Қазақстан Республикасында банк жүйесінің қалыптасуы
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 . 4
І тарау. Қазақстан Республикасында банк жүйесінің қалыптасуы ... ... ...5 . 18
1.1. Нарықтық экономикадағы банк және банктік жүйенің ролі ... ... . ... 5 . 14
1.2. Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ..14 . 15
1.3. Қазақстан Республикасындағы банк саласындағы бәсеке ... ... ... ... 16 . 18
ІІ тарау.Қазақстан Республикасының банктік жүйесіндегі ААҚ «ТұранӘлемБанкі» экономикалық қызметінің қазіргі сипаттамасы ... ...19 . 64
2.1. ААҚ «Тұран Әлем Банктің» мәні және оның алатын орны ... ... ... 19 . 29
2.2. ТұранӘлем Банкінің негізгі банктік операцияларды ұйымдастыру қарқындылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30 . 33
2.3. ААҚ «ТұранӘлем Банктің» Талдықорған бөлімінің қаржы.шаруашылық қызметінің сипатты белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33 . 53
2.4. Банк ісінде кешенді басқаруды қолдану тиімділік шешімі ретінде ... .53 . 64
ІІІ тарау. Қазақстанда банк жүйесінің дамуын жақсарту жолдары. ... ... .65 . 80
3.1.Банктердегі меншік капиталы мен несиелік
белсенділігін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65 . 70
3.2. Активтер сапасын жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70 . 80
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...81 . 83
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84 . 85
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 . 4
І тарау. Қазақстан Республикасында банк жүйесінің қалыптасуы ... ... ...5 . 18
1.1. Нарықтық экономикадағы банк және банктік жүйенің ролі ... ... . ... 5 . 14
1.2. Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ..14 . 15
1.3. Қазақстан Республикасындағы банк саласындағы бәсеке ... ... ... ... 16 . 18
ІІ тарау.Қазақстан Республикасының банктік жүйесіндегі ААҚ «ТұранӘлемБанкі» экономикалық қызметінің қазіргі сипаттамасы ... ...19 . 64
2.1. ААҚ «Тұран Әлем Банктің» мәні және оның алатын орны ... ... ... 19 . 29
2.2. ТұранӘлем Банкінің негізгі банктік операцияларды ұйымдастыру қарқындылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30 . 33
2.3. ААҚ «ТұранӘлем Банктің» Талдықорған бөлімінің қаржы.шаруашылық қызметінің сипатты белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33 . 53
2.4. Банк ісінде кешенді басқаруды қолдану тиімділік шешімі ретінде ... .53 . 64
ІІІ тарау. Қазақстанда банк жүйесінің дамуын жақсарту жолдары. ... ... .65 . 80
3.1.Банктердегі меншік капиталы мен несиелік
белсенділігін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65 . 70
3.2. Активтер сапасын жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70 . 80
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...81 . 83
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84 . 85
Кіріспе.
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өтуі күрделі және қайшылықты жағдайларда жүруде. Бұл өз кезегінде Қазақстанның банк жүйесіне және республикадағы экономикалық өзгерістердің қарқынына, бағытына және тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.
КСРО-ң ыдырауынан кейін аз уақыт ішінде екі деңгейлі банк жүйесінің құрылуы жүзеге асып, оның қызметінің негізін республиканың Ұлттық банкі анықтады. Қазіргі кезеңде Ұлттық банк- елдегі мемлекеттік басқару жүйесінің маңызды экономикалық ұйымдарының бірі.Дербестілік алған 10 жыл ішінде Қазақстанның банк жүйесінің екі деңгейінің қалыптасу сатылары бір мезгілде және қатарлас өтті. Қазіргі уақытта Республикадағы банк жүйесі мәнді өзгерістерден өтіп,белгілі бір нәтижелерге қол жеткізді.
Бүгінгі таңда банк жүйесінің экстенсивті даму кезеңі аяқталып,бұл процесті интенсивтендіруге өту басталды. Ол банк капиталының шоғырлануымен,тиімсіз банктерді жою қарқынының және масштабтарының ұлғаюымен қатар жүруде.
Алайда, экономиканың банктік секторындағы қиындықтар әлі де болса аз емес.Мысалға, Қазақстанның бүгінгі экономикалық болмысының нақты көрінісі болып экономиканың нақты және қаржылық секторларының дамуының арасындағы пайда болған сәйкессіздіктердің тереңдеуі табылады.
Сонымен бірге Қазақстан дамыған елдің де, дамушы мемлекеттің де белгілерімен ерекшеленеді. Дамыған ел ретінде, Қазақстан халқының жалпы білімділігімен, ғылыми-зерттеу институттарының кең желісіне ие болуымен, космостық зерттеулермен және т.б. кең ауқымды бағыттағы қарекеттерді жүзеге асыру мүмкіндігімен сипатталады. Дамушы мемлекет ретінде Қазақстанға экономиканың шикізатқа бағытталуы, қоршаған ортаның ластануы, шетелдік инвестициялар мен жаңа технологиялардың импортына қажетті тәуекелділік, артта қалған инфрақұрылымдар тән. Мұнымен қоса, территорияның үлкендігі,табиғи ресурстардың мол қорлары,халықтың көп ұлттылығы.Осылардың барлығы Қазақстанның дүние жүзілік қауымдастықтағы орнын, республиканың даму стратегиясын анықтайды. Сөзсіз түрде, бұл Қазақстанның ерекшеліктері республикада банк жүйесі дамуының негізгі бағыттарын белгілейді және оған өзіндік нақыш береді.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы банк ісін жүргізуге жаңаша тұрғыдан келуді талап етеді. Республикадағы қаржы ресурстарының көп көлемдегі шоғырлануы қуатты банк жүйесінің құрылуының алғышарттары болып табылады. Нарықтық реформалау процесінде экономиканың нарықтық реттеу механизмдері жұмыс істей бастады,инфляция деңгейі төмендеді. Сонымен қатар, банк жүйесінің құрылуы мен дамуы макроэкономикалық тұрақсыздық жағдайында өтуде: өндірістік қиыншылықтар коммерциялық банктерде өтімді қаражаттардың және депозиттердің азаюына әкелді, мемлекеттің бюджеттік қуатының шектеулілігі, инвестициялық және төлемдік дағдарыстар, өзара несиелеудің негізгі формасында болып қалыптасқан төлемеушіліктер және т. б. өзіндік ықпалын байқатады.
Дегенмен де, Қазақстанның қазіргі коммерциялық банктері аз уақыт ішінде айтарлықтай сыннан, дамудан өтті. Бірақ нарықтық қызмет етудің бастапқы кезеңінде бұл сандық жағынан өсу болды және банктердің жаңа макроэкономикалық жағдайларға бейімделуі эмпирикалық сынаулармен және қателіктермен қабаттас келуде.
Жаңа ғасыр басында Қазақстанның банк жүйесі республика экономикасындағы құрылымдық өзгерістер ықпалында болып отыр. Болып жатқан өзгерістердің органикалық бөлімі болып банк жүйесінің жаңа институционалдық құрылымының қалыптасуы табылады, бұл жаңа типтегі несие мекемелерінің пайда болуын негіздейді.
Қазақстанның экономикалық өміріне дамыған мемлекеттердің Оңтүстік Корея, АҚШ, Франция, Германия, Турция және т.б. қатысуы осы елдердің банк жүйесімен байланыс орнату үшін тұрақты және бүгінгі күн талаптарына жауап беретін банк жүйесін құру қажеттілігін, оны одан әрі жетілдіруді талап етеді.
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өтуі күрделі және қайшылықты жағдайларда жүруде. Бұл өз кезегінде Қазақстанның банк жүйесіне және республикадағы экономикалық өзгерістердің қарқынына, бағытына және тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.
КСРО-ң ыдырауынан кейін аз уақыт ішінде екі деңгейлі банк жүйесінің құрылуы жүзеге асып, оның қызметінің негізін республиканың Ұлттық банкі анықтады. Қазіргі кезеңде Ұлттық банк- елдегі мемлекеттік басқару жүйесінің маңызды экономикалық ұйымдарының бірі.Дербестілік алған 10 жыл ішінде Қазақстанның банк жүйесінің екі деңгейінің қалыптасу сатылары бір мезгілде және қатарлас өтті. Қазіргі уақытта Республикадағы банк жүйесі мәнді өзгерістерден өтіп,белгілі бір нәтижелерге қол жеткізді.
Бүгінгі таңда банк жүйесінің экстенсивті даму кезеңі аяқталып,бұл процесті интенсивтендіруге өту басталды. Ол банк капиталының шоғырлануымен,тиімсіз банктерді жою қарқынының және масштабтарының ұлғаюымен қатар жүруде.
Алайда, экономиканың банктік секторындағы қиындықтар әлі де болса аз емес.Мысалға, Қазақстанның бүгінгі экономикалық болмысының нақты көрінісі болып экономиканың нақты және қаржылық секторларының дамуының арасындағы пайда болған сәйкессіздіктердің тереңдеуі табылады.
Сонымен бірге Қазақстан дамыған елдің де, дамушы мемлекеттің де белгілерімен ерекшеленеді. Дамыған ел ретінде, Қазақстан халқының жалпы білімділігімен, ғылыми-зерттеу институттарының кең желісіне ие болуымен, космостық зерттеулермен және т.б. кең ауқымды бағыттағы қарекеттерді жүзеге асыру мүмкіндігімен сипатталады. Дамушы мемлекет ретінде Қазақстанға экономиканың шикізатқа бағытталуы, қоршаған ортаның ластануы, шетелдік инвестициялар мен жаңа технологиялардың импортына қажетті тәуекелділік, артта қалған инфрақұрылымдар тән. Мұнымен қоса, территорияның үлкендігі,табиғи ресурстардың мол қорлары,халықтың көп ұлттылығы.Осылардың барлығы Қазақстанның дүние жүзілік қауымдастықтағы орнын, республиканың даму стратегиясын анықтайды. Сөзсіз түрде, бұл Қазақстанның ерекшеліктері республикада банк жүйесі дамуының негізгі бағыттарын белгілейді және оған өзіндік нақыш береді.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы банк ісін жүргізуге жаңаша тұрғыдан келуді талап етеді. Республикадағы қаржы ресурстарының көп көлемдегі шоғырлануы қуатты банк жүйесінің құрылуының алғышарттары болып табылады. Нарықтық реформалау процесінде экономиканың нарықтық реттеу механизмдері жұмыс істей бастады,инфляция деңгейі төмендеді. Сонымен қатар, банк жүйесінің құрылуы мен дамуы макроэкономикалық тұрақсыздық жағдайында өтуде: өндірістік қиыншылықтар коммерциялық банктерде өтімді қаражаттардың және депозиттердің азаюына әкелді, мемлекеттің бюджеттік қуатының шектеулілігі, инвестициялық және төлемдік дағдарыстар, өзара несиелеудің негізгі формасында болып қалыптасқан төлемеушіліктер және т. б. өзіндік ықпалын байқатады.
Дегенмен де, Қазақстанның қазіргі коммерциялық банктері аз уақыт ішінде айтарлықтай сыннан, дамудан өтті. Бірақ нарықтық қызмет етудің бастапқы кезеңінде бұл сандық жағынан өсу болды және банктердің жаңа макроэкономикалық жағдайларға бейімделуі эмпирикалық сынаулармен және қателіктермен қабаттас келуде.
Жаңа ғасыр басында Қазақстанның банк жүйесі республика экономикасындағы құрылымдық өзгерістер ықпалында болып отыр. Болып жатқан өзгерістердің органикалық бөлімі болып банк жүйесінің жаңа институционалдық құрылымының қалыптасуы табылады, бұл жаңа типтегі несие мекемелерінің пайда болуын негіздейді.
Қазақстанның экономикалық өміріне дамыған мемлекеттердің Оңтүстік Корея, АҚШ, Франция, Германия, Турция және т.б. қатысуы осы елдердің банк жүйесімен байланыс орнату үшін тұрақты және бүгінгі күн талаптарына жауап беретін банк жүйесін құру қажеттілігін, оны одан әрі жетілдіруді талап етеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі :
1. «Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызмет туралы» заң.
2. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» заң.
3. «Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы» заң.
4. Абдильманова Ш. Влияние рекламы на формирование имиджа банков в Казахстане. Аль-Пари. 2000, № 5.
5. Банковское дело. Под редакцией профессора В. И. Колесникова, профессора Л. П. Кролевицкой. Москва, «Финансы и статистика», 1995.
6. Банковский надзор и аудит. Учебное пособие под редакцией профессора И. Д. Мамановой. Москва: Инфра-М, 1995
7. Батракова Л. Г. Экономический анализ деятельности коммерческого банка: Учебное пособие.- М.: Логос, 1999.
8. Бертисбаева Ш. Роль банковской системы в стабилизации экономики. Қаржы-қаражат. 1997, № 10.
9. Бертисбаева Ш. Способы оценки собственного капитала банка. Қаржы-қаражат.1999, № 4.
10. Введение в банковское дело. Учебное пособие. М.: 1997.
11. Давлетова М. Т. к.э.н.,доцент КазГАУ. Современное состояние банковской системы и перспективы развития рынка банковских услуг в Казахстане. Қаржы-қаражат. 2000, № 9-10.
12. Деньги, кредит, банки. Под редакцией Е. Ф. Жукова. М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999.
13. Деньги, кредит, банки. Под редакцией Сейткасимова Г. С.- Алматы: Экономика, 1999.
14. Ержанов С. Главное завоевание- доверие населения. Қаржы-қаражат. 2000, № 11-12.
15. Жунусова Г. Некоторые особенности банковской конкуренции в Казахстане. Аль-Пари. 2000, № 3-4.
1. «Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызмет туралы» заң.
2. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» заң.
3. «Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы» заң.
4. Абдильманова Ш. Влияние рекламы на формирование имиджа банков в Казахстане. Аль-Пари. 2000, № 5.
5. Банковское дело. Под редакцией профессора В. И. Колесникова, профессора Л. П. Кролевицкой. Москва, «Финансы и статистика», 1995.
6. Банковский надзор и аудит. Учебное пособие под редакцией профессора И. Д. Мамановой. Москва: Инфра-М, 1995
7. Батракова Л. Г. Экономический анализ деятельности коммерческого банка: Учебное пособие.- М.: Логос, 1999.
8. Бертисбаева Ш. Роль банковской системы в стабилизации экономики. Қаржы-қаражат. 1997, № 10.
9. Бертисбаева Ш. Способы оценки собственного капитала банка. Қаржы-қаражат.1999, № 4.
10. Введение в банковское дело. Учебное пособие. М.: 1997.
11. Давлетова М. Т. к.э.н.,доцент КазГАУ. Современное состояние банковской системы и перспективы развития рынка банковских услуг в Казахстане. Қаржы-қаражат. 2000, № 9-10.
12. Деньги, кредит, банки. Под редакцией Е. Ф. Жукова. М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999.
13. Деньги, кредит, банки. Под редакцией Сейткасимова Г. С.- Алматы: Экономика, 1999.
14. Ержанов С. Главное завоевание- доверие населения. Қаржы-қаражат. 2000, № 11-12.
15. Жунусова Г. Некоторые особенности банковской конкуренции в Казахстане. Аль-Пари. 2000, № 3-4.
Мазмұны:
Кіріспе.--------------------------- ----------------------------------- ------
----------------2 - 4
І тарау. Қазақстан Республикасында банк жүйесінің қалыптасуы-----------5 -
18
1.1. Нарықтық экономикадағы банк және банктік жүйенің ролі--------- ----5 -
14
1.2. Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу кезеңдері.------------------------
-14 - 15
1.3. Қазақстан Республикасындағы банк саласындағы бәсеке.---------------16
- 18
ІІ тарау.Қазақстан Республикасының банктік жүйесіндегі ААҚ
ТұранӘлемБанкі экономикалық қызметінің қазіргі
сипаттамасы.------19 - 64
2.1. ААҚ Тұран Әлем Банктің мәні және оның алатын орны ------------19 -
29
2.2. ТұранӘлем Банкінің негізгі банктік операцияларды ұйымдастыру
қарқындылығы.---------------------- ----------------------------------- ------
-----------30 - 33
2.3. ААҚ ТұранӘлем Банктің Талдықорған бөлімінің қаржы-шаруашылық
қызметінің сипатты белгілері.------------------------- ----------------------
---------33 - 53
2.4. Банк ісінде кешенді басқаруды қолдану тиімділік шешімі ретінде.----53
- 64
ІІІ тарау. Қазақстанда банк жүйесінің дамуын жақсарту жолдары. ---------65
- 80
3.1.Банктердегі меншік капиталы мен несиелік
белсенділігін жетілдіру жолдары---------------------------- -----------
--------65 - 70
3.2. Активтер сапасын жақсарту.-------------------------- -------------------
-------70 - 80
Қортынды.-------------------------- ----------------------------------- ------
------ ---81 - 83
Әдебиеттер.------------------------ ----------------------------------- ------
-------------84 – 85
Кіріспе.
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өтуі күрделі және қайшылықты
жағдайларда жүруде. Бұл өз кезегінде Қазақстанның банк жүйесіне және
республикадағы экономикалық өзгерістердің қарқынына, бағытына және
тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.
КСРО-ң ыдырауынан кейін аз уақыт ішінде екі деңгейлі банк жүйесінің
құрылуы жүзеге асып, оның қызметінің негізін республиканың Ұлттық банкі
анықтады. Қазіргі кезеңде Ұлттық банк- елдегі мемлекеттік басқару жүйесінің
маңызды экономикалық ұйымдарының бірі.Дербестілік алған 10 жыл ішінде
Қазақстанның банк жүйесінің екі деңгейінің қалыптасу сатылары бір мезгілде
және қатарлас өтті. Қазіргі уақытта Республикадағы банк жүйесі мәнді
өзгерістерден өтіп,белгілі бір нәтижелерге қол жеткізді.
Бүгінгі таңда банк жүйесінің экстенсивті даму кезеңі аяқталып,бұл
процесті интенсивтендіруге өту басталды. Ол банк капиталының
шоғырлануымен,тиімсіз банктерді жою қарқынының және масштабтарының
ұлғаюымен қатар жүруде.
Алайда, экономиканың банктік секторындағы қиындықтар әлі де болса аз
емес.Мысалға, Қазақстанның бүгінгі экономикалық болмысының нақты көрінісі
болып экономиканың нақты және қаржылық секторларының дамуының арасындағы
пайда болған сәйкессіздіктердің тереңдеуі табылады.
Сонымен бірге Қазақстан дамыған елдің де, дамушы мемлекеттің де
белгілерімен ерекшеленеді. Дамыған ел ретінде, Қазақстан халқының жалпы
білімділігімен, ғылыми-зерттеу институттарының кең желісіне ие болуымен,
космостық зерттеулермен және т.б. кең ауқымды бағыттағы қарекеттерді жүзеге
асыру мүмкіндігімен сипатталады. Дамушы мемлекет ретінде Қазақстанға
экономиканың шикізатқа бағытталуы, қоршаған ортаның ластануы, шетелдік
инвестициялар мен жаңа технологиялардың импортына қажетті тәуекелділік,
артта қалған инфрақұрылымдар тән. Мұнымен қоса, территорияның
үлкендігі,табиғи ресурстардың мол қорлары,халықтың көп ұлттылығы.Осылардың
барлығы Қазақстанның дүние жүзілік қауымдастықтағы орнын, республиканың
даму стратегиясын анықтайды. Сөзсіз түрде, бұл Қазақстанның ерекшеліктері
республикада банк жүйесі дамуының негізгі бағыттарын белгілейді және оған
өзіндік нақыш береді.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуы және
дамуы банк ісін жүргізуге жаңаша тұрғыдан келуді талап етеді.
Республикадағы қаржы ресурстарының көп көлемдегі шоғырлануы қуатты банк
жүйесінің құрылуының алғышарттары болып табылады. Нарықтық реформалау
процесінде экономиканың нарықтық реттеу механизмдері жұмыс істей
бастады,инфляция деңгейі төмендеді. Сонымен қатар, банк жүйесінің құрылуы
мен дамуы макроэкономикалық тұрақсыздық жағдайында өтуде: өндірістік
қиыншылықтар коммерциялық банктерде өтімді қаражаттардың және депозиттердің
азаюына әкелді, мемлекеттің бюджеттік қуатының шектеулілігі, инвестициялық
және төлемдік дағдарыстар, өзара несиелеудің негізгі формасында болып
қалыптасқан төлемеушіліктер және т. б. өзіндік ықпалын байқатады.
Дегенмен де, Қазақстанның қазіргі коммерциялық банктері аз уақыт
ішінде айтарлықтай сыннан, дамудан өтті. Бірақ нарықтық қызмет етудің
бастапқы кезеңінде бұл сандық жағынан өсу болды және банктердің жаңа
макроэкономикалық жағдайларға бейімделуі эмпирикалық сынаулармен және
қателіктермен қабаттас келуде.
Жаңа ғасыр басында Қазақстанның банк жүйесі республика
экономикасындағы құрылымдық өзгерістер ықпалында болып отыр. Болып жатқан
өзгерістердің органикалық бөлімі болып банк жүйесінің жаңа институционалдық
құрылымының қалыптасуы табылады, бұл жаңа типтегі несие мекемелерінің пайда
болуын негіздейді.
Қазақстанның экономикалық өміріне дамыған мемлекеттердің Оңтүстік
Корея, АҚШ, Франция, Германия, Турция және т.б. қатысуы осы елдердің банк
жүйесімен байланыс орнату үшін тұрақты және бүгінгі күн талаптарына жауап
беретін банк жүйесін құру қажеттілігін, оны одан әрі жетілдіруді талап
етеді.
Нарық құрылымында банктер тиесілі орнын алуы үшін банктік сектордың
тиімділігін арттыру мәселелерінің теориялық өңделуі қажет, ал бұл осы
сферадағы мемлекеттік саясаттың маңызды шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасы нарықты қатынастарға өтудің қиын да, күрделі
жолын таңдады. Әсіресе, бұл банк жүйесіндігі түбегейлі өзгерістермен
белгілі болып, ол өз қызметінде Қазақстанның ұлттық экономикалық моделін
құруға үлес қосатыны сөзсіз. Осы проблемаларды зерделеу барысында 3
тараудан тұратын бітіру жұмысы өз алдына мынандай мақсаттарды қояды:
- елімізде банк жүйесінің қалыптасу ерекшеліктерін, кезеңдерін банк
саласындағы қабылданған заңдармен, құжаттармен танысу арқылы оның
қалыптасу қызметтерін жүйелеу;
- осы саладағы шетелдік және отандас ғалымдардың еңбектерімен танысу
арқылы теориялық білімдерді тереңдету;
- банк жүйесіндегі түбегейлі өзгерістердің келбетін Казкоммерц Банкі және
оның бөлімшелерінің мысалында статистикалық мәліметтерге сүйене отырып
сараптамалау;
- Қазақстан Республикасы банк жүйесінің экономикадағы орнын нақты
мәліметтермен сипаттау арқылы кешенді басқару, менеджмент функцияларын
жүзеге асыру бағыттарын айқындау.
І тарау. Қазақстан Республикасындағы банк жүйесі.
1.1. Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу кезеңдері.
Кеңес өкіметі кезінде Қазақстанның өз банк жүйесі болған жоқ, өйткені
республика территориясында КСРО-ң орталықтандырылған несие жүйесінің
бөлімдері мен бөлімшелері жұмыс істеді. Осыған байланысты банк жүйесінің
тарихы КСРО-ң тарихымен және революцияға дейінгі Россиямен өте тығыз
байланысты. Патшалық Россияның банк жүйесіне Мемлекеттік банк, акционерлік
банктер, өзара несиелеу қоғамдары, қалалық банктер, ипотекалық несие
банктері және басқада несиелік мекемелер кірді.
Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыру мемлекеттік деңгейде
жүзеге асырылды. Алғашқыда Мемлекеттік банк, содан кейін, жеке меншіктегі
коммерциялық және басқа да банктерді национализациялау нәтижесінде мемлекет
иелегіндегі салалық және территориялық банктер құрылды.
Барлық кеңестік республикаларда, оның ішінде, Қазақстанда да барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Мұнда банк ісін
орталықтандыру принципі сақталды, банктік мекемелер жоғары банк органдарына
бағындырылып, қайсы бір жергілікті ережелерді орнатуға жол берілмеді.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикада банктік жүйе жалғыз банк деп
аталатын жүйе, яғни мемлекеттің қаржы нарығында монополиясы түрінде болды.
Мемлекеттік банк бір мезгілде орталық және коммерциялық банктердің
қызметтерін жүзеге асырды. Бір деңгейлі банк жүйесінде төлем қаражаттар
жеке банктер арасында бөлінбеген болатын. Әрбір банк несиелер мен кассалық
жоспарлар бойынша оларға бөлінген лимиттерге сәйкес төлем қаражаттардың
жиынтық мөлшерін пайдалануға құқық алған. Осы лимиттер шеңберінде оның
өтімділік проблемалары болған емес. Несиелерді бөлу кезінде процент нарқы
есепке алынған жоқ, сонымен бірге орталық банктің саясатында жанама
инструменттер қарастырылмаған.
Орталық банк өкіметке толық тәуелді болып, өзінің тәуелсіз және еркін
ақша – несие саясатын жүргізе алмады. Ол өзіне тиесілі емес Халық
шаруашылығын несиелеу және шоттарды жүргізу қызметін атқарды, сонымен
қатар, ақша эмиссиясы есебінен мемлекеттік бюджеттің дефициттерін
қаржыландырды. Мемлекеттік кәсіпорындарға несиелер салықтық жеңілдіктермен
берілді, бұл оларда нақты нарықтық бәсекені шектеді. Сонымен бірге, ақша
айналымын бір банкте шоғырландыру жүзеге асырылды, яғни әрбір кәсіпорын,
ұйым немесе мекеме тек бір банкте ғана өз есеп-айрысу немесе ағымдағы
шоттарын ашуға мүмкіндік алды. Бұл банкте олар өз қаражаттарын сақтап,
несиелер алып, қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларын жүзеге асырды.
Дамыған елдердің экономикасында ертеде танылған екі деңгейлі банк
жүйесі қалыптасқан. Ал Қазақстанда мұндай жүйені құру тек 1987 жылы СОКП ОК
және КСРО Министрлер Кеңесінің № 821 қаулысымен бекітілді (орталық
эмиссиялық банктің және мемлекеттік мамандандырылған банктердің).
Республикалық банктерге кеңестік республикалардың министрліктерінің
құқықтары берілді. Несие жүйесін жетілдіру бойынша жүзеге асырылған іс –
шараларға қарамастан , ол кертартпа болып қала берді. 1987-1988 ж.ж.
жүргізілген банктік реформа нәтижесінде Мемлекеттік және Құрылыс банкісінің
мекемелері негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіпбанкі және
Тұрғын әлеуметтік банкі құрылды. Жинақ кассалары жүйесінің негізінде Жинақ
банкісі, ал Сыртқы сауда банкі негізінде Сыртқы экономикалық банк құрылды.
КСРО-ң Мемлекеттік банкі мемлекеттің Орталық банкі болып жарияланды.
Құрылған мемлекеттік мамандандырылған банктер – Өнеркәсіп құрылыс банкі,
Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын әлеуметтік банкі, Жинақ банкі – бұрынғы
кезеңнің жүйесіне қатысты көптеген негативті белгілерге ие болды. Ол кезде
үш банк: Мемлекеттік банк, Құрылыс банкі және Сыртқы сауда банкі іс-әрекет
етті. Бұл банктер халық шаруашылығында несиелік ресурстардың еркін ағылуын
қамтамасыз ете алмады, сондықтан борышқорлармен партнерлік қарым –
қатынастар орнатылмады, Мемлекеттік банктің жалпы ақша айналымын басқарудың
тиімді әдістері болмады. Несиелік саясатта проценттік ставкалар төмен
небәрі 5-8 пайыз болып, олар тиімсіз, төмен рентабельді жобаларды жүзеге
асыру үшін пайдаланатын несиелерге қосымша сұранысты қалыптастырды.
1988 жылы Кооперация туралы Заң қабылданғаннан кейін алғашқы
кооперативтік банктер құрыла бастап, олар банктік қызмет сферасында
нарықтық қатынастардың қалыптасуына негіз салды. Осы кезден Қазақстанның
банк жүйесінің дамуының бірінші кезеңі басталды. Кеңес Одағында мұндай
банктің алғашқысы Шымкенттегі Союзбанк болды. Кооперативті статус
банктерге мақсаттарды анықтауда, несиелеу шарттары мен мерзімдерін,
проценттік ставкалар деңгейін белгілеуге еркіндік берді. Ол банк қызметінің
әртүрлі формаларының дамуына алынған пайданы пайдалануға, материалды –
техникалық базаның нығайтылуына және басқа да проблемалардың шешілуіне
мүмкіндік берді.
Мамандандырылған банктер өз қарекетін әкімшілік территориялық принцип
бойынша жүзеге асыру барысында кеңестік республикалардың облыстарында
банктердің басқармалары ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейінде
банктердің өз мекемелері құрылды. Жетпіс жыл бойы КСРО-ң банк жүйесінде,
оның ішінде, Қазақстанның банк жүйесінде қатаң орталықтандыру және
шоғырландыру орын алып, әкімшілік басқару басым болды. Қалыптасқан ақша –
несие қатынастарының жүйесі және тәжірибесі туындаған нарықтық
қатынастардың жағдайларына сәйкес келмеді. Бұдан кейінгі жылдары банк
жүйесі елдегі саяси және экономикалық жағдайдың динамикалық дамуымен
ерекшеленеді.
1990 жылы 10 қазанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі
туралы Декларацияның қабылдануы өз бетінше экономикалық саясатты жүргізуге
ынталандырды. Осы толқында 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстанның Жоғарғы
Кеңесі Қазақстанның банк жүйесінің дамуының екінші кезеңін басталып, Қазақ
ССР – гі банктер және банктік қызмет туралы Заңын қабылдады. Бұл заң екі
деңгейлі банк жүйесін қолдады. Бірінші деңгейге Қазақ ССР – ң Мемлекеттік
банкі, ал екінші деңгейге коммерциялық банктер және т.б. несиелік мекемелер
кірді. Нарықтық экономикадағы Орталық банктің қызметтері орталықтандырылған
жоспарлы экономикадағы функцияларынан ерекшеленеді. Біріншіден, ол соңғы
инстациядағы кредитор болып, банк және кредит – ақша жүйесінің тұрақты
қызмет етуін қамтамасыз етеді. Екіншіден, ол ақша массасының көлемін
бақылау арқылы тұрақты бағаларды және толық жұмыспен қамтылуды қамтамасыз
ету болып табылатын ақша – несие саясатын жүргізеді. Қойылған мақсаттарға
жету үшін Орталық банк ақша – несиелік реттеудің жанама инструменттерін
қолданады.
Банк жүйесінің дамуының екінші кезеңінің айырықша белгісінің бірі –
бұл жүйенің анархиясы мен берекесіздігі. Бұл бірнеше себептерден:
- біріншіден, коммерциялық банктер санының тез өсуінен;
- екіншіден, Кеңес Одағының, яғни бұрынғы банк жүйесінің ыдырауынан;
- үшіншіден, нарықтық типтегі екі деңгейлі банк жүйесіне өтуінен;
- төртіншіден, Мемлекеттік банктің қаражаттарының жетіспеуінен,
қызметкерлердің біліктілік деңгейінің сәйкессіздігінен болды.
Банк санының өсуімен қатар, олардың жарғылық капиталы да қарқынды
ұлғайды. Мысалы, 1992 жылы КРАМДС – банктің жарғылық капиталы 50 есеге
өсті. Жалпы барлық коммерциялық банктердің қорлары осы кезеңде 12 есеге
көбейді.
Банктердің меншік капиталдарының өсу көрсеткіштерінің үлкендігіне
қарамастан, олар несиелік ресурстар нарығында активті операцияларды жүргізу
үшін жеткіліксіз болды. Сондықтан 1991 жылдан бастап, Ұлттық банк несиелік
аукциондарды пайдалануға мәжбүр болды. Оның жалпы ережесі: потенциалды
қарыз алушылар орталық банкке несиелердің көлемін және проценттік
ставкаларды көрсете отырып, өз тапсырыстарын жібереді. Олардың негізінде
орталық банк аукциондық несиелердің жалпы сомасын , мерзімдерін, алынатын
несиенің минималды сомасын белгілейді.
Қазақстанның несие – банк жүйесінің дамуының бағыттарын анықтаған
маңызды белгісі болып, 1993 жылы сәуірде жаңа заңдардың қабылдануы болды:
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы және Қазақстан
Республикасында валюталық реттеу туралы заңдар. Бұл бірнеше факторлармен
негізделді, оның ішінде, маңызды орынды егеменді мемлекеттің қалыптасуы,
Қазақстанның әлемдік қауымдастықта танылуы, өзіндік ұлттық банк жүйесінің
дамуы алды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы заң Ұлттық банктің
өкіметтен және басқа да билік органдарынан тәуелсіздігін белгіледі. Бұл заң
орталық банктің қызметтерін, мақсаттары мен міндеттерін нақтылады және оны
Қазақстанның Жоғарғы Кеңесіне және Президентке есепті етіп қойды. Ұлттық
банкке екінші деңгейдегі банктерді құру, оларды тарату, экономикалық
нормативтерді белгілеу процесінде туатын проблемаларды шешуде арнайы
өкілеттілік берді. Алайда Ұлттық банктің екінші деңгейлі банктердің
оперативтік қызметіне араласу құқығы болған жоқ. Ұлттық банктің бақылау
және қадағалау функциялары негізінен несие – ақша жүйесін бүлдіруге
қабілетті негативті құбылыстарды болдырмауға, бақылаусыз несие – ақша
эмиссиясын асырмауға бағытталған. Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызмет туралы заң екінші деңгейлі банктердің қызметтерін,
құқықтарын, міндеттемелерін айқындады. Ол коммерциялық банктердің
жауапкершіліктерін жоғарлатуға, ақша – несие жүйесін реттеуге көмек
көрсетуге, оның қарқынды дамуына бағытталған. Жаңа заңның ерекшелігі
әлемдік банк тәжірибесіне сәйкес банктерді құру тәртібіне жоғары
талаптардың белгіленуі болды. Сонымен бірге, банк басшыларына қойылатын
талап – тілектер жоғарлады.
Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы жаңа заң бұл
саладағы қарым – қатынасты белгілі дәрежеде ымырашылдық етті. Оларға
валюталық құндылықтарды еркін әкелу және шығару құқығы берілді. Осылайша
Қазақстанның кәсіпорындар мен ұйымдарға шетел валютасында пайда алуға
мүмкіндік берілді. Сонымен қатар, бұл шетелдік инвесторлардың қазақстандық
экономикаға қаржыларын салуды ынталандырды.
1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасы өз ақша бірлігін енгізу
арқылы еркін өзіндік ақша – несие саясатын жүргізуге тағы да бір қадам
жасалынды. Бұл Қазақстанның банк жүйесінің дамуының үшінші кезеңінің басы
еді. Жаңа банктік заңдарды қабылдап, Қазақстанның орталық банкке оның
сыртқы және ішкі тұрақтылық мәселелерімен айналысуға, банктік жүйенің
дамуын бақылау механизмін жетілдіруге мүмкіндік туды. Алға экономиканы
қажетті және уақытша ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін банктердің
мәселесі қойылды. Дүние жүзілік тәжірибе көрсеткендей, екінші деңгейлі
банктердің саны елдер бойынша әртүрлі келеді. Мысалы, АҚШ – та олардың саны
– 10922 ( 2000 ж.), Германияда – 270 (2000 ж.), Италияда- 176, Жапонияда
140 коммерциялық банктер бар. Мәселенің мәні банктердің санында емес,
олардың төлем қабілеттілігінде, тиімді қызмет етуінде.
Өзінің сандық өсуінің шегіне Қазақстанда коммерциялық банктер 1993
жылдың аяғында жетті, ол кезде олардың саны 204 бірлікті құрады.
1993 жылдан бастап банктер санының қысқаруы байқалды. Оның
басты себебі тұрақсыз және әлсіз банктер бір-бірімен қосылды немесе толық
жойылды.
Біріншіден, мәнді залалдарды өнеркәсіптік кәсіпорындарды және жаңадан
құрылған коммерциялық фирмаларды жоғары проценттермен белсенді
қаржыландырған банктер шекті. Бұл жоғары инфляция жағдайында өнеркәсіптік
кәсіпорындардың өндірістік циклдердің ұзақтығынан жоғары проценттерді
төлеуге мүмкіндіктерінің болмауынан байланысты еді, ал құрылған фирмалар
кепілдік гарантиялар бере алмады және несиені қайтару ықтималдығы төмен
еді.
Екіншіден, дағдарысқа кеңейту саясатын жүргізген банктер, яғни өзіне
ұсақ банктерді қосқан, жылжымайтын мүлікте үлкен салымдар ұстаған банктер
ұшырады.
Үшіншіден, инфляция қарқынына сәйкес меншік капиталын көбейте алмаған
ұсақ банктердің лицензиялары алынды. Олар Ұлттық Банктің экономикалық
нормативтері бойынша жұмыс істей алмады. Себебі оларда капиталдың жетіспеуі
және банктік пайда көлемі төмен болды.
Төртіншіден, өтімді қаражаттарды қажет еткен банктер ақшаны жоғары
проценттермен алып, пайдасыз жұмыс істеді.
Жалпы алғанда 1990 – 1993 жылдары банк жүйесінде бес мамандандырылған
коммерциялық банктер: Агроөнеркәсіпбанкі, Тұран банк, Әлеуметтік несие
банкі, Әлем банк және Жинақ банкі үстем болды. 1994 жылы жалпы экономикалық
процестердің ықпал етуімен құрылымдық өзгерістер Ресейдің банк жүйесінің
дағдарысымен байланысты болып, нәтижесінде Ұлттық Банк 28 банк
лицензияларынан айырылды. Олардың ішінде ең ірісі – КРАМДС – банк.
Алғашқыда бұл банктің позициялары тұрақты болды, алайда ол активтерді
орналастыру тиімсіздігімен және ірі клиенттердің бәсекелес банктер жағына
өтуімен байланысты өтімділік проблемасын шеше алмады. Несие портфелінің 60
пайызы пайдасыз несиелерден , 4 пайызы күмәнді несиелерден, тек 0,5 пайызы
ғана нақты қамтамасыз етілетін несиелерден тұрды.
Дағдарыс Тұран банк және Әлем банк сиякты Қазақстанның ірі банктерін
де шарпыды. Елдің экономикалық жағдайы қаржы мекемелерінің қызметтеріне
байланысты болғандықтан, Ұлттық Банктің ұсынысымен мемлекет бұл банктерді
25 млн. АҚШ долларына сатып алып, жаңа мемлекеттік банк ТұранӘлем банк
құрды.
1991 жылдан бері ең жоғары қысқару 1995 жылы болып, банктердің саны
54 бірлік құрады. Осындай қысқартулар нәтижесінде 1998 жылдың аяғында
Қазақстанда 458 филиалмен 71 банк жұмыс істеді. Қалған банктерді келесі
топтарға болады:
- аз тәуекелді, төмен табысты активтерді басқару саясатын жүргізген
мемлекеттік банктер, бұл Халық жинақ банкі, Тұрғын құрылыс банкі;
- өкіметпен сатып алынған банктер, бұл Тұран банк, Әлем банк және
Әлеуметтік несие банкі;
- билік құрылымдарынан қолддау тапқан банктер, Казкоммерцбанк;
- тәуекелділігі аз операцияларды жүзеге асырған банктер: Орталықнесиебанкі,
Темірбанк, Мұнай банкі;
- шетелдік капиталдың қатысуымен құрылған банктер, Абн АМРОбанк, Тексака
банк, КЗИ банк.
1998 жылы Қазақстандық қаржы нарығына үш ірі әлемдік банктер енді:
Банк Сосьете Женераль Казахстан жабық акционерлік қоғамы, HSBC Банк
Казахстан жабық акционерлік қоғамы, Ситибанк Казахстан жабық акционерлік
қоғамы.
Меншік формасы бойынша банктер мемлекеттік банктер –1,
мемлекетаралық банк –1, шетелдік капитаплдың қатысуымен –23, басқалары –46
болып бөлінеді.
Банктердің жартысынан көбі Алматыда орналасқан (44 банк немесе 62 %),
Ақмола мен Қазақстанның басқа облыстарына 27 банк және 442 филиал тиесілі
болды. Банктік инфрақұрылымның мұндай жағдайы аймақтардың экономикалық
дамуына кері әсерін тигізді. 1990 – 2000 жылдар аралығында банктік
капиталдың шоғырлану дәрежесі үлкен қарқынмен өсті. 5 млн. теңгеден 80 млн.
теңгеге дейінгі меншік капиталы бар аз қуатты банктердің сана 94 –тен 12 –
ге дейін қысқарды, ал олардың меншік капиталдың жалпы көлеміндегі үлесі
73,31 % – дан 16,98 % – ға дейін азайды. Сонымен бірге, ірі банктердің
позициялары біршама нығайды. 130 және 1300 млн. теңгеден артық меншік
капиталы бар банктер топтарында олардың саны 3 есеге көбейді. Банктік
операцияларды жүзеге асыруға лицензиялар тек жарғылық қоры 500 мың АҚШ
доллары болатын банктерге берілді. Шетелдік валютада операцияларды жүзеге
асыру , халықтың ақша салымдарын тарту және өз филиалдарының желісін құру
үшін банктің капиталы 1997 жылдың аяғына 1,5 млн. доллардан немесе 113 млн.
теңгеден кем болмау талабы қойылды. Бұл өз кезегінде белгілі бір дәрежеде
Қазақстан халқының банк жүйесіне деген сенімділігінің артуына ықпалын
тигізді. 1994 – 1998 жылдар аралығында салымдардың жалпы сомасы 5371,32
млн. теңгеден 31261,0 теңгеге дейін немесе 5,6 есеге өсті. Алайда бұл
сенімділік өзіндік сипатқа ие. Ол көбіне Халық Жинақ банкіне тараған, оның
салымдардың жалпы сомасындағы үлесі 54,3 % –дан 1994 жылы 66,3 % – ға дейін
1998 жылы өсті. Бұл сенімділікті арттыру мақсатында жобада Салымдарды
сақтау және ынталандыру бағдарламасы ұсынылды. Оны талқылауға Қазақстан
Президенті Н. Ә. Назарбаев қатысты. Қаржы мамандарының екінші Конгрессінде
ҚР – нің екінші деңгейлі банктерінде жеке тұлғалардың депозиттерін
міндетті ұжымдық ережелерінің жобасы қаралды. Оған барлық банктер қатысуы
керек: Сақтандыру объектісі – жеке тұлғалардың ұлттық және шетел
валюталарындағы мерзімдік депозиттерге салынған ақшалары. Сақтандыру қоры
жабық акционерлік қоғам болып табылады, оның құрылтайшысы – Қазақстанның
Ұлттық Банкі. Қордың акциялары елдің өкіметі сатып алуы мүмкін және ол
салықтарды төлеуден босатылады.
Қор таратылған қатысушы банк салымшысына келесі тәртіпте оның салымын
қайтарады:
- 200 мың теңгеге дейінгі салымдар бойынша – 100 %
- 200 мың теңгеден 400 мың теңгеге дейінгі салымдар бойынша – 200 мың + 200
мыңнан асатын соманың 80 % – т. с. с.
1998 жылдың екінші жартысында Қазақстанда экономикалық жағдайдың
нашарлауы орын алды, бұл мұнайға бағаның төмендеуіне және Ресейдегі
қаржылық дағдарысқа байланысты болды. 1998 жылы 1997 жылмен салыстырғанда
экспорт көлемі 15 % - ға қысқарып, теңге ресейлік рубльге және т .б.
валюталарға қатысты қымбаттады, нәтижесінде қазақстандық товарлардың
бәсекеге қабілеттілігі төмендеді. Осы жағдайда өкімет пен Ұлттық банк 1999
жылы сәуірде теңгенің еркін бағамына өту шешімін жариялады. Жеке тұлғалар
салымдарын қорғауды қамтамасыз ететін іс – шаралар жүргізілді. 2000 жылдың
1- шілдедегі мәліметтер бойынша тұрғындардың салымдары 36,9 млрд. теңгені
құрады, яғни 1999 жылдың 1 –ші қаңтарымен салыстырғанда 18 % – ға көбейді
және олардың 56,1% –ға ұлттық валютадағы депозиттер. Екінші деңгейлі
банктер бойынша 1999 жылдың бірінші жартысында табыстар шығындардан 5983
млн. теңгеге асты. Ұлттық Банктің қайта қаржыландыру ресми ставкасы 3 %
–ке төмендеп, 22 % – ды құрады. Несиелік салықтар – 120,5 млрд. теңгеге
(1998 жылы 86 млрд. теңге), 1999 жылы қаңтар – шілде айларында баға 103,9 %
– ды құрады.
1.2. Нарықтық экономикадағы банк және банктік жүйенің ролі.
Банк жүйесі- нарықтық экономиканың маңызды құрылымдарының бірі.
Банктер халық шаруашылығының барлық салаларымен тікелей және күнделікті
байланыста болады. Олар қаржылық делдалдар ретінде шаруашылық ұйымдардың
капиталдарын, тұрғындардың ақшалай қаржыларын, шаруашылық қызмет
процесінде босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тартады және оларды
уақытша пайдалануға береді, ақша есептеулерін жүргізеді және экономика үшін
басқа да көптеген қызметтерді көрсетеді. Бұл арқылы олар өндірістің
тиімділігіне және қоғамдық өнімнің айналымына әсер етеді.
Банктер нарықты экономикада негізгі қаржылық делдалдар болып табылады.
Өз қызметі барысында олар ақша нарығындағы жаңа талаптар мен
міндеттемелерді құрады, сонымен бірге қаржылық ресурстардың қозғалуы мен
жылжуын, ағылуын және олармен байланысты қаржы институттарының қызметін
реттейді. Ақша капиталдарын жинақтап, оның қорын құрып, шоғырландырып,
оларды іс-әрекеттегі капиталға айналдырады және несиеге деген талаптарды
қанағаттандырады.
Шаруашылық ұйымдарды дер кезінде қаражаттармен қамтып, бүкіл елдің
экономикалық дамуының қарқынына және несиелік-қаржылық механизмнің тиімді
және үздіксіз қызмет етуіне әсер етеді. Бұл өз кезегінде банктердің
экономикада ірі қаржымен жұмыс істеуіне әкеледі.
Банк жүйесінің мақсаттары мен міндеттері жалпы экономиканы басқару
мақсаттарымен және міндеттерімен бағыттас. Алайда банктер басқарудың ерекше
жүйесі ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсаттарына жетуді қамтамасыз
ететін міндеттерді орындайды. Экономиканы басқару ұйымы ретінде банк өз
ісін ұйымдыстырудың принциптерімен айқындалады.
Банктер басқару процесінде экономикалық әдістерді қолданады.
Экономикалық мүдделерге қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы әсер етуге
болады, мысалы, несие беру , экономиканың әртүрлі буындарының қаражаттарға
сұранысын қанағаттандыру және т. б.
Банктер басқарудың экономикалық ұйымдары болғандықтан, олардың
клиенттер алдындағы жауапкершілігі де экономикалық сипатта болады.
Банктердің экономикалық жауапкершілігі, ең алдымен, олардың қызметін
тұтынатын шаруашылық ұйымдарының қаржылық қызметінің нәтижелерімен
байланысты. Банкердің төңірегінде оған тәуелді немесе оның қызметін
анықтайтын фирмалар мен компаниялар топталады. Оны төменде көрсетілген
схема арқылы өрнектеуге болады.
Банктер көптеген ағымдағы информацияға ие. Ең алдымен, бұл
клиенттердің негізгі қызметі жөніндегі информация. Бұл мәліметтер банкке
кәсіпорындар қызметінің көп жақтарын сипаттауға, нәтижелерді болжауға
мүмкіндік береді.
Банк жүйесінде қоғамның барлық ақша қорлары мемлекет және шаруашылық
буындардың қаражаттары, тұрғындардың қаржылары және т.б. жинақталған.
Банктер бұл қорларды қалыптастыруға белсенді қатысады, оларды пайдалануға
бақылау жасайды, ақша айналымын реттейді және сол арқылы өндіру процесінің
барысына әсер етеді.
Қазақстан экономикасының нарыққа өтуіне байланысты банктер алдында
жаңа мүмкіндіктер ашылды. Сонымен бірге нарықтық қатынастардың дамуына
байланысты банктердің экономикалық ролі күшейді. Олардың жұмысында бірінші
орынға әкімшілдік-әміршілдік әдістердің орнына экономикалық әдістер шықты.
1.3. Қазақстан Республикасындағы банк жүйесіндегі
бәсеке.
Бұрынғы Кеңестік әкімшілдік - әміршілдік экономикасында тек
мемлекеттік банктер қызмет етті, олардың арасында бәсекелестік болмады.
1988 жылы екі деңгейлі банк жүйесін құру процесінің басталуымен нарықтық
ортаның реттеуші механизмі – бәсеке пайда бола бастады. Қазақстандық банк
жүйесінің дамуының және бәсекесінің ерекшеліктері ресейлік ерекшеліктерімен
ұқсас. Қазақстандық банктер өз дамуында екі кезеннен өтті: қалыптасу кезеңі
және экстенсивті даму кезеңі. Экстенсивті даму кезеңінде банктер жоғары
қарқынмен құрылды және қайта құрылды. Біртіндеп коммерциялық банктердің
пайда болуының жиілігі төмендеді және қазіргі кезде банктердің интенсивті,
сапалық дамуының кезеңі өтуде. Банктердің бір бөлігі қаржылық тұрақтылық
жағдайлардың өзінде өз активтерін тиімді басқара алмады. Банктік сфераны
сауықтыру мақсатында банктерді мемлекет иелігінен алу және оларды біріктіру
іс- шаралары жүргізілді. 2000 жылдың аяғына республикадағы екінші деңгейлі
банктердің саны 48 жетті, 1993 жылы олардың саңы 204 болды.
Банктік сферадағы бәсекенің екінші ерекшелігі болып коммерциялық
банктердің құрулуына негіз болған базаның салыстыруға келмейтіндігі
табылады. Банктердің бір бөлігі бұрынғы мемлекеттік мамандандырылған
банктердің негізінде ұйымдастырылды. Бұрынғы мемлекеттік банктер негізінде
құрылған коммерциялық банктердің активтерінің бүкіл банктер активтеріндегі
(Халық банкін қоспағанда) үлесі шамамен 20 пайызды құрайды. Мемлекеттік
банктердің коммерциялық банктерге трансформациясы кезінде олардың көбісі өз
бәсекелестік позицияларын нығайту үшін өздерінің материалды - техникалық
артықшылықтарын, тәжірибесі мен қалыптасқан беделін пайдалана алмады.
Нарықтық бәсекеде бәсекелес мүмкіндіктерінің жоқтығы бұл банктерде
басқарудың жаңа құралдарын еңгізуге себеп болды.
Банктік бәсекенің үшінші ерекшелігі – активтердің үлкен көлемдерінің
ірі банктерде шоғырлануы. Қазақстанның үш ірі банкінің активтері
республиканың барлық екінші деңгейлі банктерінің жалпы активтерінің шамамен
52 пайызды құрайды.
Банктік бәсекенің келесі бір ерекшелігі болып көрсетілетін қызметтер
түрлерін көбейту арқылы нарықта клиенттерді жаулап алудың жаңа құралдарының
пайда болуы табылады.
Банктік бәсекенің тағы бір ерекшелігін оның шекараларын қаржы
нарығында жаңа субъектілердің – банктік емес құрылымдардың пайда болуы
есебінен кеңейту болып есептеледі. Банк жүйесінің қалыптасуының бастапқы
кезеңінде 1993 –1994 жылдарда көптеген қаржылық фирмалар құрылды. Мұндай
фирмалардың пайда болуының себебі банктік қызметтің жоғары инфляция
кезеңінде ерекше пайдалылығымен байланысты еді. Бүгінгі күні зейнетақы
қорларының, сақтандыру қорларының, брокерлік компаниялардың пайда болуы бос
қаржыны тартумен байланысты қызметтер нарығында бәсекені күшейтті.
Банктік бәсекенің ерекшелігінің бірі- банктердің территориялық
біркелкі орналаспауы – олардың 67 пайызы Алматы қаласында орналасқан.
Сондықтан бәсекенің максималды интенсивтілігі осында байқалады. Сонымен
қатар, банктік бәсекенің спецификасы нарықтың конъюнктуралық өзгерістерімен
байланысты.
Қазақстанда банктік бәсекенің интенсивтілігін анықтайтын
ерекшеліктерді бағалау келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді:
- Қазақстанның банктік қызметтер нарығындағы бәсекені жеткілікті түрде
жоғары деп сипаттауға болады. Бәсекелестік субъектілердің арасындағы
басым позицияларды коммерциялық банктер алады, елдегі банктік емес
ұйымдардың әсері жоғары емес. ТұранӘлем Банкі ашық акционерлік қоғамы,
Қазақстанның Жинақ Халық Банкі ашық акционерлік қоғамы,
Казкоммерцбанк ашық акционерлік қоғамы және АВN AMRO Bank жабық
акционерлік қоғамы сияқты ірі республикалық банктер бірдей күшке ие
болады.
- Батыс елдерінің банктері арасындағы бәсеке сияқты қазақстандық банктер
арасындағы бәсекеде дифференциацияланған олигополиялық бәсеке сипатына ие
болуда. Шетелдік мамандардың пікірінше, нарықтық құрылымның бұл түрі ең
тиімді болып табылады.
- Сапалы және дифференциацияланған қызметтердің ірі пакетін ұсыну бойынша
бәсекеге тек ірі банктер қабілетті. Орта және ұсақ банктер тек дәстүрлі
аударымдар, есептік – кассалық, дилингтік операцияларды жүзеге асыруда
және шағын жобаларды кредиттеуде бәсекеге түсе алады.
- Бәсекелестік күрестің нәтижесінде сапалық өзгерістер болды.
- Банктік қызметтердің кейбір сегменттерінде таза бәсекенің белгілері
байқалады. Бәсекелес банктер сапасы бойынша бірдей ставкалармен және
тарифтермен қызметтерді ұсынады. Мұндай жағдайда көрсетілетін
қызметтердің өзіндік құнын төмендету арқылы ғана озып шығуға болады.
- Қазіргі кезде қаржылық нарық Қазақстанда нарықтық реформаларының жетекші
сферасы болып саналады. Нарықтың дамуы, бәсекенің қағидаларын сақтау,
әртүрлі отандық және шетелдік құрылымдар есебінен қаржы нарығының
шекарасын кеңейту бәсекенің күшеюіне әкеледі.
- Банктер басқа экономикалық субъетілер секілді нарықтық экономика
заңдарының негізінде қызмет етеді. INTERNET -ке шығумен байланысты пайда
болған жаңа мүмкіндіктер, клиенттердің бизнестерінің территориялық
кеңістігінің кеңеюі қазақстандық банктерді ауқымды бәсекеге дайын болуын
талап етеді.
ІІ тарау. Қазақстан Республикасының банктік жүйесіндегі ААҚ
ТұранӘлем Банктің экономикалық қызметінің қазіргі сипаттамасы.
2.1 ААҚ ТұранӘлем Банкі қарекетінің мәні және оның алатын орны.
Банктік қызметті ұйымдастыру негіздеріне келсек, банктік заңдарда
банктердің жарғылық қорының құрылуының көздеріне байланысты оларды
мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік, аралас және шетелдік деп
бөледі.Банкті ұйымдастырудың акционерлік нысанының ерекшеліктері мен
артықшылықтары қандай? Шаруашылық серіктестіктер және акционерлік қоғамдар
туралы заңға сәйкес,біріншіден,акционерлік қоғам-бұл заңды тұлға,онда
құрылтайшылардың меншік құқығы Ұлттық банк лицензиясы негізінде шығарылатын
акциялармен расталады.Акционерлердің меншіктегі үлесі және банк табысы
сатып алынған акциялардың көлеміне тура тәуелді.Акционерлердің
жауапкершілігі сатып алынған акциялардың сомасымен шектелген.Акционерлердің
банкті басқару бойынша жауапкерші-ліктері басқарманы таңдаумен және жылдық
жиналыстарда банктік саясат мәселелері бойынша дауыс берумен
шектелген.Банкті ұйымдастырудың акционерлік емес формалары (жарналық меншік
формасы) қатысушылардың меншік құқығын растайтын белгілі бір формальды
куәліктерді талап етпейді.Жарнашы банктің қызметімен байланысты тәуекелді
мойнына алып,оның барлық міндеттемелері бойынша жауап береді.Банкрот
жағдайында претензиялар банкке де, әрбір жарнашыға да қойылады, олар
өздерінің барлық мүліктерімен жауапты болады. Екіншіден, акционер басқа
тұлғаға өз акцияларын беруі мүмкін. Банктің қызмет етуі бөлек
акционерлердің шығуына тәуелді емес. Ал жарналық формада қатысушы өз үлесін
басқа қатысушылардың келісімінсіз бере алмайды. Үшіншіден, акционерлік
банкте оны басқару бойынша функциялар анық бөлінген. Акционерлер басқарманы
таңдайды, ал басқарма - басқарушыны, басқарушы басқарушылық аппаратты
таңдайды, ол өз кезегінде мамандар мен қызметкерлерді анықтайды. Жеке
меншік банкте қатысушылар басқаруға тікелей қатысады және администраторлар
болып табылады, басшылықтың тиімділігі олардың жеке бастылық қасиеттеріне
байланысты. Банкті ұйымдастырудың акционерлік нысанының кемшіліктері:
акционерлік банкті құрудың қиындығы, өзгерістерге бейімделудің және
икемделудің төмендігі. Бұл кемшіліктерге қарамастан, банктерді
ұйымдастырудың акционерлік формасы – ең тиімді, нарықтық экономикаға
барабар, сондықтан, экономикасы дамыған елдердің барлығында банктер
акционерлік компаниялар формасында немесе корпорациялар формасында
ұйымдастырылған.Сондықтан іс – тәжірибе материалдарын пайдалана отырып,
дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстан Республикасының банк
жүйесінің қалыптасуын Казкоммерцбанкі ашық акционерлік қоғамының
экономикалық қарекет – қызметтері мысалында сабақтастыруды жөн көрдім.
Банкті ұйымдастыру күрделі процедура болып табылады және әдетте елдің
арнайы заңдарымен реттелінеді. Ұлттық банк Қазақстан Республикасының
территориясында банктерді құруға рұқсат беріп, банктерді және олардың
филиалдарын тіркеу жұмыстарын жүргізеді. Ұлттық банк рұқсат бергенде
орындалатын банктік операциялардың шеңберін белгілейді. Банктік заңдарда
және заң актілерінде банктерді ашу және олардың қызметін тоқтату ережелері
белгіленген.
ТұранӘлем Банкі Қазақстанның Ұлттық Банкісі мен өкіметінің шешімі
негізінде ӘлемБанк Қазақстан акционерлік қоғамы және Тұран Банк
акционерлік қоғамы болып табылған бұрынғы екі мемлекеттік банкті қайта құру
және оларды біріктіру нәтижесінде 1997 жылдың 15 қаңтарында жабық
акционерлік қоғамы ретінде 4,7 млрд. теңге меншік капиталмен құрылды
Қазақстан Республикасының Министрлер кабинетінің қаулысы негізінде
1998 жылы наурыз айында қаржы министрлігі Банктің 100 процент акция пакетін
сату үшін жабық аукцион өткізді. Банктің 100 процент акция пакетін
қазақстандық жеке меншік компаниялардың консорциумы сатып алды. Бұл
консорциумға Қазақстанның 12 ірі өнеркәсіптік, сауда кәсіпорындары және
банктері кіреді.
Банк акционерлері
1. Мелькомбинат ЖШС, (Қостанай)
2. Аралтұз ЖШС
3. Каблан ЖШС
4. Семей ұн тарту комбинаты
5. Кустанайасбест ЖШС
6. Корр ЖАҚ
7. RISMI COMMERCE ЖШС
8. Яссы ААҚ
9. Макарон фабрикасы,(Шымкент)
10. Смат Компаниясы ЖШС
11. Мақтаарал ААҚ
12. Басқалары.
ТұранӘлем Банкі қазіргі кезде Республикадағы ірі әмбебап банктерінің
бірі болып, жеке және заңды тұлғаларға банктік қызметтердің барлық түрлерін
көрсетеді.
Банк жүргізетін негізгі операциялар:
- саудалық қаржыландыру және қысқа мерзімді қаржыландыру;
- несиелік – Экспорттық Агенстволар арқылы қаржыландыру;
- ұзақ мерзімді және орта мерзімді жобалық қаржыландыру;
- корпоративтік клиенттер үшін жалақы бойынша қызмет көрсету
бағдарламалары;
- кіші және орта бизнесті қолдау бағдарламаларын белсенді қаржыландыру;
- сақтандыру бойынша қызметтер;
- зейнетақы қорларының қызметтері;
- активтерді басқару бойынша қызметтер;
- брокер – диллерлік қызмет, Қазақстан Республикасы Халық Банкісінің
диллері.
ТұранӘлем Банкі бүкіл республика бойынша филиалдардың тармақталған
желісін құрып отыр. Республиканың ірі өнеркәсіптік орталықтарында оның 23
филиалы және 24 есептік кассалық бөлімдері бар.
Бүгінгі таңда банктің жарғылық акционерлік капиталы Қазақстанда ірі
капиталдардың бірі болып табылады және 9 млрд.-тан артық теңгемен
бағаланады.
Қазірігі кезде банктің клиенттері болып энергетиканың, сауданың,
транспорттың, мұнай өндірісінің , тамақ өнеркәсібінің ірі кәсіпорындары
табылады. Сонымен қатар, ТұранӘлем Банкі жеке тұлғалармен жұмысына көп
көңіл бөледі. Тұрғындардың депозиттерінің көлемі бойынша республикада ол
екінші орын алады (3,3 млрд.теңгеден артық ).
ТұранӘлем Банкі ашық акцонерлік қоғамы соңғы жылдары белсенді
түрде дамып, корпоративтік және бөлшек банктік қызметтер нарығында өз
пазицияларын нығайта түсуде. Дамудың анық жоспарланған стратегиясы,
қызметті әмбебаптау, қызметкерлердің біліктілігі, басқарудағы оперативтілік
және тұрақты клиентік база дамудың жоғары қарқынын сақтауға мүмкіндік
берді. Банктің тұрақтылығы бір жылға қалыптасады және өз жұмысында
басшылыққа алатын принциптермен анықталады . ТұранӘлем Банкі үшін бұл, ең
алдымен, банк дамуының жоспарланған стратегиясы, өз қызметін жетілдіру,
қызметкерлердің біліктілігі, банкті басқарудағы оперативтілік, тұрақты
клиенттер. 2000 жылдын 1-ші қаңтардағы мәліметтер бойынша 1999 жылдың
ішінде 386993 клиентке қызмет көрсетілді.1
1999 жылы ТұранӘлем Банкі 5 млрд.150млн. теңгеге өз акцияларының
екі эмиссиясын жүзеге асырды, нәтижесінде банктің жарияланған капиталы 12
млрд.870 млн. теңгеден асты. Жарғылық төленген капитал 2000 жылдың басына 9
млрд. 697 млн. теңгені құрады. Банктің меншік капиталы 37 процентке өсіп, 5
млрд.057млн. теңге болды.
Сенімділікті қамтамасыз етуде және капиталды салудың тиімді
сфераларын іздестіруде пайданың абсолютті мөлшерінің өсіміне бағытталған
банктің бағдарланған саясатының арқасында қаржылық нәтижелер республиканың
банктері арасында ең жоғары болып отыр. Даму стратегиясына сәйкес банк
қызметінде негізгі көңілді ресурстық базаны кеңейтуге және нығайтуға бөлді.
Бұған меншік капиталдың өсуі , жаңа клиенттерді тарту, ішкі және сыртқы
нарықтарда тартылатын ресурстар көлемінің ұлғаюы жатады. Операциялар
көлемінің жоспарлы көбеюі активтердің жалпы сомасының өткен кезеңмен
салыстырғанда 2,5 есеге өсуіне әкелді және 2000 жылдың басында ол 46,
027млн. теңгені құрады. Екі жылдың ішінде банк өз активтерін 3,3 есеге, ал
меншік капиталдың мөлшерін 5,5 есеге көбейтті. ТұранӘлем Банкі ашық
акцонерлік қоғамының басшылығы көрсетілетін қызмет түрлерін көбейтуге және
олардың сапасын жоғарлатуға бағытталған стратегияның ең негізгі
принциптерін жүзеге асырды. ТұранӘлем Банкінің жалпы экономикалық қызметін
сипаттайтын мәліметтер келесі және № 1 кестеде берілген.
Кесте № 1.
ААҚ ТұранӘлем Банкінің 1997-1999 жылдардағы баланстық есебі.
млн. теңге млн.АҚШ долл.
Активтер 1997 1998 1999 1997 1998 1999
Ақша қаражаттары 2,579 4,030 8,508 34,2 48,1 61,6
Бағалы қағаздар 2,850 599 3,132 37,8 7,1 22,7
Клиенттерге берілген
несиелер,нетто 5,657 10,645 27,094 74,8 127,0 196,0
Инвестициялар 25 88 164 0,3 1,1 1,2
Негізгі қорлар 1,453 2,223 3,610 19,2 16,3 26,1
Басқа активтер 1,526 786 3,519 20,2 25,4
19,6
Активтер барлығы 14,090 18,371 46,027 186,5 219,2 333,0
Пассивтер
Міндеттемелер
ҚР-ң ҰБ-ң алдындағы 42 1,299 700 ,6 15,5 5,1
қарыздар
Банктер алдындағы
қарыздар 335 3,009 9,023 4,4 35,9 65,2
Клиентердің салымдары 10,550 9,651 28,224 139,6 115,2 204,2
Басқа мендіттемелер 2,164 736 2,400 28,6 8,7 17,4
Міндеттемелер барлығы 13,090 14,695 40,347 173,2 175,3 291,9
Азшылықтың мүддесі 597 4,3
Меншік капитал
Жарғылық капитал 6,781 7,931 8,758 89,8 94,6 63,4
Қайта бағалау резерві 331 3,9
Бөлінбеген пайда (5,781) (4,586) (3,675)(76,5)(54,6) (26,6)
Меншік капитал барлығы
1,000 3,676 5,083 13,3 43,9 36,8
Міндеттемелер мен
акционерлік капиталдың 14,090 18,371 46,027 186,5 219,2 333,0
барлығы
Көрсеткіштерді динамикада салыстыру үшін 1997-1999 жылдардың мәліметтері
халықаралық есептік стандарттар бойынша берілген.
Кесте № 2.
Баланстық көрсеткіштер
%
1997 1998 1999
Кредиттерактивтер 40,1 57,9 58,9
Депозиттерактивтер 74,9 52,5 61,3
Клиенттердің мерзімдік 30,3 31,9 32,9
депозиттерітартылған қаражаттар
Тәуекел есебімен капиталдың 11,0 21,6 12,7
адекваттылығы
Көрсетілген негізгі көрсеткіштердің жақсаруына Банк дамуының
интенсивті, әрі экстенсивті факторлары есебінен қол жетті, бұл 1999 жылы
банкке Қазақстанның экономикалық тұрғыдан негізгі аймақтарының барлығында
танылған республиканың ірі қаржы-кредиттік институты ретінде өз
позицияларын нығайтуға мүмкіндік берді.
Банктің тұрақты жұмысының қажетті шарттарының бірі акционерлік
капиталдың жоғарғы деңгейі болып табылады. 1999 жылдың 1-ші қаңтарына
Банктің жарғылық капиталы 7,931 млн. теңгені құрады. 1999 жылдың шілде
айында Банк акционерлерінің жалпы жиналысы жарғылық капиталды ұлғайту
жөнінде шешім қабылдады, осыған сәйкес 1999 жылы желтоқсанда 4 млрд. теңге
сомасына бағалы қағаздардың бесінші эмиссиясының мемлекеттік тіркеуі
өткізілді. 2000 жылдың 1-ші қаңтарының мәліметтері бойынша Банктің төленген
жарғылық капиталының мөлшері 8,758 млн. теңгені құрады.1999 жылдың соңына
меншік капитал 5,083 млн. теңгені құрап, 1998 жылмен салыстырғанда 1,4
есеге көбейді ( 38,3 %-ке) , екі жылдың ішінде 5,1 есеге артты. 1999 жылдың
қыркүйегінде Халықаралық Қаржы Корпорациясының Дүниежүзілік Банкісімен
кредиттік келісім жасалды, онда несиенің 5 млн. АҚШ долларына дейін сомаға
бөлігін Банк акцияларына конвертациялау көзделген. Осылайша, Халықаралық
Қаржы Корпорациясы жақын арада Банктің алғашқы шетелдік акционері болуы
мүмкін.
1999 жылдың ішінде Банк активтерінің өсімі байқалды, олар алдыңғы
жылмен салыстырғанда 2,5 есеге көбейіп, 18,371 млн. теңгеден 46,027 млн.
теңгеге дейін жетті.
Банк несиелер және бағалы қағаздар нарықтарында өз қызметін қарқынды
дамытты, бұл баланстың актив бөлімінің құрылымында көрініс тапты. 1999
жылдың соңына кредиттік салымдар 27,094 млн. теңгені құрады, немесе
активтердің жалпы сомасының 58,9%-н құрады. Сонымен бірге бағалы қағаздарға
қаражаттарды салудың көлемі 5,2 есеге артты, ал олардың активтердің жалпы
сомасындағы үлес салмағы 3,3%-тен 6,8%-ке дейін көбейді.
Қаржы айналымдылығының жоғары жылдамдығы және икемді несиелік саясат
баланс құрылымындағы төмен табысты активтердің үлесін 18-20% деңгейінде
ұстап тұруға мүмкіндік берді, бұл Банк активтерінің табыстылығына әсер
етеді.
Сонымен бірге, корреспонденттік шоттардағы және Банк кассасындағы
қаржы көлемі 2,1 есеге көбейіп, 8,508 млн. теңгені құрады, бұл банк
тұрақтылығын сақтайтын өтімділік деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді.Бір жылдың ішінде ақша қаражаттарының құрылымы өзгерістергн ұшырады:
шетелдік валюта көлемінің үлесі 53,1%-тен 64%-ке дейін өсті.
Банктің операциялық қызметінің одан арғы диверсификациясы көрсетілген
кезеңнің соңында қалыптасқан қаржы нарығының сипатына оптимальды түрде және
Банктің осы нарықта атқаратын функцияларына сәйкес келетін пассивтердің
балансталған құрылымының пайда болуына әкелді. Активтік операциялардың
кеңеюіне ресурстық база көлемінің өсімі себепші болды. 1999 жылдың соңына
Банк міндеттемелерінің көлемі 40,347 млн. теңгені құрады және 1998 жылмен
салыстырғанда 2,7 есеге өсті. Корпоративті клиенттер шоттарындағы
қалдықтардың жалпы мөлшері 1,8 есеге өсіп, 2000 жылдың басына 8,700 млн.
теңге болды немесе міндеттемелер сомасының 21,7%-н құрады. Бұл клиенттер
тарапынан банкке деген сенімділіктің жоғары екенін білдіреді.
Сонымен қатар, 1999 жылы Банкке салынған корпоративті және жеке
тұлғалардың мерзімдік депозиттерінің көлемі артты.(олардың мөлшері 1,703
млн. теңгеден 4,338 млн. теңгеге дейін өсті). Банк міндеттемелеріндегі үлес
салмағы 10,8%-ті құрады.Мерзімдік депозиттерді белсенді түрде тарту
өтімділік көрсеткіштерін жақсартуға, ал Банк клиенттеріне өздерінің уақытша
бос активтерінің табыстылығын жоғарлатуға мүмкіндік берді.
1999 жылы басқа банктерден тартылған қаражаттардың үлесі біршама
өсті. Бұл банк аралық несиелердің ірі орталықтарының бірі ретінде
белгіленген Банк статусының жоғарлауын бейнелейді.Тартылған банкаралық
депозиттерінің көлемі бір жыл ішінде 3 есеге көбейді, немесе
міндеттемелердің жалпы сомасынан 22,4%.
Банк пайдасының көбеюі және жарғылық қордың өсімі есебінен меншік
қаражаттардың жалпы көлемі 1,4 есеге өсіп, 5,083 млн. теңгені құрады,
пассивтер құрылымындағы меншік қаражаттардың үлесі 11% құрады.
Табыстар мен шығындар құрылымына келсек, 1999 жылы Банк 7,637 млн.
теңге сомасында табыс алды және 6,726 млн. теңге сомасында шығындар
жұмсады.
Кесте № ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.--------------------------- ----------------------------------- ------
----------------2 - 4
І тарау. Қазақстан Республикасында банк жүйесінің қалыптасуы-----------5 -
18
1.1. Нарықтық экономикадағы банк және банктік жүйенің ролі--------- ----5 -
14
1.2. Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу кезеңдері.------------------------
-14 - 15
1.3. Қазақстан Республикасындағы банк саласындағы бәсеке.---------------16
- 18
ІІ тарау.Қазақстан Республикасының банктік жүйесіндегі ААҚ
ТұранӘлемБанкі экономикалық қызметінің қазіргі
сипаттамасы.------19 - 64
2.1. ААҚ Тұран Әлем Банктің мәні және оның алатын орны ------------19 -
29
2.2. ТұранӘлем Банкінің негізгі банктік операцияларды ұйымдастыру
қарқындылығы.---------------------- ----------------------------------- ------
-----------30 - 33
2.3. ААҚ ТұранӘлем Банктің Талдықорған бөлімінің қаржы-шаруашылық
қызметінің сипатты белгілері.------------------------- ----------------------
---------33 - 53
2.4. Банк ісінде кешенді басқаруды қолдану тиімділік шешімі ретінде.----53
- 64
ІІІ тарау. Қазақстанда банк жүйесінің дамуын жақсарту жолдары. ---------65
- 80
3.1.Банктердегі меншік капиталы мен несиелік
белсенділігін жетілдіру жолдары---------------------------- -----------
--------65 - 70
3.2. Активтер сапасын жақсарту.-------------------------- -------------------
-------70 - 80
Қортынды.-------------------------- ----------------------------------- ------
------ ---81 - 83
Әдебиеттер.------------------------ ----------------------------------- ------
-------------84 – 85
Кіріспе.
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өтуі күрделі және қайшылықты
жағдайларда жүруде. Бұл өз кезегінде Қазақстанның банк жүйесіне және
республикадағы экономикалық өзгерістердің қарқынына, бағытына және
тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.
КСРО-ң ыдырауынан кейін аз уақыт ішінде екі деңгейлі банк жүйесінің
құрылуы жүзеге асып, оның қызметінің негізін республиканың Ұлттық банкі
анықтады. Қазіргі кезеңде Ұлттық банк- елдегі мемлекеттік басқару жүйесінің
маңызды экономикалық ұйымдарының бірі.Дербестілік алған 10 жыл ішінде
Қазақстанның банк жүйесінің екі деңгейінің қалыптасу сатылары бір мезгілде
және қатарлас өтті. Қазіргі уақытта Республикадағы банк жүйесі мәнді
өзгерістерден өтіп,белгілі бір нәтижелерге қол жеткізді.
Бүгінгі таңда банк жүйесінің экстенсивті даму кезеңі аяқталып,бұл
процесті интенсивтендіруге өту басталды. Ол банк капиталының
шоғырлануымен,тиімсіз банктерді жою қарқынының және масштабтарының
ұлғаюымен қатар жүруде.
Алайда, экономиканың банктік секторындағы қиындықтар әлі де болса аз
емес.Мысалға, Қазақстанның бүгінгі экономикалық болмысының нақты көрінісі
болып экономиканың нақты және қаржылық секторларының дамуының арасындағы
пайда болған сәйкессіздіктердің тереңдеуі табылады.
Сонымен бірге Қазақстан дамыған елдің де, дамушы мемлекеттің де
белгілерімен ерекшеленеді. Дамыған ел ретінде, Қазақстан халқының жалпы
білімділігімен, ғылыми-зерттеу институттарының кең желісіне ие болуымен,
космостық зерттеулермен және т.б. кең ауқымды бағыттағы қарекеттерді жүзеге
асыру мүмкіндігімен сипатталады. Дамушы мемлекет ретінде Қазақстанға
экономиканың шикізатқа бағытталуы, қоршаған ортаның ластануы, шетелдік
инвестициялар мен жаңа технологиялардың импортына қажетті тәуекелділік,
артта қалған инфрақұрылымдар тән. Мұнымен қоса, территорияның
үлкендігі,табиғи ресурстардың мол қорлары,халықтың көп ұлттылығы.Осылардың
барлығы Қазақстанның дүние жүзілік қауымдастықтағы орнын, республиканың
даму стратегиясын анықтайды. Сөзсіз түрде, бұл Қазақстанның ерекшеліктері
республикада банк жүйесі дамуының негізгі бағыттарын белгілейді және оған
өзіндік нақыш береді.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуы және
дамуы банк ісін жүргізуге жаңаша тұрғыдан келуді талап етеді.
Республикадағы қаржы ресурстарының көп көлемдегі шоғырлануы қуатты банк
жүйесінің құрылуының алғышарттары болып табылады. Нарықтық реформалау
процесінде экономиканың нарықтық реттеу механизмдері жұмыс істей
бастады,инфляция деңгейі төмендеді. Сонымен қатар, банк жүйесінің құрылуы
мен дамуы макроэкономикалық тұрақсыздық жағдайында өтуде: өндірістік
қиыншылықтар коммерциялық банктерде өтімді қаражаттардың және депозиттердің
азаюына әкелді, мемлекеттің бюджеттік қуатының шектеулілігі, инвестициялық
және төлемдік дағдарыстар, өзара несиелеудің негізгі формасында болып
қалыптасқан төлемеушіліктер және т. б. өзіндік ықпалын байқатады.
Дегенмен де, Қазақстанның қазіргі коммерциялық банктері аз уақыт
ішінде айтарлықтай сыннан, дамудан өтті. Бірақ нарықтық қызмет етудің
бастапқы кезеңінде бұл сандық жағынан өсу болды және банктердің жаңа
макроэкономикалық жағдайларға бейімделуі эмпирикалық сынаулармен және
қателіктермен қабаттас келуде.
Жаңа ғасыр басында Қазақстанның банк жүйесі республика
экономикасындағы құрылымдық өзгерістер ықпалында болып отыр. Болып жатқан
өзгерістердің органикалық бөлімі болып банк жүйесінің жаңа институционалдық
құрылымының қалыптасуы табылады, бұл жаңа типтегі несие мекемелерінің пайда
болуын негіздейді.
Қазақстанның экономикалық өміріне дамыған мемлекеттердің Оңтүстік
Корея, АҚШ, Франция, Германия, Турция және т.б. қатысуы осы елдердің банк
жүйесімен байланыс орнату үшін тұрақты және бүгінгі күн талаптарына жауап
беретін банк жүйесін құру қажеттілігін, оны одан әрі жетілдіруді талап
етеді.
Нарық құрылымында банктер тиесілі орнын алуы үшін банктік сектордың
тиімділігін арттыру мәселелерінің теориялық өңделуі қажет, ал бұл осы
сферадағы мемлекеттік саясаттың маңызды шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасы нарықты қатынастарға өтудің қиын да, күрделі
жолын таңдады. Әсіресе, бұл банк жүйесіндігі түбегейлі өзгерістермен
белгілі болып, ол өз қызметінде Қазақстанның ұлттық экономикалық моделін
құруға үлес қосатыны сөзсіз. Осы проблемаларды зерделеу барысында 3
тараудан тұратын бітіру жұмысы өз алдына мынандай мақсаттарды қояды:
- елімізде банк жүйесінің қалыптасу ерекшеліктерін, кезеңдерін банк
саласындағы қабылданған заңдармен, құжаттармен танысу арқылы оның
қалыптасу қызметтерін жүйелеу;
- осы саладағы шетелдік және отандас ғалымдардың еңбектерімен танысу
арқылы теориялық білімдерді тереңдету;
- банк жүйесіндегі түбегейлі өзгерістердің келбетін Казкоммерц Банкі және
оның бөлімшелерінің мысалында статистикалық мәліметтерге сүйене отырып
сараптамалау;
- Қазақстан Республикасы банк жүйесінің экономикадағы орнын нақты
мәліметтермен сипаттау арқылы кешенді басқару, менеджмент функцияларын
жүзеге асыру бағыттарын айқындау.
І тарау. Қазақстан Республикасындағы банк жүйесі.
1.1. Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу кезеңдері.
Кеңес өкіметі кезінде Қазақстанның өз банк жүйесі болған жоқ, өйткені
республика территориясында КСРО-ң орталықтандырылған несие жүйесінің
бөлімдері мен бөлімшелері жұмыс істеді. Осыған байланысты банк жүйесінің
тарихы КСРО-ң тарихымен және революцияға дейінгі Россиямен өте тығыз
байланысты. Патшалық Россияның банк жүйесіне Мемлекеттік банк, акционерлік
банктер, өзара несиелеу қоғамдары, қалалық банктер, ипотекалық несие
банктері және басқада несиелік мекемелер кірді.
Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыру мемлекеттік деңгейде
жүзеге асырылды. Алғашқыда Мемлекеттік банк, содан кейін, жеке меншіктегі
коммерциялық және басқа да банктерді национализациялау нәтижесінде мемлекет
иелегіндегі салалық және территориялық банктер құрылды.
Барлық кеңестік республикаларда, оның ішінде, Қазақстанда да барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Мұнда банк ісін
орталықтандыру принципі сақталды, банктік мекемелер жоғары банк органдарына
бағындырылып, қайсы бір жергілікті ережелерді орнатуға жол берілмеді.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикада банктік жүйе жалғыз банк деп
аталатын жүйе, яғни мемлекеттің қаржы нарығында монополиясы түрінде болды.
Мемлекеттік банк бір мезгілде орталық және коммерциялық банктердің
қызметтерін жүзеге асырды. Бір деңгейлі банк жүйесінде төлем қаражаттар
жеке банктер арасында бөлінбеген болатын. Әрбір банк несиелер мен кассалық
жоспарлар бойынша оларға бөлінген лимиттерге сәйкес төлем қаражаттардың
жиынтық мөлшерін пайдалануға құқық алған. Осы лимиттер шеңберінде оның
өтімділік проблемалары болған емес. Несиелерді бөлу кезінде процент нарқы
есепке алынған жоқ, сонымен бірге орталық банктің саясатында жанама
инструменттер қарастырылмаған.
Орталық банк өкіметке толық тәуелді болып, өзінің тәуелсіз және еркін
ақша – несие саясатын жүргізе алмады. Ол өзіне тиесілі емес Халық
шаруашылығын несиелеу және шоттарды жүргізу қызметін атқарды, сонымен
қатар, ақша эмиссиясы есебінен мемлекеттік бюджеттің дефициттерін
қаржыландырды. Мемлекеттік кәсіпорындарға несиелер салықтық жеңілдіктермен
берілді, бұл оларда нақты нарықтық бәсекені шектеді. Сонымен бірге, ақша
айналымын бір банкте шоғырландыру жүзеге асырылды, яғни әрбір кәсіпорын,
ұйым немесе мекеме тек бір банкте ғана өз есеп-айрысу немесе ағымдағы
шоттарын ашуға мүмкіндік алды. Бұл банкте олар өз қаражаттарын сақтап,
несиелер алып, қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларын жүзеге асырды.
Дамыған елдердің экономикасында ертеде танылған екі деңгейлі банк
жүйесі қалыптасқан. Ал Қазақстанда мұндай жүйені құру тек 1987 жылы СОКП ОК
және КСРО Министрлер Кеңесінің № 821 қаулысымен бекітілді (орталық
эмиссиялық банктің және мемлекеттік мамандандырылған банктердің).
Республикалық банктерге кеңестік республикалардың министрліктерінің
құқықтары берілді. Несие жүйесін жетілдіру бойынша жүзеге асырылған іс –
шараларға қарамастан , ол кертартпа болып қала берді. 1987-1988 ж.ж.
жүргізілген банктік реформа нәтижесінде Мемлекеттік және Құрылыс банкісінің
мекемелері негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіпбанкі және
Тұрғын әлеуметтік банкі құрылды. Жинақ кассалары жүйесінің негізінде Жинақ
банкісі, ал Сыртқы сауда банкі негізінде Сыртқы экономикалық банк құрылды.
КСРО-ң Мемлекеттік банкі мемлекеттің Орталық банкі болып жарияланды.
Құрылған мемлекеттік мамандандырылған банктер – Өнеркәсіп құрылыс банкі,
Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын әлеуметтік банкі, Жинақ банкі – бұрынғы
кезеңнің жүйесіне қатысты көптеген негативті белгілерге ие болды. Ол кезде
үш банк: Мемлекеттік банк, Құрылыс банкі және Сыртқы сауда банкі іс-әрекет
етті. Бұл банктер халық шаруашылығында несиелік ресурстардың еркін ағылуын
қамтамасыз ете алмады, сондықтан борышқорлармен партнерлік қарым –
қатынастар орнатылмады, Мемлекеттік банктің жалпы ақша айналымын басқарудың
тиімді әдістері болмады. Несиелік саясатта проценттік ставкалар төмен
небәрі 5-8 пайыз болып, олар тиімсіз, төмен рентабельді жобаларды жүзеге
асыру үшін пайдаланатын несиелерге қосымша сұранысты қалыптастырды.
1988 жылы Кооперация туралы Заң қабылданғаннан кейін алғашқы
кооперативтік банктер құрыла бастап, олар банктік қызмет сферасында
нарықтық қатынастардың қалыптасуына негіз салды. Осы кезден Қазақстанның
банк жүйесінің дамуының бірінші кезеңі басталды. Кеңес Одағында мұндай
банктің алғашқысы Шымкенттегі Союзбанк болды. Кооперативті статус
банктерге мақсаттарды анықтауда, несиелеу шарттары мен мерзімдерін,
проценттік ставкалар деңгейін белгілеуге еркіндік берді. Ол банк қызметінің
әртүрлі формаларының дамуына алынған пайданы пайдалануға, материалды –
техникалық базаның нығайтылуына және басқа да проблемалардың шешілуіне
мүмкіндік берді.
Мамандандырылған банктер өз қарекетін әкімшілік территориялық принцип
бойынша жүзеге асыру барысында кеңестік республикалардың облыстарында
банктердің басқармалары ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейінде
банктердің өз мекемелері құрылды. Жетпіс жыл бойы КСРО-ң банк жүйесінде,
оның ішінде, Қазақстанның банк жүйесінде қатаң орталықтандыру және
шоғырландыру орын алып, әкімшілік басқару басым болды. Қалыптасқан ақша –
несие қатынастарының жүйесі және тәжірибесі туындаған нарықтық
қатынастардың жағдайларына сәйкес келмеді. Бұдан кейінгі жылдары банк
жүйесі елдегі саяси және экономикалық жағдайдың динамикалық дамуымен
ерекшеленеді.
1990 жылы 10 қазанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі
туралы Декларацияның қабылдануы өз бетінше экономикалық саясатты жүргізуге
ынталандырды. Осы толқында 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстанның Жоғарғы
Кеңесі Қазақстанның банк жүйесінің дамуының екінші кезеңін басталып, Қазақ
ССР – гі банктер және банктік қызмет туралы Заңын қабылдады. Бұл заң екі
деңгейлі банк жүйесін қолдады. Бірінші деңгейге Қазақ ССР – ң Мемлекеттік
банкі, ал екінші деңгейге коммерциялық банктер және т.б. несиелік мекемелер
кірді. Нарықтық экономикадағы Орталық банктің қызметтері орталықтандырылған
жоспарлы экономикадағы функцияларынан ерекшеленеді. Біріншіден, ол соңғы
инстациядағы кредитор болып, банк және кредит – ақша жүйесінің тұрақты
қызмет етуін қамтамасыз етеді. Екіншіден, ол ақша массасының көлемін
бақылау арқылы тұрақты бағаларды және толық жұмыспен қамтылуды қамтамасыз
ету болып табылатын ақша – несие саясатын жүргізеді. Қойылған мақсаттарға
жету үшін Орталық банк ақша – несиелік реттеудің жанама инструменттерін
қолданады.
Банк жүйесінің дамуының екінші кезеңінің айырықша белгісінің бірі –
бұл жүйенің анархиясы мен берекесіздігі. Бұл бірнеше себептерден:
- біріншіден, коммерциялық банктер санының тез өсуінен;
- екіншіден, Кеңес Одағының, яғни бұрынғы банк жүйесінің ыдырауынан;
- үшіншіден, нарықтық типтегі екі деңгейлі банк жүйесіне өтуінен;
- төртіншіден, Мемлекеттік банктің қаражаттарының жетіспеуінен,
қызметкерлердің біліктілік деңгейінің сәйкессіздігінен болды.
Банк санының өсуімен қатар, олардың жарғылық капиталы да қарқынды
ұлғайды. Мысалы, 1992 жылы КРАМДС – банктің жарғылық капиталы 50 есеге
өсті. Жалпы барлық коммерциялық банктердің қорлары осы кезеңде 12 есеге
көбейді.
Банктердің меншік капиталдарының өсу көрсеткіштерінің үлкендігіне
қарамастан, олар несиелік ресурстар нарығында активті операцияларды жүргізу
үшін жеткіліксіз болды. Сондықтан 1991 жылдан бастап, Ұлттық банк несиелік
аукциондарды пайдалануға мәжбүр болды. Оның жалпы ережесі: потенциалды
қарыз алушылар орталық банкке несиелердің көлемін және проценттік
ставкаларды көрсете отырып, өз тапсырыстарын жібереді. Олардың негізінде
орталық банк аукциондық несиелердің жалпы сомасын , мерзімдерін, алынатын
несиенің минималды сомасын белгілейді.
Қазақстанның несие – банк жүйесінің дамуының бағыттарын анықтаған
маңызды белгісі болып, 1993 жылы сәуірде жаңа заңдардың қабылдануы болды:
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы және Қазақстан
Республикасында валюталық реттеу туралы заңдар. Бұл бірнеше факторлармен
негізделді, оның ішінде, маңызды орынды егеменді мемлекеттің қалыптасуы,
Қазақстанның әлемдік қауымдастықта танылуы, өзіндік ұлттық банк жүйесінің
дамуы алды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы заң Ұлттық банктің
өкіметтен және басқа да билік органдарынан тәуелсіздігін белгіледі. Бұл заң
орталық банктің қызметтерін, мақсаттары мен міндеттерін нақтылады және оны
Қазақстанның Жоғарғы Кеңесіне және Президентке есепті етіп қойды. Ұлттық
банкке екінші деңгейдегі банктерді құру, оларды тарату, экономикалық
нормативтерді белгілеу процесінде туатын проблемаларды шешуде арнайы
өкілеттілік берді. Алайда Ұлттық банктің екінші деңгейлі банктердің
оперативтік қызметіне араласу құқығы болған жоқ. Ұлттық банктің бақылау
және қадағалау функциялары негізінен несие – ақша жүйесін бүлдіруге
қабілетті негативті құбылыстарды болдырмауға, бақылаусыз несие – ақша
эмиссиясын асырмауға бағытталған. Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызмет туралы заң екінші деңгейлі банктердің қызметтерін,
құқықтарын, міндеттемелерін айқындады. Ол коммерциялық банктердің
жауапкершіліктерін жоғарлатуға, ақша – несие жүйесін реттеуге көмек
көрсетуге, оның қарқынды дамуына бағытталған. Жаңа заңның ерекшелігі
әлемдік банк тәжірибесіне сәйкес банктерді құру тәртібіне жоғары
талаптардың белгіленуі болды. Сонымен бірге, банк басшыларына қойылатын
талап – тілектер жоғарлады.
Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы жаңа заң бұл
саладағы қарым – қатынасты белгілі дәрежеде ымырашылдық етті. Оларға
валюталық құндылықтарды еркін әкелу және шығару құқығы берілді. Осылайша
Қазақстанның кәсіпорындар мен ұйымдарға шетел валютасында пайда алуға
мүмкіндік берілді. Сонымен қатар, бұл шетелдік инвесторлардың қазақстандық
экономикаға қаржыларын салуды ынталандырды.
1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасы өз ақша бірлігін енгізу
арқылы еркін өзіндік ақша – несие саясатын жүргізуге тағы да бір қадам
жасалынды. Бұл Қазақстанның банк жүйесінің дамуының үшінші кезеңінің басы
еді. Жаңа банктік заңдарды қабылдап, Қазақстанның орталық банкке оның
сыртқы және ішкі тұрақтылық мәселелерімен айналысуға, банктік жүйенің
дамуын бақылау механизмін жетілдіруге мүмкіндік туды. Алға экономиканы
қажетті және уақытша ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін банктердің
мәселесі қойылды. Дүние жүзілік тәжірибе көрсеткендей, екінші деңгейлі
банктердің саны елдер бойынша әртүрлі келеді. Мысалы, АҚШ – та олардың саны
– 10922 ( 2000 ж.), Германияда – 270 (2000 ж.), Италияда- 176, Жапонияда
140 коммерциялық банктер бар. Мәселенің мәні банктердің санында емес,
олардың төлем қабілеттілігінде, тиімді қызмет етуінде.
Өзінің сандық өсуінің шегіне Қазақстанда коммерциялық банктер 1993
жылдың аяғында жетті, ол кезде олардың саны 204 бірлікті құрады.
1993 жылдан бастап банктер санының қысқаруы байқалды. Оның
басты себебі тұрақсыз және әлсіз банктер бір-бірімен қосылды немесе толық
жойылды.
Біріншіден, мәнді залалдарды өнеркәсіптік кәсіпорындарды және жаңадан
құрылған коммерциялық фирмаларды жоғары проценттермен белсенді
қаржыландырған банктер шекті. Бұл жоғары инфляция жағдайында өнеркәсіптік
кәсіпорындардың өндірістік циклдердің ұзақтығынан жоғары проценттерді
төлеуге мүмкіндіктерінің болмауынан байланысты еді, ал құрылған фирмалар
кепілдік гарантиялар бере алмады және несиені қайтару ықтималдығы төмен
еді.
Екіншіден, дағдарысқа кеңейту саясатын жүргізген банктер, яғни өзіне
ұсақ банктерді қосқан, жылжымайтын мүлікте үлкен салымдар ұстаған банктер
ұшырады.
Үшіншіден, инфляция қарқынына сәйкес меншік капиталын көбейте алмаған
ұсақ банктердің лицензиялары алынды. Олар Ұлттық Банктің экономикалық
нормативтері бойынша жұмыс істей алмады. Себебі оларда капиталдың жетіспеуі
және банктік пайда көлемі төмен болды.
Төртіншіден, өтімді қаражаттарды қажет еткен банктер ақшаны жоғары
проценттермен алып, пайдасыз жұмыс істеді.
Жалпы алғанда 1990 – 1993 жылдары банк жүйесінде бес мамандандырылған
коммерциялық банктер: Агроөнеркәсіпбанкі, Тұран банк, Әлеуметтік несие
банкі, Әлем банк және Жинақ банкі үстем болды. 1994 жылы жалпы экономикалық
процестердің ықпал етуімен құрылымдық өзгерістер Ресейдің банк жүйесінің
дағдарысымен байланысты болып, нәтижесінде Ұлттық Банк 28 банк
лицензияларынан айырылды. Олардың ішінде ең ірісі – КРАМДС – банк.
Алғашқыда бұл банктің позициялары тұрақты болды, алайда ол активтерді
орналастыру тиімсіздігімен және ірі клиенттердің бәсекелес банктер жағына
өтуімен байланысты өтімділік проблемасын шеше алмады. Несие портфелінің 60
пайызы пайдасыз несиелерден , 4 пайызы күмәнді несиелерден, тек 0,5 пайызы
ғана нақты қамтамасыз етілетін несиелерден тұрды.
Дағдарыс Тұран банк және Әлем банк сиякты Қазақстанның ірі банктерін
де шарпыды. Елдің экономикалық жағдайы қаржы мекемелерінің қызметтеріне
байланысты болғандықтан, Ұлттық Банктің ұсынысымен мемлекет бұл банктерді
25 млн. АҚШ долларына сатып алып, жаңа мемлекеттік банк ТұранӘлем банк
құрды.
1991 жылдан бері ең жоғары қысқару 1995 жылы болып, банктердің саны
54 бірлік құрады. Осындай қысқартулар нәтижесінде 1998 жылдың аяғында
Қазақстанда 458 филиалмен 71 банк жұмыс істеді. Қалған банктерді келесі
топтарға болады:
- аз тәуекелді, төмен табысты активтерді басқару саясатын жүргізген
мемлекеттік банктер, бұл Халық жинақ банкі, Тұрғын құрылыс банкі;
- өкіметпен сатып алынған банктер, бұл Тұран банк, Әлем банк және
Әлеуметтік несие банкі;
- билік құрылымдарынан қолддау тапқан банктер, Казкоммерцбанк;
- тәуекелділігі аз операцияларды жүзеге асырған банктер: Орталықнесиебанкі,
Темірбанк, Мұнай банкі;
- шетелдік капиталдың қатысуымен құрылған банктер, Абн АМРОбанк, Тексака
банк, КЗИ банк.
1998 жылы Қазақстандық қаржы нарығына үш ірі әлемдік банктер енді:
Банк Сосьете Женераль Казахстан жабық акционерлік қоғамы, HSBC Банк
Казахстан жабық акционерлік қоғамы, Ситибанк Казахстан жабық акционерлік
қоғамы.
Меншік формасы бойынша банктер мемлекеттік банктер –1,
мемлекетаралық банк –1, шетелдік капитаплдың қатысуымен –23, басқалары –46
болып бөлінеді.
Банктердің жартысынан көбі Алматыда орналасқан (44 банк немесе 62 %),
Ақмола мен Қазақстанның басқа облыстарына 27 банк және 442 филиал тиесілі
болды. Банктік инфрақұрылымның мұндай жағдайы аймақтардың экономикалық
дамуына кері әсерін тигізді. 1990 – 2000 жылдар аралығында банктік
капиталдың шоғырлану дәрежесі үлкен қарқынмен өсті. 5 млн. теңгеден 80 млн.
теңгеге дейінгі меншік капиталы бар аз қуатты банктердің сана 94 –тен 12 –
ге дейін қысқарды, ал олардың меншік капиталдың жалпы көлеміндегі үлесі
73,31 % – дан 16,98 % – ға дейін азайды. Сонымен бірге, ірі банктердің
позициялары біршама нығайды. 130 және 1300 млн. теңгеден артық меншік
капиталы бар банктер топтарында олардың саны 3 есеге көбейді. Банктік
операцияларды жүзеге асыруға лицензиялар тек жарғылық қоры 500 мың АҚШ
доллары болатын банктерге берілді. Шетелдік валютада операцияларды жүзеге
асыру , халықтың ақша салымдарын тарту және өз филиалдарының желісін құру
үшін банктің капиталы 1997 жылдың аяғына 1,5 млн. доллардан немесе 113 млн.
теңгеден кем болмау талабы қойылды. Бұл өз кезегінде белгілі бір дәрежеде
Қазақстан халқының банк жүйесіне деген сенімділігінің артуына ықпалын
тигізді. 1994 – 1998 жылдар аралығында салымдардың жалпы сомасы 5371,32
млн. теңгеден 31261,0 теңгеге дейін немесе 5,6 есеге өсті. Алайда бұл
сенімділік өзіндік сипатқа ие. Ол көбіне Халық Жинақ банкіне тараған, оның
салымдардың жалпы сомасындағы үлесі 54,3 % –дан 1994 жылы 66,3 % – ға дейін
1998 жылы өсті. Бұл сенімділікті арттыру мақсатында жобада Салымдарды
сақтау және ынталандыру бағдарламасы ұсынылды. Оны талқылауға Қазақстан
Президенті Н. Ә. Назарбаев қатысты. Қаржы мамандарының екінші Конгрессінде
ҚР – нің екінші деңгейлі банктерінде жеке тұлғалардың депозиттерін
міндетті ұжымдық ережелерінің жобасы қаралды. Оған барлық банктер қатысуы
керек: Сақтандыру объектісі – жеке тұлғалардың ұлттық және шетел
валюталарындағы мерзімдік депозиттерге салынған ақшалары. Сақтандыру қоры
жабық акционерлік қоғам болып табылады, оның құрылтайшысы – Қазақстанның
Ұлттық Банкі. Қордың акциялары елдің өкіметі сатып алуы мүмкін және ол
салықтарды төлеуден босатылады.
Қор таратылған қатысушы банк салымшысына келесі тәртіпте оның салымын
қайтарады:
- 200 мың теңгеге дейінгі салымдар бойынша – 100 %
- 200 мың теңгеден 400 мың теңгеге дейінгі салымдар бойынша – 200 мың + 200
мыңнан асатын соманың 80 % – т. с. с.
1998 жылдың екінші жартысында Қазақстанда экономикалық жағдайдың
нашарлауы орын алды, бұл мұнайға бағаның төмендеуіне және Ресейдегі
қаржылық дағдарысқа байланысты болды. 1998 жылы 1997 жылмен салыстырғанда
экспорт көлемі 15 % - ға қысқарып, теңге ресейлік рубльге және т .б.
валюталарға қатысты қымбаттады, нәтижесінде қазақстандық товарлардың
бәсекеге қабілеттілігі төмендеді. Осы жағдайда өкімет пен Ұлттық банк 1999
жылы сәуірде теңгенің еркін бағамына өту шешімін жариялады. Жеке тұлғалар
салымдарын қорғауды қамтамасыз ететін іс – шаралар жүргізілді. 2000 жылдың
1- шілдедегі мәліметтер бойынша тұрғындардың салымдары 36,9 млрд. теңгені
құрады, яғни 1999 жылдың 1 –ші қаңтарымен салыстырғанда 18 % – ға көбейді
және олардың 56,1% –ға ұлттық валютадағы депозиттер. Екінші деңгейлі
банктер бойынша 1999 жылдың бірінші жартысында табыстар шығындардан 5983
млн. теңгеге асты. Ұлттық Банктің қайта қаржыландыру ресми ставкасы 3 %
–ке төмендеп, 22 % – ды құрады. Несиелік салықтар – 120,5 млрд. теңгеге
(1998 жылы 86 млрд. теңге), 1999 жылы қаңтар – шілде айларында баға 103,9 %
– ды құрады.
1.2. Нарықтық экономикадағы банк және банктік жүйенің ролі.
Банк жүйесі- нарықтық экономиканың маңызды құрылымдарының бірі.
Банктер халық шаруашылығының барлық салаларымен тікелей және күнделікті
байланыста болады. Олар қаржылық делдалдар ретінде шаруашылық ұйымдардың
капиталдарын, тұрғындардың ақшалай қаржыларын, шаруашылық қызмет
процесінде босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тартады және оларды
уақытша пайдалануға береді, ақша есептеулерін жүргізеді және экономика үшін
басқа да көптеген қызметтерді көрсетеді. Бұл арқылы олар өндірістің
тиімділігіне және қоғамдық өнімнің айналымына әсер етеді.
Банктер нарықты экономикада негізгі қаржылық делдалдар болып табылады.
Өз қызметі барысында олар ақша нарығындағы жаңа талаптар мен
міндеттемелерді құрады, сонымен бірге қаржылық ресурстардың қозғалуы мен
жылжуын, ағылуын және олармен байланысты қаржы институттарының қызметін
реттейді. Ақша капиталдарын жинақтап, оның қорын құрып, шоғырландырып,
оларды іс-әрекеттегі капиталға айналдырады және несиеге деген талаптарды
қанағаттандырады.
Шаруашылық ұйымдарды дер кезінде қаражаттармен қамтып, бүкіл елдің
экономикалық дамуының қарқынына және несиелік-қаржылық механизмнің тиімді
және үздіксіз қызмет етуіне әсер етеді. Бұл өз кезегінде банктердің
экономикада ірі қаржымен жұмыс істеуіне әкеледі.
Банк жүйесінің мақсаттары мен міндеттері жалпы экономиканы басқару
мақсаттарымен және міндеттерімен бағыттас. Алайда банктер басқарудың ерекше
жүйесі ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсаттарына жетуді қамтамасыз
ететін міндеттерді орындайды. Экономиканы басқару ұйымы ретінде банк өз
ісін ұйымдыстырудың принциптерімен айқындалады.
Банктер басқару процесінде экономикалық әдістерді қолданады.
Экономикалық мүдделерге қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы әсер етуге
болады, мысалы, несие беру , экономиканың әртүрлі буындарының қаражаттарға
сұранысын қанағаттандыру және т. б.
Банктер басқарудың экономикалық ұйымдары болғандықтан, олардың
клиенттер алдындағы жауапкершілігі де экономикалық сипатта болады.
Банктердің экономикалық жауапкершілігі, ең алдымен, олардың қызметін
тұтынатын шаруашылық ұйымдарының қаржылық қызметінің нәтижелерімен
байланысты. Банкердің төңірегінде оған тәуелді немесе оның қызметін
анықтайтын фирмалар мен компаниялар топталады. Оны төменде көрсетілген
схема арқылы өрнектеуге болады.
Банктер көптеген ағымдағы информацияға ие. Ең алдымен, бұл
клиенттердің негізгі қызметі жөніндегі информация. Бұл мәліметтер банкке
кәсіпорындар қызметінің көп жақтарын сипаттауға, нәтижелерді болжауға
мүмкіндік береді.
Банк жүйесінде қоғамның барлық ақша қорлары мемлекет және шаруашылық
буындардың қаражаттары, тұрғындардың қаржылары және т.б. жинақталған.
Банктер бұл қорларды қалыптастыруға белсенді қатысады, оларды пайдалануға
бақылау жасайды, ақша айналымын реттейді және сол арқылы өндіру процесінің
барысына әсер етеді.
Қазақстан экономикасының нарыққа өтуіне байланысты банктер алдында
жаңа мүмкіндіктер ашылды. Сонымен бірге нарықтық қатынастардың дамуына
байланысты банктердің экономикалық ролі күшейді. Олардың жұмысында бірінші
орынға әкімшілдік-әміршілдік әдістердің орнына экономикалық әдістер шықты.
1.3. Қазақстан Республикасындағы банк жүйесіндегі
бәсеке.
Бұрынғы Кеңестік әкімшілдік - әміршілдік экономикасында тек
мемлекеттік банктер қызмет етті, олардың арасында бәсекелестік болмады.
1988 жылы екі деңгейлі банк жүйесін құру процесінің басталуымен нарықтық
ортаның реттеуші механизмі – бәсеке пайда бола бастады. Қазақстандық банк
жүйесінің дамуының және бәсекесінің ерекшеліктері ресейлік ерекшеліктерімен
ұқсас. Қазақстандық банктер өз дамуында екі кезеннен өтті: қалыптасу кезеңі
және экстенсивті даму кезеңі. Экстенсивті даму кезеңінде банктер жоғары
қарқынмен құрылды және қайта құрылды. Біртіндеп коммерциялық банктердің
пайда болуының жиілігі төмендеді және қазіргі кезде банктердің интенсивті,
сапалық дамуының кезеңі өтуде. Банктердің бір бөлігі қаржылық тұрақтылық
жағдайлардың өзінде өз активтерін тиімді басқара алмады. Банктік сфераны
сауықтыру мақсатында банктерді мемлекет иелігінен алу және оларды біріктіру
іс- шаралары жүргізілді. 2000 жылдың аяғына республикадағы екінші деңгейлі
банктердің саны 48 жетті, 1993 жылы олардың саңы 204 болды.
Банктік сферадағы бәсекенің екінші ерекшелігі болып коммерциялық
банктердің құрулуына негіз болған базаның салыстыруға келмейтіндігі
табылады. Банктердің бір бөлігі бұрынғы мемлекеттік мамандандырылған
банктердің негізінде ұйымдастырылды. Бұрынғы мемлекеттік банктер негізінде
құрылған коммерциялық банктердің активтерінің бүкіл банктер активтеріндегі
(Халық банкін қоспағанда) үлесі шамамен 20 пайызды құрайды. Мемлекеттік
банктердің коммерциялық банктерге трансформациясы кезінде олардың көбісі өз
бәсекелестік позицияларын нығайту үшін өздерінің материалды - техникалық
артықшылықтарын, тәжірибесі мен қалыптасқан беделін пайдалана алмады.
Нарықтық бәсекеде бәсекелес мүмкіндіктерінің жоқтығы бұл банктерде
басқарудың жаңа құралдарын еңгізуге себеп болды.
Банктік бәсекенің үшінші ерекшелігі – активтердің үлкен көлемдерінің
ірі банктерде шоғырлануы. Қазақстанның үш ірі банкінің активтері
республиканың барлық екінші деңгейлі банктерінің жалпы активтерінің шамамен
52 пайызды құрайды.
Банктік бәсекенің келесі бір ерекшелігі болып көрсетілетін қызметтер
түрлерін көбейту арқылы нарықта клиенттерді жаулап алудың жаңа құралдарының
пайда болуы табылады.
Банктік бәсекенің тағы бір ерекшелігін оның шекараларын қаржы
нарығында жаңа субъектілердің – банктік емес құрылымдардың пайда болуы
есебінен кеңейту болып есептеледі. Банк жүйесінің қалыптасуының бастапқы
кезеңінде 1993 –1994 жылдарда көптеген қаржылық фирмалар құрылды. Мұндай
фирмалардың пайда болуының себебі банктік қызметтің жоғары инфляция
кезеңінде ерекше пайдалылығымен байланысты еді. Бүгінгі күні зейнетақы
қорларының, сақтандыру қорларының, брокерлік компаниялардың пайда болуы бос
қаржыны тартумен байланысты қызметтер нарығында бәсекені күшейтті.
Банктік бәсекенің ерекшелігінің бірі- банктердің территориялық
біркелкі орналаспауы – олардың 67 пайызы Алматы қаласында орналасқан.
Сондықтан бәсекенің максималды интенсивтілігі осында байқалады. Сонымен
қатар, банктік бәсекенің спецификасы нарықтың конъюнктуралық өзгерістерімен
байланысты.
Қазақстанда банктік бәсекенің интенсивтілігін анықтайтын
ерекшеліктерді бағалау келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді:
- Қазақстанның банктік қызметтер нарығындағы бәсекені жеткілікті түрде
жоғары деп сипаттауға болады. Бәсекелестік субъектілердің арасындағы
басым позицияларды коммерциялық банктер алады, елдегі банктік емес
ұйымдардың әсері жоғары емес. ТұранӘлем Банкі ашық акционерлік қоғамы,
Қазақстанның Жинақ Халық Банкі ашық акционерлік қоғамы,
Казкоммерцбанк ашық акционерлік қоғамы және АВN AMRO Bank жабық
акционерлік қоғамы сияқты ірі республикалық банктер бірдей күшке ие
болады.
- Батыс елдерінің банктері арасындағы бәсеке сияқты қазақстандық банктер
арасындағы бәсекеде дифференциацияланған олигополиялық бәсеке сипатына ие
болуда. Шетелдік мамандардың пікірінше, нарықтық құрылымның бұл түрі ең
тиімді болып табылады.
- Сапалы және дифференциацияланған қызметтердің ірі пакетін ұсыну бойынша
бәсекеге тек ірі банктер қабілетті. Орта және ұсақ банктер тек дәстүрлі
аударымдар, есептік – кассалық, дилингтік операцияларды жүзеге асыруда
және шағын жобаларды кредиттеуде бәсекеге түсе алады.
- Бәсекелестік күрестің нәтижесінде сапалық өзгерістер болды.
- Банктік қызметтердің кейбір сегменттерінде таза бәсекенің белгілері
байқалады. Бәсекелес банктер сапасы бойынша бірдей ставкалармен және
тарифтермен қызметтерді ұсынады. Мұндай жағдайда көрсетілетін
қызметтердің өзіндік құнын төмендету арқылы ғана озып шығуға болады.
- Қазіргі кезде қаржылық нарық Қазақстанда нарықтық реформаларының жетекші
сферасы болып саналады. Нарықтың дамуы, бәсекенің қағидаларын сақтау,
әртүрлі отандық және шетелдік құрылымдар есебінен қаржы нарығының
шекарасын кеңейту бәсекенің күшеюіне әкеледі.
- Банктер басқа экономикалық субъетілер секілді нарықтық экономика
заңдарының негізінде қызмет етеді. INTERNET -ке шығумен байланысты пайда
болған жаңа мүмкіндіктер, клиенттердің бизнестерінің территориялық
кеңістігінің кеңеюі қазақстандық банктерді ауқымды бәсекеге дайын болуын
талап етеді.
ІІ тарау. Қазақстан Республикасының банктік жүйесіндегі ААҚ
ТұранӘлем Банктің экономикалық қызметінің қазіргі сипаттамасы.
2.1 ААҚ ТұранӘлем Банкі қарекетінің мәні және оның алатын орны.
Банктік қызметті ұйымдастыру негіздеріне келсек, банктік заңдарда
банктердің жарғылық қорының құрылуының көздеріне байланысты оларды
мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік, аралас және шетелдік деп
бөледі.Банкті ұйымдастырудың акционерлік нысанының ерекшеліктері мен
артықшылықтары қандай? Шаруашылық серіктестіктер және акционерлік қоғамдар
туралы заңға сәйкес,біріншіден,акционерлік қоғам-бұл заңды тұлға,онда
құрылтайшылардың меншік құқығы Ұлттық банк лицензиясы негізінде шығарылатын
акциялармен расталады.Акционерлердің меншіктегі үлесі және банк табысы
сатып алынған акциялардың көлеміне тура тәуелді.Акционерлердің
жауапкершілігі сатып алынған акциялардың сомасымен шектелген.Акционерлердің
банкті басқару бойынша жауапкерші-ліктері басқарманы таңдаумен және жылдық
жиналыстарда банктік саясат мәселелері бойынша дауыс берумен
шектелген.Банкті ұйымдастырудың акционерлік емес формалары (жарналық меншік
формасы) қатысушылардың меншік құқығын растайтын белгілі бір формальды
куәліктерді талап етпейді.Жарнашы банктің қызметімен байланысты тәуекелді
мойнына алып,оның барлық міндеттемелері бойынша жауап береді.Банкрот
жағдайында претензиялар банкке де, әрбір жарнашыға да қойылады, олар
өздерінің барлық мүліктерімен жауапты болады. Екіншіден, акционер басқа
тұлғаға өз акцияларын беруі мүмкін. Банктің қызмет етуі бөлек
акционерлердің шығуына тәуелді емес. Ал жарналық формада қатысушы өз үлесін
басқа қатысушылардың келісімінсіз бере алмайды. Үшіншіден, акционерлік
банкте оны басқару бойынша функциялар анық бөлінген. Акционерлер басқарманы
таңдайды, ал басқарма - басқарушыны, басқарушы басқарушылық аппаратты
таңдайды, ол өз кезегінде мамандар мен қызметкерлерді анықтайды. Жеке
меншік банкте қатысушылар басқаруға тікелей қатысады және администраторлар
болып табылады, басшылықтың тиімділігі олардың жеке бастылық қасиеттеріне
байланысты. Банкті ұйымдастырудың акционерлік нысанының кемшіліктері:
акционерлік банкті құрудың қиындығы, өзгерістерге бейімделудің және
икемделудің төмендігі. Бұл кемшіліктерге қарамастан, банктерді
ұйымдастырудың акционерлік формасы – ең тиімді, нарықтық экономикаға
барабар, сондықтан, экономикасы дамыған елдердің барлығында банктер
акционерлік компаниялар формасында немесе корпорациялар формасында
ұйымдастырылған.Сондықтан іс – тәжірибе материалдарын пайдалана отырып,
дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстан Республикасының банк
жүйесінің қалыптасуын Казкоммерцбанкі ашық акционерлік қоғамының
экономикалық қарекет – қызметтері мысалында сабақтастыруды жөн көрдім.
Банкті ұйымдастыру күрделі процедура болып табылады және әдетте елдің
арнайы заңдарымен реттелінеді. Ұлттық банк Қазақстан Республикасының
территориясында банктерді құруға рұқсат беріп, банктерді және олардың
филиалдарын тіркеу жұмыстарын жүргізеді. Ұлттық банк рұқсат бергенде
орындалатын банктік операциялардың шеңберін белгілейді. Банктік заңдарда
және заң актілерінде банктерді ашу және олардың қызметін тоқтату ережелері
белгіленген.
ТұранӘлем Банкі Қазақстанның Ұлттық Банкісі мен өкіметінің шешімі
негізінде ӘлемБанк Қазақстан акционерлік қоғамы және Тұран Банк
акционерлік қоғамы болып табылған бұрынғы екі мемлекеттік банкті қайта құру
және оларды біріктіру нәтижесінде 1997 жылдың 15 қаңтарында жабық
акционерлік қоғамы ретінде 4,7 млрд. теңге меншік капиталмен құрылды
Қазақстан Республикасының Министрлер кабинетінің қаулысы негізінде
1998 жылы наурыз айында қаржы министрлігі Банктің 100 процент акция пакетін
сату үшін жабық аукцион өткізді. Банктің 100 процент акция пакетін
қазақстандық жеке меншік компаниялардың консорциумы сатып алды. Бұл
консорциумға Қазақстанның 12 ірі өнеркәсіптік, сауда кәсіпорындары және
банктері кіреді.
Банк акционерлері
1. Мелькомбинат ЖШС, (Қостанай)
2. Аралтұз ЖШС
3. Каблан ЖШС
4. Семей ұн тарту комбинаты
5. Кустанайасбест ЖШС
6. Корр ЖАҚ
7. RISMI COMMERCE ЖШС
8. Яссы ААҚ
9. Макарон фабрикасы,(Шымкент)
10. Смат Компаниясы ЖШС
11. Мақтаарал ААҚ
12. Басқалары.
ТұранӘлем Банкі қазіргі кезде Республикадағы ірі әмбебап банктерінің
бірі болып, жеке және заңды тұлғаларға банктік қызметтердің барлық түрлерін
көрсетеді.
Банк жүргізетін негізгі операциялар:
- саудалық қаржыландыру және қысқа мерзімді қаржыландыру;
- несиелік – Экспорттық Агенстволар арқылы қаржыландыру;
- ұзақ мерзімді және орта мерзімді жобалық қаржыландыру;
- корпоративтік клиенттер үшін жалақы бойынша қызмет көрсету
бағдарламалары;
- кіші және орта бизнесті қолдау бағдарламаларын белсенді қаржыландыру;
- сақтандыру бойынша қызметтер;
- зейнетақы қорларының қызметтері;
- активтерді басқару бойынша қызметтер;
- брокер – диллерлік қызмет, Қазақстан Республикасы Халық Банкісінің
диллері.
ТұранӘлем Банкі бүкіл республика бойынша филиалдардың тармақталған
желісін құрып отыр. Республиканың ірі өнеркәсіптік орталықтарында оның 23
филиалы және 24 есептік кассалық бөлімдері бар.
Бүгінгі таңда банктің жарғылық акционерлік капиталы Қазақстанда ірі
капиталдардың бірі болып табылады және 9 млрд.-тан артық теңгемен
бағаланады.
Қазірігі кезде банктің клиенттері болып энергетиканың, сауданың,
транспорттың, мұнай өндірісінің , тамақ өнеркәсібінің ірі кәсіпорындары
табылады. Сонымен қатар, ТұранӘлем Банкі жеке тұлғалармен жұмысына көп
көңіл бөледі. Тұрғындардың депозиттерінің көлемі бойынша республикада ол
екінші орын алады (3,3 млрд.теңгеден артық ).
ТұранӘлем Банкі ашық акцонерлік қоғамы соңғы жылдары белсенді
түрде дамып, корпоративтік және бөлшек банктік қызметтер нарығында өз
пазицияларын нығайта түсуде. Дамудың анық жоспарланған стратегиясы,
қызметті әмбебаптау, қызметкерлердің біліктілігі, басқарудағы оперативтілік
және тұрақты клиентік база дамудың жоғары қарқынын сақтауға мүмкіндік
берді. Банктің тұрақтылығы бір жылға қалыптасады және өз жұмысында
басшылыққа алатын принциптермен анықталады . ТұранӘлем Банкі үшін бұл, ең
алдымен, банк дамуының жоспарланған стратегиясы, өз қызметін жетілдіру,
қызметкерлердің біліктілігі, банкті басқарудағы оперативтілік, тұрақты
клиенттер. 2000 жылдын 1-ші қаңтардағы мәліметтер бойынша 1999 жылдың
ішінде 386993 клиентке қызмет көрсетілді.1
1999 жылы ТұранӘлем Банкі 5 млрд.150млн. теңгеге өз акцияларының
екі эмиссиясын жүзеге асырды, нәтижесінде банктің жарияланған капиталы 12
млрд.870 млн. теңгеден асты. Жарғылық төленген капитал 2000 жылдың басына 9
млрд. 697 млн. теңгені құрады. Банктің меншік капиталы 37 процентке өсіп, 5
млрд.057млн. теңге болды.
Сенімділікті қамтамасыз етуде және капиталды салудың тиімді
сфераларын іздестіруде пайданың абсолютті мөлшерінің өсіміне бағытталған
банктің бағдарланған саясатының арқасында қаржылық нәтижелер республиканың
банктері арасында ең жоғары болып отыр. Даму стратегиясына сәйкес банк
қызметінде негізгі көңілді ресурстық базаны кеңейтуге және нығайтуға бөлді.
Бұған меншік капиталдың өсуі , жаңа клиенттерді тарту, ішкі және сыртқы
нарықтарда тартылатын ресурстар көлемінің ұлғаюы жатады. Операциялар
көлемінің жоспарлы көбеюі активтердің жалпы сомасының өткен кезеңмен
салыстырғанда 2,5 есеге өсуіне әкелді және 2000 жылдың басында ол 46,
027млн. теңгені құрады. Екі жылдың ішінде банк өз активтерін 3,3 есеге, ал
меншік капиталдың мөлшерін 5,5 есеге көбейтті. ТұранӘлем Банкі ашық
акцонерлік қоғамының басшылығы көрсетілетін қызмет түрлерін көбейтуге және
олардың сапасын жоғарлатуға бағытталған стратегияның ең негізгі
принциптерін жүзеге асырды. ТұранӘлем Банкінің жалпы экономикалық қызметін
сипаттайтын мәліметтер келесі және № 1 кестеде берілген.
Кесте № 1.
ААҚ ТұранӘлем Банкінің 1997-1999 жылдардағы баланстық есебі.
млн. теңге млн.АҚШ долл.
Активтер 1997 1998 1999 1997 1998 1999
Ақша қаражаттары 2,579 4,030 8,508 34,2 48,1 61,6
Бағалы қағаздар 2,850 599 3,132 37,8 7,1 22,7
Клиенттерге берілген
несиелер,нетто 5,657 10,645 27,094 74,8 127,0 196,0
Инвестициялар 25 88 164 0,3 1,1 1,2
Негізгі қорлар 1,453 2,223 3,610 19,2 16,3 26,1
Басқа активтер 1,526 786 3,519 20,2 25,4
19,6
Активтер барлығы 14,090 18,371 46,027 186,5 219,2 333,0
Пассивтер
Міндеттемелер
ҚР-ң ҰБ-ң алдындағы 42 1,299 700 ,6 15,5 5,1
қарыздар
Банктер алдындағы
қарыздар 335 3,009 9,023 4,4 35,9 65,2
Клиентердің салымдары 10,550 9,651 28,224 139,6 115,2 204,2
Басқа мендіттемелер 2,164 736 2,400 28,6 8,7 17,4
Міндеттемелер барлығы 13,090 14,695 40,347 173,2 175,3 291,9
Азшылықтың мүддесі 597 4,3
Меншік капитал
Жарғылық капитал 6,781 7,931 8,758 89,8 94,6 63,4
Қайта бағалау резерві 331 3,9
Бөлінбеген пайда (5,781) (4,586) (3,675)(76,5)(54,6) (26,6)
Меншік капитал барлығы
1,000 3,676 5,083 13,3 43,9 36,8
Міндеттемелер мен
акционерлік капиталдың 14,090 18,371 46,027 186,5 219,2 333,0
барлығы
Көрсеткіштерді динамикада салыстыру үшін 1997-1999 жылдардың мәліметтері
халықаралық есептік стандарттар бойынша берілген.
Кесте № 2.
Баланстық көрсеткіштер
%
1997 1998 1999
Кредиттерактивтер 40,1 57,9 58,9
Депозиттерактивтер 74,9 52,5 61,3
Клиенттердің мерзімдік 30,3 31,9 32,9
депозиттерітартылған қаражаттар
Тәуекел есебімен капиталдың 11,0 21,6 12,7
адекваттылығы
Көрсетілген негізгі көрсеткіштердің жақсаруына Банк дамуының
интенсивті, әрі экстенсивті факторлары есебінен қол жетті, бұл 1999 жылы
банкке Қазақстанның экономикалық тұрғыдан негізгі аймақтарының барлығында
танылған республиканың ірі қаржы-кредиттік институты ретінде өз
позицияларын нығайтуға мүмкіндік берді.
Банктің тұрақты жұмысының қажетті шарттарының бірі акционерлік
капиталдың жоғарғы деңгейі болып табылады. 1999 жылдың 1-ші қаңтарына
Банктің жарғылық капиталы 7,931 млн. теңгені құрады. 1999 жылдың шілде
айында Банк акционерлерінің жалпы жиналысы жарғылық капиталды ұлғайту
жөнінде шешім қабылдады, осыған сәйкес 1999 жылы желтоқсанда 4 млрд. теңге
сомасына бағалы қағаздардың бесінші эмиссиясының мемлекеттік тіркеуі
өткізілді. 2000 жылдың 1-ші қаңтарының мәліметтері бойынша Банктің төленген
жарғылық капиталының мөлшері 8,758 млн. теңгені құрады.1999 жылдың соңына
меншік капитал 5,083 млн. теңгені құрап, 1998 жылмен салыстырғанда 1,4
есеге көбейді ( 38,3 %-ке) , екі жылдың ішінде 5,1 есеге артты. 1999 жылдың
қыркүйегінде Халықаралық Қаржы Корпорациясының Дүниежүзілік Банкісімен
кредиттік келісім жасалды, онда несиенің 5 млн. АҚШ долларына дейін сомаға
бөлігін Банк акцияларына конвертациялау көзделген. Осылайша, Халықаралық
Қаржы Корпорациясы жақын арада Банктің алғашқы шетелдік акционері болуы
мүмкін.
1999 жылдың ішінде Банк активтерінің өсімі байқалды, олар алдыңғы
жылмен салыстырғанда 2,5 есеге көбейіп, 18,371 млн. теңгеден 46,027 млн.
теңгеге дейін жетті.
Банк несиелер және бағалы қағаздар нарықтарында өз қызметін қарқынды
дамытты, бұл баланстың актив бөлімінің құрылымында көрініс тапты. 1999
жылдың соңына кредиттік салымдар 27,094 млн. теңгені құрады, немесе
активтердің жалпы сомасының 58,9%-н құрады. Сонымен бірге бағалы қағаздарға
қаражаттарды салудың көлемі 5,2 есеге артты, ал олардың активтердің жалпы
сомасындағы үлес салмағы 3,3%-тен 6,8%-ке дейін көбейді.
Қаржы айналымдылығының жоғары жылдамдығы және икемді несиелік саясат
баланс құрылымындағы төмен табысты активтердің үлесін 18-20% деңгейінде
ұстап тұруға мүмкіндік берді, бұл Банк активтерінің табыстылығына әсер
етеді.
Сонымен бірге, корреспонденттік шоттардағы және Банк кассасындағы
қаржы көлемі 2,1 есеге көбейіп, 8,508 млн. теңгені құрады, бұл банк
тұрақтылығын сақтайтын өтімділік деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді.Бір жылдың ішінде ақша қаражаттарының құрылымы өзгерістергн ұшырады:
шетелдік валюта көлемінің үлесі 53,1%-тен 64%-ке дейін өсті.
Банктің операциялық қызметінің одан арғы диверсификациясы көрсетілген
кезеңнің соңында қалыптасқан қаржы нарығының сипатына оптимальды түрде және
Банктің осы нарықта атқаратын функцияларына сәйкес келетін пассивтердің
балансталған құрылымының пайда болуына әкелді. Активтік операциялардың
кеңеюіне ресурстық база көлемінің өсімі себепші болды. 1999 жылдың соңына
Банк міндеттемелерінің көлемі 40,347 млн. теңгені құрады және 1998 жылмен
салыстырғанда 2,7 есеге өсті. Корпоративті клиенттер шоттарындағы
қалдықтардың жалпы мөлшері 1,8 есеге өсіп, 2000 жылдың басына 8,700 млн.
теңге болды немесе міндеттемелер сомасының 21,7%-н құрады. Бұл клиенттер
тарапынан банкке деген сенімділіктің жоғары екенін білдіреді.
Сонымен қатар, 1999 жылы Банкке салынған корпоративті және жеке
тұлғалардың мерзімдік депозиттерінің көлемі артты.(олардың мөлшері 1,703
млн. теңгеден 4,338 млн. теңгеге дейін өсті). Банк міндеттемелеріндегі үлес
салмағы 10,8%-ті құрады.Мерзімдік депозиттерді белсенді түрде тарту
өтімділік көрсеткіштерін жақсартуға, ал Банк клиенттеріне өздерінің уақытша
бос активтерінің табыстылығын жоғарлатуға мүмкіндік берді.
1999 жылы басқа банктерден тартылған қаражаттардың үлесі біршама
өсті. Бұл банк аралық несиелердің ірі орталықтарының бірі ретінде
белгіленген Банк статусының жоғарлауын бейнелейді.Тартылған банкаралық
депозиттерінің көлемі бір жыл ішінде 3 есеге көбейді, немесе
міндеттемелердің жалпы сомасынан 22,4%.
Банк пайдасының көбеюі және жарғылық қордың өсімі есебінен меншік
қаражаттардың жалпы көлемі 1,4 есеге өсіп, 5,083 млн. теңгені құрады,
пассивтер құрылымындағы меншік қаражаттардың үлесі 11% құрады.
Табыстар мен шығындар құрылымына келсек, 1999 жылы Банк 7,637 млн.
теңге сомасында табыс алды және 6,726 млн. теңге сомасында шығындар
жұмсады.
Кесте № ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz