Селжұқ мемлекетінің ұлы уәзірі Низам әл-Мүліктің өмірбаяны
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1НИЗАМ ӘЛ.МҮЛІКТІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ, ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕРЕКТЕРМЕН ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Низам әл.Мүліктің өмір жолы және онын зерттеліну ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Сұлтан Алып.Арслан және Низам әл.Мүлік(1063.1073 жж) ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Сұлтан Мәлікшах және Низам әл.Мүлік(1072.1092 жж.) ... ... ... ... ... ... ... .23
2 НИЗАМ ӘЛ.МҮЛІКТІҢ «СИЯСЕТ.НАМЕСІ» ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ТУРАЛЫ КӨЗҚАРАСТАРЫ ... ... ... 33
2.1 «Сиясет.наменің» мақсаты мен жазылу тәсілі.33
2.2 Низам әл.Мүліктің «Сиясат.намесінде» пайдаланған енбектер ... ... ... ... ... .40
2.3 Өкімет және мемлекетті басқару туралы ... ... 43
2.4 Билік пен халық қарым.қатынасы ... ... ... ... ..52
3 НИЗАМИЕ МЕДРЕСЕЛЕРІНІҢ МАНЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3.1 Низамие медреселерінің құрылуы және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Низамие медреселерінің Түрік және Ислам білім беру тарихындағы орны және маңызы ... ... 67
ҚОРЫТЫНДЫ ... .. ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... .74
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1НИЗАМ ӘЛ.МҮЛІКТІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ, ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕРЕКТЕРМЕН ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Низам әл.Мүліктің өмір жолы және онын зерттеліну ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Сұлтан Алып.Арслан және Низам әл.Мүлік(1063.1073 жж) ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Сұлтан Мәлікшах және Низам әл.Мүлік(1072.1092 жж.) ... ... ... ... ... ... ... .23
2 НИЗАМ ӘЛ.МҮЛІКТІҢ «СИЯСЕТ.НАМЕСІ» ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ТУРАЛЫ КӨЗҚАРАСТАРЫ ... ... ... 33
2.1 «Сиясет.наменің» мақсаты мен жазылу тәсілі.33
2.2 Низам әл.Мүліктің «Сиясат.намесінде» пайдаланған енбектер ... ... ... ... ... .40
2.3 Өкімет және мемлекетті басқару туралы ... ... 43
2.4 Билік пен халық қарым.қатынасы ... ... ... ... ..52
3 НИЗАМИЕ МЕДРЕСЕЛЕРІНІҢ МАНЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3.1 Низамие медреселерінің құрылуы және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Низамие медреселерінің Түрік және Ислам білім беру тарихындағы орны және маңызы ... ... 67
ҚОРЫТЫНДЫ ... .. ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... .74
Низам әл-Мүліктің уәзірлігі тұсында Селжұқ империясы өз шарықтау шыңына жетті, күш-қуаты артып, жері кеңейді. Оның орнатқан осы бір саяси, басқарушылық және қаржы құрылымы кейіннен біраз мұсылман мемлекетттері тарапынан үлгі тұтылды. Оның Селжұқ сұлтандарымен бірлесе отырып мемлекетті өте биік дәрежеде басқарғандығын айта аламыз. Низам әл-Мүліктің ақылды, ұтымды және парасатты басқаруының арқасында Мәлікшах тұсындағы билік Ұлы Селжұқ империясының ең жарқын әрі ең даңқты дәуірі болып есептелді. Низам әл-Мүліктің Селжұқ мемлекеті және ислам әлемі үшін ұмытылмас еңбегінің маңызы зор. Ұлы Селжұқ империясының ең гүлденген кезеңдері Тұғрұл Бей, Алып-Арслан және Мәлікшахтардың тұсында ұлы уәзір қызметін атқарған Низам әл-Мүліктің Селжұқ мәдениетіне қосқан үлесі мол. Саяси мансабымен қатар көптеген қайырымдылық мекемелерін құрдыруы және дін адамдарына қолдау көрсетуі оның Селжұқ тарихында маңызды орын алуына себеп болды. Низам әл-Мүлік жабдықтау жүйесінің енгізілуіне және медреселердің жүйелі әрі тәртіпті жұмыс жасауларына көп үлес қосқан. Алған білімі нәтижесінде Низам әл-Мүлік Ислам дінінде үлкен қызметтер атқарды. Сол кезеңде Селжұқ империясының саяси өмірінде діни іріткілер туғызған Мысыр Фатимилеріне және мемлекеттегі Батини анархисттеріне қарсы іс-әрекеттер қолданып, халықты берік, шынайы Ислам наным-сенімдері аясында ұстауға тырысты. Мехмет Алтай Көймен Низам әл-Мүліктің дәрежесін мына сөздермен жеткізген: «Низам әл-Мүлік тек Селжұқ дәуірінде, түрік тарихында ғана емес әлем тарихында да танымал болған.
1. Yeni Rehber Ansiklopedisi, "Nizamülmülk’’ Maddesi, İhlas Gazetecilik, İstanbul 1993. 2. Abdullah Necip, "Nizamülmülk", Sızıntı Dergisi, Ağustos 1981, Sayı:31. 3. Canatan Kadir, "Geleneksel Siyaset Ve Devlet Felsefesinin Bir Yorumu Olarak “Siyasetname” -Büyük Devlet Adamı Nizamülmülk’ün Devlet Ve Siyaset Anlayışı Üzerine-" Turkish Studies Dergisi 2009,Sayı:7.s.195-220 4. Evin Esmen, Kisakürek, Arda Kisakürek, Bizimkiler 1030-1100 Selçuklular, cilt: 9, Ankara 2003. S.231 5. Mustafa Şahin, "Büyük Selçuklu Devleti Vezîri Nizâmü’l-Mülk’ün Siyasal, Sosyal, Dinî Ve Kültürel Hayattaki Rolü (1018-1092)", History Studies International Journal Of History, Volume: 5, Issue: 6, Special Issue On Balkan Wars, November 2013. s. 225-245 6. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-Islam Medeniyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul 2010. S. 542 7. M. Esad Cosan, "Nüzamülmülk'e Göre Devlet idaresinde Manevi Güçlerin Rolü", Diyânet Gazetesi, 15 Kasim 1976, sayi.153, sayfa. 4. 8. Özaydın Abdülkerim, "Bir Ramazan Şehidi: Nizâmü'l-mülk Hasan B.ali B.ishak", Nesil, 1979. Sayı 35 s.36 9. İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devri Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Ankara 1953. S.239 10. Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilat ve Kültür, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. S.599 11. İbn Kesîr, el-Bidâye ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları, 2000. S. 279-281 12. Ali Sevim, el-Muntazam fi Tarihi’l-Ümem’de Selçuklular Abdurrahman İbnü’l-Cevzi Seçme, Tercüme ve Değerlendirme, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014. S.179 13. Sadruddin Ebu’l Hasan İbn Nasır İbn el-Hüseyni, Ahbarü’d Devleti’s-Selçukiyye, Çev. Nevati Lügal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1991. S.150 14. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken Yayınevi, İstanbul 2003. S.542 15. Köymen, Mehmet Altay, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998. S.310 16. Sergey Grigoreviç Agacanov, Selçuklular, Ötüken Yayınevi, İstanbul 2006. S.454 17. Ali Sevim, Mir’atüz’z-Zaman fi Tarihi’l-Ayan'da Selçuklular Sıbt İbnü’l-Cevzi Seçme, Tercüme ve Değerlendirme, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011. S.298 18. Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilat ve Kültür, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995. S.599 19. Gülay Öğün Bezer, "Terken Hatun’’ maddesi, DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, 40/, İstanbul 2011. S. 509 20. Kafesoğlu, İbrahim, “Nizâm-ül-Mülk” maddesi, İslam Ansiklopedisi, M.E.B. Yayınları, IX, İstanbul 1988. s. 329-333
21. Eğilmez, Savaş, "Dünya Tarihini Değiştiren Anneler Melikşah'in Eşi Terken Hatun", Http://Www.Izafet.Net/Threads/Dunya-Tarihini-Degistiren-Anneler-Meliksahin-Esi-Terken-Hatun.645303/ Erişim Tarihi: 25.03.2015 22. Kafesoğlu, İbrahim, “Büyük Selçuklu Veziri Nizâmü’l-Mülk’ün Eseri Siyâsetnâme ve Türkçe Tercümesi”, Türkiyat Mecmuası, XII (1955), s. 231-256. 23. Köymen, Mehmet Altay, “Büyük Selçuklu Veziri Nizâmülmülk ve Târihî Rolü”, Türkler, Ankara 2002, V/265-270. 24. Nizamülmülk, Siyasetname, Çeviren: Nurettin Bayburtlugil, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011. S.292 25. Əbu Əli Həsən Ibn Əli Xacə Nizamülmülk, Siyasətnamə, “Çıraq” Bakı, 2007. S.273 26. Nizamülmülk, Siyasetname, Çeviren: Mehmet Taha Ayar, Hasan Ali Yücel, Türkiye İş Bankasi Kültür Yayınları, 1799 s.347
27. Ertugrul, Ali “Bir Kaynak Olarak Nizamü’l-Mülk’ün Siyâsetnâmesi”, Türkler, 5/271-278, İstanbul 2002. S.721-728
28. SİMİDCHİEVA, Marta, “SİYASETNAME REVİSİTED: The Question Of Authenticity”, Proseedings Of The Second European Conferance Of Iranıan Studies, Roma 1995 S.669
29. Farabi, İdeal Devlet, Çeviren: Ahmet Arslan, Vadi Yayınları, Ankara 2013 s.341
30. Platon, “Devlet” Kaynak Yayınları, İstanbul 2006 S.443
31. Ömer Yıldırım, Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı, Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Erzurum 2013
32. Nizamülmülk, Siyasetname, Çeviren: Nurettin Bayburtlugil, Dergâh Yayınları, İstanbul 1987. S.292
33.Nizamülmülk Siyasetname, Çeviren: Hasan Ali Yücel, Klasikler Dizisi, Farsçadan Çeviren: Mehmet Taha Ayar, İşbankası Kültür Yayınları, 5. Baskı, 1941. S.347
34. Kur’an-ı Kerim, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 2005.
35. Suat Kaymak, “Selçuklular ’da Bir Eğitim Kurumu: Nizamiye Medreseleri Tarih ve Medeniyet”, http://www.academia.edu/3688345/Selçuklularda_ Bir_Eğitim_Kurumu_Nizamiye_Medreseleri
36. Kılıç, R. (2010), “Türk Eğitim ve Öğretim Tarihinde Selçuklu Medreselerinin Yeri” I. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu,(27-30 Eylül 2010), Kayseri ss.1-13,
37. Bekir Biçer, “Kuruluş Devrinde Nizâmiye Medreselerinin Müderrisleri” Tarih Okulu Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 16, Aralık 2013. S.263-287
38. Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Bogaziçi Yayınevi, İstanbul 1999. S.542
39. Ocak A., “Nizamiye Medreseleri ve Büyük Selçuklularda Eğitim” Türkler
Ansiklopedisi, Editörler: Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt: 5, Ankara, 2002. S.721-727
40. İ. Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, M.E. B. Yayınları, İstanbul 1992. S. 189
41. Türker Göktürk, İsa Dağ, “Nizamiye Medreselerinin Eğitim Öğretimdeki Rolü” International Journal of Social Science, Number: 27, (Autumn I 2014) s. 457-469
42. Köymen, M. Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu: Alparslan ve Zamanı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Cilt: 3, Ankara 2001. S.532
43.Jawad Sıddıqı, Nizâmiye Medreseleri ve Eğitim Felsefesi Açısından Değerlendirmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Ve Din Bilimleri (Din Eğitimi) Anabilim Dalı, Ankara-2012. S.175
44. Talas, M. Asad, Nizamiye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim, Çeviren: Sadık Cihan, Etüt Yayınları, Samsun 2000. S.122
45. Has Hâcib, Yusuf, Kutadgu Bilig, Çeviren: R. R. Arat, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003. s. 458
46. Oguz Tugral, Kutadgu Bilig ve Siyasetnâme’de Devlet Anlayısı, Yüksek Lisans Tezi, Niğde 2008. s. 224
47. Osman Zahid Çifçi, “Mâverdî Düşüncesinde Din-Devlet İlişkisi”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 2, (2012), s. 81-99
48. Ермухамедова А.П. “Особенности И Основные Задачи Медресe Низамийя в Империи Великих Сельжуков” Reports of the national Academy of scıences of the republıc of kazakhstan volume 3 number 301 Almatı 2015
21. Eğilmez, Savaş, "Dünya Tarihini Değiştiren Anneler Melikşah'in Eşi Terken Hatun", Http://Www.Izafet.Net/Threads/Dunya-Tarihini-Degistiren-Anneler-Meliksahin-Esi-Terken-Hatun.645303/ Erişim Tarihi: 25.03.2015 22. Kafesoğlu, İbrahim, “Büyük Selçuklu Veziri Nizâmü’l-Mülk’ün Eseri Siyâsetnâme ve Türkçe Tercümesi”, Türkiyat Mecmuası, XII (1955), s. 231-256. 23. Köymen, Mehmet Altay, “Büyük Selçuklu Veziri Nizâmülmülk ve Târihî Rolü”, Türkler, Ankara 2002, V/265-270. 24. Nizamülmülk, Siyasetname, Çeviren: Nurettin Bayburtlugil, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011. S.292 25. Əbu Əli Həsən Ibn Əli Xacə Nizamülmülk, Siyasətnamə, “Çıraq” Bakı, 2007. S.273 26. Nizamülmülk, Siyasetname, Çeviren: Mehmet Taha Ayar, Hasan Ali Yücel, Türkiye İş Bankasi Kültür Yayınları, 1799 s.347
27. Ertugrul, Ali “Bir Kaynak Olarak Nizamü’l-Mülk’ün Siyâsetnâmesi”, Türkler, 5/271-278, İstanbul 2002. S.721-728
28. SİMİDCHİEVA, Marta, “SİYASETNAME REVİSİTED: The Question Of Authenticity”, Proseedings Of The Second European Conferance Of Iranıan Studies, Roma 1995 S.669
29. Farabi, İdeal Devlet, Çeviren: Ahmet Arslan, Vadi Yayınları, Ankara 2013 s.341
30. Platon, “Devlet” Kaynak Yayınları, İstanbul 2006 S.443
31. Ömer Yıldırım, Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı, Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Erzurum 2013
32. Nizamülmülk, Siyasetname, Çeviren: Nurettin Bayburtlugil, Dergâh Yayınları, İstanbul 1987. S.292
33.Nizamülmülk Siyasetname, Çeviren: Hasan Ali Yücel, Klasikler Dizisi, Farsçadan Çeviren: Mehmet Taha Ayar, İşbankası Kültür Yayınları, 5. Baskı, 1941. S.347
34. Kur’an-ı Kerim, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 2005.
35. Suat Kaymak, “Selçuklular ’da Bir Eğitim Kurumu: Nizamiye Medreseleri Tarih ve Medeniyet”, http://www.academia.edu/3688345/Selçuklularda_ Bir_Eğitim_Kurumu_Nizamiye_Medreseleri
36. Kılıç, R. (2010), “Türk Eğitim ve Öğretim Tarihinde Selçuklu Medreselerinin Yeri” I. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu,(27-30 Eylül 2010), Kayseri ss.1-13,
37. Bekir Biçer, “Kuruluş Devrinde Nizâmiye Medreselerinin Müderrisleri” Tarih Okulu Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 16, Aralık 2013. S.263-287
38. Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Bogaziçi Yayınevi, İstanbul 1999. S.542
39. Ocak A., “Nizamiye Medreseleri ve Büyük Selçuklularda Eğitim” Türkler
Ansiklopedisi, Editörler: Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt: 5, Ankara, 2002. S.721-727
40. İ. Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, M.E. B. Yayınları, İstanbul 1992. S. 189
41. Türker Göktürk, İsa Dağ, “Nizamiye Medreselerinin Eğitim Öğretimdeki Rolü” International Journal of Social Science, Number: 27, (Autumn I 2014) s. 457-469
42. Köymen, M. Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu: Alparslan ve Zamanı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Cilt: 3, Ankara 2001. S.532
43.Jawad Sıddıqı, Nizâmiye Medreseleri ve Eğitim Felsefesi Açısından Değerlendirmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Ve Din Bilimleri (Din Eğitimi) Anabilim Dalı, Ankara-2012. S.175
44. Talas, M. Asad, Nizamiye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim, Çeviren: Sadık Cihan, Etüt Yayınları, Samsun 2000. S.122
45. Has Hâcib, Yusuf, Kutadgu Bilig, Çeviren: R. R. Arat, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003. s. 458
46. Oguz Tugral, Kutadgu Bilig ve Siyasetnâme’de Devlet Anlayısı, Yüksek Lisans Tezi, Niğde 2008. s. 224
47. Osman Zahid Çifçi, “Mâverdî Düşüncesinde Din-Devlet İlişkisi”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 2, (2012), s. 81-99
48. Ермухамедова А.П. “Особенности И Основные Задачи Медресe Низамийя в Империи Великих Сельжуков” Reports of the national Academy of scıences of the republıc of kazakhstan volume 3 number 301 Almatı 2015
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН
СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1НИЗАМ ӘЛ-МҮЛІКТІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ, ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕРЕКТЕРМЕН
ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...10
1.1 Низам әл-Мүліктің өмір жолы және онын
зерттеліну ... ... ... ... ... ... . ... ... ...10
1.2 Сұлтан Алып-Арслан және Низам әл-Мүлік(1063-1073
жж) ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Сұлтан Мәлікшах және Низам әл-Мүлік(1072-1092
жж.) ... ... ... ... ... ... ... .23
2 НИЗАМ ӘЛ-МҮЛІКТІҢ СИЯСЕТ-НАМЕСІ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ТУРАЛЫ
КӨЗҚАРАСТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1 Сиясет-наменің мақсаты мен жазылу
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Низам әл-Мүліктің Сиясат-намесінде пайдаланған
енбектер ... ... ... ... ... .40
2.3 Өкімет және мемлекетті басқару
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .43
2.4 Билік пен халық қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.52
3 НИЗАМИЕ МЕДРЕСЕЛЕРІНІҢ
МАНЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3.1 Низамие медреселерінің құрылуы және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...59
3.2 Низамие медреселерінің Түрік және Ислам білім беру тарихындағы орны
және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 4
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Диссертациялық жұмыста Низам әл-Мүліктің
өмірбаяны, оның енбегі, мемлекетті басқарудағы көзқарастары және Низамие
медреселері Түрік ғалымдарының еңбектері негізінде зерттелінді.
Диссертация жұмысының өзектілігі: Низам әл-Мүліктің уәзірлігі тұсында
Селжұқ империясы өз шарықтау шыңына жетті, күш-қуаты артып, жері кеңейді.
Оның орнатқан осы бір саяси, басқарушылық және қаржы құрылымы кейіннен
біраз мұсылман мемлекетттері тарапынан үлгі тұтылды. Оның Селжұқ
сұлтандарымен бірлесе отырып мемлекетті өте биік дәрежеде басқарғандығын
айта аламыз. Низам әл-Мүліктің ақылды, ұтымды және парасатты басқаруының
арқасында Мәлікшах тұсындағы билік Ұлы Селжұқ империясының ең жарқын әрі ең
даңқты дәуірі болып есептелді. Низам әл-Мүліктің Селжұқ мемлекеті және
ислам әлемі үшін ұмытылмас еңбегінің маңызы зор. Ұлы Селжұқ империясының ең
гүлденген кезеңдері Тұғрұл Бей, Алып-Арслан және Мәлікшахтардың тұсында ұлы
уәзір қызметін атқарған Низам әл-Мүліктің Селжұқ мәдениетіне қосқан үлесі
мол. Саяси мансабымен қатар көптеген қайырымдылық мекемелерін құрдыруы және
дін адамдарына қолдау көрсетуі оның Селжұқ тарихында маңызды орын алуына
себеп болды. Низам әл-Мүлік жабдықтау жүйесінің енгізілуіне және
медреселердің жүйелі әрі тәртіпті жұмыс жасауларына көп үлес қосқан. Алған
білімі нәтижесінде Низам әл-Мүлік Ислам дінінде үлкен қызметтер атқарды.
Сол кезеңде Селжұқ империясының саяси өмірінде діни іріткілер туғызған
Мысыр Фатимилеріне және мемлекеттегі Батини анархисттеріне қарсы іс-
әрекеттер қолданып, халықты берік, шынайы Ислам наным-сенімдері аясында
ұстауға тырысты. Мехмет Алтай Көймен Низам әл-Мүліктің дәрежесін мына
сөздермен жеткізген: Низам әл-Мүлік тек Селжұқ дәуірінде, түрік тарихында
ғана емес әлем тарихында да танымал болған. Ең бастысы оның жоғары
дәрежеде қабілетті екендігін көріп баласы Алып-Арсланға ұсыныс жасаған
Чағры бейдің ақылын тыңдаған Алып-Арслан патша оны өзіне уәзір етіп
тағайындаған. Оған мемлекетті қалағаны бойынша басқаруға Мәлікшах мүмкіндік
берген. Осындай ұлы адам болғанына қарамастан Низам әл-Мүліктің тағы да
жолы болмағандығын айтқымыз келеді. Фараби, Бируни тіпті Анадолыда өскен
Мевлана сияқты ұлы адамдарды иемденген ирандықтар, түрік мемлекетіне қызмет
еткен атақты адамдың есімін ұмыта бастаған тәрізді. Түріктер Низам әл-
Мүлікті өз ұлтын сүйетіні сияқты әрекет жасағаны үшін қадірлемейміз.
Сиясет-наме атты құнды шығармасының барлық тілге аударма жасалса да
түрік тілінде дұрыс аудармасының болмауы осы себептен. Сол кезеңде өмір
сүрген Низам әл-Мүліктен және оның шығармасынан сабақ алатын жерлері бар.
Біз ирандықтардың қателігін қайталамауымыз керек. Өйткені Низам әл-Мүліктің
ирандықтарға қолдау көрсетіп, басқарма істерінде қызмет атқаруларына себеп
болған. Низам әл-Мүліктен бастап барлық ирандықтар Түрік-Селжұқ
мемлекетінің дамуына және нығайюына қызмет еткен. Осы қызметтер Түрік
тарихы үшін ұялайтындай емес еді. Осыдан Ирандың ұлы мемлекет адамын
ұнатпауы және мән бермеуінің себептерін түсіну қиын емес. Бірақ жағдай дәл
керсінше еді. Арада болған салқындықты, тарихи және ғылыми
әділетсіздіктерді түзетуіміз қажет.
Низам әл-Мүлік ислам білімі тарихындада ерекше орынға ие. Ислам
дініне сенімді күшейту мақсатында медреселер салдырытқан.
Саясаттану шығармасы Ислам мәдениеті, түрлі ислам мемлекеттері,
олардың ерекшеліктері және Ұлы Селжұқ мемлекетінің құрылуы туралы
мағлұматтар беретін дерек көзі болып саналады. Саясаттану шығармасында
Түрік – ислам мемлекеттерін басқару, саяси, қаржы, әскери, мәдени жақтарын
талқыланған. Саясаттану шығармасының мәтіні Станбулда Сулеймания
кітапханасында сақталған. Саясаттану шығармасы бірнеше тілдерге аударылған.
Бұл шығарма қазіргі күнде де ел билеу істерінде қолданылады.
Диссертация жұмысының тарихнамасы мен зерттелу деңгейі:
Зерттеу жұмысымда Низам әл-Мүліктің өмірі мен шығармаларын зерттеген
ғалымдардың еңбектерінен пайдаландым. Сиясетнаме шығармасы Селжұқтар
тарапынан қолдау тапқан және саясаттанушылар мен тарихшылардың назарын
өзіне аудартқандықтан қазірге дейін зерттеулер жүргізілуде. Низам әл-
Мүлік Селжұқ тарихында маңызды орын алған. Осындай ұлы тұлғамен бірге
падишах Алып-Арслан және Мәликшах мемлекетті шарықтау кезеңіне әкелген.
Низам әл-Мүлік кезеңін зерттеу жүргізген кезде Селжұқ мемлекеті дәуіріндегі
жазушыларының да зерттеулері пайдаланылған. Кадир Жанатан [3], Осман Туран
[38], Мехмет Алтай Көймен [23], Ибраһим Кафесоғлу [40], Ибнүл Джевиз, Суат
Каймак [35 ] және Аһмет Оджак [39] сиякты атақты тарихшылардың еңбектерінде
Низам әл-Мүліктің шығармасы дәурінде алдыңғы қатарда болғандығын айтқан.
Магистерлік диссертациямызда негізінен Нуреттин Байбуртұлының [24]
түрік тіліне аударған Низами Мүліктің Сиясетнаме еңбегіндегі құнды
деректерін пайдаландық.
М. Алтай Көйменнің Büyük Selçuklu Veziri Nizâmülmülk ve Târihî Rolü
атты еңбегінде Низам әл-Мүліктің осы жүргізген пропагандалық насихаттарының
себептері Селжұқ мемлекетіндегі істердің барлығын бір өзі ғана жасағандығын
көрсеткісі келгендігі туралы жазады. Автор Алып-Арслан дәурінде бірнеше
қалаларда құрылған медреселер қазіргі күніміздегі университеттермен тең
келетіндігін, әділетсіз тұрғыда Низам әл-Мүліктің пікірлерін қолдап отырған
және есімі есте қалатындай жағдайға жеткізгендігін де атап өткен. Әсіресе,
соңғы кезеңдердегі зерттеулерге қарағанда құрылған медреселер Түрік
мемлекеттілігі түсінігіне сәйкес Алып-Арслан заманында оның әмірімен және
мемлекет қаражатымен шәкіртақы және жатақханалары бар жоғарғы оқу орындары
құрылған. Уәзірдің негізгі ролі Алып-Арсланның әмірін табысты орындап
отыруы. Медреселердің XI ғасырдың екінші жартысынан бастап, XX ғасырға
дейін Ислам мәдениетіне үлесін қосқан оқу орындарының жалғыз Низам әл-
Мүліктің құрметіне ие болуы орынсыз- деп Алтай Көймен есептейді [23].
М.Алтай Көймен Молла Челеби нұсқасынан пайдалана отырып Сиясет-намені
қайтадан жариялаған. Шығармаға ең бірінші көңіл бөліп, қызығушылық
танытқан В.Бартольд болған. Зерттеулерге Фуад Көпрүлі, А.К. Ламмбтон,
Р.Фие т.б. ғалымдар да көңіл бөліп назарын аударған. Зерттеу жұмысымда
Низам әл-Мулктің өмірі мен шығармаларын зерттеген ғалымдардың еңбектерінен
пайдаландым. Саясаттану шығармасы Мехмет Али Айни (1933-1936 жж.), Гериф
Чавдароғлу (1954ж.), Нуреддин Байбұртоғлу (1981ж.) сияқты ғалымдардың
бастауымен басқа тілдерге аударылған [22].
Проф.доц. Мехмет Алтай Көймен Selçuklu Devri Türk Tarihi және
Selçuklu Imparatorluğu: Alparslan ve Zamanı атты еңбектерінде Алып-
Арслан дәурінде ондаған қалалардағы медреселерге (университеттерге) Низам
әл-Мүліктің аты берілгенге қарсы болмағандығын ерекше атап өткен. М.Алтай
Көйменнің пікірінше: Ислам мәдениетіне қарай жол көрсеткен медреселерді
құру құрметін Низам әл-Мүлікке тапсыру орынсыз-екендігін айтқан. Көймен
осы жайлы сөз ете отырып Низам әл-Мүліктің тағы басқа да теріс жақтары
және қылмыс істерінің болғандығы туралы сөз етеді. Ирандықтарды мемлекетке
серіктес еткен түріктер болғандығы және ирандықтардың Низам әл-Мүліктің
атағымен азаматтық кадрларына ықпал етуде жан салмаған [15].
Жавад Сыддықтың Nizâmiye Medreseleri ve Eğitim Felsefesi Açısından
Değerlendirmesi (Низамие медреселері, білім жүйесі және философиялық
көзқарастары) атты доктерлік диссертациясын атап өткен жөн. Диссертацияда
Низамие медреселері туралы құнды мәліметтер және медреселердегі білім беру
жүйесіндегі өзгерістер туралы жазылған [43].
Огуз Туғрал Kutadgu Bilig ve Siyasetnâme’de Devlet Anlayısı атты
магистерлік диссертациясында Құтты білік пен Сиясетнаме еңбектеріндегі
мемлекетке қатысты жазылған авторлардың пікірлерінің ұқсастықтары мен
қарама-қайшылықтарын көрсетеді[46].
Сиясет-наме алғаш рет 1891 жылы Францияда жарияланған. Чарлес
Счефер француз тіліне аударма жасаған. Екінші нұсқасын Иранда Сейд
Абдурахим Һалһали тарапынан жарық көрген. Париж мәтінімен иран басылымы
арасында үлкен айырмашылық бар. Үшіншісі Станбулда Молла Челеби
кітапханасында табылған, нұсқаның тек Станбул жазбалары арасынан емес
Тархан және Париж нұсқалармен салыстырғанымызда түсініктісі, Еуропа және
Иран жазбалары арасындағы ең дұрысы. Қазіргі кезеңдегі табылмаған негізгі
мәтінге жақын болғандығын зерттеулер қортындысында анықталған.
М. Шериф Чавдароғлуның түрікше аудармасы жарияланғанан кейін И.
Кафесоғлу Büyük Selçuklu Veziri Nizâmü’l-Mülk’ün Eseri Siyâsetnâme ve
Türkçe Tercümesi атты мақаласында Сиясет-наменің мазмұны және түрікше
аудармасы туралы қара сөзбен жазылған көркем шығарманың толық емес және
мәтіндерінің кем болғандығын айтқан. Толық нұсқасын Станбул Молла Челеби
кітапханасында екендігін және қайтадан жаңа қара сөзбен жазылған көркем
шығарманың шығарылуы керектігін айтқан[20]. Алайда И. Кафесоғлу бұрынрақ
1953 жылы жазған Sultan Melikşah Devri Büyük Selçuklu İmparatorluğu атты
еңбегінде сұлтанның Низам әл-Мүлікке әке деп айтқандығына ерекше мән
берген. Низам әл-Мүлік қауіпті жағдайлардың алдын алу мақсатында патшамен
кеңескен, Мәликшах өзінің істерін уәзіріне сеніп тапсырғандығын айтқан.
Сұлтанның уәзіріне сенуі бір жағынан мемлекет ішіндегі қиын жағдайды
көрсетсе. Сұлтанның ең қиын сәттерінде үміті тек қана уәзірі болғандығын,
сұлтанның Низам әл-Мүлікке сийлықтар, ақша және жер беріп отырғандығы
туралы жазған [9]. Кафесоғлуның пікірінше медресе деп аталатын оқу орындары
бұдан бұрын болған. Бірақта жекеменшік болған. Низам әл-Мүлік осы оқу
орындарын мемлекет қолдауымен бақылауында ресми, жүйелі оқу орындары
ретінде діни тәрбие мен білім беру жүйесінде үлкен өзерістер жасап,
медреселердің білім беру әдісі және оқу жоспарларының негізгі қағидалары
ХХ ғасырға дейін жалғасқан.
Ғылыми жұмысымызды жазу барысында мерзімді басылымдарда жарияланған
Суат Каймактың Selçuklular ’da Bir Eğitim Kurumu: Nizamiye Medreseleri
Tarih ve Medeniyet [35], Ожак Ахметтің Nizamiye Medreseleri ve Büyük
Selçuklularda Eğitim [39], Жанатан Кадирдің[3] Geleneksel Siyaset Ve
Devlet Felsefesinin Bir Yorumu Olarak “Siyasetname” -Büyük Devlet Adamı
Nizamülmülk’ün Devlet Ve Siyaset Anlayışı Üzerine және Мустафа Шахинның
Büyük Selçuklu Devleti Vezîri Nizâmü’l-Mülk’ün Siyasal, Sosyal, Dinî Ve
Kültürel Hayattaki Rolü (1018-1092)[5] атты мақалаларындағы жаңаша
көзқарастары мен деректері пайдаланылды.
Диссертация жұмысының мақсаты мен міндеті: Магистрлік диссертация
жұмысының мақсаты Селжұқ мемлекетінің ұлы уәзірі Низам әл-Мүліктің
өмірбаяны, ел басқару, мемлекет негізінің қалануына қосқан үлесі, алғашқы
жоғары білім беретін медреселердің ашылуына ықпал жасағандығы, мемлекетті
басқару ісіне байланысты жазған Сиясет-наме шығармасын жан-жақты зерттеу
болып табылады. Низам әл-Мүлік еңбегінің тарихи дерек ретіндегі маңызын
көрсетіп, ғылыми айналымға енгізу. Осыған байланысты диссертация алдына
мынандай міндеттер қойылды:
-Низам әл-Мүліктің өмірбаяны тұралы деректер мен зерттеулерге шолу
жасау.
-Сұлтан Алып-Арслан және сұлтан Мәлікшах кезіндегі Низам әл-Мүліктің
қызметін айқындау;
-Низам әл-Мүліктің Сиясет-намені жазуындағы көздеген мақсатын
көрсету;
-Низамие медреселерінің маңыздылығына сараптама жасау.
Диссертация жұмысының нысаны, деректік негізі: Зерттеу нысаны
түркілердің ұлы ойшылы - Низам әл-Мүлік. Диссертациялық жұмысты жазу
барысында Туркияның Станбул қаласындағы Молла Челебі кітапханасы қорындағы
зерттеулер, ХҚТУ-і кітапханасы қорындағы еңбектер пайдаланылды.
Диссертацияны тақырыбын зерттеу барысында el-Muntazam fi Tarihi’l-Ümem’de
Selçuklular Abdurrahman İbnü’l-Cevzi (құрастырған Али Севим), İbn Kesîr,
el-Bidâye ve'n-Nihaye, Mir’atüz’z-Zaman fi Tarihi’l-Ayan'da Selçuklular
Sıbt İbnü’l-Cevzi (құрастырған Али Севим) атты құнды жинақтардағы Низам әл-
Мүлік тұралы мәліметтер пайдаланылды.
Түрік және ағылшын тіліндегі Türkiyat Mecmuası, Tarih Okulu
Dergisi, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, International
Journal of Social Science, History Studies International Journal Of
History басылымдардағы маңызды материалдар қазақ тіліне аударылап ғылыми
айналымға түсірілді.
Диссертация жұмысының хронологиялық шегі: хронологиялық шеңбері 1018-
1092 жылдар аралығын қамтийды.
Алынған нәтижелер, олардың жаңалығы: Селжұқ мемлекетінін гүлденген
кезеңінде билік еткен Тұғрыл бей, Алып- Арслан және Мәликшах сұлтандар
тұсында Бас уәзір қызметін атқарған Низам әл-Мүліктің Селжұқтардың мәдениет
саласына қосқан үлесі нақты деректер негізінде ғылыми тұрғыдан зерттелді.
Сиясет-наме еңбегіндегі тарауларында автордың көзқарастары, саяси
ұстанымдары және тарихи деректері талқыланды. Низам әл-Мүліктің жыл сайын
ғылым саласына және сопыларға 300000 динар көлемінде қаражат жұмсап
отырғаны дәлелденді. Низамие медреселерінің құрылу себептері айқындалды.
Низам әл-Муліктің уәзірлік кезінде азаматтық және әскері бюрократияның
басына өз туыстарын орналастырып, мемлекет ішінде өз билигін орнатуы
нәтіжесінде мемлекет ішіндегі ішкі таластарға себеп болғаны анықталды.
Жоғарыда айтылған нәтижелер бойынша диссертациялық жұмыстың жаңалығы:
-Мемлекетті басқару мен көрегендік саясат жүргізе алу қасиетімен
Селжұқ мемлекеті тарихында аса манызды орынға ие болған - Низам әл-Мүлік
әлеуметтік-экономикалық салада икта жүйесінің құрылуына, білім беру
саласында медреселердің қоғамдағы рөлінің жоғары сатыға көтерілүіне үлкен
үлес қосқаны арнайы зерттелді.
-Низамие медреселерінің құрылысы мектеп архитектурасының немесе
университет жатақханаларының алғашқы үлгісі болғандығы зерттелді;
- Оның Низамие медреселері Қарахандар, Ғазнеуилер және Саманилар
тарапынан үлгі тұтылғандығы дәлелденді;
-Қазіргі заманымызда жоғарғы оқу орындарындағы шәкіртақы, кредиттік
және жатақхана жүйесі Низамие медреселерінде кең қолданыста болғаны
салыстырмалы түрде зерттелді.
-Медреселерді бітіргендерге ижазетме (дилом алу) беру алғашқы болып
Низамие медреселерінде жүргізілгендігі арнайы зерттелді; білім беру
жүйесіндегі шәкірт дайындау және атақ беру жүйесі болғандығы дәлелденді;
- Түркі әлемінің ғылымымен білімінің дамуында аяқша манызға ие болған
Низамие медреселерінің қызметі жайлы қазақ тілінде алғаш рет толық
зерттелінуе.
-Тақырыпты кешенді зерттеу, ғылыми айналымдағы деректер жаңа көзқарас
тұрғысынан бағаланды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі: салыстырмалы, объективтік,
тарихилық, жүйелік және ғылыми таным принциптеріне негізделеді. Сондай-ақ,
біз қарастырып отырған тарихи кезеңді мүмкіндігінше объективті тұрғыдан
түсіндіруге бағытталды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: Магистрлік диссертация
тұжырымдамалары мен қорытындыларын Селжуқтар тарихы, Тарихи тұлғалар, Түркі
халықтарының тарихы, Орта ғасырдағы Азия және Африка елдерінің тарихы
пәндерінен оқу-әдістемелік құралдар жазу барысында пайдалануға болады.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс
мәтіні комьпютермен теріліп, 76 бетте жазылған, 1 кестеден құралған.
Әдебиеттер тізімі 47 атаудан тұрады, пайдаланылған мақалалар саны – 12.
АТАУЛАР, АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО - жоғарғы оқу орны
жж. - жылдар
т.б. - тағы басқа
б. - бет
T.T.K. - Türk Tarih Kurumu
D.İ.A. - Diyanet İşleri Ansiklopedisi
M.E.B. - Milli Eğitim Bakanlığı
T.M. - Türkiyat Mecmuası
T.İ.B. - Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
D.İ.B. - Diyanet İşleri Başkanlığı
Çvr - çeviren
S. - sayfa
1 НИЗАМ ӘЛ-МҮЛІКТІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ. ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕРЕКТЕРМЕН
ТАРИХНАМАСЫ
1Низам әл-Мүліктің өмір жолы және онын зерттеліну
Низам әл-Мүлік Ұлы Селжұқ империясының уәзірі, ортағасырлық ислам
әлемінің ең табысты мемлекет қайраткерлерінің бірі. Оның шын аты Қажы
Кывамуддин Әбу Әли Хасан бин Әлі болып табылады[1]. Низам әл-Мүлік
Хорасанның ең көне қонысы және мәдени ошағы Түс кентіне қарасты Нүкан
елдімекенінде 1018 жылдың сәуір айының 10-жұлдызында дүниеге келген[2].
Низам әл-Мүлік әкесінің басқарушылық қызметтер атқаруына байланысты екі
бауырымен бірге сол кезеңнің алғы шарттарымен өмір сүрді. Білімі мен
тәрбиесіне аса көңіл бөлінуі арқасында 11-12 жасында Құраны Кәрімді
жаттады. Кейіннен Шахит Фыкхыға қызығушылығы артып, жастайынан бұл ғылымның
теориясын жетік білгендер қатарынан табылды. Сондай-ақ елге танылып,
жазушылармен достық орнатты, әдебиет саласында елеулі еңбек етіп, әдемі
жазу және әдемі сөйлеуде көрнекті тұлғалар қатарынан табылды[2]. Оның
әдебиет саласында ірі тұлғалар қатарына енуі, алдағы уақыттарда басқару
лауазымына өткен кезеңдердерінде өз қызметін лайықты атқаруына септігін
тигізді.
Низам әл-Мүлік саяси өмірін Газнауи мемлекетінің Хорасан әміршісі Әбу
Фазыл Суринің тұсында бастады. 1040 жылы Данданакан соғысынан кейін
қызметін жалғастырды. Алып-Арслан тұсында Балх әміршісі оған уәлаят
шаруаларын атқаруды міндетін тапсырды. Селжұқтар сұлтаны Алып-Арсланның
тұсында жұлдызы жанған Низам әл-Мүлік сол уақытта уәзірлік қызметіне дейін
көтерілді. Алып-Арсланнан кейінгі Мәлікшах кезеңінде де уәзірлік лауазымын
сақтады, осылайша екі Селжұқ сұлтанына шамамен 30 жылға жуық уәзірлік
қызмет атқарды[3].
Аббаси халифасы кезеңінде Алып-Арслан және Мәлікшах бұл мемлекет
қайраткеріне түрлі атақ пен лақаптар берген: Ұлы уәзір, Ұлы ұстаз, Екі
әмірші тәжі. Бірақ оны көбінесе Низам әл-Мүлік (мүліктің, мемлекеттің
ережесі) лақабымен атаған[3]. Оның бұл атағы әрине мемлекет істеріндегі
реттеушілік және ұйымдастырушылық міндеттеріне негізделген. Тарихшылардың
пікірінше Ұлы Селжұқ мемлекетінің даңқты билеушілері Алып-Арслан мен
Мәлікшах оған көп борыштар. Сол кезеңде оның бойында мемлекеттің бүкіл күш
қайраты шоғырланған болатын. Мұны кейіннен атқарылған іс-шаралардан айқын
көруге болады.
Низам әл-Мүлік өте ауқатты, әскери, бюрократиялық және иманды бір
отбасын құра білді. Ұлдары ер жетіп әр қайсысы мемлекет деңгейінде маңызды
лауазымдар атқарды. Ұлдарының бірі - Мүейидүмүлк мемлекет деңгейінде
уәзірден кейінгі үшінші ең маңызды лауазымды иеленіп, бюрократияның шыңына
шықты. Бұл қызметінен соң Бағдатта Селжұқ мемлекетінің елшісі қызметін
атқарды. Тағы бір ұлы Мерв уәлаятын басқарды[4,51-б]. Оның осылайша үнемі
өз отбасына қолдау көрсетуі келешекте Сұлтан Мәлікшахпен араларында
шиеліністің туындауына әкеп соқтырды.
Низам әл-Мүлік шаңырағының ұйымшылдығы мен ауызбіршілігінің беріктігін
дәлелдейтін әңгімелердің бірін мысал ретінде келтірейік. Мәлікшахтың
сайқымазақ қызметшілері арасындағы бір ергежейлі Низам әл-Мүлікке
пародия жасайды. Сол кезде Низам әл-Мүлік қызметтен алынадымыс деген өсек
өршіп тұрған кез еді. Балх кентінде қызметте жүрген Жемалмүлік атты
ұлдарының бірі дереу Ысфаханға келеді. Сұлтан Мәлікшахтың құзырындағы
ергежейліні өлтіреді. Әкесінің орнына уәзір болып сайланатын адамды да
ұстап алып өлтіреді. Мәлікшах болса, өзін жоққа санаған бұл әрекетке
шыдауға мәжбүр болды[4,60-б]. Бірақ кейіннен Мәлікшах оны құлдарының біріне
у беру арқылы өлтіртеді. Ал, Низам әл-Мүлікке оның ұлына қастандық
жасамағандай, еш қатысы жоқ адамдай кейіп танытады.
Ұлы Селжұқ империясының ең гүлденген кезеңдері Тұғрұл Бей, Алып-Арслан
және Мәлікшахтардың тұсында ұлы уәзір қызметін атқарған Низам әл-Мүліктің
Селжұқ мәдениетіне қосқан үлесі мол. Саяси мансабымен қатар көптеген
қайырымдылық мекемелерін құрдыруы және дін адамдарына қолдау көрсетуі, оның
Селжұқ тарихында маңызды орын алуына себеп болды. Низам әл-Мүлік жабдықтау
жүйесінің енгізілуіне және медреселердің жүйелі әрі тәртіпті жұмыс
жасауларына көп үлес қосты.
Низам әл-Мүліктің уәзірлігі тұсында Селжұқ империясы өзінің шарықтау
шыңына жетті, күш-қуаты артып, жері көбейді. Яғни жер аумағы мен көлемі
кеңейді. Ол Селжұқ сұлтандарымен бірлесе отырып мемлекетті өте биік
дәрежеде басқарғандығын айта аламыз. Низам әл-Мүліктің ақылды, ұтымды және
парасатты басқаруының арқасында Мәлікшах тұсындағы билік Ұлы Селжұқ
империясының ең жарқын әрі ең даңқты дәуірі болып есептеледі. Низам әл-
Мүліктің Селжұқ мемлекеті және ислам әлемі үшін ұмытылмас еңбегінің маңызы
зор. Ол уәзірлік еткен 30 жыл ішінде Ұлы Селжұқ мемлекетіне бірқатар
жаңалықтар енгізген.
Низам әл-Мүліктің Селжұқ мемлекеті мен қоғамында алатын орны ерекше
және орасан зор. Оның отыз жылдық уәзірлік еткен басқару кезеңінде мемлекет
шекарасы едәуір үлкейіп, күш-қуаты арта түсті. Оның мемлекеттегі бұл
лауазымы мемлекет қайраткерлерін дайындау мектебі іспеттес болды. Көптеген
қызметкерлер оның жанында жүріп меңгерген білімдері мен тәжірибелерінің
арқасында биік лауазымды қызметтерге дейін көтерілді. Мәлікшах кезеңінде
атқарылған біршама игі бастамалар оның қолдауымен іске асты. Низам әл-Мүлік
барлық әкімшілік ұйымдастырулардың жетекшісі болды.
Ол уәзірліктің де патша билігі секілді әкеден балаға өткенін
қалады[5]. Оның бұл пікірі мемлекетке патша ретінде серіктес болу мүмкін
еместігі, бірақ оған ең жақын және мемлекеттің екінші адамы лауазымының өз
балалары тарапынан жалғасуын қалағандығынан туындауы мүмкін. Бірақ
ұмытпауымыз керек, Низам әл-Мүлік уәзірлік жылдарында өз ұлдарын, күйеу
балдарын және жақын туыстарын жұмысқа алып сынға іліккен болатын. Оның
осындай іс-әрекеттері өз билігін жалғастыру және кейінгі ұрпақтарға жеткізу
ойынан туындауы әбден мүмкін.
Мемлекетке екінші адам ретінде серіктес болу қалауының бір мысалы оның
Алып-Арслан және Мәлікшахпен болған қарым-қатынастарындағы батыл және кейде
патшаға қарсы жасалынбауы тиіс менмендік іс-әрекеттерінен байқалады[6].
Низам әл-Мүлік, Сұлтан Мәлікшах және Селжұқ мемлекеті ұғымдары Ислам
әлемінде бір-бірімен тығыз байланысты. Ұлы Селжұқ империясы мен Ислам
әлемінде жас сұлтан мен кәрі уәзір арасындағы үйлесімділік арқасында, билік
пен ұлылық өз шарықтау шегіне жетті. Және де кейіннен Селжұқтардың
құлдырауының басты себебі де осы ұйымшылдықтың жойылуынан болды.
Ол Селжұқ мемлекетінде жетекшілік және саяси тұрғыдан үлкен абыройға
ие болды. Бұл сұлтандармен ара қатынасында да айқын көрінді. Оның уәзірлігі
барысында Селжұқ мемлекеті саяси, басқарушылық, ғылыми және мәдени тұрғыдан
шарықтау шегіне жетті. Оның уәзірлігі тұсында мемлекетте тәртіп орнап,
сауда жолдары жандана түсті. Ол жәбірленгендердің шағымдарын тыңдай отырып,
сот төрелігіне тапсырды. Низам әл-Мүлік Селжұқтар мемлекетінде әскери,
саяси және басқарушылық салаларда көптеген жаңалықтар енгізді. Оның
мемлекет құрылымдарында енгізген өзгерістері біраз мұсылман мемлекеттеріне
үлгі болды. Низам әл-Мүлік әскерге көп мән беру арқылы, Ұлы Селжұқ ордасын
орта ғасырдың ең мықты ордасына айналдырған. Самани және Газнауи
мемлекеттік ұйымдары негізінде Ұлы Селжұқтардың орталығын және сарайдың
құрылуын қолдап, ислам салт-дәстүрлеін қорғайтын сот орындарын құрған.
Алған білімдерінің нәтижесінде Низам әл-Мүлік Ислам дінінде де үлкен
қызметтер атқарды. Сол кезеңде Селжұқ империясының саяси өмірінде, діни
іріткілер туғызған Мысыр Фатимилеріне және мемлекеттегі Батини
анархистерінің іс-әрекеттеріне қарсы тұрып, халықты берік және шынайы Ислам
наным-сенімдері аясында ұстауға тырысты.
Ол теңдесіз басқару данышпандығымен даму тек сенім, білім және
аһлақпен іске асатындығын аңғарып, тыныштық пен тұрақтылықты қамтамасыз ету
үшін қажетті кадрды және басқа да рухани күштерді болдыратын білімге
басты назар аударды[7].
Осы мақсатта, Бағдаттан бастап, Нишабур, Балх және Мерв секілді
көптеген қалаларда өзінің атымен аталатын, атақты Низамие медреселерін
аштыртты, тұрғызды. Ұлы Селжұқ мемлекетінің ең керемет гүлденген кезеңінде
қызмет атқарған Низам әл-Мүліктің ислами сауат ашу мәселесінде алатын орны
ерекше. Бағдаттан бастап (4591067) түрлі қалаларда құрылып өзінің есімімен
аталған Низамие медреселерін алғаш ресми білім ошақтары етіп, ілімнің
дамуы үшін ұмтылып, медреселерге кітаптар сыйға тартып, жер телімдерін
бөлген.
Низам әл-Мүлік сарай, уәлаяттар және мемлекеттік мекемелерге маңызды
жаңалықтар енгізіп, ислами қағидаларды ұстанатын сот орындарын құрды. Оның
ең ірі қызметтерінің бірі әскери жабдықтау жүйесін енгізгені болып
есептеледі[2]. Бұл жүйе мемлекет басқаруында бұрыннан қолданыста
болғанымен, Низам әл-Мүлік оны тұлғаның жеке қалауы емес, белгілі
ережелерге сай етіп орталықтандырып, халықты әділетсіз қанаудан қорғауға
ден қойды. Оның енгізген осы икта жүйесінің арқасында Селжұқ мемлекеті
айлық төлеместен-ақ үлкен бір орданы асырап, үлкен түрікмен халқын жермен
қамтамасыз етіп, өнімді арттырып, әсіресе халық пен үкімет арасында жаңа
әскери жүйе орнатылып, басқару кадрлары дайындалды.
Ол сарайды, орталықтандырылған үкімет ұйымын, ислам қағидаларына
негізделген сот орындарын, жер жүйесін жаңадан реттестірді. Орнатқан жаңа
жүйелеріндегі кейбір өзгерістері барлық Түркі Ислам мемлекеттеріне үлгі
ретінде алынып өз жалғасын тапты. Ол өзі құрған басқару комитеті
мемлекеттің берік іргетасын қалады. Мемлекетті ұйымдастыру Ғазнауилер мен
Саманилердің жүйесіне негізделді. Мұсылмандықтың жаңаруы және конфессия
аралық қақтығыстарды алдын алу саясатын ұстанды[8].
Кейбір тарихшылар, Низам әл-Мүліктің Шафи мәзхәбін басқа Ислам
ағымдарына қарағанда жақын көргендіктен ағымдар арасында текетірестер
туындап, соның салдарынан Селжұқ мемлекеті әлсірейді деген ұстанымда болды.
Бұл орайда тарихшы Ибрахим Кафесоглы мұсылмандар арасында қақтығыстардың
туындауын Селжұқ мемлекетінің құлдырау себептеріне жатқызбайды. Басқаша
айтқанда, ағымдық қақтығыстардың бұған еш қатысы жоқ деп есептейді[9,226-
б].
Керісінше Низам әл-Мүлікті әділетті, басқарушылық қабілеті мол,
жомарт, дана және керемет аһлақ иесі деген көзқарасты ұстанып, халықтың
құқықтарына аса мән берген, адамдардың залымдыққа және әділетсіздікке
ұшырауына жол бермеуге тырысқан тұлға деп таниды. Ол шағымданушыларға
мемлекет есігінің үнемі ашық болуын қалаған. Ғалым мен сопыларға құрмет
көрсетіп, оларды аса қадірлеп сұхбат мәжілістеріне қатысуды ұнатқан.
Салафи Кундуриның жікшілдік қақтығыстарын болдырмау мақсатында Ешарилерді
және Шафиилерді қудалау саясатын жойып, осы қуғын саясаттың салдарынан
мемлекеттерін тәрк еткен Әбу Қасым әл-Кушейри және Әбуль Меали Имамул
Хареймин әл-Жувейни секілді ғалымдардың өз мемлекеттеріне оралуларына
қолдау көрсеткен.
Низам әл-Мүлік Ислам әлемінің алғашқы жүйелі білім ошақтары болып
табылатын медреселер салдырған. Оның білім мен тәрбиеге көп мән беруінің
нәтижесінде мемлекетте таңдаулы ұрпақ өсіруге назар аударылды. Бұл
медреселер тек сол дәуірде емес, кейінгі кезеңдерге де үлгі бола білді.
Сонымен Ислам әлемінде ақысыз жатып оқитын медреселер пайда болды және
кейінгі кезеңдерге үлгі тұтылды[5].
Міне осындай игі бастамаларды ескерместен, арам пиғылды Хасан Шаббах
барлығын астан кестең етеді. Низам әл-Мүлік Хасан Шаббах туралы былай
деген: Әрбір дәуірдің өз бүлікшілері болады. Бірақ ешқайсысы Батинилердің
дәл маған жасағандарындай масқара болған емес. Олардың негізгі мақсаты
Ислам дінін және мемлекетін жою. Мұндай жанкештілер мұсылмандар арасында да
жүр. Мен өлген соң, барлық діндәр адамдарды құдыққа тастап, дауылпаз үнімен
сырларын паш еткен кезде менің осы сөздерімнің мағынасы түсінікті
болады[2].
Шын мәнінде Хасан Шаббахтың бір жендетінің қолынан ажал құшқан соң
барлық айтқандары келді. Низам әл-Мүлік мемлекеттің негізін қалануына өз
үлесін қосып қана қоймай, тағы басқа да істер атқарған. Солардың біріншісі,
ислам әлімінде алғаш рет жоғары білім беретін медреселер құрдырған. Бұл
медреселердің ішіндегі ең маңыздысы 1065-1067 жылдары Бағдатта құрылған
Низамие медресесі. Екіншісі, әскери икта жүйесінің енгізілуі Низам
әл-Мүлік тарапынан жүзеге асырылған. Үшінші, астрономия және күнтізбеге
өзгертулер енгізе отырып, Желали күнтізбе атты жаңа бір күнтізбе жасауға
септігін тигізді. Низам әл-Мүліктің ислам әлеміне қосқан үлесі жайлы былай
деп айта аламыз:
1. Оның құрған медреселері алғашқы батыс еуропа мемлекеттеріндегі ЖОО-
ның негізін құраған.
2. Бұл күндері студенттерге берілетін жатақ және шәкіртақының негізін
қалаушы.
3. Мемлекеттің жерге қатысты құқықтары бойынша икта жүйесін ойлап
табушы.
4. Түркі мемлекеттерінде алғаш болып кіріс-шығыс есептерін дайындаған
кісі болған.
5. Әлемде алғаш барлау ұйымының құрушысы болған.
Низам әл-Мүлік түркі тарихында Селжұқ мемлекетінің ғана емес, әлем
тарихының ұлы тұлғаларының бірі болып есептеледі. Әлемдік деңгейде осыншама
қадірі бола тұрып Низам әл-Мүлік ирандықтар және өз жерлестері тарапынан
қажетті сый-құрмет көре алмады. Ирандықтар Низам әл-Мүлікті біздерге яғни
түріктерге қызмет етуіне байланысты құрметтемеулеріне болады. Бирақ бізде
де ол кісіні түркі мемлекетінде тұрып Иранға отансүйгіштік танытқандығы
үшін сыйламауымыз мүмкін. Дегенмен, қалай болғанда да үлкен қоғам
қайраткеріне жасаған немқұрайлықта ирандықтармен теңесе алмаймыз. Себебі
ол өзі бас болып бүкіл Ирандықтармен Селжұқ мемлекетінің дамуы, гүлденуі
үшін қызмет еткен.
Ұлы уәзір Низам әл-Мүліктің қысқа мерзім ішінде осыншама көтерілуі
оның атқарған игі бастамалары айналасында дұшпандардың пайда болуына себеп
болған. Атқарған істерімен Мәлікшахтың алдында мерейін түсірді және де
мемлекеттік лауазымын пайдаланып айналасына өз тараптарларын жинауы,
сұлтанға қарсы деп есептеліп Мәлікшахпен қарым-қатынасы үзілді. Низам
әл-Мүліктің өлтірілуіне қатысты бірнеше пікір бар.Солардың бірінде былайша
баяндалады, бір күні Сұлтан Мәлікшах Бағдатқа баруды ұйғарады. Бұл сапарға
ол қасына Низам әл-Мүлікті, жұбайы Теркен Хатун және ұлы Тәжімүлкті де
алады. Жолда тоқтап үзіліс жасап тамақтанған соң лашығына кетіп бара жатқан
жерінде Батинилерден бірі Абу Тахир атты жендет Низам әл-Мүліктің қолына
парақ ұстатады. Уәзір өзіне ұсынылған өтінішті оқып жатқанда Батини ақырын
пышағын шығарып, сол жерде оны өлтіреді. Қашып бара жатып аяғы шатырға
ілініп жерге құлап ұсталған жендет те сол жерде өлтіріледі. Ұлы уәзір
1092 жылдың 14-қазанында 74 жасында өледі[10].
Низам әл-Мүліктің кім тарапынан өлтірілгені туралы мәлімет құпия
сақталынды. Низам әл-Мүліктің өліміне уәзір Тәжүл-Мүліктің қатысы бар деген
пікір туындаған. Оның өлтірілуіне бірнеше себеп бар еді. Олар төмендегідей:
1. Оның қысқа уақыт ішінде маңызды мемлекеттік лауазымдарға көтерілуі.
2. Кейде патшаға қарсы сөйлеуі.
3. Өз жақындарын мемлекеттің жоғары лауазымдарына әкелуінен туындаған
толқулар.
4. Теркен Хатунның мемлекет істеріне шамадан тыс араласуы және осыған
орай екеуінің арасындағы кикілжіңнің пайда болуы.
Бұл қылмыстың негізінде Теркен Хатунның және уәзір Тәжімүлктің қатысы
бар деген пікір де бар. Тіпті Мәлікшахтың да хабары бар болғандығы, оның
сыр бермегендігі айтылады[4]. Құдірет шыңына көтерілген Селжұқ мемлекетінің
патшасы мен уәзірі арасындағы үйлесімділік дұшпандардың арам пиғылдағы
ойындарымен үзілді. Оның осындай өлімі Селжұқ мемлекетін және Ислам әлемін
дүр сілкіндірді. Мемлекеттік жанжал туғызды. Таққа талас басталып, күш-
қуатынан айрылған мемлекеттің құлдырауына әкеп соқтырды.
Низам әл-Мүлік сұлтан Алып-Арсланмен оның ұлы Мәлікшахқа 30 жыл
уәзірлік етті. Оның екі ұлы бар еді, әр ұлына бір-бір уәләят пен жоғары
лауазым берген еді. Низам әл-Мүлік тек жеке беделін ғана емес, отбасының да
беделін арттырған еді. Бағдат халқы Низам әл-Мүліктің өлімін естігенде
қатты қайғырды. Ақындар Низам әл-Мүлікке арнап өлеңдер жазды. Солардың
бірі ақын Мұкатилбин Ати былай дейді:
Уәзір Низам әл-Мүлік жалғыз бір інжу- маржан еді,
Алла оның жүрегін ар-намыспен толтырған.
Өмірден өтті. Баға жетпес еді. Заман оны бағалай алмады,
Алла ол маржанын өзіне қайтарып алды[11,281-б].
Ақынның бұл ойынан Низам әл-Мүліктің өз заманының алып тұлғасы
екендігін ұғынуға болады. Артынан өшпес із қалдырған ұлы ұстаздың атқарған
қызметі мен ұлағатты еңбегі ұрпақтарына үлгі екендігі анық.
Низам әл-Мүліктің жазған Сиясет-наме, әсіресе Селжұқтар туралы және
саясатнамаларға зерттеу жүргізүшілердің назарын аударған және қазірге дейін
зерттеу жүргізілуде. Магистрлік диссертация тақырыбымның зерттеу жұмысында
пайдаланылған ғылыми еңбектердің негізгі көзі М. Мүдерриси Чиһардихи және
М.Алтай Көйменнің жазған шығармаларынан пайдаланғандығы, мәтінін алғашқы
аудармадан пайдаланған Нуреттин Байбуртлугилдің дайындаған Сиясет-наме
атты шығарма болғандығын айта аламыз.
Кейбір шығармалар Низам әл-Мүлікті мақтаса, кейбір шығармаларда асыра
сілтеп мақтағандығын айтуға болады. Мысал келтіретін болсақ, Проф.
Доктор. Меһмет Алтай Көймен Меликшаһпен ағасы Кавурд арасындағы болған
жанжалдан соң Мәликшахты үлкен қауіптен құтқарған Низам әл-
Мүлікке ата- бей атағын бергендігін, қайырымдылық іс-шараларды жүргізуге
Низам әл-Мүлікті лайық көргендігін, бірақ Низам әл-Мүлік пропагандалық
насихаттарымен Ұлы Селжұқ мемлекетіндегі барлық істерді өзі атқарғандай
пікір тудыруға тырысқандығын жазады.
Осындай істердің бірі ретінде медреселерді мысал келтіре отырып, Алып-
Арслан ондаған қалаларда ашылған университтеттердің, әділетсіз тұрғыда
Низамие медреселері атымен аталуына қарсылық білдірмеген. Жасалған
зерттеулерді қортындылай келе, медреселер Алып-Арсланның әмірімен және
мемлекет қаражатына құрылған жоғарғы оқу орындары мен білім беру
мекемелерін Низам әл-Мүлік өз пайдасына орындап отырған. Меһмет Алтай
Көйменнің пікірінше Ислам мәдениетіне жол көрсеткен медреселердің бой
көтеруіндегі үлкен құрметтің Низам әл-Мүлікке берілуі орынсыз екендігін
айтқан. Көймен осы жайлы сөз ете отырып Низам әл-Мүліктің тағы басқа да
жаман жақтары және қылмыс істерінің болғандығы туралы айтқан. Ирандықтарды
мемлекетке серіктес еткен түріктер болғандығы және ирандықтар Низам әл-
Мүліктің атағымен азаматтық кадрларға ықпал етіп отырған.
Мәликшахпен уәзірі Низам әл-Мүліктің арасы жақсы еді. Ибраһим
Кафесоғлу осы тақырыпта сұлтанның Низам әл-Мүлікті әке деп атап өзінің
құрметін білдіргенін атап көрсеткен. Низам әл-Мүліктен қай жақтан қауіп
төніп тұрғанын және оның алдын алу жолдары жөнінде кеңесіп отырған,
Мәликшах өзінің істерін уәзіріне ойланбай тапсырып отырған. Бұл сұлтанның
уәзіріне қаншалықты сенгендігін және мемлекет ішіндегі қиын жағдайда сенім
артқандығын көрсетеді. Сұлтанның осындай қиын жағдайда бар үміті уәзірі
болған. Оған көмегінің қарымтасы ретінде сийлықтар, ақша, жер беріп
отырған.
Кейбір зерттеушілер, Сиясет-наменің екі нұсқасының арасындағы
айырмашылықтары жайлы айтқан. Сиясет-наме алғашқы рет 1891жылы Парижде
жарық көрген. Чарлес Счефер шығарманың француз тіліндегі аудармасын
жасаған. Екінші нұсқасы Иранда Сейид Абдураһим Һалһали тарапынан жарық
көрген. Париж иран мәтіні арасында үлкен айырмашылық болған. Баспадан
шыққан үшінші нұсқаның басқа нұсқаларда жоқ мәтіндері және дұрыс әрі толық
мәтін екендігі айтылады. Истанбулда Молла Челеби кітапханасында табылған
нұсқаның тек Станбул жазбалары арасында емес, Тархан және Париж нұсқаларын
салыстыра отырып, Еуропа және Иран нұсқалар арасындағы ең дұрысы және
казірге дейін қолымызда жоқ негізгі түп нұсқасына жақын екендігін зерттеу
кезінде анықталды.
Низам әл-Мүлік Селжұқтар тарихында ерекше орын алды. Осы ұлы тұлғамен
бірге сол ғасырдың ұлы падишахтарын Алып-Арслан және Мәликшах мемлекеттін
шарықтау шегіне әкелген еді. Низам әл-Мүліктің өмір сүрген кезеңіне зерттеу
жүргізген кезімізде сонымен бірге Селжұқ мемлекетіндегі жазушыларды да
қарастырғанымыз жөн болар еді. Селжұқ мемлекеті және осы тұлғаны зерттеу
кезінде екеуінің бір-бірімен тығыз байланысты екенін көруімізге болады.
Осыған байланысты Кадир Джанатан, Осман Туран, Мехмет Алтай Көймен, Ибраһим
Кафесоғлу, Ибнул Джевзи, Суат Каймак және Ахмет Ожак сияқты атақты
тарихшылардың еңбектерінде Низам әл-Мүліктің өз дәуірінде алдыңғы қатарда
болғандығын айтуға болады.
Кадир Джанатан Дәстүрлі саясат және мемлекет философиясы туралы
пікірлерін баяндаған Сиясет-наме шығармасында ұлы мемлекет қайраткері
Низам әл-Мүліктің мемлекет және саясат туралы түсінігі атты мақаласында
мемлекет және саясаттағы пікірлері туралы жазған. Ол мемлекет жайлы
пікірлерін зерттеп және падишахтың ерекшеліктері туралы жазған. Низам әл-
Мүліктің падишах үшін құрылған шарап мәжлісінде өз пікірлерін айтқан.
Атақты тарихшы Осман Туран Селжұқ тарихи және Түрік Ислам мәдениеті
атты шығармасында Низам әл-Мүліктің түрік ислам мәдениеті тақырыптарына мән
берген. Осыған байланысты Селжұқ мемлекетінің ұлы мемлекет болғандығын
және Низам әл-Мүлікке борыштар екенін айтқан.
Тағы бір атақты Селжұқ тарихшысы Ибрахим Кафесоғлу Сұлтан Мәликшах
дәуірі Ұлы Селжұқ империясы атты шығармасында Низам әл-Мүлікпен
Мәликшах арасында салқындық болғанын жазған. Осыған байланысты екеуінің
арасындағы пікірталаста Низам әл-Мүліктің сұлтан Мәликшахқа қарсы пікір
сөздерінің шындыққа жанаспайтындығын әрі асыра сілтеп айтқандығын атап
өтеді.
Низам әл-Мүлік және Селжұқ тарихи шығармаларының ішінде Мехмет Алтай
Көйменнің жазған еңбектері ерекше орын алған. Мехмет Алтай Көймен жазған
зерттеулерінде Низам әл-Мүліктің Ұлы Селжұқ тарихындағы алатын орнын
зерттеген.
Мехмет Алтай Көйменнің пікірінше Низам әл-Мүлік Селжұқ дәуірінде
маңызды орын алған. Иран тегінен шықса да Түрік мемлекеті болған Ұлы Селжұқ
империясында аты әйгілі болған Алып-Арслан және Мәликшах дәурінде отыз екі
жылға жуық бас уәзір, яғни қазіргі замандағы премьер-министр болып қызмет
атқарғандығын айтқан.
Мехмет Алтай Көймен Низам әл-Мүліктің дәрежесін мына сөздермен
жеткізген: Низам әл-Мүліктің тек Селжұқ дәуіріндегі түрік тарихының емес
әлем тарихында да танымал болған. Ең бастысы оның жоғары деңгейде
қабілетті екендігін көріп баласы Алып-Арсланға ұсыныс жасаған Чағры бейдің
қызметтерін бағалап өзіне уәзір етіп таңдаған Алып-Арслан патша мемлекетті
қалағаны бойынша басқаруға Мәликшахқа мүмкіндік берген. Осындай ұлы адам
болғанына қарамастан Низам әл-Мүліктің тағы да жолы болмағандығын айтқымыз
келеді. Фараби, Бируни тіпті Анадолыда өскен Мевлана сиякты ұлы адамдарды
иемденген ирандықтар, түрік мемлекетіне қызмет еткен атақты адамдың есімін
ұмыта бастаған тәрізді. Түріктер Низам әл-Мүлікті өз ұлтын сүйетін
әрекеттері үшін қадірлемейміз. Сиясет-наме атты құнды шығармасының
барлық тілдерге аудармасы жасалса да түрік тілінде дұрыс аудармасының
болмауы осы себептен. Сол кезеңде өмір сүрген Низам әл-Мүліктен және оның
шығармасынан сабақ алатын жерлері бар. Өйткені Низам әл-Мүліктің Иранға
деген қызметі, ирандықтардың басқарма істерінде қызмет атқаруларымен себеп
болған. Низам әл-Мүліктен бастап барлық Иран, Түрік Селжұқ мемлекетінің
дамуына және нығайуына қызмет еткен. Осы қызметтер Түрік тарихы үшін
ұялатындай емес еді. Осы себептен Ирандардың ұлы мемлекет адамын ұнатпауы
және мән бермеуінің себептерін түсіну қиын емес. Бірақ жағдай дәл керсінше
еді. Арада болған салқындықты тарихи және ғылыми әділетсіздіктерді
түзетуіміз қажет.
1.2 Сұлтан Алып-Арслан және Низам әл-Мүлік (1063-1073 жж.)
Низам әл-Мүліктің Ұлы Селжұқ мемлекетіндегі 30 жылдық уәзірлік дәуірі
алғаш Сұлтан Алып-Арсланның тұсында басталады. Оның 30 жылдық уәзірлігі
Алып-Арсланнан бастау алып кейіннен ұлы Мәлікшах кезінде де жалғасын тапты.
Низам әл-Мүліктің өмірі жайлы бірінші бөлімде баяндағанымыздай, уәзір Түс
қаласының бір шаруа қожалығы иесінің ұлы болған. Осыншама қайырымды адам
бола тұра мұсылман құқығы мен хадистеріне үңілген пақыр жан болды. Арадан
біршама уақыт өте Низам әл-Мүлік Балх әміршісі Әбу Әли Шаданға
қызметке орналасады. Оның атынан хат және жазбалар жазды. Әбу Әли жыл сайын
оған қысым көрсетіп ақшасын алып отырған.
Сол себептен Низам әл-Мүлік одан қашып Алып-Арсланның әкесі Чағры
бейге барып қызметке алуын сұрайды[12,157-б]. Бұл орайда Чағры бей оны
қолынан жетектеп ұлы Алып-Арсланға табыстап: Бұл Түстік Хасан, мұны ешбір
қарсылықсыз әкем деп қабылда дейді[12,158-б].
Осылайша 10 жыл уақытқа созылған Алып-Арсланның дәуірі басталған
болатын. Селжұқ билігі Алып-Арсланның қолына өтісімен Низам әл-Мүлікте
мемлекетті патшаның атынан басқара бастайды. Низам әл-Мүлік Алып-Арслан
кезеңіндегі Селжұқ мемлекеті басқармасында Мәлікшахтың уәзірлігін атқаруын
жалғастырады. Алып-Арслан Халебті қоршауға алған тұста (1070- 1071жж.)
қасынан табылды. Кейіннен ол Алып Арсланның ұлы Әбүл Фәтх Мәлікшахтың
уәзірі болады және 1086 жылы онымен Халебке келеді. Низам әл-Мүліктің
мемлекеттік қызметке келуі Селжұқ мемлекетіндегі уәзірлік мансабын
атқаруынан әлдеқайда бұрын басталған болатын. Жастайынан арап тілін
меңгеруі оның мемлекеттік қызметке келуіне септігін тигізген болатын.
Кейінірек біршама уақыттан соң мемлекет қызметкері ретінде салық жинай
бастайды. Газнедегі сопылардың, елдің аузында жүруі оның танымалдылығына
себеп болады. Уәзірліктен бұрын Тебріздік Балх әміршісі Әмір Яхурдың
хатшысы қызметін атқарады. Хорасан қамалдарын кезген Низам әл-Мүлік
әкесімен бірге біршама уақыт Хорасан әміршісі Әбүл Фазл Суриде қызметте
болып, кейіннен Хорасан әскер қолбасшысы Әмір Бейжирге қызметке орналасады.
Низам әл-Мүліктің Алып-Арсланға қызметке тағайындалуына Әбу Әли Шадан
себепші болады. Чағры бейдің сенімді өкілі ретінде Балх қаласында қызмет
етіп жүрген Әбу Әли Шадан оны қызметке алады және уәлаят істерін басқаруна
сенім білдіреді. Бұл қызмет Низам әл-Мүлікті барынша дамытып, бұл істе
тәжірибе жинақтап, қабілетін айқындауға мүмкіншілік туғызды. Әбу Әли Низам
әл-Мүліктің атқарған істеріне риза болып өз сұлтаны Алып- Арсланға оның осы
қабілетін мақтай түсіп өте адал және еңбекқор қызметкер екендігін
жеткізеді. Әбу Әлидің өлімінен соң Алып-Арслан оның орнына Низам әл-Мүлікті
тағайындайды, кейіннен өзіне уәзір етіп алады. 1064 жылдың 29 желтоқсанында
сәрсенбі күні сұлтан Алып-Арслан Әмидүл Мүлікті уәзірліктен босатып, оның
орнына дереу Низам әл-Мүлікке уәзірлік тонын кигізуді бұйырады, осылайша
оған мемлекеттік істерді басқаруға және мемлекет басқару негіздерін
реттеуді тапсырады[13]. Әмидүл Мүлік өлім жазасына тартылып елімен
қоштасарда былай деп айтыпты: Низам әл-Мүлікке айта барыңдар! Түріктердің
уәзірлерді және диуан білгірлерін өлтіруді әдетке айналдырғаны өте лас іс!
Біреуге ор қазба, өзің түсесің деген сөз бар. Мұндай лас істер сенің
кезеңінде пайда болды. Мен осы жағдайға алаңдап барамын[14,150-б]. Бұл
сөздерден мынадай қорытынды шығаруға болады. Әмидүлдің меңзегені уәзір
өлтіру әдебі болар. Және де осы жағдайдың Низам әл-Мүліктің басына да келуі
мүмкін деген ойынан туған. Расында да кейіннен көретініміздей Низам әл-
Мүлік оның тағдырын қайталайды. Оған дейін ол 10 жыл бойы Алып-
Арсланға уәзірлік етеді.
Сұлтан Алып-Арслан Куталмыштың өзіне қарсы бүлік ұйымдастырғысы
келгендігі және мақсаты Рей қаласын басып алу екендігін білген бойда қалың
әскермен шөл даланы кесіп өтіп Рейге қоныстанады, осылайша мұнда
Куталмыштан бұрын орналасып алады. Алып-Арслан 4561063 жылы Нишабурдан
жорыққа аттанады. Әуелі баста Хажип Ердем бастаған Алып-Арсланның алдыңғы
шеп әскері Дамғанға келеді. Мұны көрген Куталмыш қоршауды бұзып (1063
жылдың 24-25 қарашасы) қайтадан Рейге шабуыл жасау үшін әскерін алып
жаңадан күш жинақтауға кері қайтады. Жолда Куталмыш Милх (Туз) атты ауылда
Алып-Арсланның алдыңғы шеп әскер қолбасшысы Ердеммен кезігеді. Бірден
шабуылға көшкен Куталмыш Ердем әскерінің бір бөлігін қырып тастайды[15,64-
б]. Маңайдағы ауылдардың бірінде жасырынып қалған Ердем Алып-Арсланға
хабаршы жібертіп жағдайды баяндайды. Алып-Арслан жақын маңда 10
шақырымдай жерде болатын. Куталмыштың ауыл маңайындағы аңғарларды суға
айналдырғаны Алып-Арсланның өтуіне кедергі болады. Атқа мінген сұлтан
таудың етегінде жол іздей бастайды. Таба алмаған соң аттың басын батпаққа
бұрып әскерлеріне қамшысымен шабуыл ишарасын жасайды. Уәзірі Низам әл-
Мүлік Алып-Арсланға Хорасанда жеңіске жеткен, атқан оғының адаспайтын
құдайшылдар мен ғалымдардан сия әскер жинақтап, жасаған сыйларымен олардың
ең үлкен көмекшілері болып табылатынын айтты[15,67-б]. Бұл сөздер Алып-
Арсланға демеу болып ынтасын арттырады. Куталмыш пен арадағы ұрыста уәзір
Низам әл-Мүліктің үлкен жігерлілігі айқындалады. Алып-Арслан мен Куталмыш
арасындағы ұрыс басталысымен Низам әл-Мүлік қолға қаруын ұстанып кірісіп
кетеді. Және де осы соғыста Ұлы Селжұқ әскеріне стратегиялық бағыт бағдар
берген де осы Низам әл-Мүлік болды. Сұлтанның оң қанатына Әмір Күлбеддин
Күлсарығ және Әмір Бехлеван, сол қанатына Әмір Жештің әкесі Алтунтакты және
Каид Әмір Сутекинді және сұлтанның қасына орталыққа Әмір Балдажы, Әмір
Сункуржа, Әмір Ағажыны орналастыруы Куталмышқа қарсы күресте жеңіске
жетулерінің басты себебі болды. Куталмыштың әскерінің басым бөлігі
өлтірілді. Қалғандары тұтқынға алынды. Сұлтанның тұтқындарды өлтіргісі
келді. Бірақ Низам әл-Мүлік бұларға ара түсүінен Алып-Арслан оларды
кешіріп еріктеріне жібереді.
Сұлтан Алып-Арслан Куталмыш пен оның әскерін талқандап, бір екі айдан
соң 1064 жылы ақпан айында Анадолы жерлерін жаулау мақсатында әскерімен
Рейден Әзірбайжанға бет алды [16,141-б]. Бұл жолы да уәзірі Низам әл-Мүлік
пен ұлы Мәлікшахты өзіне серік етеді. Нахчыванға келген соң әскерлері
жасаған кемелері арқылы Арас көлінен кешіп өтеді. Ұлы Мәлікшахты Низам әл-
Мүлікпен әскери орталықта қалдырып өзі айналадағы бірнеше қамалды басып
алып Гүржі (Хазар, Абхаз) қалаларына бет алады [16,140-б]. Низам әл-Мүлік
және Мәлікшах византиялықтардың ең көп шоғырланған жеріне басып кіріп
жаулап алады. Сонан соң Сүрмари қамалына бет алады. Осы айналадағы тағы
бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН
СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1НИЗАМ ӘЛ-МҮЛІКТІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ, ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕРЕКТЕРМЕН
ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...10
1.1 Низам әл-Мүліктің өмір жолы және онын
зерттеліну ... ... ... ... ... ... . ... ... ...10
1.2 Сұлтан Алып-Арслан және Низам әл-Мүлік(1063-1073
жж) ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Сұлтан Мәлікшах және Низам әл-Мүлік(1072-1092
жж.) ... ... ... ... ... ... ... .23
2 НИЗАМ ӘЛ-МҮЛІКТІҢ СИЯСЕТ-НАМЕСІ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ТУРАЛЫ
КӨЗҚАРАСТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1 Сиясет-наменің мақсаты мен жазылу
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Низам әл-Мүліктің Сиясат-намесінде пайдаланған
енбектер ... ... ... ... ... .40
2.3 Өкімет және мемлекетті басқару
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .43
2.4 Билік пен халық қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.52
3 НИЗАМИЕ МЕДРЕСЕЛЕРІНІҢ
МАНЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3.1 Низамие медреселерінің құрылуы және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...59
3.2 Низамие медреселерінің Түрік және Ислам білім беру тарихындағы орны
және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 4
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Диссертациялық жұмыста Низам әл-Мүліктің
өмірбаяны, оның енбегі, мемлекетті басқарудағы көзқарастары және Низамие
медреселері Түрік ғалымдарының еңбектері негізінде зерттелінді.
Диссертация жұмысының өзектілігі: Низам әл-Мүліктің уәзірлігі тұсында
Селжұқ империясы өз шарықтау шыңына жетті, күш-қуаты артып, жері кеңейді.
Оның орнатқан осы бір саяси, басқарушылық және қаржы құрылымы кейіннен
біраз мұсылман мемлекетттері тарапынан үлгі тұтылды. Оның Селжұқ
сұлтандарымен бірлесе отырып мемлекетті өте биік дәрежеде басқарғандығын
айта аламыз. Низам әл-Мүліктің ақылды, ұтымды және парасатты басқаруының
арқасында Мәлікшах тұсындағы билік Ұлы Селжұқ империясының ең жарқын әрі ең
даңқты дәуірі болып есептелді. Низам әл-Мүліктің Селжұқ мемлекеті және
ислам әлемі үшін ұмытылмас еңбегінің маңызы зор. Ұлы Селжұқ империясының ең
гүлденген кезеңдері Тұғрұл Бей, Алып-Арслан және Мәлікшахтардың тұсында ұлы
уәзір қызметін атқарған Низам әл-Мүліктің Селжұқ мәдениетіне қосқан үлесі
мол. Саяси мансабымен қатар көптеген қайырымдылық мекемелерін құрдыруы және
дін адамдарына қолдау көрсетуі оның Селжұқ тарихында маңызды орын алуына
себеп болды. Низам әл-Мүлік жабдықтау жүйесінің енгізілуіне және
медреселердің жүйелі әрі тәртіпті жұмыс жасауларына көп үлес қосқан. Алған
білімі нәтижесінде Низам әл-Мүлік Ислам дінінде үлкен қызметтер атқарды.
Сол кезеңде Селжұқ империясының саяси өмірінде діни іріткілер туғызған
Мысыр Фатимилеріне және мемлекеттегі Батини анархисттеріне қарсы іс-
әрекеттер қолданып, халықты берік, шынайы Ислам наным-сенімдері аясында
ұстауға тырысты. Мехмет Алтай Көймен Низам әл-Мүліктің дәрежесін мына
сөздермен жеткізген: Низам әл-Мүлік тек Селжұқ дәуірінде, түрік тарихында
ғана емес әлем тарихында да танымал болған. Ең бастысы оның жоғары
дәрежеде қабілетті екендігін көріп баласы Алып-Арсланға ұсыныс жасаған
Чағры бейдің ақылын тыңдаған Алып-Арслан патша оны өзіне уәзір етіп
тағайындаған. Оған мемлекетті қалағаны бойынша басқаруға Мәлікшах мүмкіндік
берген. Осындай ұлы адам болғанына қарамастан Низам әл-Мүліктің тағы да
жолы болмағандығын айтқымыз келеді. Фараби, Бируни тіпті Анадолыда өскен
Мевлана сияқты ұлы адамдарды иемденген ирандықтар, түрік мемлекетіне қызмет
еткен атақты адамдың есімін ұмыта бастаған тәрізді. Түріктер Низам әл-
Мүлікті өз ұлтын сүйетіні сияқты әрекет жасағаны үшін қадірлемейміз.
Сиясет-наме атты құнды шығармасының барлық тілге аударма жасалса да
түрік тілінде дұрыс аудармасының болмауы осы себептен. Сол кезеңде өмір
сүрген Низам әл-Мүліктен және оның шығармасынан сабақ алатын жерлері бар.
Біз ирандықтардың қателігін қайталамауымыз керек. Өйткені Низам әл-Мүліктің
ирандықтарға қолдау көрсетіп, басқарма істерінде қызмет атқаруларына себеп
болған. Низам әл-Мүліктен бастап барлық ирандықтар Түрік-Селжұқ
мемлекетінің дамуына және нығайюына қызмет еткен. Осы қызметтер Түрік
тарихы үшін ұялайтындай емес еді. Осыдан Ирандың ұлы мемлекет адамын
ұнатпауы және мән бермеуінің себептерін түсіну қиын емес. Бірақ жағдай дәл
керсінше еді. Арада болған салқындықты, тарихи және ғылыми
әділетсіздіктерді түзетуіміз қажет.
Низам әл-Мүлік ислам білімі тарихындада ерекше орынға ие. Ислам
дініне сенімді күшейту мақсатында медреселер салдырытқан.
Саясаттану шығармасы Ислам мәдениеті, түрлі ислам мемлекеттері,
олардың ерекшеліктері және Ұлы Селжұқ мемлекетінің құрылуы туралы
мағлұматтар беретін дерек көзі болып саналады. Саясаттану шығармасында
Түрік – ислам мемлекеттерін басқару, саяси, қаржы, әскери, мәдени жақтарын
талқыланған. Саясаттану шығармасының мәтіні Станбулда Сулеймания
кітапханасында сақталған. Саясаттану шығармасы бірнеше тілдерге аударылған.
Бұл шығарма қазіргі күнде де ел билеу істерінде қолданылады.
Диссертация жұмысының тарихнамасы мен зерттелу деңгейі:
Зерттеу жұмысымда Низам әл-Мүліктің өмірі мен шығармаларын зерттеген
ғалымдардың еңбектерінен пайдаландым. Сиясетнаме шығармасы Селжұқтар
тарапынан қолдау тапқан және саясаттанушылар мен тарихшылардың назарын
өзіне аудартқандықтан қазірге дейін зерттеулер жүргізілуде. Низам әл-
Мүлік Селжұқ тарихында маңызды орын алған. Осындай ұлы тұлғамен бірге
падишах Алып-Арслан және Мәликшах мемлекетті шарықтау кезеңіне әкелген.
Низам әл-Мүлік кезеңін зерттеу жүргізген кезде Селжұқ мемлекеті дәуіріндегі
жазушыларының да зерттеулері пайдаланылған. Кадир Жанатан [3], Осман Туран
[38], Мехмет Алтай Көймен [23], Ибраһим Кафесоғлу [40], Ибнүл Джевиз, Суат
Каймак [35 ] және Аһмет Оджак [39] сиякты атақты тарихшылардың еңбектерінде
Низам әл-Мүліктің шығармасы дәурінде алдыңғы қатарда болғандығын айтқан.
Магистерлік диссертациямызда негізінен Нуреттин Байбуртұлының [24]
түрік тіліне аударған Низами Мүліктің Сиясетнаме еңбегіндегі құнды
деректерін пайдаландық.
М. Алтай Көйменнің Büyük Selçuklu Veziri Nizâmülmülk ve Târihî Rolü
атты еңбегінде Низам әл-Мүліктің осы жүргізген пропагандалық насихаттарының
себептері Селжұқ мемлекетіндегі істердің барлығын бір өзі ғана жасағандығын
көрсеткісі келгендігі туралы жазады. Автор Алып-Арслан дәурінде бірнеше
қалаларда құрылған медреселер қазіргі күніміздегі университеттермен тең
келетіндігін, әділетсіз тұрғыда Низам әл-Мүліктің пікірлерін қолдап отырған
және есімі есте қалатындай жағдайға жеткізгендігін де атап өткен. Әсіресе,
соңғы кезеңдердегі зерттеулерге қарағанда құрылған медреселер Түрік
мемлекеттілігі түсінігіне сәйкес Алып-Арслан заманында оның әмірімен және
мемлекет қаражатымен шәкіртақы және жатақханалары бар жоғарғы оқу орындары
құрылған. Уәзірдің негізгі ролі Алып-Арсланның әмірін табысты орындап
отыруы. Медреселердің XI ғасырдың екінші жартысынан бастап, XX ғасырға
дейін Ислам мәдениетіне үлесін қосқан оқу орындарының жалғыз Низам әл-
Мүліктің құрметіне ие болуы орынсыз- деп Алтай Көймен есептейді [23].
М.Алтай Көймен Молла Челеби нұсқасынан пайдалана отырып Сиясет-намені
қайтадан жариялаған. Шығармаға ең бірінші көңіл бөліп, қызығушылық
танытқан В.Бартольд болған. Зерттеулерге Фуад Көпрүлі, А.К. Ламмбтон,
Р.Фие т.б. ғалымдар да көңіл бөліп назарын аударған. Зерттеу жұмысымда
Низам әл-Мулктің өмірі мен шығармаларын зерттеген ғалымдардың еңбектерінен
пайдаландым. Саясаттану шығармасы Мехмет Али Айни (1933-1936 жж.), Гериф
Чавдароғлу (1954ж.), Нуреддин Байбұртоғлу (1981ж.) сияқты ғалымдардың
бастауымен басқа тілдерге аударылған [22].
Проф.доц. Мехмет Алтай Көймен Selçuklu Devri Türk Tarihi және
Selçuklu Imparatorluğu: Alparslan ve Zamanı атты еңбектерінде Алып-
Арслан дәурінде ондаған қалалардағы медреселерге (университеттерге) Низам
әл-Мүліктің аты берілгенге қарсы болмағандығын ерекше атап өткен. М.Алтай
Көйменнің пікірінше: Ислам мәдениетіне қарай жол көрсеткен медреселерді
құру құрметін Низам әл-Мүлікке тапсыру орынсыз-екендігін айтқан. Көймен
осы жайлы сөз ете отырып Низам әл-Мүліктің тағы басқа да теріс жақтары
және қылмыс істерінің болғандығы туралы сөз етеді. Ирандықтарды мемлекетке
серіктес еткен түріктер болғандығы және ирандықтардың Низам әл-Мүліктің
атағымен азаматтық кадрларына ықпал етуде жан салмаған [15].
Жавад Сыддықтың Nizâmiye Medreseleri ve Eğitim Felsefesi Açısından
Değerlendirmesi (Низамие медреселері, білім жүйесі және философиялық
көзқарастары) атты доктерлік диссертациясын атап өткен жөн. Диссертацияда
Низамие медреселері туралы құнды мәліметтер және медреселердегі білім беру
жүйесіндегі өзгерістер туралы жазылған [43].
Огуз Туғрал Kutadgu Bilig ve Siyasetnâme’de Devlet Anlayısı атты
магистерлік диссертациясында Құтты білік пен Сиясетнаме еңбектеріндегі
мемлекетке қатысты жазылған авторлардың пікірлерінің ұқсастықтары мен
қарама-қайшылықтарын көрсетеді[46].
Сиясет-наме алғаш рет 1891 жылы Францияда жарияланған. Чарлес
Счефер француз тіліне аударма жасаған. Екінші нұсқасын Иранда Сейд
Абдурахим Һалһали тарапынан жарық көрген. Париж мәтінімен иран басылымы
арасында үлкен айырмашылық бар. Үшіншісі Станбулда Молла Челеби
кітапханасында табылған, нұсқаның тек Станбул жазбалары арасынан емес
Тархан және Париж нұсқалармен салыстырғанымызда түсініктісі, Еуропа және
Иран жазбалары арасындағы ең дұрысы. Қазіргі кезеңдегі табылмаған негізгі
мәтінге жақын болғандығын зерттеулер қортындысында анықталған.
М. Шериф Чавдароғлуның түрікше аудармасы жарияланғанан кейін И.
Кафесоғлу Büyük Selçuklu Veziri Nizâmü’l-Mülk’ün Eseri Siyâsetnâme ve
Türkçe Tercümesi атты мақаласында Сиясет-наменің мазмұны және түрікше
аудармасы туралы қара сөзбен жазылған көркем шығарманың толық емес және
мәтіндерінің кем болғандығын айтқан. Толық нұсқасын Станбул Молла Челеби
кітапханасында екендігін және қайтадан жаңа қара сөзбен жазылған көркем
шығарманың шығарылуы керектігін айтқан[20]. Алайда И. Кафесоғлу бұрынрақ
1953 жылы жазған Sultan Melikşah Devri Büyük Selçuklu İmparatorluğu атты
еңбегінде сұлтанның Низам әл-Мүлікке әке деп айтқандығына ерекше мән
берген. Низам әл-Мүлік қауіпті жағдайлардың алдын алу мақсатында патшамен
кеңескен, Мәликшах өзінің істерін уәзіріне сеніп тапсырғандығын айтқан.
Сұлтанның уәзіріне сенуі бір жағынан мемлекет ішіндегі қиын жағдайды
көрсетсе. Сұлтанның ең қиын сәттерінде үміті тек қана уәзірі болғандығын,
сұлтанның Низам әл-Мүлікке сийлықтар, ақша және жер беріп отырғандығы
туралы жазған [9]. Кафесоғлуның пікірінше медресе деп аталатын оқу орындары
бұдан бұрын болған. Бірақта жекеменшік болған. Низам әл-Мүлік осы оқу
орындарын мемлекет қолдауымен бақылауында ресми, жүйелі оқу орындары
ретінде діни тәрбие мен білім беру жүйесінде үлкен өзерістер жасап,
медреселердің білім беру әдісі және оқу жоспарларының негізгі қағидалары
ХХ ғасырға дейін жалғасқан.
Ғылыми жұмысымызды жазу барысында мерзімді басылымдарда жарияланған
Суат Каймактың Selçuklular ’da Bir Eğitim Kurumu: Nizamiye Medreseleri
Tarih ve Medeniyet [35], Ожак Ахметтің Nizamiye Medreseleri ve Büyük
Selçuklularda Eğitim [39], Жанатан Кадирдің[3] Geleneksel Siyaset Ve
Devlet Felsefesinin Bir Yorumu Olarak “Siyasetname” -Büyük Devlet Adamı
Nizamülmülk’ün Devlet Ve Siyaset Anlayışı Üzerine және Мустафа Шахинның
Büyük Selçuklu Devleti Vezîri Nizâmü’l-Mülk’ün Siyasal, Sosyal, Dinî Ve
Kültürel Hayattaki Rolü (1018-1092)[5] атты мақалаларындағы жаңаша
көзқарастары мен деректері пайдаланылды.
Диссертация жұмысының мақсаты мен міндеті: Магистрлік диссертация
жұмысының мақсаты Селжұқ мемлекетінің ұлы уәзірі Низам әл-Мүліктің
өмірбаяны, ел басқару, мемлекет негізінің қалануына қосқан үлесі, алғашқы
жоғары білім беретін медреселердің ашылуына ықпал жасағандығы, мемлекетті
басқару ісіне байланысты жазған Сиясет-наме шығармасын жан-жақты зерттеу
болып табылады. Низам әл-Мүлік еңбегінің тарихи дерек ретіндегі маңызын
көрсетіп, ғылыми айналымға енгізу. Осыған байланысты диссертация алдына
мынандай міндеттер қойылды:
-Низам әл-Мүліктің өмірбаяны тұралы деректер мен зерттеулерге шолу
жасау.
-Сұлтан Алып-Арслан және сұлтан Мәлікшах кезіндегі Низам әл-Мүліктің
қызметін айқындау;
-Низам әл-Мүліктің Сиясет-намені жазуындағы көздеген мақсатын
көрсету;
-Низамие медреселерінің маңыздылығына сараптама жасау.
Диссертация жұмысының нысаны, деректік негізі: Зерттеу нысаны
түркілердің ұлы ойшылы - Низам әл-Мүлік. Диссертациялық жұмысты жазу
барысында Туркияның Станбул қаласындағы Молла Челебі кітапханасы қорындағы
зерттеулер, ХҚТУ-і кітапханасы қорындағы еңбектер пайдаланылды.
Диссертацияны тақырыбын зерттеу барысында el-Muntazam fi Tarihi’l-Ümem’de
Selçuklular Abdurrahman İbnü’l-Cevzi (құрастырған Али Севим), İbn Kesîr,
el-Bidâye ve'n-Nihaye, Mir’atüz’z-Zaman fi Tarihi’l-Ayan'da Selçuklular
Sıbt İbnü’l-Cevzi (құрастырған Али Севим) атты құнды жинақтардағы Низам әл-
Мүлік тұралы мәліметтер пайдаланылды.
Түрік және ағылшын тіліндегі Türkiyat Mecmuası, Tarih Okulu
Dergisi, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, International
Journal of Social Science, History Studies International Journal Of
History басылымдардағы маңызды материалдар қазақ тіліне аударылап ғылыми
айналымға түсірілді.
Диссертация жұмысының хронологиялық шегі: хронологиялық шеңбері 1018-
1092 жылдар аралығын қамтийды.
Алынған нәтижелер, олардың жаңалығы: Селжұқ мемлекетінін гүлденген
кезеңінде билік еткен Тұғрыл бей, Алып- Арслан және Мәликшах сұлтандар
тұсында Бас уәзір қызметін атқарған Низам әл-Мүліктің Селжұқтардың мәдениет
саласына қосқан үлесі нақты деректер негізінде ғылыми тұрғыдан зерттелді.
Сиясет-наме еңбегіндегі тарауларында автордың көзқарастары, саяси
ұстанымдары және тарихи деректері талқыланды. Низам әл-Мүліктің жыл сайын
ғылым саласына және сопыларға 300000 динар көлемінде қаражат жұмсап
отырғаны дәлелденді. Низамие медреселерінің құрылу себептері айқындалды.
Низам әл-Муліктің уәзірлік кезінде азаматтық және әскері бюрократияның
басына өз туыстарын орналастырып, мемлекет ішінде өз билигін орнатуы
нәтіжесінде мемлекет ішіндегі ішкі таластарға себеп болғаны анықталды.
Жоғарыда айтылған нәтижелер бойынша диссертациялық жұмыстың жаңалығы:
-Мемлекетті басқару мен көрегендік саясат жүргізе алу қасиетімен
Селжұқ мемлекеті тарихында аса манызды орынға ие болған - Низам әл-Мүлік
әлеуметтік-экономикалық салада икта жүйесінің құрылуына, білім беру
саласында медреселердің қоғамдағы рөлінің жоғары сатыға көтерілүіне үлкен
үлес қосқаны арнайы зерттелді.
-Низамие медреселерінің құрылысы мектеп архитектурасының немесе
университет жатақханаларының алғашқы үлгісі болғандығы зерттелді;
- Оның Низамие медреселері Қарахандар, Ғазнеуилер және Саманилар
тарапынан үлгі тұтылғандығы дәлелденді;
-Қазіргі заманымызда жоғарғы оқу орындарындағы шәкіртақы, кредиттік
және жатақхана жүйесі Низамие медреселерінде кең қолданыста болғаны
салыстырмалы түрде зерттелді.
-Медреселерді бітіргендерге ижазетме (дилом алу) беру алғашқы болып
Низамие медреселерінде жүргізілгендігі арнайы зерттелді; білім беру
жүйесіндегі шәкірт дайындау және атақ беру жүйесі болғандығы дәлелденді;
- Түркі әлемінің ғылымымен білімінің дамуында аяқша манызға ие болған
Низамие медреселерінің қызметі жайлы қазақ тілінде алғаш рет толық
зерттелінуе.
-Тақырыпты кешенді зерттеу, ғылыми айналымдағы деректер жаңа көзқарас
тұрғысынан бағаланды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі: салыстырмалы, объективтік,
тарихилық, жүйелік және ғылыми таным принциптеріне негізделеді. Сондай-ақ,
біз қарастырып отырған тарихи кезеңді мүмкіндігінше объективті тұрғыдан
түсіндіруге бағытталды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: Магистрлік диссертация
тұжырымдамалары мен қорытындыларын Селжуқтар тарихы, Тарихи тұлғалар, Түркі
халықтарының тарихы, Орта ғасырдағы Азия және Африка елдерінің тарихы
пәндерінен оқу-әдістемелік құралдар жазу барысында пайдалануға болады.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс
мәтіні комьпютермен теріліп, 76 бетте жазылған, 1 кестеден құралған.
Әдебиеттер тізімі 47 атаудан тұрады, пайдаланылған мақалалар саны – 12.
АТАУЛАР, АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО - жоғарғы оқу орны
жж. - жылдар
т.б. - тағы басқа
б. - бет
T.T.K. - Türk Tarih Kurumu
D.İ.A. - Diyanet İşleri Ansiklopedisi
M.E.B. - Milli Eğitim Bakanlığı
T.M. - Türkiyat Mecmuası
T.İ.B. - Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
D.İ.B. - Diyanet İşleri Başkanlığı
Çvr - çeviren
S. - sayfa
1 НИЗАМ ӘЛ-МҮЛІКТІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ. ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕРЕКТЕРМЕН
ТАРИХНАМАСЫ
1Низам әл-Мүліктің өмір жолы және онын зерттеліну
Низам әл-Мүлік Ұлы Селжұқ империясының уәзірі, ортағасырлық ислам
әлемінің ең табысты мемлекет қайраткерлерінің бірі. Оның шын аты Қажы
Кывамуддин Әбу Әли Хасан бин Әлі болып табылады[1]. Низам әл-Мүлік
Хорасанның ең көне қонысы және мәдени ошағы Түс кентіне қарасты Нүкан
елдімекенінде 1018 жылдың сәуір айының 10-жұлдызында дүниеге келген[2].
Низам әл-Мүлік әкесінің басқарушылық қызметтер атқаруына байланысты екі
бауырымен бірге сол кезеңнің алғы шарттарымен өмір сүрді. Білімі мен
тәрбиесіне аса көңіл бөлінуі арқасында 11-12 жасында Құраны Кәрімді
жаттады. Кейіннен Шахит Фыкхыға қызығушылығы артып, жастайынан бұл ғылымның
теориясын жетік білгендер қатарынан табылды. Сондай-ақ елге танылып,
жазушылармен достық орнатты, әдебиет саласында елеулі еңбек етіп, әдемі
жазу және әдемі сөйлеуде көрнекті тұлғалар қатарынан табылды[2]. Оның
әдебиет саласында ірі тұлғалар қатарына енуі, алдағы уақыттарда басқару
лауазымына өткен кезеңдердерінде өз қызметін лайықты атқаруына септігін
тигізді.
Низам әл-Мүлік саяси өмірін Газнауи мемлекетінің Хорасан әміршісі Әбу
Фазыл Суринің тұсында бастады. 1040 жылы Данданакан соғысынан кейін
қызметін жалғастырды. Алып-Арслан тұсында Балх әміршісі оған уәлаят
шаруаларын атқаруды міндетін тапсырды. Селжұқтар сұлтаны Алып-Арсланның
тұсында жұлдызы жанған Низам әл-Мүлік сол уақытта уәзірлік қызметіне дейін
көтерілді. Алып-Арсланнан кейінгі Мәлікшах кезеңінде де уәзірлік лауазымын
сақтады, осылайша екі Селжұқ сұлтанына шамамен 30 жылға жуық уәзірлік
қызмет атқарды[3].
Аббаси халифасы кезеңінде Алып-Арслан және Мәлікшах бұл мемлекет
қайраткеріне түрлі атақ пен лақаптар берген: Ұлы уәзір, Ұлы ұстаз, Екі
әмірші тәжі. Бірақ оны көбінесе Низам әл-Мүлік (мүліктің, мемлекеттің
ережесі) лақабымен атаған[3]. Оның бұл атағы әрине мемлекет істеріндегі
реттеушілік және ұйымдастырушылық міндеттеріне негізделген. Тарихшылардың
пікірінше Ұлы Селжұқ мемлекетінің даңқты билеушілері Алып-Арслан мен
Мәлікшах оған көп борыштар. Сол кезеңде оның бойында мемлекеттің бүкіл күш
қайраты шоғырланған болатын. Мұны кейіннен атқарылған іс-шаралардан айқын
көруге болады.
Низам әл-Мүлік өте ауқатты, әскери, бюрократиялық және иманды бір
отбасын құра білді. Ұлдары ер жетіп әр қайсысы мемлекет деңгейінде маңызды
лауазымдар атқарды. Ұлдарының бірі - Мүейидүмүлк мемлекет деңгейінде
уәзірден кейінгі үшінші ең маңызды лауазымды иеленіп, бюрократияның шыңына
шықты. Бұл қызметінен соң Бағдатта Селжұқ мемлекетінің елшісі қызметін
атқарды. Тағы бір ұлы Мерв уәлаятын басқарды[4,51-б]. Оның осылайша үнемі
өз отбасына қолдау көрсетуі келешекте Сұлтан Мәлікшахпен араларында
шиеліністің туындауына әкеп соқтырды.
Низам әл-Мүлік шаңырағының ұйымшылдығы мен ауызбіршілігінің беріктігін
дәлелдейтін әңгімелердің бірін мысал ретінде келтірейік. Мәлікшахтың
сайқымазақ қызметшілері арасындағы бір ергежейлі Низам әл-Мүлікке
пародия жасайды. Сол кезде Низам әл-Мүлік қызметтен алынадымыс деген өсек
өршіп тұрған кез еді. Балх кентінде қызметте жүрген Жемалмүлік атты
ұлдарының бірі дереу Ысфаханға келеді. Сұлтан Мәлікшахтың құзырындағы
ергежейліні өлтіреді. Әкесінің орнына уәзір болып сайланатын адамды да
ұстап алып өлтіреді. Мәлікшах болса, өзін жоққа санаған бұл әрекетке
шыдауға мәжбүр болды[4,60-б]. Бірақ кейіннен Мәлікшах оны құлдарының біріне
у беру арқылы өлтіртеді. Ал, Низам әл-Мүлікке оның ұлына қастандық
жасамағандай, еш қатысы жоқ адамдай кейіп танытады.
Ұлы Селжұқ империясының ең гүлденген кезеңдері Тұғрұл Бей, Алып-Арслан
және Мәлікшахтардың тұсында ұлы уәзір қызметін атқарған Низам әл-Мүліктің
Селжұқ мәдениетіне қосқан үлесі мол. Саяси мансабымен қатар көптеген
қайырымдылық мекемелерін құрдыруы және дін адамдарына қолдау көрсетуі, оның
Селжұқ тарихында маңызды орын алуына себеп болды. Низам әл-Мүлік жабдықтау
жүйесінің енгізілуіне және медреселердің жүйелі әрі тәртіпті жұмыс
жасауларына көп үлес қосты.
Низам әл-Мүліктің уәзірлігі тұсында Селжұқ империясы өзінің шарықтау
шыңына жетті, күш-қуаты артып, жері көбейді. Яғни жер аумағы мен көлемі
кеңейді. Ол Селжұқ сұлтандарымен бірлесе отырып мемлекетті өте биік
дәрежеде басқарғандығын айта аламыз. Низам әл-Мүліктің ақылды, ұтымды және
парасатты басқаруының арқасында Мәлікшах тұсындағы билік Ұлы Селжұқ
империясының ең жарқын әрі ең даңқты дәуірі болып есептеледі. Низам әл-
Мүліктің Селжұқ мемлекеті және ислам әлемі үшін ұмытылмас еңбегінің маңызы
зор. Ол уәзірлік еткен 30 жыл ішінде Ұлы Селжұқ мемлекетіне бірқатар
жаңалықтар енгізген.
Низам әл-Мүліктің Селжұқ мемлекеті мен қоғамында алатын орны ерекше
және орасан зор. Оның отыз жылдық уәзірлік еткен басқару кезеңінде мемлекет
шекарасы едәуір үлкейіп, күш-қуаты арта түсті. Оның мемлекеттегі бұл
лауазымы мемлекет қайраткерлерін дайындау мектебі іспеттес болды. Көптеген
қызметкерлер оның жанында жүріп меңгерген білімдері мен тәжірибелерінің
арқасында биік лауазымды қызметтерге дейін көтерілді. Мәлікшах кезеңінде
атқарылған біршама игі бастамалар оның қолдауымен іске асты. Низам әл-Мүлік
барлық әкімшілік ұйымдастырулардың жетекшісі болды.
Ол уәзірліктің де патша билігі секілді әкеден балаға өткенін
қалады[5]. Оның бұл пікірі мемлекетке патша ретінде серіктес болу мүмкін
еместігі, бірақ оған ең жақын және мемлекеттің екінші адамы лауазымының өз
балалары тарапынан жалғасуын қалағандығынан туындауы мүмкін. Бірақ
ұмытпауымыз керек, Низам әл-Мүлік уәзірлік жылдарында өз ұлдарын, күйеу
балдарын және жақын туыстарын жұмысқа алып сынға іліккен болатын. Оның
осындай іс-әрекеттері өз билігін жалғастыру және кейінгі ұрпақтарға жеткізу
ойынан туындауы әбден мүмкін.
Мемлекетке екінші адам ретінде серіктес болу қалауының бір мысалы оның
Алып-Арслан және Мәлікшахпен болған қарым-қатынастарындағы батыл және кейде
патшаға қарсы жасалынбауы тиіс менмендік іс-әрекеттерінен байқалады[6].
Низам әл-Мүлік, Сұлтан Мәлікшах және Селжұқ мемлекеті ұғымдары Ислам
әлемінде бір-бірімен тығыз байланысты. Ұлы Селжұқ империясы мен Ислам
әлемінде жас сұлтан мен кәрі уәзір арасындағы үйлесімділік арқасында, билік
пен ұлылық өз шарықтау шегіне жетті. Және де кейіннен Селжұқтардың
құлдырауының басты себебі де осы ұйымшылдықтың жойылуынан болды.
Ол Селжұқ мемлекетінде жетекшілік және саяси тұрғыдан үлкен абыройға
ие болды. Бұл сұлтандармен ара қатынасында да айқын көрінді. Оның уәзірлігі
барысында Селжұқ мемлекеті саяси, басқарушылық, ғылыми және мәдени тұрғыдан
шарықтау шегіне жетті. Оның уәзірлігі тұсында мемлекетте тәртіп орнап,
сауда жолдары жандана түсті. Ол жәбірленгендердің шағымдарын тыңдай отырып,
сот төрелігіне тапсырды. Низам әл-Мүлік Селжұқтар мемлекетінде әскери,
саяси және басқарушылық салаларда көптеген жаңалықтар енгізді. Оның
мемлекет құрылымдарында енгізген өзгерістері біраз мұсылман мемлекеттеріне
үлгі болды. Низам әл-Мүлік әскерге көп мән беру арқылы, Ұлы Селжұқ ордасын
орта ғасырдың ең мықты ордасына айналдырған. Самани және Газнауи
мемлекеттік ұйымдары негізінде Ұлы Селжұқтардың орталығын және сарайдың
құрылуын қолдап, ислам салт-дәстүрлеін қорғайтын сот орындарын құрған.
Алған білімдерінің нәтижесінде Низам әл-Мүлік Ислам дінінде де үлкен
қызметтер атқарды. Сол кезеңде Селжұқ империясының саяси өмірінде, діни
іріткілер туғызған Мысыр Фатимилеріне және мемлекеттегі Батини
анархистерінің іс-әрекеттеріне қарсы тұрып, халықты берік және шынайы Ислам
наным-сенімдері аясында ұстауға тырысты.
Ол теңдесіз басқару данышпандығымен даму тек сенім, білім және
аһлақпен іске асатындығын аңғарып, тыныштық пен тұрақтылықты қамтамасыз ету
үшін қажетті кадрды және басқа да рухани күштерді болдыратын білімге
басты назар аударды[7].
Осы мақсатта, Бағдаттан бастап, Нишабур, Балх және Мерв секілді
көптеген қалаларда өзінің атымен аталатын, атақты Низамие медреселерін
аштыртты, тұрғызды. Ұлы Селжұқ мемлекетінің ең керемет гүлденген кезеңінде
қызмет атқарған Низам әл-Мүліктің ислами сауат ашу мәселесінде алатын орны
ерекше. Бағдаттан бастап (4591067) түрлі қалаларда құрылып өзінің есімімен
аталған Низамие медреселерін алғаш ресми білім ошақтары етіп, ілімнің
дамуы үшін ұмтылып, медреселерге кітаптар сыйға тартып, жер телімдерін
бөлген.
Низам әл-Мүлік сарай, уәлаяттар және мемлекеттік мекемелерге маңызды
жаңалықтар енгізіп, ислами қағидаларды ұстанатын сот орындарын құрды. Оның
ең ірі қызметтерінің бірі әскери жабдықтау жүйесін енгізгені болып
есептеледі[2]. Бұл жүйе мемлекет басқаруында бұрыннан қолданыста
болғанымен, Низам әл-Мүлік оны тұлғаның жеке қалауы емес, белгілі
ережелерге сай етіп орталықтандырып, халықты әділетсіз қанаудан қорғауға
ден қойды. Оның енгізген осы икта жүйесінің арқасында Селжұқ мемлекеті
айлық төлеместен-ақ үлкен бір орданы асырап, үлкен түрікмен халқын жермен
қамтамасыз етіп, өнімді арттырып, әсіресе халық пен үкімет арасында жаңа
әскери жүйе орнатылып, басқару кадрлары дайындалды.
Ол сарайды, орталықтандырылған үкімет ұйымын, ислам қағидаларына
негізделген сот орындарын, жер жүйесін жаңадан реттестірді. Орнатқан жаңа
жүйелеріндегі кейбір өзгерістері барлық Түркі Ислам мемлекеттеріне үлгі
ретінде алынып өз жалғасын тапты. Ол өзі құрған басқару комитеті
мемлекеттің берік іргетасын қалады. Мемлекетті ұйымдастыру Ғазнауилер мен
Саманилердің жүйесіне негізделді. Мұсылмандықтың жаңаруы және конфессия
аралық қақтығыстарды алдын алу саясатын ұстанды[8].
Кейбір тарихшылар, Низам әл-Мүліктің Шафи мәзхәбін басқа Ислам
ағымдарына қарағанда жақын көргендіктен ағымдар арасында текетірестер
туындап, соның салдарынан Селжұқ мемлекеті әлсірейді деген ұстанымда болды.
Бұл орайда тарихшы Ибрахим Кафесоглы мұсылмандар арасында қақтығыстардың
туындауын Селжұқ мемлекетінің құлдырау себептеріне жатқызбайды. Басқаша
айтқанда, ағымдық қақтығыстардың бұған еш қатысы жоқ деп есептейді[9,226-
б].
Керісінше Низам әл-Мүлікті әділетті, басқарушылық қабілеті мол,
жомарт, дана және керемет аһлақ иесі деген көзқарасты ұстанып, халықтың
құқықтарына аса мән берген, адамдардың залымдыққа және әділетсіздікке
ұшырауына жол бермеуге тырысқан тұлға деп таниды. Ол шағымданушыларға
мемлекет есігінің үнемі ашық болуын қалаған. Ғалым мен сопыларға құрмет
көрсетіп, оларды аса қадірлеп сұхбат мәжілістеріне қатысуды ұнатқан.
Салафи Кундуриның жікшілдік қақтығыстарын болдырмау мақсатында Ешарилерді
және Шафиилерді қудалау саясатын жойып, осы қуғын саясаттың салдарынан
мемлекеттерін тәрк еткен Әбу Қасым әл-Кушейри және Әбуль Меали Имамул
Хареймин әл-Жувейни секілді ғалымдардың өз мемлекеттеріне оралуларына
қолдау көрсеткен.
Низам әл-Мүлік Ислам әлемінің алғашқы жүйелі білім ошақтары болып
табылатын медреселер салдырған. Оның білім мен тәрбиеге көп мән беруінің
нәтижесінде мемлекетте таңдаулы ұрпақ өсіруге назар аударылды. Бұл
медреселер тек сол дәуірде емес, кейінгі кезеңдерге де үлгі бола білді.
Сонымен Ислам әлемінде ақысыз жатып оқитын медреселер пайда болды және
кейінгі кезеңдерге үлгі тұтылды[5].
Міне осындай игі бастамаларды ескерместен, арам пиғылды Хасан Шаббах
барлығын астан кестең етеді. Низам әл-Мүлік Хасан Шаббах туралы былай
деген: Әрбір дәуірдің өз бүлікшілері болады. Бірақ ешқайсысы Батинилердің
дәл маған жасағандарындай масқара болған емес. Олардың негізгі мақсаты
Ислам дінін және мемлекетін жою. Мұндай жанкештілер мұсылмандар арасында да
жүр. Мен өлген соң, барлық діндәр адамдарды құдыққа тастап, дауылпаз үнімен
сырларын паш еткен кезде менің осы сөздерімнің мағынасы түсінікті
болады[2].
Шын мәнінде Хасан Шаббахтың бір жендетінің қолынан ажал құшқан соң
барлық айтқандары келді. Низам әл-Мүлік мемлекеттің негізін қалануына өз
үлесін қосып қана қоймай, тағы басқа да істер атқарған. Солардың біріншісі,
ислам әлімінде алғаш рет жоғары білім беретін медреселер құрдырған. Бұл
медреселердің ішіндегі ең маңыздысы 1065-1067 жылдары Бағдатта құрылған
Низамие медресесі. Екіншісі, әскери икта жүйесінің енгізілуі Низам
әл-Мүлік тарапынан жүзеге асырылған. Үшінші, астрономия және күнтізбеге
өзгертулер енгізе отырып, Желали күнтізбе атты жаңа бір күнтізбе жасауға
септігін тигізді. Низам әл-Мүліктің ислам әлеміне қосқан үлесі жайлы былай
деп айта аламыз:
1. Оның құрған медреселері алғашқы батыс еуропа мемлекеттеріндегі ЖОО-
ның негізін құраған.
2. Бұл күндері студенттерге берілетін жатақ және шәкіртақының негізін
қалаушы.
3. Мемлекеттің жерге қатысты құқықтары бойынша икта жүйесін ойлап
табушы.
4. Түркі мемлекеттерінде алғаш болып кіріс-шығыс есептерін дайындаған
кісі болған.
5. Әлемде алғаш барлау ұйымының құрушысы болған.
Низам әл-Мүлік түркі тарихында Селжұқ мемлекетінің ғана емес, әлем
тарихының ұлы тұлғаларының бірі болып есептеледі. Әлемдік деңгейде осыншама
қадірі бола тұрып Низам әл-Мүлік ирандықтар және өз жерлестері тарапынан
қажетті сый-құрмет көре алмады. Ирандықтар Низам әл-Мүлікті біздерге яғни
түріктерге қызмет етуіне байланысты құрметтемеулеріне болады. Бирақ бізде
де ол кісіні түркі мемлекетінде тұрып Иранға отансүйгіштік танытқандығы
үшін сыйламауымыз мүмкін. Дегенмен, қалай болғанда да үлкен қоғам
қайраткеріне жасаған немқұрайлықта ирандықтармен теңесе алмаймыз. Себебі
ол өзі бас болып бүкіл Ирандықтармен Селжұқ мемлекетінің дамуы, гүлденуі
үшін қызмет еткен.
Ұлы уәзір Низам әл-Мүліктің қысқа мерзім ішінде осыншама көтерілуі
оның атқарған игі бастамалары айналасында дұшпандардың пайда болуына себеп
болған. Атқарған істерімен Мәлікшахтың алдында мерейін түсірді және де
мемлекеттік лауазымын пайдаланып айналасына өз тараптарларын жинауы,
сұлтанға қарсы деп есептеліп Мәлікшахпен қарым-қатынасы үзілді. Низам
әл-Мүліктің өлтірілуіне қатысты бірнеше пікір бар.Солардың бірінде былайша
баяндалады, бір күні Сұлтан Мәлікшах Бағдатқа баруды ұйғарады. Бұл сапарға
ол қасына Низам әл-Мүлікті, жұбайы Теркен Хатун және ұлы Тәжімүлкті де
алады. Жолда тоқтап үзіліс жасап тамақтанған соң лашығына кетіп бара жатқан
жерінде Батинилерден бірі Абу Тахир атты жендет Низам әл-Мүліктің қолына
парақ ұстатады. Уәзір өзіне ұсынылған өтінішті оқып жатқанда Батини ақырын
пышағын шығарып, сол жерде оны өлтіреді. Қашып бара жатып аяғы шатырға
ілініп жерге құлап ұсталған жендет те сол жерде өлтіріледі. Ұлы уәзір
1092 жылдың 14-қазанында 74 жасында өледі[10].
Низам әл-Мүліктің кім тарапынан өлтірілгені туралы мәлімет құпия
сақталынды. Низам әл-Мүліктің өліміне уәзір Тәжүл-Мүліктің қатысы бар деген
пікір туындаған. Оның өлтірілуіне бірнеше себеп бар еді. Олар төмендегідей:
1. Оның қысқа уақыт ішінде маңызды мемлекеттік лауазымдарға көтерілуі.
2. Кейде патшаға қарсы сөйлеуі.
3. Өз жақындарын мемлекеттің жоғары лауазымдарына әкелуінен туындаған
толқулар.
4. Теркен Хатунның мемлекет істеріне шамадан тыс араласуы және осыған
орай екеуінің арасындағы кикілжіңнің пайда болуы.
Бұл қылмыстың негізінде Теркен Хатунның және уәзір Тәжімүлктің қатысы
бар деген пікір де бар. Тіпті Мәлікшахтың да хабары бар болғандығы, оның
сыр бермегендігі айтылады[4]. Құдірет шыңына көтерілген Селжұқ мемлекетінің
патшасы мен уәзірі арасындағы үйлесімділік дұшпандардың арам пиғылдағы
ойындарымен үзілді. Оның осындай өлімі Селжұқ мемлекетін және Ислам әлемін
дүр сілкіндірді. Мемлекеттік жанжал туғызды. Таққа талас басталып, күш-
қуатынан айрылған мемлекеттің құлдырауына әкеп соқтырды.
Низам әл-Мүлік сұлтан Алып-Арсланмен оның ұлы Мәлікшахқа 30 жыл
уәзірлік етті. Оның екі ұлы бар еді, әр ұлына бір-бір уәләят пен жоғары
лауазым берген еді. Низам әл-Мүлік тек жеке беделін ғана емес, отбасының да
беделін арттырған еді. Бағдат халқы Низам әл-Мүліктің өлімін естігенде
қатты қайғырды. Ақындар Низам әл-Мүлікке арнап өлеңдер жазды. Солардың
бірі ақын Мұкатилбин Ати былай дейді:
Уәзір Низам әл-Мүлік жалғыз бір інжу- маржан еді,
Алла оның жүрегін ар-намыспен толтырған.
Өмірден өтті. Баға жетпес еді. Заман оны бағалай алмады,
Алла ол маржанын өзіне қайтарып алды[11,281-б].
Ақынның бұл ойынан Низам әл-Мүліктің өз заманының алып тұлғасы
екендігін ұғынуға болады. Артынан өшпес із қалдырған ұлы ұстаздың атқарған
қызметі мен ұлағатты еңбегі ұрпақтарына үлгі екендігі анық.
Низам әл-Мүліктің жазған Сиясет-наме, әсіресе Селжұқтар туралы және
саясатнамаларға зерттеу жүргізүшілердің назарын аударған және қазірге дейін
зерттеу жүргізілуде. Магистрлік диссертация тақырыбымның зерттеу жұмысында
пайдаланылған ғылыми еңбектердің негізгі көзі М. Мүдерриси Чиһардихи және
М.Алтай Көйменнің жазған шығармаларынан пайдаланғандығы, мәтінін алғашқы
аудармадан пайдаланған Нуреттин Байбуртлугилдің дайындаған Сиясет-наме
атты шығарма болғандығын айта аламыз.
Кейбір шығармалар Низам әл-Мүлікті мақтаса, кейбір шығармаларда асыра
сілтеп мақтағандығын айтуға болады. Мысал келтіретін болсақ, Проф.
Доктор. Меһмет Алтай Көймен Меликшаһпен ағасы Кавурд арасындағы болған
жанжалдан соң Мәликшахты үлкен қауіптен құтқарған Низам әл-
Мүлікке ата- бей атағын бергендігін, қайырымдылық іс-шараларды жүргізуге
Низам әл-Мүлікті лайық көргендігін, бірақ Низам әл-Мүлік пропагандалық
насихаттарымен Ұлы Селжұқ мемлекетіндегі барлық істерді өзі атқарғандай
пікір тудыруға тырысқандығын жазады.
Осындай істердің бірі ретінде медреселерді мысал келтіре отырып, Алып-
Арслан ондаған қалаларда ашылған университтеттердің, әділетсіз тұрғыда
Низамие медреселері атымен аталуына қарсылық білдірмеген. Жасалған
зерттеулерді қортындылай келе, медреселер Алып-Арсланның әмірімен және
мемлекет қаражатына құрылған жоғарғы оқу орындары мен білім беру
мекемелерін Низам әл-Мүлік өз пайдасына орындап отырған. Меһмет Алтай
Көйменнің пікірінше Ислам мәдениетіне жол көрсеткен медреселердің бой
көтеруіндегі үлкен құрметтің Низам әл-Мүлікке берілуі орынсыз екендігін
айтқан. Көймен осы жайлы сөз ете отырып Низам әл-Мүліктің тағы басқа да
жаман жақтары және қылмыс істерінің болғандығы туралы айтқан. Ирандықтарды
мемлекетке серіктес еткен түріктер болғандығы және ирандықтар Низам әл-
Мүліктің атағымен азаматтық кадрларға ықпал етіп отырған.
Мәликшахпен уәзірі Низам әл-Мүліктің арасы жақсы еді. Ибраһим
Кафесоғлу осы тақырыпта сұлтанның Низам әл-Мүлікті әке деп атап өзінің
құрметін білдіргенін атап көрсеткен. Низам әл-Мүліктен қай жақтан қауіп
төніп тұрғанын және оның алдын алу жолдары жөнінде кеңесіп отырған,
Мәликшах өзінің істерін уәзіріне ойланбай тапсырып отырған. Бұл сұлтанның
уәзіріне қаншалықты сенгендігін және мемлекет ішіндегі қиын жағдайда сенім
артқандығын көрсетеді. Сұлтанның осындай қиын жағдайда бар үміті уәзірі
болған. Оған көмегінің қарымтасы ретінде сийлықтар, ақша, жер беріп
отырған.
Кейбір зерттеушілер, Сиясет-наменің екі нұсқасының арасындағы
айырмашылықтары жайлы айтқан. Сиясет-наме алғашқы рет 1891жылы Парижде
жарық көрген. Чарлес Счефер шығарманың француз тіліндегі аудармасын
жасаған. Екінші нұсқасы Иранда Сейид Абдураһим Һалһали тарапынан жарық
көрген. Париж иран мәтіні арасында үлкен айырмашылық болған. Баспадан
шыққан үшінші нұсқаның басқа нұсқаларда жоқ мәтіндері және дұрыс әрі толық
мәтін екендігі айтылады. Истанбулда Молла Челеби кітапханасында табылған
нұсқаның тек Станбул жазбалары арасында емес, Тархан және Париж нұсқаларын
салыстыра отырып, Еуропа және Иран нұсқалар арасындағы ең дұрысы және
казірге дейін қолымызда жоқ негізгі түп нұсқасына жақын екендігін зерттеу
кезінде анықталды.
Низам әл-Мүлік Селжұқтар тарихында ерекше орын алды. Осы ұлы тұлғамен
бірге сол ғасырдың ұлы падишахтарын Алып-Арслан және Мәликшах мемлекеттін
шарықтау шегіне әкелген еді. Низам әл-Мүліктің өмір сүрген кезеңіне зерттеу
жүргізген кезімізде сонымен бірге Селжұқ мемлекетіндегі жазушыларды да
қарастырғанымыз жөн болар еді. Селжұқ мемлекеті және осы тұлғаны зерттеу
кезінде екеуінің бір-бірімен тығыз байланысты екенін көруімізге болады.
Осыған байланысты Кадир Джанатан, Осман Туран, Мехмет Алтай Көймен, Ибраһим
Кафесоғлу, Ибнул Джевзи, Суат Каймак және Ахмет Ожак сияқты атақты
тарихшылардың еңбектерінде Низам әл-Мүліктің өз дәуірінде алдыңғы қатарда
болғандығын айтуға болады.
Кадир Джанатан Дәстүрлі саясат және мемлекет философиясы туралы
пікірлерін баяндаған Сиясет-наме шығармасында ұлы мемлекет қайраткері
Низам әл-Мүліктің мемлекет және саясат туралы түсінігі атты мақаласында
мемлекет және саясаттағы пікірлері туралы жазған. Ол мемлекет жайлы
пікірлерін зерттеп және падишахтың ерекшеліктері туралы жазған. Низам әл-
Мүліктің падишах үшін құрылған шарап мәжлісінде өз пікірлерін айтқан.
Атақты тарихшы Осман Туран Селжұқ тарихи және Түрік Ислам мәдениеті
атты шығармасында Низам әл-Мүліктің түрік ислам мәдениеті тақырыптарына мән
берген. Осыған байланысты Селжұқ мемлекетінің ұлы мемлекет болғандығын
және Низам әл-Мүлікке борыштар екенін айтқан.
Тағы бір атақты Селжұқ тарихшысы Ибрахим Кафесоғлу Сұлтан Мәликшах
дәуірі Ұлы Селжұқ империясы атты шығармасында Низам әл-Мүлікпен
Мәликшах арасында салқындық болғанын жазған. Осыған байланысты екеуінің
арасындағы пікірталаста Низам әл-Мүліктің сұлтан Мәликшахқа қарсы пікір
сөздерінің шындыққа жанаспайтындығын әрі асыра сілтеп айтқандығын атап
өтеді.
Низам әл-Мүлік және Селжұқ тарихи шығармаларының ішінде Мехмет Алтай
Көйменнің жазған еңбектері ерекше орын алған. Мехмет Алтай Көймен жазған
зерттеулерінде Низам әл-Мүліктің Ұлы Селжұқ тарихындағы алатын орнын
зерттеген.
Мехмет Алтай Көйменнің пікірінше Низам әл-Мүлік Селжұқ дәуірінде
маңызды орын алған. Иран тегінен шықса да Түрік мемлекеті болған Ұлы Селжұқ
империясында аты әйгілі болған Алып-Арслан және Мәликшах дәурінде отыз екі
жылға жуық бас уәзір, яғни қазіргі замандағы премьер-министр болып қызмет
атқарғандығын айтқан.
Мехмет Алтай Көймен Низам әл-Мүліктің дәрежесін мына сөздермен
жеткізген: Низам әл-Мүліктің тек Селжұқ дәуіріндегі түрік тарихының емес
әлем тарихында да танымал болған. Ең бастысы оның жоғары деңгейде
қабілетті екендігін көріп баласы Алып-Арсланға ұсыныс жасаған Чағры бейдің
қызметтерін бағалап өзіне уәзір етіп таңдаған Алып-Арслан патша мемлекетті
қалағаны бойынша басқаруға Мәликшахқа мүмкіндік берген. Осындай ұлы адам
болғанына қарамастан Низам әл-Мүліктің тағы да жолы болмағандығын айтқымыз
келеді. Фараби, Бируни тіпті Анадолыда өскен Мевлана сиякты ұлы адамдарды
иемденген ирандықтар, түрік мемлекетіне қызмет еткен атақты адамдың есімін
ұмыта бастаған тәрізді. Түріктер Низам әл-Мүлікті өз ұлтын сүйетін
әрекеттері үшін қадірлемейміз. Сиясет-наме атты құнды шығармасының
барлық тілдерге аудармасы жасалса да түрік тілінде дұрыс аудармасының
болмауы осы себептен. Сол кезеңде өмір сүрген Низам әл-Мүліктен және оның
шығармасынан сабақ алатын жерлері бар. Өйткені Низам әл-Мүліктің Иранға
деген қызметі, ирандықтардың басқарма істерінде қызмет атқаруларымен себеп
болған. Низам әл-Мүліктен бастап барлық Иран, Түрік Селжұқ мемлекетінің
дамуына және нығайуына қызмет еткен. Осы қызметтер Түрік тарихы үшін
ұялатындай емес еді. Осы себептен Ирандардың ұлы мемлекет адамын ұнатпауы
және мән бермеуінің себептерін түсіну қиын емес. Бірақ жағдай дәл керсінше
еді. Арада болған салқындықты тарихи және ғылыми әділетсіздіктерді
түзетуіміз қажет.
1.2 Сұлтан Алып-Арслан және Низам әл-Мүлік (1063-1073 жж.)
Низам әл-Мүліктің Ұлы Селжұқ мемлекетіндегі 30 жылдық уәзірлік дәуірі
алғаш Сұлтан Алып-Арсланның тұсында басталады. Оның 30 жылдық уәзірлігі
Алып-Арсланнан бастау алып кейіннен ұлы Мәлікшах кезінде де жалғасын тапты.
Низам әл-Мүліктің өмірі жайлы бірінші бөлімде баяндағанымыздай, уәзір Түс
қаласының бір шаруа қожалығы иесінің ұлы болған. Осыншама қайырымды адам
бола тұра мұсылман құқығы мен хадистеріне үңілген пақыр жан болды. Арадан
біршама уақыт өте Низам әл-Мүлік Балх әміршісі Әбу Әли Шаданға
қызметке орналасады. Оның атынан хат және жазбалар жазды. Әбу Әли жыл сайын
оған қысым көрсетіп ақшасын алып отырған.
Сол себептен Низам әл-Мүлік одан қашып Алып-Арсланның әкесі Чағры
бейге барып қызметке алуын сұрайды[12,157-б]. Бұл орайда Чағры бей оны
қолынан жетектеп ұлы Алып-Арсланға табыстап: Бұл Түстік Хасан, мұны ешбір
қарсылықсыз әкем деп қабылда дейді[12,158-б].
Осылайша 10 жыл уақытқа созылған Алып-Арсланның дәуірі басталған
болатын. Селжұқ билігі Алып-Арсланның қолына өтісімен Низам әл-Мүлікте
мемлекетті патшаның атынан басқара бастайды. Низам әл-Мүлік Алып-Арслан
кезеңіндегі Селжұқ мемлекеті басқармасында Мәлікшахтың уәзірлігін атқаруын
жалғастырады. Алып-Арслан Халебті қоршауға алған тұста (1070- 1071жж.)
қасынан табылды. Кейіннен ол Алып Арсланның ұлы Әбүл Фәтх Мәлікшахтың
уәзірі болады және 1086 жылы онымен Халебке келеді. Низам әл-Мүліктің
мемлекеттік қызметке келуі Селжұқ мемлекетіндегі уәзірлік мансабын
атқаруынан әлдеқайда бұрын басталған болатын. Жастайынан арап тілін
меңгеруі оның мемлекеттік қызметке келуіне септігін тигізген болатын.
Кейінірек біршама уақыттан соң мемлекет қызметкері ретінде салық жинай
бастайды. Газнедегі сопылардың, елдің аузында жүруі оның танымалдылығына
себеп болады. Уәзірліктен бұрын Тебріздік Балх әміршісі Әмір Яхурдың
хатшысы қызметін атқарады. Хорасан қамалдарын кезген Низам әл-Мүлік
әкесімен бірге біршама уақыт Хорасан әміршісі Әбүл Фазл Суриде қызметте
болып, кейіннен Хорасан әскер қолбасшысы Әмір Бейжирге қызметке орналасады.
Низам әл-Мүліктің Алып-Арсланға қызметке тағайындалуына Әбу Әли Шадан
себепші болады. Чағры бейдің сенімді өкілі ретінде Балх қаласында қызмет
етіп жүрген Әбу Әли Шадан оны қызметке алады және уәлаят істерін басқаруна
сенім білдіреді. Бұл қызмет Низам әл-Мүлікті барынша дамытып, бұл істе
тәжірибе жинақтап, қабілетін айқындауға мүмкіншілік туғызды. Әбу Әли Низам
әл-Мүліктің атқарған істеріне риза болып өз сұлтаны Алып- Арсланға оның осы
қабілетін мақтай түсіп өте адал және еңбекқор қызметкер екендігін
жеткізеді. Әбу Әлидің өлімінен соң Алып-Арслан оның орнына Низам әл-Мүлікті
тағайындайды, кейіннен өзіне уәзір етіп алады. 1064 жылдың 29 желтоқсанында
сәрсенбі күні сұлтан Алып-Арслан Әмидүл Мүлікті уәзірліктен босатып, оның
орнына дереу Низам әл-Мүлікке уәзірлік тонын кигізуді бұйырады, осылайша
оған мемлекеттік істерді басқаруға және мемлекет басқару негіздерін
реттеуді тапсырады[13]. Әмидүл Мүлік өлім жазасына тартылып елімен
қоштасарда былай деп айтыпты: Низам әл-Мүлікке айта барыңдар! Түріктердің
уәзірлерді және диуан білгірлерін өлтіруді әдетке айналдырғаны өте лас іс!
Біреуге ор қазба, өзің түсесің деген сөз бар. Мұндай лас істер сенің
кезеңінде пайда болды. Мен осы жағдайға алаңдап барамын[14,150-б]. Бұл
сөздерден мынадай қорытынды шығаруға болады. Әмидүлдің меңзегені уәзір
өлтіру әдебі болар. Және де осы жағдайдың Низам әл-Мүліктің басына да келуі
мүмкін деген ойынан туған. Расында да кейіннен көретініміздей Низам әл-
Мүлік оның тағдырын қайталайды. Оған дейін ол 10 жыл бойы Алып-
Арсланға уәзірлік етеді.
Сұлтан Алып-Арслан Куталмыштың өзіне қарсы бүлік ұйымдастырғысы
келгендігі және мақсаты Рей қаласын басып алу екендігін білген бойда қалың
әскермен шөл даланы кесіп өтіп Рейге қоныстанады, осылайша мұнда
Куталмыштан бұрын орналасып алады. Алып-Арслан 4561063 жылы Нишабурдан
жорыққа аттанады. Әуелі баста Хажип Ердем бастаған Алып-Арсланның алдыңғы
шеп әскері Дамғанға келеді. Мұны көрген Куталмыш қоршауды бұзып (1063
жылдың 24-25 қарашасы) қайтадан Рейге шабуыл жасау үшін әскерін алып
жаңадан күш жинақтауға кері қайтады. Жолда Куталмыш Милх (Туз) атты ауылда
Алып-Арсланның алдыңғы шеп әскер қолбасшысы Ердеммен кезігеді. Бірден
шабуылға көшкен Куталмыш Ердем әскерінің бір бөлігін қырып тастайды[15,64-
б]. Маңайдағы ауылдардың бірінде жасырынып қалған Ердем Алып-Арсланға
хабаршы жібертіп жағдайды баяндайды. Алып-Арслан жақын маңда 10
шақырымдай жерде болатын. Куталмыштың ауыл маңайындағы аңғарларды суға
айналдырғаны Алып-Арсланның өтуіне кедергі болады. Атқа мінген сұлтан
таудың етегінде жол іздей бастайды. Таба алмаған соң аттың басын батпаққа
бұрып әскерлеріне қамшысымен шабуыл ишарасын жасайды. Уәзірі Низам әл-
Мүлік Алып-Арсланға Хорасанда жеңіске жеткен, атқан оғының адаспайтын
құдайшылдар мен ғалымдардан сия әскер жинақтап, жасаған сыйларымен олардың
ең үлкен көмекшілері болып табылатынын айтты[15,67-б]. Бұл сөздер Алып-
Арсланға демеу болып ынтасын арттырады. Куталмыш пен арадағы ұрыста уәзір
Низам әл-Мүліктің үлкен жігерлілігі айқындалады. Алып-Арслан мен Куталмыш
арасындағы ұрыс басталысымен Низам әл-Мүлік қолға қаруын ұстанып кірісіп
кетеді. Және де осы соғыста Ұлы Селжұқ әскеріне стратегиялық бағыт бағдар
берген де осы Низам әл-Мүлік болды. Сұлтанның оң қанатына Әмір Күлбеддин
Күлсарығ және Әмір Бехлеван, сол қанатына Әмір Жештің әкесі Алтунтакты және
Каид Әмір Сутекинді және сұлтанның қасына орталыққа Әмір Балдажы, Әмір
Сункуржа, Әмір Ағажыны орналастыруы Куталмышқа қарсы күресте жеңіске
жетулерінің басты себебі болды. Куталмыштың әскерінің басым бөлігі
өлтірілді. Қалғандары тұтқынға алынды. Сұлтанның тұтқындарды өлтіргісі
келді. Бірақ Низам әл-Мүлік бұларға ара түсүінен Алып-Арслан оларды
кешіріп еріктеріне жібереді.
Сұлтан Алып-Арслан Куталмыш пен оның әскерін талқандап, бір екі айдан
соң 1064 жылы ақпан айында Анадолы жерлерін жаулау мақсатында әскерімен
Рейден Әзірбайжанға бет алды [16,141-б]. Бұл жолы да уәзірі Низам әл-Мүлік
пен ұлы Мәлікшахты өзіне серік етеді. Нахчыванға келген соң әскерлері
жасаған кемелері арқылы Арас көлінен кешіп өтеді. Ұлы Мәлікшахты Низам әл-
Мүлікпен әскери орталықта қалдырып өзі айналадағы бірнеше қамалды басып
алып Гүржі (Хазар, Абхаз) қалаларына бет алады [16,140-б]. Низам әл-Мүлік
және Мәлікшах византиялықтардың ең көп шоғырланған жеріне басып кіріп
жаулап алады. Сонан соң Сүрмари қамалына бет алады. Осы айналадағы тағы
бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz