырады:
1. Тұлғаны құқықтық қатынастар жүйесiне араласып, мұның бар
жақсылықтарын бойына сiңiрiп, тұлға ретiнде қалыптасуын.
2. Құқықтық қатынастардың және iс-әрекеттiң субъектiсi ретiнде
тұлғаны қарастырады. Сонымен қорыта келгенде жаңа туылған сәби тұлға емес.
Ол тек қана индивид. Ол адам тегiнiң өкiлi. Ол тұлға болу үшiн негiзгi екi
шарт қажет:
1. Биологиялық, генетикалық дамудың алғышарттары;
2. Әлеуметтiк ортаның болуы қажет, өйткенi онда мәдени орта болады.
Әлеуметтiк ортамен жас сәби әр уақытта байланыста, қатынаста болуы керек.
Онсыз, яғни әлеуметтiк ортасыз сәби жан-жақты дами алмайды.
Тұлғаның әлеуметтенуi Жоғарыда тұлға туралы бiраз сөз қозғадық. Тұлға
дегенiмiз жоғары шарықтап дамыған, жан-жақты терең жетiген адам. “Тұлға”
адамның әлеуметтiк сапасын бiлдiредi, адам тұлға болып қоғамда, яғни
әлеуметтiк ортада қалыптасады деген болатынбыз. Ендi қоғам тұлғаны қалай
қалыптастырады? деген сұраққа жауап iздеп көрейiк. Тұлға әлеуметтену
процесi арқыл қалыптасады. Әлеуметтену- бұл өмiр сүру үшiн қажеттi
бiлiмдердi, нормаларды, мәдени құндылықтарды менгеру болып табылады. Адам
туылғаннан өмiрінiң соңына дейiн әлеуметтену процесiн өтедi. Бiз тұлғаны
әлеуметтiк орта қалыптастырды деген болатынбыз. Осы арада әлеуметтiк орта
деген не? Соған қысқаша тоқталайық. Әлеуметтiк ортаға ата-анамызды,
достарымзды, туысқандарымызды, әрiптетерiмiздi, әртүрлi iс-әрекет жасағанда
қарым-қатынасқа түсетiн адамдарды жатқызуға болады. Бiз күнделiктi өмiрде
айналамыздағы адамдар тарапынан әлеуметтенемiз. Сөйлеудi, жазуды, өзiмiздi
ортада қалай ұстап, қалай жүрiп-тұру керек екендiгiн үйренемiз.
Мектептерге, әртүрлi курстарға бару арқылы бiлiм аламыз, көп нәрселердi
үйренемiз. Ортаға бейiмделу де әлеуметтенуге жатады. Бала туылғант кезiнен
бастап жанұясында тәрбиеленедi, яғни жанұяда әлеуметтенедi. Өсе келе
балабақшаға, мектепке барады, онда да көп нәрсенi үйренiп бiлiм алады. Одан
кейiн жоғары оқу орнына түседi немесе жұмыс iстейдi, Мұнда да бiлiмiн
тереңдетедi, қасындағы достарына, жұмыс ұжымына бейiмделедi. Ослай
әлеуметтену жалғаса бередi. Адамға қартайған шағында зейнеткерлiк өмiрге,
қартайғандыққа байланысты туындаған жағдайларға бейiмделуге, кейбiр iс-
әрекеттерге дағдылануға тура келедi. Яғни әлеуметтену процесi үздiксiз жүре
бередi. Әлеуметтену ұғымы мен қатар әлеуметтендiру деген ұғым бар.
Әлеуметтену- бұл үйрену, бiлiм алу, тәрбие алу, меңгеру, бейiмделу болса,
әлеуметтендiру- бұл үйрету, бiлiм беру, тәрбиелеу, меңгерту, бейiмдеу
болады. Жоғарыда айтқанымыздай алғашында ата-анасы, содан соң мұғалiмдер,
достар, жұмыс ұжымы, т.б. әлеуметтендiредi.
Адам құқықтық процесiн өту арқылы қоғамдағы тәжiрибенi, құнды бағалы
нысандарды, бағыттарды өз бойына сiңiрiп, меңгерiп өмiрде қолданады. Сөйтiп
қоғамды одан әрi жетiлдiрiп, дамыта отырып өзi жаңа сапа, қасиетке,
тұлғалыққа ие болады.
Бiз рөлдердi құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz