Оқу-тәрбие үдерісіне инновациялық педагогикалық технологияны ендіру ерекшеліктері
1 Оқу.тәрбие үдерісіне инновациялық педагогикалық
технологияны ендірудің алғы шарттары
2 Педагогикалық үдеріс . тәрбие үдерісінің негізгі құрылымдық бірлігі
3 Н.Д. Хмельдің ғылыми . педагогикалық мектебінің жүргізілген зерттеулері
4 Мұғалімнің педагогикалық технологияны меңгеру үдерісі
технологияны ендірудің алғы шарттары
2 Педагогикалық үдеріс . тәрбие үдерісінің негізгі құрылымдық бірлігі
3 Н.Д. Хмельдің ғылыми . педагогикалық мектебінің жүргізілген зерттеулері
4 Мұғалімнің педагогикалық технологияны меңгеру үдерісі
Оқыту мен тәрбие үдерісін ажырамас бірлікте қарау идеясы XIX ғасырдың ортасында келді. Қазіргі кезеңде педагогикалық үдеріс немесе жалпы оқу-тәрбие үдерісі біртұтастықта қаралады. Қазақстандық ғалым Н. Д. Хмель «Теоретические основы профессиональной подготовки учителя» еңбегінде тәрбие мен оқытуды бөлмей біртұтас қарайды. Оқу мен тәрбие, олардың мақсаты, міндеті, мазмұны, әдісі, құралы, түрі, ұстаз бен шәкірт, шәкірт пен шәкірт, шәкірт пен ата-ана, сынып жетекшісі мен ұстаздары, қоршаған орта және т.б. біртұтастықта алынып, жеке-жеке қаралады.
Қазіргі кезеңдеп біртұтас педагогикалық үдеріс мәні туралы түсінік ғалымдардың бірнеше ұрпақтарының ат салысуларының арқасында жинақталады.
«Процесс» («рrосеssus» латын сөзінен шыққан; тікелей аудармасы ілгерілеу) ұғымына шетел сөздігінде төмендегідей анықтама береді: күйдің реттілікпен ауысуы, қандай да бір нәрсенің даму жүрісі; қандай да бір нәтижеге жетудің реттелген әрекеттер жиынтығы.
Ал «педагогикалық ұдеріс» ұғымын ғылымға алғаш рет 1904 жылы П.Ф. Каптерев ендірді. Ғалым П.Ф. Каптерев педагогикалық үдеріске төмендегідей анықтама берді: «Педагогикалық үдеріс - өзінің табиғатында өзіне-өзі әрекет жасай алатын жеке коғамдық тұлғаның жан-жақты жетілуі». Ғалым педагогикалық үдеріс пен тәрбиені бір үндестікте қарап, педагогикалық үдерісті тұлғаның жан-жақты жетілу үдерісі ретінде қарастырады.
Қазіргі кезеңдеп біртұтас педагогикалық үдеріс мәні туралы түсінік ғалымдардың бірнеше ұрпақтарының ат салысуларының арқасында жинақталады.
«Процесс» («рrосеssus» латын сөзінен шыққан; тікелей аудармасы ілгерілеу) ұғымына шетел сөздігінде төмендегідей анықтама береді: күйдің реттілікпен ауысуы, қандай да бір нәрсенің даму жүрісі; қандай да бір нәтижеге жетудің реттелген әрекеттер жиынтығы.
Ал «педагогикалық ұдеріс» ұғымын ғылымға алғаш рет 1904 жылы П.Ф. Каптерев ендірді. Ғалым П.Ф. Каптерев педагогикалық үдеріске төмендегідей анықтама берді: «Педагогикалық үдеріс - өзінің табиғатында өзіне-өзі әрекет жасай алатын жеке коғамдық тұлғаның жан-жақты жетілуі». Ғалым педагогикалық үдеріс пен тәрбиені бір үндестікте қарап, педагогикалық үдерісті тұлғаның жан-жақты жетілу үдерісі ретінде қарастырады.
1. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. - М.:
Педагогика, 1989. -192 с.
2. Сериков В.В. Образование и личность. Теория и практика
проектирования педагогических систем. -М.: Изд. корпорация «Логос»,
1999.-272 с.
3. Гузик Н.П. Учись учиться. -М.: Просвещение, 1982. -286 с.
4. Хомерики О.Г., Поташник М.М., Лоренсов А.В. Развитие школы
как инновационный процесс / Методическое пособие для руководителей
образовательных учреждений. -М.: Новая школа, 1994. - С. 33-44.
5. Кларин М.В. Педагогическая технология в учебном процессе. -М.,
1989.-С. 15-19.
6. Пригожин А.И. Нововведения: стимулы и препятствия (социальные
проблемы инноватики). -М.: Политиздат, 1989. - С. 271.
7. Инновационное обучение: стратегия и практика / Под ред. В.Я,
Ляудис. -М., 1994. - С. 76-79.
8. Нұрахметов Н. Жаңаша оқыту талаптары // Қазақстан мектебі. -1997.
-№1.-13-18 беттер.
9. Қабдықайырұлы Қ., Монахов В.М., Оразбекова Л.Н. Оқытудың
педагогикалық жаңа технологиясы. -Алматы: РБК, 1999. -149 б.
10. Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. - Алматы:
Жазушы, 2004. - 208 б.
Педагогика, 1989. -192 с.
2. Сериков В.В. Образование и личность. Теория и практика
проектирования педагогических систем. -М.: Изд. корпорация «Логос»,
1999.-272 с.
3. Гузик Н.П. Учись учиться. -М.: Просвещение, 1982. -286 с.
4. Хомерики О.Г., Поташник М.М., Лоренсов А.В. Развитие школы
как инновационный процесс / Методическое пособие для руководителей
образовательных учреждений. -М.: Новая школа, 1994. - С. 33-44.
5. Кларин М.В. Педагогическая технология в учебном процессе. -М.,
1989.-С. 15-19.
6. Пригожин А.И. Нововведения: стимулы и препятствия (социальные
проблемы инноватики). -М.: Политиздат, 1989. - С. 271.
7. Инновационное обучение: стратегия и практика / Под ред. В.Я,
Ляудис. -М., 1994. - С. 76-79.
8. Нұрахметов Н. Жаңаша оқыту талаптары // Қазақстан мектебі. -1997.
-№1.-13-18 беттер.
9. Қабдықайырұлы Қ., Монахов В.М., Оразбекова Л.Н. Оқытудың
педагогикалық жаңа технологиясы. -Алматы: РБК, 1999. -149 б.
10. Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. - Алматы:
Жазушы, 2004. - 208 б.
ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫ ЕНДІРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Оқу-тәрбие үдерісіне инновациялық педагогикалық
технологияны ендірудің алғы шарттары
Оқыту мен тәрбие үдерісін ажырамас бірлікте қарау идеясы XIX ғасырдың
ортасында келді. Қазіргі кезеңде педагогикалық үдеріс немесе жалпы оқу-
тәрбие үдерісі біртұтастықта қаралады. Қазақстандық ғалым Н. Д. Хмель
Теоретические основы профессиональной подготовки учителя еңбегінде тәрбие
мен оқытуды бөлмей біртұтас қарайды. Оқу мен тәрбие, олардың мақсаты,
міндеті, мазмұны, әдісі, құралы, түрі, ұстаз бен шәкірт, шәкірт пен шәкірт,
шәкірт пен ата-ана, сынып жетекшісі мен ұстаздары, қоршаған орта және т.б.
біртұтастықта алынып, жеке-жеке қаралады.
Қазіргі кезеңдеп біртұтас педагогикалық үдеріс мәні туралы түсінік
ғалымдардың бірнеше ұрпақтарының ат салысуларының арқасында жинақталады.
Процесс (рrосеssus латын сөзінен шыққан; тікелей аудармасы
ілгерілеу) ұғымына шетел сөздігінде төмендегідей анықтама береді: күйдің
реттілікпен ауысуы, қандай да бір нәрсенің даму жүрісі; қандай да бір
нәтижеге жетудің реттелген әрекеттер жиынтығы.
Ал педагогикалық ұдеріс ұғымын ғылымға алғаш рет 1904 жылы П.Ф.
Каптерев ендірді. Ғалым П.Ф. Каптерев педагогикалық үдеріске төмендегідей
анықтама берді: Педагогикалық үдеріс - өзінің табиғатында өзіне-өзі әрекет
жасай алатын жеке коғамдық тұлғаның жан-жақты жетілуі. Ғалым педагогикалық
үдеріс пен тәрбиені бір үндестікте қарап, педагогикалық үдерісті тұлғаның
жан-жақты жетілу үдерісі ретінде қарастырады.
Педагогикалық үдеріс объектінің сапасы, оның қасиеті ретінде
көрінеді, оларсыз педагогикалық үдеріс өзіндік ерекшеліктерінен айырылады:
белсенділік пен қатынастың бірлігі, үдеріске қатысушылардың барлық
субъектілерінің ұйымдастырылған, бірлескен, дербес іс-әрекеттері; әртүрлі
сатыдағы жүйелердің қызметінің арнайы мамандануы; субъектілердің өзара
әрекеттері нәтижесінде пайда болатын әртүрлі қарым-қатынастарының жиынтығы.
Абай атындағы Ұлттық Педагогикалық Университетінің педагогика
кафедрасының авторлар ұжымы дайындаған педагогика оқулығында
педагогикалық үдеріс ұстаздардың қатысуымен және басшылығымен жүзеге
асатын оқушылардың бірлескен іс-әрекеті, ол әлеуметтік тәжірибені меңгеру,
әрбір оқушының дамуға және өзін еңбекте, қоғамдық өмірде жузеге асыруға
дайын тулғасын қалыптастыруға бағытталған деген анықтама береді. Бұл
анықтамадан педагогикалық үдерістің оку және оқудан тыс аймақ бірліктерінің
қажеттігі туады, ал ол оқушылар үшін тұлға қалыптасуының басты жағдайы
болады және сол үдерістің біртұтастығын көрсетеді.
Сонымен бірге ұсынылып отырған анықтаманың мазмұны тұтас педагогикалық
үдерістің бірқатар қасиеттерін көрсетеді:
а) педагогикалық үдеріс әлеуметтік жүйе, оның өмір сүруі, қызмет істеуі
оған қатысушылардың арасындағы іс-әрекеттер алмасуымен анықталады;
ә) ынтымақтастық оқушы үшін әртүрлі іс-әрекеттердің тәсілдерін тезрек
меңгерудің, яғни педагогикалық үдерістегі іс-әрекет субъектісінің
қалыптасуының алғы шарты болады;
б) ұстаздар-оқушылар жүйесінің біртұтастығы педагогикалық үдеріс
ішіндегі әртүрлі деңгейдегі жүйелердің өзара әрекеттері барысындағы
мақсат пен нәтижелердің бірлігімен анықталады;
в) педагогикалық үдерістің негізгі интегративтік қасиетін әртүрлі
тетіктердің бірлігі деп қарап, ондағы өзара байланысқан жүйелердің
оқушылар тұлғасының қалыптасуына әсері іс-әрекет субъектілерінің (ұстаздар
мен оқушылардың) қайта құру белсенділігімен анықталады.
Педагогикалық үдерісті жаңа парадигмаға сәйкес нәтижеге қарай бағыттау
өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады:
-белсенділік пен қатынастың бірлігі, ұдеріске қатысушылардың барлық
субъектілерінің ұйымдастырылған бірлескен дербес іс-әрекеттері;
- әртүрлі сатыдағы жүйе қызметінің арнайы мамандануы;
- субъектілердің өзара әрекеттері нәтижесінде пайда болатын әртүрлі
қарым-қатынастарының жиынтығы.
Педагогикалық үдеріс өзін біртұтастық ретінде субъектілердің өзара
әрекеттегі арнайы ұйымдастырылған іс-әрекеттерін бөле көрсете алады. Егер
әрбір субъектінің жетістіктері болса, онда ұстаздар-оқушылар жүйесінің
тұрақтылығымен өзін-өзі дамыту мәселесі шешіледі.
М.А. Данилов Педагогикалық үдеріс - көптеген үдерістердің ішкі
байланысқан жиынтығы, оның мәні әлеуметтік құнды тәрбие адамның қалыптасқан
сапасына айналатындығы деген анықтама береді. Педагогикалық үдерістің
негізгі сипаттамасы оның біртұтастығында. Педагогикалық үдерістің барлық
құраушылары бір мақсатка бірігеді: білімділік, дамытушылық, тәрбиелік.
Педагогикалық үдерістің тұтастығы жеке тұлғаны тәрбиелеу, оқыту, дамыту
мақсаттарының бірлігімен және нақты оқу-тәрбие үдерісінің етуімен
сипатталады.
Педагогикалық үдеріс ұғымының даму динамикасын қарастыралық. Мәселен
Ю.К.Бабанский, В.А. Сластенин, Н. А. Сорокиннің Педагогика окулығында
педагогикалық үдеріс қандай да біртутас қасиеттермен сипатталады; тәрбие,
білім беру, оқыту және дамыту үдерістерін өзара органикалық бірлікте
қарастырады; оған кіретін барлық үдерістерді өзара бірлікте қарайды: окыту
мен тәрбие әдістерінің бірін-бірі толықтыруына мүмкіндік береді, түпкі
нәтижесі - түлғаның жан-жақты үйлесімді дамуына бағытталған тұжырымдаманы
мектептегі жумысты жоспарлауда жүзеге асыру; педагогикалық және оқушылар
ұжымын тұтас жалпы мектептік ұжымға біріктіреді, тұтас мектеп ұжымы
оқушының жан-жақты дамуында субъект рөлін аткарады, оның тұтастығын
көрсететін өздерінің заңдылықтары мен принциптері бар.
Академик Б.Т. Лихачев Педагогика оқулығында педагогикалық үдеріс -
үлкендердің мақсатты, мазмұнды, ұйымдасқан педагогикалық іс-әрекеттерінің
өзара әсері және тәрбиешінің басым рөліне бағытталған белсенді өмірлік іс-
әрекет нәтижесінде баланың өзін-өзі өзгертуі деген анықтама береді.
Педагогикалық жүйе - бала өмірін түрлендіретін мақсат, мазмұн, шарт, форма,
әдіс, бағыттардың тұтас ұйымдасқан жиынтығы.
Ғалым Т.А. Стефановская педагогикалық үдерісті ішкі, сыртқы,
объективті, субъективті қарама-қайшылықтарға толы өзара күрделі қажетті
бірлікте, байланыста болатын көп компонентті жүйе ретінде қарастырады.
Ғалымның пікірінше,
-педагогикалық үдерістің құрамды бөліктері болып табылатындар:
педагогикалық үдерістің негізгі басты идеялары мен принциптері
(педагогикалық үдерістің философиялық негізі, педагогикалық үдерістің
қозғаушы күштері);
-тұтас педагогикалық үдеріс функциялары;
-тұтас педагогикалық үдерістің заңдылықтары мен принциптері;
-тұтас педагогикалық үдеріс тиімділігінің көрсеткіштері;
-педагогикалык үдеріс мазмұны;
-педагогикалық үдеріс мазмұнының бағыттылық деңгейі;
-педагогикалық үдерістің негізгі құралдары, іс-әрекет түрлері.
И.П. Подласыйдың оқулығында Педагогикалық үдеріс - коптеген
үдерістердің ішкі байланысқан жиынтығы, оның мәні - әлеуметтік тәжірибе
қалыптасқан адами санамен байланыстылығы. Тұтастык, жалпылық, бірлік -
бірдей мақсатқа бағытталған педагогикалық үдерістің барлық кұраушыларының
негізгі сипатгамасы ретінде ашылады. Ғалым жалпы педагогиканың негіздерін
қарастырады: педагогикалық үдеріс, педагогикалық үдеріс жүйе ретінде,
педагогикалық үдерістің тұтастығы, педагогикалық үдерістің заңдылықтары,
педагогикалық үдерістің кезеңдері және т.б.
Ғалым И.П. Подласый педагогикалық үдеріске жаңаша анықтама береді:
Педагогикалық үдеріс - қойылған мақсатқа жетуге бағытталған,
тәрбиеленушінің қасиеттерінің белгіленген өзгерісіне, түрленуіне алып
келетін тәрбиеші мен тәрбиеленушінің өзара бірлескен іс-әрекетінің дамуы.
Педагогикалық үдеріс - негізгі, біріктіруші жүйе. Онда қалыптасу, даму,
тәрбие және оқыту үдерістері өздерінің барлық шарттарымен, формаларымен,
әдістерімен өзара бірігеді.
С.А. Пуйманның анықтамасы бойынша, педагогикалық үдеріс - түлғаны
тәрбиелеу мен дамыту зандылықтары негізінде қойылған мақсатқа сәйкес
баланың өмірлік іс-әрекетін максат-бағыттылыққа ұйымдастыру. Ғалым
С.А.Пуйманның оқулығында тұтас педагогикалық үдеріс педагогиканың жалпы
негізігі құрылымында ашылады: әлемдік педагогикалық ойлардың дамуына сәйкес
тұтас педагогикалық үдерісті дамыту теориясы; тұтас педагогикалық үдерістің
жалпы сипаттамасы; түтас педагогикалық үдерістің заңдылыктары.
С.А. Смирнов, И.Б. Котова, Е.Н. Шиянов және т.б. ғалымдар
педагогикалық үдерісті көптеген педагогикалық іс-әрекеттер мен құбылыстарды
біріктіретін тұтас жүйе ретінде қарастырады: тұтас педагогикалық үдеріс,
тұтас педагогикалық үдерістің заңдылықтары, тұтас педагогикалық үдерістің
кезеңдері, педагогикалық инновациялар, қазіргі кезең мектебінің мұғалімі.
В.И. Смирнов Жалпы педагогика оқу құралында Педагогикалық үдеріс -
тәрбиеленушінің тұлғалық қасиеттері мен сапалық түрленуіне алып келетін,
қойылған мақсаттың нәтижесіне бағытталған, арнайы ұйымдастырылған, уақыт
пен кеңістікке қатысты нақты тәрбиелік жүйеде дамитын тәрбиеші мен
тәрбиеленушінің өзара іс-әрекеті ретінде сипаттайды.
Педагогикалық үдеріс - тәрбие үдерісінің негізгі құрылымдық бірлігі,
оның ерекшелігі сол - ол тәрбиеші мен тәрбиеленушінің өзара іс-әрекетінің
педагогикалық жүйесін анықтай түседі: егер тәрбие үдерісі ұғымы тұлғаны
қалыптастыратын барлық мақсатты бағытталған әсерлердің жиынтығын өзіне
біріктірсе, ал педагогикалық үдеріс ұғымы алдын ала ұйымдасқан тәрбиелік
озара іс-әрекеттерді бейнелейді.
С.Қ. Мұхамбетова Педагогикалық үдеріс деп кең мағынасында
тәрбиеленушіні оқыту және тәрбиелеу арқылы жүзеге асатын тұтас үдерісті
айтамыз деп, өзінің Педагогика оқу құралында шағын ғана анықтама беріп,
педагогикалық үдерістің құрылымдық компоненттерінің өзара байланысын
мақсатын, міндетін, мазмұнын, әдіс-тәсілдерін, құрал-жабдықтарын атайды.
Ж.Ә.Әбиев, С.Б.Бабаев, А.М.Құдияровалар Педагогика оқу-кұралында
Педагогикалық үдеріс тәлім-тәрбиелік қарым-қатынастарды ұйымдастырудың
тәсілі. Педагогикалық үдерісті ұйымдастыратын педагог. Педагогикалық үдеріс
- бірнеше элементтен кұралатын жүйе. Педагогикалық үдерістің 3 кұрылымы
болады: педагогикалық, әдістемелік, психологиялық. Педагогикалық үдерістің
педагогикалық құрылымы: мақсат - принциптер - мазмұн - әдістер - кұралдар -
түрлер деген анықтама береді.
Мақсат - ұстаз бен шәкірт арасындағы педагогикалық қатынастардың
нәтижесі. Принциптер - мақсатқа жету жолдарын анықтайды. Мазмұн - мақсатқа
жету жолында оқушыларға берілетін түлғалар әжірибесінің бөлігі. Әдістер-
мұғалім мен оқушының мазмұнды жетілдіру-қабылдауға арналған іс-әрекеттері.
Құралдар - мазмұнмен жұмыс жасайтын материалдық тәсілдер мен әдістер.
Педагогикалық үдерістің психологиялық құрылымы: танымдық үдерістер
(қабылдау, ойлау, есте сақтау, ақпарат сіңіру), оқуға қызығушылық (оқуға
қызығуды, қабілетті, ынтаны айқындау), қуат (көтеріңкі не түсінкі дене мен
күш-қуаты, белсенділік, еңбекқорлық не шаршау динамикасы) деп педагогикалық
үдерістің құрылымың жан-жақты ашуға тырысқан.
Педагогика ғылымында XX ғасырдың 20-жылдарында тәрбиенің заңдылықтары
зерттеле бастады (Н.К.Гончаров, А.Г.Калашников, С.В.Грехтенберг). Біршама
кейін педагогикалық үдерістің оқу үдерісінде заңдылықтарын
В.И.Загвязинский, Г.И.Щукина, Н.И.Болдырев, Н.Н.Петухов жэне т.б. зерттей
бастады. XX ғасырдың соңғы он жылдығында пайда болған жұмыстарға талдай
жасай келе, біртұтас педагогикалық үдерістің заңдылықтарын зерттеген
ғалымдар: И.А.Данилов, Ю.К.Бабанский, Б.Т.Лихачев, В.А.Сластенин, Н.А.Хмель
және т.б. екендігіне көз жеткіздік.
С.Қ.Мұхамбетова педагогикалық заң мен заңдылыққа төмендегідей аныктама
береді: Педагогикалық заң - педагогикалық құбылыстардың дамуына жағдай
туғызатын олардың объективтік негізі, маңызды тұрақты байланыстары, ал
педагогикалық заңдылық — нақты педагогикалық заңның көрінісі.
Заңдылықтар педагогикалық үдерістің ішкі және сыртқы байланыстарын
көрсетеді, олар ез кезегінде жеткілікті дәрежедегі күрделі байланыстарды
құрайды. Педагогикалық үдерістің төмендегідей заңдылықтары бар:
оқу орнының педагогикалық үдерісі қоғамның әлеуметтік
экономикалық қажеттілігіне сай болады;
-педагогикалық үдерістің мақсатқа бағыттылығы қоғамның мақсатын
айқындайды, ол әлеуметтік тапсырыс ретінде, білім беру заңдары арқылы
талап етіледі;
-педагогикалық үдеріс екі жақты үдеріс, ол ұстаздар мен оқушылардың,
өзара тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің әрекетімен байланысты, міндетті
түрдегі екі жақты іс-әрекет;
-оқушылардың шығармашылық белсенділігі мұғалімнің мұқият
ойластырған және ұйымдастырылған іс-әрекеттің нәтижесі;
-педагогикалық үдерістің қызметі, оның жасалуымен ұйымдастырылуы
оқушылар ұжымы, сонымен қатар жеке оқушылардың жас ерекшеліктері мен даму
деңгейлеріне сай келуіне байланысты;
-педагогикалық үдеріс бөліктерінің мағынасы, маңыздылығы әр түрлі,
олардың бір-біріне бағыныштылығы (иерархия) мен бір-біріне әсері бар;
педагогикалык үдеріс бір қас-қағым сәттік емес, ұзақ мерзімдік
уакытқа бағытталған;
-педагогикалық үдерістің ішіндегі қосымша жүйелердің ортасы мен
өзара байланысқан бағыттарының әсері көптеген факторларды тудырады, соның
ықпалы негізінде ең ақырғы, түпкі нәтиже қалыптасады.
Барлық педагогикалық үдерістің заңдары мен заңдылықтарының
айқындалғандарын ескере отырып, баланың тұлға ретінде дамуының тиімді
жағдайын нақтылы әлеуметтік-экономикалық жағдайларда өзіндік даму және өз
орнын таба алу қабілетін қамтамасыз еткізетін, мұғалімнің тікелей
басшылыққа алатын қағидаларың принциптер деп атайды.
Принциптер мұғалімнің іс-әрекетін ұйымдаструға қойылатын негізгі
талаптары болып есептеледі, олар тұрақты нысана ретінде педагогикалық
үдерістің шығармашылықпен қызмет етуіне ықпал етеді. Негізінен принциптерде
педагогикалық үдерістің заңдары мен заңдылықтары жүзеге асады, мұғалімнің
теориядан практикалық іс-әрекетке көшуі жүзеге асады: педагогикалық
үдерістің ізеттілігі, тұлғалық-нысандық бағыттылығы; іс-әрекеттің сана мен
мінез-кұлық бірлігім қалыптастыруға бағыттылығы; педагогикилық үдерістегі
іс-әрекеттерді окушылар тұлғасын дамытудың
көкейкесті қажеттілігін ескере отырып ұйымдастыру; педагогикалық талап
қоюшылықты окушының көзқарасын оның құбылыстар мен үдерістерде адамдармен
сыйластық қарым-қатынасқа ұластыру; оқушы мен ұжымның дамуында жеке
даралықты, дербестікті, психологиялық, физиологиялық жас ерекшелік пен
ұлттық ерекшеліктерді ескеру; педагогикалық басшылықты оқушылардың
инициативасымен, іскерліктерімен ұластыру; окушылардың іс-әрекеттерінде
тиімді нәтижелерге жетуге көмектесу; ұстаздардың, оқушылар ұжымының және
отбасыларының оқушыларға қоятын талаптарының үйлесімділігі; әрбір бала үшін
тиімді психологиялық ахуалдың әлеуметтік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
оқушы тұлғасы мен ұжымның дамуындағы жаңа құрылымды, өзгерісті үнемі,
үздіксіз бақылау.
25-суретте ғалымдар Ж.Қараев, Ж.Кобдиқовалардың зерттеулеріне сүйеніп,
педагогикалық жүйе компоненттерінің өзара байланысы керсетілді.
Мүғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру мәселесі бойынша
теориялық корға жасаған талдауымыз көрсеткендей, зерттелетін феномен тұтас
педагогикалық үдеріспен тікелей байланысты. Зерттеу мәселесінің әдіснамалық
бағыты оны мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастырудын өзегі ретінде
қарастыруға мүмкіндік береді. Кәсіби-педагогикалық даярлық педагогикалық
үдерістің кұраушысы ретінде мұғалімнің инновациялық даярлығын
қалыптастырудың инвариантты ядросы болып табылады. Бұл мәселе бойынша
ғалымдар зерттеулері көрсеткендей, жоғары педагогикалық мектеп темендегідей
педагогикалық міндеттерді өзі шеше алатын кәсіби құлыреттілік білімі бар
педагог дайындауы қажет:
-аналитикалық-рефлексивтік (тұтас педагогикалық үдерістің
элементтеріне талдау жасау, рефлексия);
-конструктивті-жобалау (тұтас педагогикалық үдерісті құру, жоспарлау,
нәтижесін болжау);
-ұйымдастырушылық-іс-әрекеттік (педагогикалық іс-әрекеттің
әртүрін пайдалана отырып, оқу-тәрбие үдерісінің әртүрлі варианттарын
жетілдіру);
- бағалау-ақпараттық (педагогикалық жүйені дамыту бағытында ақпарат
жинау, өндеу және сақтау, оған баға беру);
-коррекциялық-түзетушілік (педагогикалық үдерістің барлық
коммуникативтік байланыстарын ескере отырып, түзетулер енгізу).
Ғалым Ю.В. Сеньконың пікірінше, бұл міндеттерді тиімді шешу мұғалімнің
педагогикалық даярлығының жоғары деңгейімен анықталады. Автор педагогқа
кәсіби білім берудің төмендегідей байланысын ұсынады: болашақ мұғалім
жоғары оку орнындағы педагогикалық тәжірибесінен - педагогикалық сауаттылық
кәсіби дайындылыкқа, одан - кәсіби сауаттылық пен кәсіби құзыреттілікке -
шығармашыл педагогқа. Ғалым ұсынған логикалық байланыстан көріп
отырғанымыздай, тұтас педагогикалық үдерістің бағыттылық денгейінде кәсіби
білім беру міндеттерін шешу педагогикалық білім беруді ізгілендірудің
бастауы болмақшы.
Тұтас педагогикалық үдерістің теориясы мен практикасының дамуына XX
ғасырдың екінші жартысында профессор Н.Д. Хмельдің ғылыми мектебі үлкен
үлес қосты. Ғылыми мектептердің дамуының арнайы әдіснамалық негізінде
тарихи-генетикалық принцип жатыр. Ғылыми мектеп, ғылыми-педагогикалық
мектеп ұғымының анықтамасына Ростов мемлекеттік педагогикалық институтының
ғальшдары Е.В. Бондаревская, В.В. Сериков берген түсінікгемені қабылдаймыз.
Ғалымдардың пікірінше, ғылыми мектеп кұру үшін қажеттілер: мектеп құрушы
ғалымның идеясы, оның зерттеу бағдарламасы, ғылыми және педагогикалық
жұмыстың өзгеше стилі, ақпараттық байланыстар және т.б. болулары шарт.
Қазір Қазақстанда Н.Д. Хмель, Н.Н. Хан, Н.С. Сарыбеков, М.Н. Сарыбеков,
К.С. Успанов, Қ.Бөлеев жэне т.б. ғалымдардың ғылыми-педагогикалық мектептер
жұмыс жасауда.
Тұтас педагогикалық үдерістің теориясын жасаған қазақстандық ғалым
Н.Д. Хмельдің ғылыми педагогикалық мектебінің зерттеулері төмендегідей
бағытты қамтиды: тұлғалық (мұғалімнің тулғалық сапа көрсеткіштері); кәсіби
бағыттылық (мұғалімнің кәсіби өсуі); мұғалімнің дидактикалық даярлығы;
мұғалімді кәсіби даярлауда әртүрлі іс-әрекеттер рөлі; тұтас педагогикалық
үдерісте оку және оқудан тыс уақыттардың бірлігі; басқарушылық;
диагностикалық; мұғалімнің өз білімі мен біліктілігін жетілдіруі.
Н.Д. Хмельдің ғылыми - педагогикалық мектебінің жүргізілген
зерттеулерін 3 кезеңге бөлуге болады:
I кезең (1970-1976 жж.) - мұғалімнің кәсіби іс-әрекетінің теориялық,
мағыналық негіздерін ашу (тұтас педагогикалық үдеріс ерекшеліктері
бойынша білімдер жиынтығы);
II кезең (1976-1987 жж.) - тұтас педагогикалық үдеріс теориясынын
ғылыми негіздерін жетілдіру;
III кезең (1987-2009 жж.) - педагогикалық үдерісті үйлестіруге
мұғалімді даярлаудың теориялық негізі, жалпы білім беретін орта мектеп
мұғалімдерін тұтас педагогикалық үдеріс бойынша біліммен қаруландыру
әдістемесін зерттеу.
Жоғарыда көрсетілген тұтас педагогикалық үдерістің теориясын жетілдіру
кезеңдері тұтас педагогикалық үдерісті үйлестіру барысында педагогикалық
идеялардың қалай өрбитінінің, мұғалімді кәсіби даярлаудың мағынасын ашу
жақтары айкын көрініс табады.
Н.Д. Хмельдің ғылымы тұжырымдамасы орта және жоғары мектеп
педагогикасының білім беру саласы қызметкерлерінің біліктілігін көтеру
жүиесі педагогикасының, педагогика саласындағы іргелі зерттеудің
әдіснамалық негізі болып табылады.
Ғылыми-зерттеудегі бұл бағытты қолдау мақсатында 1976 ж. Абай атындағы
Қазақ педагогикалық институты педагогика кафедрасы жанынан Педагогикалық
жоғары оқу орны оқу-тәрбие үдерісінің ғылыми негіздері атты зертхана
ашылды. Зертхана меңгерушісі болып Н.Д. Хмель тағайындалды да, ал Абай
атындағы Қазақ педагогикалық институты мұғалімдерді даярлауға қатысты
ғылыми зерттеулердің тірек оқу орңына айналды. Зерттеу нәтижесі
көрсеткендей, осындай ғылыми-зерттеулер мұғалімнің кәсіби жетілуіне, жаңа
бағытта жұмыс істеуіне айтарлықтай үлес қосады.
XX ғасырдың екінші жартысында Қазакстан Республикасында экологиялық
білім мен тәрбие беру мәселесімен түбегейлі айналысып, жалпы білім беретін
орта мектеп оқушылары мен жоғары оқу орны білімгеріне табиғат қорғау
негіздерін үйреткен Қазақстандағы алғашқы табиғат зерттеушілерінің бірі,
педагогика ғылымының докторы, академик Н.Сарыбеков 1968 жылдың 13
кыркүйегінде Жамбыл педагогикалық институтында экология және табиғат қорғау
ғылыми-педагогикалық зертханасын ашты. Бұл зертханаға Н.Сарыбеков 20 жыл
(өмірінің соңғы күндеріне дейін) басшылық етті. Бүгінде бұл зертхана ғылыми-
зерттеу жұмыстарымен Республикада, ТМД, тіпті шетелдерге танымал болып
отыр. Оған дәлел 1974 жылы Тбилиси қаласында өткен бірінші дүниежүзілік
ғылыми конференцияда Жамбыл педагогикалық институтының ұжымы экология мен
табиғат қорғау, оларды оқытуда үздік табыстарға жеткені үшін ЮНЕСКО-ның
Құрмет граматасымен марапатталуы.
Табиғат қорғау бағытында құрылған Н.Сарыбековтың ғылыми-педагогикалық
мектебінде бірнеше докторлық, кандидаттық ғылыми-зерттеу жұмыстары нәтижелі
жүргізілді.
Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби даярлау
мақсатында 1994 жылы қазіргі Тараз мемлекеттік педагогикалық институты
педагогика кафедрасы Табиғат қорғау зертханасы жанынан Этнопедагогика
зертханасы ашылды. Этнопедагогика зертханасының меңгерушісі педагогика
ғылымдарының докторы, профессор Қ.Бөлеев. Этнопедагогика зертханасында
көптеген ғылыми-зерттеулер жүргізілуде. Солардың ішінен Н.М.Кәшеровтың
Болашақ бастауыш сынып мұгалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі
тақырыбына кандидаттық зерттеу жұмысын жаткызуға болады.
Осындай ғылыми мектеп Тараз мемлекеттік педагогикалык
институтында ашылды, академик Н.С. Сарыбеков пен профессор М.Н.
Сарыбековтың ғылыми-педагогикалық мектептері жаңа тұрпатты мұғалімнің
кэсіби жетілуі бағытында жұмыс жасауда (26-сурет).
Сурет-26. Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының
Жаңа формацияның жаңа тұрпатты педагогын даярлау
бағытындағы ғылыми жұмыстар жүйесі
1998 жылы Табиғат қорғау зертханасы әдістемелік бағыт ала бастады
да, зертханадағы ғылыми-зерттеу жұмыстары болашақ мұғалімдерді экологиялық
даярлау бағытына ауысты. Зертхананы профессор М.Н. Сарыбеков басқарды. 1998
жылдан бастап зертхананың ғылыми-зерттеу жұмысы жаңа бағыт алды.
2004 жылы институттың педагогика кафедрасы жанынан құрылған Табигат
корғау, Этнопедагогика зертханалары жанынан әдіскер-ғалым
К.Ж.Бузаубакованың басшылығымен Ізденіс инновациялық педагогикалық
зертханасы ашылды. Бұл жұмыстың мақсаты қазіргі қоғам талабына сай
мұғалімдердің инновациялық даярлығын қалыптастыру, яғни болашақ
мұғалімдерге, сондай-ақ еңбек өтілі көп, тәжірибелі мұғалімдердің өзіне де
инновациялық педагогикалық технологиялардың қыры мен сырын үйрету,
болашақта олардың өз іс-тәжірибесінде жаңа педагогикалық технологияны
ендіруге, тиімді пайдалануға көмектесу. Қазірдің өзінде де Ізденіс
зертханасында магистрлік, кандидаттық, докторлық зерттеу жұмыстары
жүргізілуде.
2004 жылдан бастап, Тараз мемлекеттік педагогикалық институты М.Х.
Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті жанынан бөлінгеннен кейін
педагогика кафедрасы мен оның жанынан құрылған жоғарыда аталған 3
зертханада жаңа формацияның жаңа тұрпаттағы педагогын даярлау бағытында
жұмыс жасауда. 2004 жылдан бастап Тараз мемлекеттік институтында осы
бағыттағы профессор М.Н. Сарыбековтың мектебі жұмыс жасайды. Бұл мектеп
өзіне тек қана ғалымдарды ғана емес, мектеп мұғалімдері мен оқушыларың
мектепке дейінгі мекемелер кызметкерлерін, сондай-ақ, педагог қадрлардың
біліктілігін көтеру мен білімін жетілдіру институты қызметкерлерін де
қамтып отыр. Аталмыш ғылыми мектеп казірдің өзінде халықаралық деңгейде
конференциялар, форумдар ұйымдастырып үлгерді, ресурстық орталық ашты.
Біздің көзқарасымыз бойынша, ресурстық орталық құру идеясының өзі зуыл
мектептерін даму жағдайына көшіруге мүмкіндік беретін инновацияға айнала
алады. Ресурстық орталық идеясын жүзеге асырудың басты жағдайы - ресурстык,
орталыққа енетін мектептерді біртүтас баскару жүйесі болуы тиіс. Ресурстық
орталықтың оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру қашықтықтан басқару негізінде
бірыңғай ақпараттандыру кеңістігінде жүзеге асады.
Ресурстық орталықты басқару жүйесіне тоқталатын болсак, басқарудың
жоғары деңгейінде ресурстық орталыктың үлкен педагогикалык кеңесі,
дирскторлар кеңесі, әкімшілік және ата-аналар қауымдастығы окілдері емген
қамқорлық кеңесі мен институт қызметкерлері енген тәжірибелік-
экспернмснттік жұмысты үйлестіруші - әдістемелік орталық бұған мониторинг
жүргізуші топ және дәрігерлік-психологиялық орталық қарайды. Сонымен қатар,
басқару жүйесіне оқу-тәрбие үдерісі секторы, сыныптан тыс тәрбие жұмысы
секторы енеді және оқушыларды сессия уақытында әкелу, тамақтандырумен
шұғылданатын экономикалық сұрақтар бойынша менеджер, шаруашылықты
қамтамасыз ету бөлімі енеді. Мектеп бағыттары бойынша кафедралар,
мұғалімдерді қазіргі заман жағдайына сай жұмыс істеуге даярлайтын жаңа
технологиялардың педагогикалық студиясы, ресурстық орталық қызметі
барысында қажеттілігіне қарай белгілі проблемаларға байланысты уақытша
шығармашылық топтар құрылып отырады. Ресурстық орталықтың оқушылардың өзін-
өзі басқаруының алқалық ұйымы - оқушылар конференциясы болады.
Жүргізілген зерттеуге сүйенсек, ресурстык орталық құру: жалпыға бірдей
мемлекеттік стандартты жүзеге асыруға, мұғалімнің кәсіптік инновациялық
даярлық сапасын арттыруға, қазіргі заманғы оқытудың педагогикалық,
ақпараттық технологияларын ендіру, қазіргі мектеп окушыларының кәсіптік
бағдар алулары үшін жағдай жасауға (пәндерді терендете және бағдарлы
окытуға), ауылдық жерлердегі мұғалімдердің кәсіптік шеберлігін дамытуға,
оқушылардың кәсіби даярлық сапасын көтеруге, дәрігерлік-психологиялық
қызмет көмегімен барлық оқушының жеке мұмкіндігіне қарай тұлғаға
бағдарланған оқыту мен тәрбиелеудің вариативті моделін жүзеге асыру үшін
жағымды жағдай туғызуға мүмкіндік береді. Тараз қаласында Тараз мемлекеттік
педагогикалық институты ғалымдарының ат салысуымен №12 Керімбай атындағы
мектепте ресурстык орталық ашылды.
Бүгінгі таңда атаулы мектептер - мәні, қызметі, құрылымы мен құрамы,
баскару стилі ерекше, өзіндік құндылықтары мен ұстанымдары жаңашылдар
педагогикасы негізінде қалыптаскан педагогикалық ұйымды құрайды: ғылым мен
практиканы өзара байланыстыратын бөлік; білім берү ғылымы мен практнкасының
әдіснамалық құралы; жаңағы іздеу ғылыми білім жүйесін құру зертханасы;
ғылыми мектепті қалыптастыру құралы; педагогикалық үдерісті
интеллектендіру, педагогикалық теорияны практикаға ендіру даярлығын
өзектендіру, педагогикалық теория практиканың терминологиялық жүйесін
жақындастыру құралы; эксперименттік алаң және педагогикалық шеберлік;
педагогикалық теорияны практикада қолдануға педагогтың психологиялық
даярлығын қалыптастыру факторы; құндылық-бағыттылық бірлігін қалыптастыру
құралы; мұғалімнің инновациялық белсенділігін арттыру құралы (инновациялык
ізденіс); мұғалімде инновациялық өзгерістерді көре алу оны дамыту
қабілеттерін қалыптастыру құралы; әдіснамалық құжаттар негізінде жаңалықты
ендіру ма қсатында педагогта аналитикалық біліктілік қалыптастыру құралы;
көз қарастың өзара толығу факторы; мұғалімнің өзінің жеке интеллектуалды
өнімін құрайтын және пайдаланатын зертханасы; кәсіби қарым-қатынас
орнататын ұжымды ұйымдастыруға қолайлы жағдай.
Сонымен, атаулы мектеп - Қазақстан Республикасында жалпы білім беретін
мектеп базасында білім беру мазмұнын жетілдіру бағытында тәжірибені
сынақтан өткізетін өздерінше инновациялық аймағын құрайтын мұғалімдер
тобы.
Атаулы мектептердің іс-әрекетінің 3 деңгейі анықталады: дидактикалық,
әдістемелік басқарушылық. Атаулы мектептің шығармашылық зертханасы бұл сол
атаулы мектептің әрбір мүшесі өзінің күшін жетілдіретін орын, шығармашылық
зертхананың базасын толықтырады. Атаулы мектеп инновациялық жүйе,
мұғалімнің инновациялық мүмкіндіктерін жүзеге асыратын құрал.
Атаулы мектептер - авторитарлық басқарудың озық демократиялық
бағыттары, практика мен ғылым арасындағы байланыстың, оқушы мен ұстаз
арасындағы қарым-қатынастың философиялық негізін жаңғыртушы топ. Атаулы
мектептерге тән ерекшеліктер біріншіден, бір мекеме құқықтары мен
міндеттеріне бағынышты ұжымнан ерекше, классикалық ұжым болып қалыптасу
белгілерін қайталайтын, Республикалық атаулы мектеп мәртебесіне ие
болған, тәуелсіз, кешенді зертхана. Екіншіден, жаңашылдық жолындағы
авторлық курстар мен ғылыми - әдістемелік семинар, конференциялар арқылы
оқу мазмұнын терендетумен айналысатын даму деңгейі жоғары дәрежедегі топ.
Үшіншіден, шығармашылық белгіде өзін-өзі жетілдіруші, дамытушы, баскарушы
инновациялық жүйе. Төртіншіден, әр аймакдың ерікті түрде инноватор ілімін
қолдаушы, сыннан өткізуші, таратушы шығармашыл ұстаздар тобы - инновациялық
үдерісті толық іске асырушы инновациялық топ құрайды. Сол сияқты, атаулы
мектептер - инновациялық ізденістің жергіліктілігі, аймактығы, болып қызмет
етуі, бірауыздылығы сиякты өзіндік қасиеттермен ерекшеленеді. Атаулы
мектептің баска мектептен басты айырмашылығы (авторлық, инновациялық, жалпы
мектептерден), атаулы мектеп бір пән айналасындағы шығармашыл ұстаздардың
бірлескен бірізділік қызметімен ерекшеленіп, инновациялық үдерісті іске
асырушы шығармашылық зертхана қызметін атқарады.
Ғалымдар педагогикалык жаңашылдык нәтижелерін жаңа деңгейде
қарастырады:
- жаңашылдық тәжірибе - жаңа ғылыми білімнің көзі, нақты гипотеза,
теория, әдістеме, тұжырымдарды толықтырады, одан әрі дамытады;
- жаңашылдық тәжірибе тікелей жалпы практикаға әсерін тигізеді,
өйткені практикаға жаңа педагогикалық технологияның тек жеке элементтері
ғана енеді;
- жаңашылдық жалпы педагогикалық практикаға рухани тұрғыда әсер етеді,
әрбір мұғалімнің өзін-өзі жетілдіруіне ықпал етеді, мұғалімнің ізденісіне,
ізгілік бағытына, тұлғаның мүмкіндік қабілеттерінің ашылуына жол ашады.
Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру мұғалімнің
педагогикалык іс-әрекет барысында жаңашылдық бағытын зерттеумен тығыз
байланысты. Педагогикалық жаңашылдық ғылыми білімді алға жылжытып,
практиканың өзгерісін, дамуын, жетілуін тікелей қамтамасыз етеді. Ғылыми
білім педагогикалық жаңашылдықтың инновациялық әлеуеті ретінде
қарастырылады.
Дегенмен де, әлі жаңашылдық білім беру жүйесінің интенсивті дамуының
құралына, факторына айнала қойған жоқ. Себебі, білім берудің жинақталған
инновациялық қоры мен білім беру жүйесінің экстенсивті дамуы арасында
қарама-қайшылық баршылық. Білім беру жүйесін интенсивті дамыту үшін
педагогикалық жаңашылдыктың инновациялық әлеуетін өзектендіруіміз қажет.
XXI ғасырда қоғамның мұғалімнің шығармашылық әлеуетін арттыруға
сұранысы заңды өсіп отыр: мұғалімді педагогикалық іс-әрекеттің субъектісі
ретінде қалыптастыру үшін оның ғылыми негіздерін меңгеруге, өз бетінше
ізденісін, шығармашылығын арттыруға толық жағдай жасауға тиіс.
Инновациялық мектеп, авторлық мектеп түсініктері 80-жылдардың
аяғынан бастап қолданылып келеді, барлық төл эксперименттік жаңалық өз
заманында, педагогика тарихында И.Г. Песталоцциден бастап, С.Френе, С.Т.
Шацкий, А.С. Макаренко, М.Монтессори, Л.Н. Толстой, В.А. Сухомлинский және
т.б. мектептері авторлық мектеп болып келген.
Қазіргі кезенде авторлық мектептер қоғамдық өзгерістерге қатысты білім
беру жүйесін түрлендіруде үлкен рөл атқарады: олар білім беруді дамытудың
әдіс-тәсілдерін, жолдарын қарастырады, жаңа мақсаттар қояды, білім беру
мазмұнын қайта қарайды, жаңа педагогикалық жүйелер мен технологияларды
ашады және оларды сынақтан өткізеді. Мәселен, халық мұғалімі Қ. Нұрғалиев
ауыл мектебін дамытудың авторлық тұжырымдамасын ұсынды және оны өз
мектебінде сынақтан өткізді. Ол ауыл мұғалімдерін оқу-тәрбие ұдерісінің
қыры мен сырын зерттейтін бірыңғай ғылыми-зерттеу базасын құрып, ауыл
мұғалімдерін ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысуға үйретті (осы мектеп
базасында 4 докторлық және 9 каидидаттық зерттеу жұмыстары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫ ЕНДІРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Оқу-тәрбие үдерісіне инновациялық педагогикалық
технологияны ендірудің алғы шарттары
Оқыту мен тәрбие үдерісін ажырамас бірлікте қарау идеясы XIX ғасырдың
ортасында келді. Қазіргі кезеңде педагогикалық үдеріс немесе жалпы оқу-
тәрбие үдерісі біртұтастықта қаралады. Қазақстандық ғалым Н. Д. Хмель
Теоретические основы профессиональной подготовки учителя еңбегінде тәрбие
мен оқытуды бөлмей біртұтас қарайды. Оқу мен тәрбие, олардың мақсаты,
міндеті, мазмұны, әдісі, құралы, түрі, ұстаз бен шәкірт, шәкірт пен шәкірт,
шәкірт пен ата-ана, сынып жетекшісі мен ұстаздары, қоршаған орта және т.б.
біртұтастықта алынып, жеке-жеке қаралады.
Қазіргі кезеңдеп біртұтас педагогикалық үдеріс мәні туралы түсінік
ғалымдардың бірнеше ұрпақтарының ат салысуларының арқасында жинақталады.
Процесс (рrосеssus латын сөзінен шыққан; тікелей аудармасы
ілгерілеу) ұғымына шетел сөздігінде төмендегідей анықтама береді: күйдің
реттілікпен ауысуы, қандай да бір нәрсенің даму жүрісі; қандай да бір
нәтижеге жетудің реттелген әрекеттер жиынтығы.
Ал педагогикалық ұдеріс ұғымын ғылымға алғаш рет 1904 жылы П.Ф.
Каптерев ендірді. Ғалым П.Ф. Каптерев педагогикалық үдеріске төмендегідей
анықтама берді: Педагогикалық үдеріс - өзінің табиғатында өзіне-өзі әрекет
жасай алатын жеке коғамдық тұлғаның жан-жақты жетілуі. Ғалым педагогикалық
үдеріс пен тәрбиені бір үндестікте қарап, педагогикалық үдерісті тұлғаның
жан-жақты жетілу үдерісі ретінде қарастырады.
Педагогикалық үдеріс объектінің сапасы, оның қасиеті ретінде
көрінеді, оларсыз педагогикалық үдеріс өзіндік ерекшеліктерінен айырылады:
белсенділік пен қатынастың бірлігі, үдеріске қатысушылардың барлық
субъектілерінің ұйымдастырылған, бірлескен, дербес іс-әрекеттері; әртүрлі
сатыдағы жүйелердің қызметінің арнайы мамандануы; субъектілердің өзара
әрекеттері нәтижесінде пайда болатын әртүрлі қарым-қатынастарының жиынтығы.
Абай атындағы Ұлттық Педагогикалық Университетінің педагогика
кафедрасының авторлар ұжымы дайындаған педагогика оқулығында
педагогикалық үдеріс ұстаздардың қатысуымен және басшылығымен жүзеге
асатын оқушылардың бірлескен іс-әрекеті, ол әлеуметтік тәжірибені меңгеру,
әрбір оқушының дамуға және өзін еңбекте, қоғамдық өмірде жузеге асыруға
дайын тулғасын қалыптастыруға бағытталған деген анықтама береді. Бұл
анықтамадан педагогикалық үдерістің оку және оқудан тыс аймақ бірліктерінің
қажеттігі туады, ал ол оқушылар үшін тұлға қалыптасуының басты жағдайы
болады және сол үдерістің біртұтастығын көрсетеді.
Сонымен бірге ұсынылып отырған анықтаманың мазмұны тұтас педагогикалық
үдерістің бірқатар қасиеттерін көрсетеді:
а) педагогикалық үдеріс әлеуметтік жүйе, оның өмір сүруі, қызмет істеуі
оған қатысушылардың арасындағы іс-әрекеттер алмасуымен анықталады;
ә) ынтымақтастық оқушы үшін әртүрлі іс-әрекеттердің тәсілдерін тезрек
меңгерудің, яғни педагогикалық үдерістегі іс-әрекет субъектісінің
қалыптасуының алғы шарты болады;
б) ұстаздар-оқушылар жүйесінің біртұтастығы педагогикалық үдеріс
ішіндегі әртүрлі деңгейдегі жүйелердің өзара әрекеттері барысындағы
мақсат пен нәтижелердің бірлігімен анықталады;
в) педагогикалық үдерістің негізгі интегративтік қасиетін әртүрлі
тетіктердің бірлігі деп қарап, ондағы өзара байланысқан жүйелердің
оқушылар тұлғасының қалыптасуына әсері іс-әрекет субъектілерінің (ұстаздар
мен оқушылардың) қайта құру белсенділігімен анықталады.
Педагогикалық үдерісті жаңа парадигмаға сәйкес нәтижеге қарай бағыттау
өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады:
-белсенділік пен қатынастың бірлігі, ұдеріске қатысушылардың барлық
субъектілерінің ұйымдастырылған бірлескен дербес іс-әрекеттері;
- әртүрлі сатыдағы жүйе қызметінің арнайы мамандануы;
- субъектілердің өзара әрекеттері нәтижесінде пайда болатын әртүрлі
қарым-қатынастарының жиынтығы.
Педагогикалық үдеріс өзін біртұтастық ретінде субъектілердің өзара
әрекеттегі арнайы ұйымдастырылған іс-әрекеттерін бөле көрсете алады. Егер
әрбір субъектінің жетістіктері болса, онда ұстаздар-оқушылар жүйесінің
тұрақтылығымен өзін-өзі дамыту мәселесі шешіледі.
М.А. Данилов Педагогикалық үдеріс - көптеген үдерістердің ішкі
байланысқан жиынтығы, оның мәні әлеуметтік құнды тәрбие адамның қалыптасқан
сапасына айналатындығы деген анықтама береді. Педагогикалық үдерістің
негізгі сипаттамасы оның біртұтастығында. Педагогикалық үдерістің барлық
құраушылары бір мақсатка бірігеді: білімділік, дамытушылық, тәрбиелік.
Педагогикалық үдерістің тұтастығы жеке тұлғаны тәрбиелеу, оқыту, дамыту
мақсаттарының бірлігімен және нақты оқу-тәрбие үдерісінің етуімен
сипатталады.
Педагогикалық үдеріс ұғымының даму динамикасын қарастыралық. Мәселен
Ю.К.Бабанский, В.А. Сластенин, Н. А. Сорокиннің Педагогика окулығында
педагогикалық үдеріс қандай да біртутас қасиеттермен сипатталады; тәрбие,
білім беру, оқыту және дамыту үдерістерін өзара органикалық бірлікте
қарастырады; оған кіретін барлық үдерістерді өзара бірлікте қарайды: окыту
мен тәрбие әдістерінің бірін-бірі толықтыруына мүмкіндік береді, түпкі
нәтижесі - түлғаның жан-жақты үйлесімді дамуына бағытталған тұжырымдаманы
мектептегі жумысты жоспарлауда жүзеге асыру; педагогикалық және оқушылар
ұжымын тұтас жалпы мектептік ұжымға біріктіреді, тұтас мектеп ұжымы
оқушының жан-жақты дамуында субъект рөлін аткарады, оның тұтастығын
көрсететін өздерінің заңдылықтары мен принциптері бар.
Академик Б.Т. Лихачев Педагогика оқулығында педагогикалық үдеріс -
үлкендердің мақсатты, мазмұнды, ұйымдасқан педагогикалық іс-әрекеттерінің
өзара әсері және тәрбиешінің басым рөліне бағытталған белсенді өмірлік іс-
әрекет нәтижесінде баланың өзін-өзі өзгертуі деген анықтама береді.
Педагогикалық жүйе - бала өмірін түрлендіретін мақсат, мазмұн, шарт, форма,
әдіс, бағыттардың тұтас ұйымдасқан жиынтығы.
Ғалым Т.А. Стефановская педагогикалық үдерісті ішкі, сыртқы,
объективті, субъективті қарама-қайшылықтарға толы өзара күрделі қажетті
бірлікте, байланыста болатын көп компонентті жүйе ретінде қарастырады.
Ғалымның пікірінше,
-педагогикалық үдерістің құрамды бөліктері болып табылатындар:
педагогикалық үдерістің негізгі басты идеялары мен принциптері
(педагогикалық үдерістің философиялық негізі, педагогикалық үдерістің
қозғаушы күштері);
-тұтас педагогикалық үдеріс функциялары;
-тұтас педагогикалық үдерістің заңдылықтары мен принциптері;
-тұтас педагогикалық үдеріс тиімділігінің көрсеткіштері;
-педагогикалык үдеріс мазмұны;
-педагогикалық үдеріс мазмұнының бағыттылық деңгейі;
-педагогикалық үдерістің негізгі құралдары, іс-әрекет түрлері.
И.П. Подласыйдың оқулығында Педагогикалық үдеріс - коптеген
үдерістердің ішкі байланысқан жиынтығы, оның мәні - әлеуметтік тәжірибе
қалыптасқан адами санамен байланыстылығы. Тұтастык, жалпылық, бірлік -
бірдей мақсатқа бағытталған педагогикалық үдерістің барлық кұраушыларының
негізгі сипатгамасы ретінде ашылады. Ғалым жалпы педагогиканың негіздерін
қарастырады: педагогикалық үдеріс, педагогикалық үдеріс жүйе ретінде,
педагогикалық үдерістің тұтастығы, педагогикалық үдерістің заңдылықтары,
педагогикалық үдерістің кезеңдері және т.б.
Ғалым И.П. Подласый педагогикалық үдеріске жаңаша анықтама береді:
Педагогикалық үдеріс - қойылған мақсатқа жетуге бағытталған,
тәрбиеленушінің қасиеттерінің белгіленген өзгерісіне, түрленуіне алып
келетін тәрбиеші мен тәрбиеленушінің өзара бірлескен іс-әрекетінің дамуы.
Педагогикалық үдеріс - негізгі, біріктіруші жүйе. Онда қалыптасу, даму,
тәрбие және оқыту үдерістері өздерінің барлық шарттарымен, формаларымен,
әдістерімен өзара бірігеді.
С.А. Пуйманның анықтамасы бойынша, педагогикалық үдеріс - түлғаны
тәрбиелеу мен дамыту зандылықтары негізінде қойылған мақсатқа сәйкес
баланың өмірлік іс-әрекетін максат-бағыттылыққа ұйымдастыру. Ғалым
С.А.Пуйманның оқулығында тұтас педагогикалық үдеріс педагогиканың жалпы
негізігі құрылымында ашылады: әлемдік педагогикалық ойлардың дамуына сәйкес
тұтас педагогикалық үдерісті дамыту теориясы; тұтас педагогикалық үдерістің
жалпы сипаттамасы; түтас педагогикалық үдерістің заңдылыктары.
С.А. Смирнов, И.Б. Котова, Е.Н. Шиянов және т.б. ғалымдар
педагогикалық үдерісті көптеген педагогикалық іс-әрекеттер мен құбылыстарды
біріктіретін тұтас жүйе ретінде қарастырады: тұтас педагогикалық үдеріс,
тұтас педагогикалық үдерістің заңдылықтары, тұтас педагогикалық үдерістің
кезеңдері, педагогикалық инновациялар, қазіргі кезең мектебінің мұғалімі.
В.И. Смирнов Жалпы педагогика оқу құралында Педагогикалық үдеріс -
тәрбиеленушінің тұлғалық қасиеттері мен сапалық түрленуіне алып келетін,
қойылған мақсаттың нәтижесіне бағытталған, арнайы ұйымдастырылған, уақыт
пен кеңістікке қатысты нақты тәрбиелік жүйеде дамитын тәрбиеші мен
тәрбиеленушінің өзара іс-әрекеті ретінде сипаттайды.
Педагогикалық үдеріс - тәрбие үдерісінің негізгі құрылымдық бірлігі,
оның ерекшелігі сол - ол тәрбиеші мен тәрбиеленушінің өзара іс-әрекетінің
педагогикалық жүйесін анықтай түседі: егер тәрбие үдерісі ұғымы тұлғаны
қалыптастыратын барлық мақсатты бағытталған әсерлердің жиынтығын өзіне
біріктірсе, ал педагогикалық үдеріс ұғымы алдын ала ұйымдасқан тәрбиелік
озара іс-әрекеттерді бейнелейді.
С.Қ. Мұхамбетова Педагогикалық үдеріс деп кең мағынасында
тәрбиеленушіні оқыту және тәрбиелеу арқылы жүзеге асатын тұтас үдерісті
айтамыз деп, өзінің Педагогика оқу құралында шағын ғана анықтама беріп,
педагогикалық үдерістің құрылымдық компоненттерінің өзара байланысын
мақсатын, міндетін, мазмұнын, әдіс-тәсілдерін, құрал-жабдықтарын атайды.
Ж.Ә.Әбиев, С.Б.Бабаев, А.М.Құдияровалар Педагогика оқу-кұралында
Педагогикалық үдеріс тәлім-тәрбиелік қарым-қатынастарды ұйымдастырудың
тәсілі. Педагогикалық үдерісті ұйымдастыратын педагог. Педагогикалық үдеріс
- бірнеше элементтен кұралатын жүйе. Педагогикалық үдерістің 3 кұрылымы
болады: педагогикалық, әдістемелік, психологиялық. Педагогикалық үдерістің
педагогикалық құрылымы: мақсат - принциптер - мазмұн - әдістер - кұралдар -
түрлер деген анықтама береді.
Мақсат - ұстаз бен шәкірт арасындағы педагогикалық қатынастардың
нәтижесі. Принциптер - мақсатқа жету жолдарын анықтайды. Мазмұн - мақсатқа
жету жолында оқушыларға берілетін түлғалар әжірибесінің бөлігі. Әдістер-
мұғалім мен оқушының мазмұнды жетілдіру-қабылдауға арналған іс-әрекеттері.
Құралдар - мазмұнмен жұмыс жасайтын материалдық тәсілдер мен әдістер.
Педагогикалық үдерістің психологиялық құрылымы: танымдық үдерістер
(қабылдау, ойлау, есте сақтау, ақпарат сіңіру), оқуға қызығушылық (оқуға
қызығуды, қабілетті, ынтаны айқындау), қуат (көтеріңкі не түсінкі дене мен
күш-қуаты, белсенділік, еңбекқорлық не шаршау динамикасы) деп педагогикалық
үдерістің құрылымың жан-жақты ашуға тырысқан.
Педагогика ғылымында XX ғасырдың 20-жылдарында тәрбиенің заңдылықтары
зерттеле бастады (Н.К.Гончаров, А.Г.Калашников, С.В.Грехтенберг). Біршама
кейін педагогикалық үдерістің оқу үдерісінде заңдылықтарын
В.И.Загвязинский, Г.И.Щукина, Н.И.Болдырев, Н.Н.Петухов жэне т.б. зерттей
бастады. XX ғасырдың соңғы он жылдығында пайда болған жұмыстарға талдай
жасай келе, біртұтас педагогикалық үдерістің заңдылықтарын зерттеген
ғалымдар: И.А.Данилов, Ю.К.Бабанский, Б.Т.Лихачев, В.А.Сластенин, Н.А.Хмель
және т.б. екендігіне көз жеткіздік.
С.Қ.Мұхамбетова педагогикалық заң мен заңдылыққа төмендегідей аныктама
береді: Педагогикалық заң - педагогикалық құбылыстардың дамуына жағдай
туғызатын олардың объективтік негізі, маңызды тұрақты байланыстары, ал
педагогикалық заңдылық — нақты педагогикалық заңның көрінісі.
Заңдылықтар педагогикалық үдерістің ішкі және сыртқы байланыстарын
көрсетеді, олар ез кезегінде жеткілікті дәрежедегі күрделі байланыстарды
құрайды. Педагогикалық үдерістің төмендегідей заңдылықтары бар:
оқу орнының педагогикалық үдерісі қоғамның әлеуметтік
экономикалық қажеттілігіне сай болады;
-педагогикалық үдерістің мақсатқа бағыттылығы қоғамның мақсатын
айқындайды, ол әлеуметтік тапсырыс ретінде, білім беру заңдары арқылы
талап етіледі;
-педагогикалық үдеріс екі жақты үдеріс, ол ұстаздар мен оқушылардың,
өзара тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің әрекетімен байланысты, міндетті
түрдегі екі жақты іс-әрекет;
-оқушылардың шығармашылық белсенділігі мұғалімнің мұқият
ойластырған және ұйымдастырылған іс-әрекеттің нәтижесі;
-педагогикалық үдерістің қызметі, оның жасалуымен ұйымдастырылуы
оқушылар ұжымы, сонымен қатар жеке оқушылардың жас ерекшеліктері мен даму
деңгейлеріне сай келуіне байланысты;
-педагогикалық үдеріс бөліктерінің мағынасы, маңыздылығы әр түрлі,
олардың бір-біріне бағыныштылығы (иерархия) мен бір-біріне әсері бар;
педагогикалык үдеріс бір қас-қағым сәттік емес, ұзақ мерзімдік
уакытқа бағытталған;
-педагогикалық үдерістің ішіндегі қосымша жүйелердің ортасы мен
өзара байланысқан бағыттарының әсері көптеген факторларды тудырады, соның
ықпалы негізінде ең ақырғы, түпкі нәтиже қалыптасады.
Барлық педагогикалық үдерістің заңдары мен заңдылықтарының
айқындалғандарын ескере отырып, баланың тұлға ретінде дамуының тиімді
жағдайын нақтылы әлеуметтік-экономикалық жағдайларда өзіндік даму және өз
орнын таба алу қабілетін қамтамасыз еткізетін, мұғалімнің тікелей
басшылыққа алатын қағидаларың принциптер деп атайды.
Принциптер мұғалімнің іс-әрекетін ұйымдаструға қойылатын негізгі
талаптары болып есептеледі, олар тұрақты нысана ретінде педагогикалық
үдерістің шығармашылықпен қызмет етуіне ықпал етеді. Негізінен принциптерде
педагогикалық үдерістің заңдары мен заңдылықтары жүзеге асады, мұғалімнің
теориядан практикалық іс-әрекетке көшуі жүзеге асады: педагогикалық
үдерістің ізеттілігі, тұлғалық-нысандық бағыттылығы; іс-әрекеттің сана мен
мінез-кұлық бірлігім қалыптастыруға бағыттылығы; педагогикилық үдерістегі
іс-әрекеттерді окушылар тұлғасын дамытудың
көкейкесті қажеттілігін ескере отырып ұйымдастыру; педагогикалық талап
қоюшылықты окушының көзқарасын оның құбылыстар мен үдерістерде адамдармен
сыйластық қарым-қатынасқа ұластыру; оқушы мен ұжымның дамуында жеке
даралықты, дербестікті, психологиялық, физиологиялық жас ерекшелік пен
ұлттық ерекшеліктерді ескеру; педагогикалық басшылықты оқушылардың
инициативасымен, іскерліктерімен ұластыру; окушылардың іс-әрекеттерінде
тиімді нәтижелерге жетуге көмектесу; ұстаздардың, оқушылар ұжымының және
отбасыларының оқушыларға қоятын талаптарының үйлесімділігі; әрбір бала үшін
тиімді психологиялық ахуалдың әлеуметтік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
оқушы тұлғасы мен ұжымның дамуындағы жаңа құрылымды, өзгерісті үнемі,
үздіксіз бақылау.
25-суретте ғалымдар Ж.Қараев, Ж.Кобдиқовалардың зерттеулеріне сүйеніп,
педагогикалық жүйе компоненттерінің өзара байланысы керсетілді.
Мүғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру мәселесі бойынша
теориялық корға жасаған талдауымыз көрсеткендей, зерттелетін феномен тұтас
педагогикалық үдеріспен тікелей байланысты. Зерттеу мәселесінің әдіснамалық
бағыты оны мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастырудын өзегі ретінде
қарастыруға мүмкіндік береді. Кәсіби-педагогикалық даярлық педагогикалық
үдерістің кұраушысы ретінде мұғалімнің инновациялық даярлығын
қалыптастырудың инвариантты ядросы болып табылады. Бұл мәселе бойынша
ғалымдар зерттеулері көрсеткендей, жоғары педагогикалық мектеп темендегідей
педагогикалық міндеттерді өзі шеше алатын кәсіби құлыреттілік білімі бар
педагог дайындауы қажет:
-аналитикалық-рефлексивтік (тұтас педагогикалық үдерістің
элементтеріне талдау жасау, рефлексия);
-конструктивті-жобалау (тұтас педагогикалық үдерісті құру, жоспарлау,
нәтижесін болжау);
-ұйымдастырушылық-іс-әрекеттік (педагогикалық іс-әрекеттің
әртүрін пайдалана отырып, оқу-тәрбие үдерісінің әртүрлі варианттарын
жетілдіру);
- бағалау-ақпараттық (педагогикалық жүйені дамыту бағытында ақпарат
жинау, өндеу және сақтау, оған баға беру);
-коррекциялық-түзетушілік (педагогикалық үдерістің барлық
коммуникативтік байланыстарын ескере отырып, түзетулер енгізу).
Ғалым Ю.В. Сеньконың пікірінше, бұл міндеттерді тиімді шешу мұғалімнің
педагогикалық даярлығының жоғары деңгейімен анықталады. Автор педагогқа
кәсіби білім берудің төмендегідей байланысын ұсынады: болашақ мұғалім
жоғары оку орнындағы педагогикалық тәжірибесінен - педагогикалық сауаттылық
кәсіби дайындылыкқа, одан - кәсіби сауаттылық пен кәсіби құзыреттілікке -
шығармашыл педагогқа. Ғалым ұсынған логикалық байланыстан көріп
отырғанымыздай, тұтас педагогикалық үдерістің бағыттылық денгейінде кәсіби
білім беру міндеттерін шешу педагогикалық білім беруді ізгілендірудің
бастауы болмақшы.
Тұтас педагогикалық үдерістің теориясы мен практикасының дамуына XX
ғасырдың екінші жартысында профессор Н.Д. Хмельдің ғылыми мектебі үлкен
үлес қосты. Ғылыми мектептердің дамуының арнайы әдіснамалық негізінде
тарихи-генетикалық принцип жатыр. Ғылыми мектеп, ғылыми-педагогикалық
мектеп ұғымының анықтамасына Ростов мемлекеттік педагогикалық институтының
ғальшдары Е.В. Бондаревская, В.В. Сериков берген түсінікгемені қабылдаймыз.
Ғалымдардың пікірінше, ғылыми мектеп кұру үшін қажеттілер: мектеп құрушы
ғалымның идеясы, оның зерттеу бағдарламасы, ғылыми және педагогикалық
жұмыстың өзгеше стилі, ақпараттық байланыстар және т.б. болулары шарт.
Қазір Қазақстанда Н.Д. Хмель, Н.Н. Хан, Н.С. Сарыбеков, М.Н. Сарыбеков,
К.С. Успанов, Қ.Бөлеев жэне т.б. ғалымдардың ғылыми-педагогикалық мектептер
жұмыс жасауда.
Тұтас педагогикалық үдерістің теориясын жасаған қазақстандық ғалым
Н.Д. Хмельдің ғылыми педагогикалық мектебінің зерттеулері төмендегідей
бағытты қамтиды: тұлғалық (мұғалімнің тулғалық сапа көрсеткіштері); кәсіби
бағыттылық (мұғалімнің кәсіби өсуі); мұғалімнің дидактикалық даярлығы;
мұғалімді кәсіби даярлауда әртүрлі іс-әрекеттер рөлі; тұтас педагогикалық
үдерісте оку және оқудан тыс уақыттардың бірлігі; басқарушылық;
диагностикалық; мұғалімнің өз білімі мен біліктілігін жетілдіруі.
Н.Д. Хмельдің ғылыми - педагогикалық мектебінің жүргізілген
зерттеулерін 3 кезеңге бөлуге болады:
I кезең (1970-1976 жж.) - мұғалімнің кәсіби іс-әрекетінің теориялық,
мағыналық негіздерін ашу (тұтас педагогикалық үдеріс ерекшеліктері
бойынша білімдер жиынтығы);
II кезең (1976-1987 жж.) - тұтас педагогикалық үдеріс теориясынын
ғылыми негіздерін жетілдіру;
III кезең (1987-2009 жж.) - педагогикалық үдерісті үйлестіруге
мұғалімді даярлаудың теориялық негізі, жалпы білім беретін орта мектеп
мұғалімдерін тұтас педагогикалық үдеріс бойынша біліммен қаруландыру
әдістемесін зерттеу.
Жоғарыда көрсетілген тұтас педагогикалық үдерістің теориясын жетілдіру
кезеңдері тұтас педагогикалық үдерісті үйлестіру барысында педагогикалық
идеялардың қалай өрбитінінің, мұғалімді кәсіби даярлаудың мағынасын ашу
жақтары айкын көрініс табады.
Н.Д. Хмельдің ғылымы тұжырымдамасы орта және жоғары мектеп
педагогикасының білім беру саласы қызметкерлерінің біліктілігін көтеру
жүиесі педагогикасының, педагогика саласындағы іргелі зерттеудің
әдіснамалық негізі болып табылады.
Ғылыми-зерттеудегі бұл бағытты қолдау мақсатында 1976 ж. Абай атындағы
Қазақ педагогикалық институты педагогика кафедрасы жанынан Педагогикалық
жоғары оқу орны оқу-тәрбие үдерісінің ғылыми негіздері атты зертхана
ашылды. Зертхана меңгерушісі болып Н.Д. Хмель тағайындалды да, ал Абай
атындағы Қазақ педагогикалық институты мұғалімдерді даярлауға қатысты
ғылыми зерттеулердің тірек оқу орңына айналды. Зерттеу нәтижесі
көрсеткендей, осындай ғылыми-зерттеулер мұғалімнің кәсіби жетілуіне, жаңа
бағытта жұмыс істеуіне айтарлықтай үлес қосады.
XX ғасырдың екінші жартысында Қазакстан Республикасында экологиялық
білім мен тәрбие беру мәселесімен түбегейлі айналысып, жалпы білім беретін
орта мектеп оқушылары мен жоғары оқу орны білімгеріне табиғат қорғау
негіздерін үйреткен Қазақстандағы алғашқы табиғат зерттеушілерінің бірі,
педагогика ғылымының докторы, академик Н.Сарыбеков 1968 жылдың 13
кыркүйегінде Жамбыл педагогикалық институтында экология және табиғат қорғау
ғылыми-педагогикалық зертханасын ашты. Бұл зертханаға Н.Сарыбеков 20 жыл
(өмірінің соңғы күндеріне дейін) басшылық етті. Бүгінде бұл зертхана ғылыми-
зерттеу жұмыстарымен Республикада, ТМД, тіпті шетелдерге танымал болып
отыр. Оған дәлел 1974 жылы Тбилиси қаласында өткен бірінші дүниежүзілік
ғылыми конференцияда Жамбыл педагогикалық институтының ұжымы экология мен
табиғат қорғау, оларды оқытуда үздік табыстарға жеткені үшін ЮНЕСКО-ның
Құрмет граматасымен марапатталуы.
Табиғат қорғау бағытында құрылған Н.Сарыбековтың ғылыми-педагогикалық
мектебінде бірнеше докторлық, кандидаттық ғылыми-зерттеу жұмыстары нәтижелі
жүргізілді.
Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби даярлау
мақсатында 1994 жылы қазіргі Тараз мемлекеттік педагогикалық институты
педагогика кафедрасы Табиғат қорғау зертханасы жанынан Этнопедагогика
зертханасы ашылды. Этнопедагогика зертханасының меңгерушісі педагогика
ғылымдарының докторы, профессор Қ.Бөлеев. Этнопедагогика зертханасында
көптеген ғылыми-зерттеулер жүргізілуде. Солардың ішінен Н.М.Кәшеровтың
Болашақ бастауыш сынып мұгалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі
тақырыбына кандидаттық зерттеу жұмысын жаткызуға болады.
Осындай ғылыми мектеп Тараз мемлекеттік педагогикалык
институтында ашылды, академик Н.С. Сарыбеков пен профессор М.Н.
Сарыбековтың ғылыми-педагогикалық мектептері жаңа тұрпатты мұғалімнің
кэсіби жетілуі бағытында жұмыс жасауда (26-сурет).
Сурет-26. Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының
Жаңа формацияның жаңа тұрпатты педагогын даярлау
бағытындағы ғылыми жұмыстар жүйесі
1998 жылы Табиғат қорғау зертханасы әдістемелік бағыт ала бастады
да, зертханадағы ғылыми-зерттеу жұмыстары болашақ мұғалімдерді экологиялық
даярлау бағытына ауысты. Зертхананы профессор М.Н. Сарыбеков басқарды. 1998
жылдан бастап зертхананың ғылыми-зерттеу жұмысы жаңа бағыт алды.
2004 жылы институттың педагогика кафедрасы жанынан құрылған Табигат
корғау, Этнопедагогика зертханалары жанынан әдіскер-ғалым
К.Ж.Бузаубакованың басшылығымен Ізденіс инновациялық педагогикалық
зертханасы ашылды. Бұл жұмыстың мақсаты қазіргі қоғам талабына сай
мұғалімдердің инновациялық даярлығын қалыптастыру, яғни болашақ
мұғалімдерге, сондай-ақ еңбек өтілі көп, тәжірибелі мұғалімдердің өзіне де
инновациялық педагогикалық технологиялардың қыры мен сырын үйрету,
болашақта олардың өз іс-тәжірибесінде жаңа педагогикалық технологияны
ендіруге, тиімді пайдалануға көмектесу. Қазірдің өзінде де Ізденіс
зертханасында магистрлік, кандидаттық, докторлық зерттеу жұмыстары
жүргізілуде.
2004 жылдан бастап, Тараз мемлекеттік педагогикалық институты М.Х.
Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті жанынан бөлінгеннен кейін
педагогика кафедрасы мен оның жанынан құрылған жоғарыда аталған 3
зертханада жаңа формацияның жаңа тұрпаттағы педагогын даярлау бағытында
жұмыс жасауда. 2004 жылдан бастап Тараз мемлекеттік институтында осы
бағыттағы профессор М.Н. Сарыбековтың мектебі жұмыс жасайды. Бұл мектеп
өзіне тек қана ғалымдарды ғана емес, мектеп мұғалімдері мен оқушыларың
мектепке дейінгі мекемелер кызметкерлерін, сондай-ақ, педагог қадрлардың
біліктілігін көтеру мен білімін жетілдіру институты қызметкерлерін де
қамтып отыр. Аталмыш ғылыми мектеп казірдің өзінде халықаралық деңгейде
конференциялар, форумдар ұйымдастырып үлгерді, ресурстық орталық ашты.
Біздің көзқарасымыз бойынша, ресурстық орталық құру идеясының өзі зуыл
мектептерін даму жағдайына көшіруге мүмкіндік беретін инновацияға айнала
алады. Ресурстық орталық идеясын жүзеге асырудың басты жағдайы - ресурстык,
орталыққа енетін мектептерді біртүтас баскару жүйесі болуы тиіс. Ресурстық
орталықтың оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру қашықтықтан басқару негізінде
бірыңғай ақпараттандыру кеңістігінде жүзеге асады.
Ресурстық орталықты басқару жүйесіне тоқталатын болсак, басқарудың
жоғары деңгейінде ресурстық орталыктың үлкен педагогикалык кеңесі,
дирскторлар кеңесі, әкімшілік және ата-аналар қауымдастығы окілдері емген
қамқорлық кеңесі мен институт қызметкерлері енген тәжірибелік-
экспернмснттік жұмысты үйлестіруші - әдістемелік орталық бұған мониторинг
жүргізуші топ және дәрігерлік-психологиялық орталық қарайды. Сонымен қатар,
басқару жүйесіне оқу-тәрбие үдерісі секторы, сыныптан тыс тәрбие жұмысы
секторы енеді және оқушыларды сессия уақытында әкелу, тамақтандырумен
шұғылданатын экономикалық сұрақтар бойынша менеджер, шаруашылықты
қамтамасыз ету бөлімі енеді. Мектеп бағыттары бойынша кафедралар,
мұғалімдерді қазіргі заман жағдайына сай жұмыс істеуге даярлайтын жаңа
технологиялардың педагогикалық студиясы, ресурстық орталық қызметі
барысында қажеттілігіне қарай белгілі проблемаларға байланысты уақытша
шығармашылық топтар құрылып отырады. Ресурстық орталықтың оқушылардың өзін-
өзі басқаруының алқалық ұйымы - оқушылар конференциясы болады.
Жүргізілген зерттеуге сүйенсек, ресурстык орталық құру: жалпыға бірдей
мемлекеттік стандартты жүзеге асыруға, мұғалімнің кәсіптік инновациялық
даярлық сапасын арттыруға, қазіргі заманғы оқытудың педагогикалық,
ақпараттық технологияларын ендіру, қазіргі мектеп окушыларының кәсіптік
бағдар алулары үшін жағдай жасауға (пәндерді терендете және бағдарлы
окытуға), ауылдық жерлердегі мұғалімдердің кәсіптік шеберлігін дамытуға,
оқушылардың кәсіби даярлық сапасын көтеруге, дәрігерлік-психологиялық
қызмет көмегімен барлық оқушының жеке мұмкіндігіне қарай тұлғаға
бағдарланған оқыту мен тәрбиелеудің вариативті моделін жүзеге асыру үшін
жағымды жағдай туғызуға мүмкіндік береді. Тараз қаласында Тараз мемлекеттік
педагогикалық институты ғалымдарының ат салысуымен №12 Керімбай атындағы
мектепте ресурстык орталық ашылды.
Бүгінгі таңда атаулы мектептер - мәні, қызметі, құрылымы мен құрамы,
баскару стилі ерекше, өзіндік құндылықтары мен ұстанымдары жаңашылдар
педагогикасы негізінде қалыптаскан педагогикалық ұйымды құрайды: ғылым мен
практиканы өзара байланыстыратын бөлік; білім берү ғылымы мен практнкасының
әдіснамалық құралы; жаңағы іздеу ғылыми білім жүйесін құру зертханасы;
ғылыми мектепті қалыптастыру құралы; педагогикалық үдерісті
интеллектендіру, педагогикалық теорияны практикаға ендіру даярлығын
өзектендіру, педагогикалық теория практиканың терминологиялық жүйесін
жақындастыру құралы; эксперименттік алаң және педагогикалық шеберлік;
педагогикалық теорияны практикада қолдануға педагогтың психологиялық
даярлығын қалыптастыру факторы; құндылық-бағыттылық бірлігін қалыптастыру
құралы; мұғалімнің инновациялық белсенділігін арттыру құралы (инновациялык
ізденіс); мұғалімде инновациялық өзгерістерді көре алу оны дамыту
қабілеттерін қалыптастыру құралы; әдіснамалық құжаттар негізінде жаңалықты
ендіру ма қсатында педагогта аналитикалық біліктілік қалыптастыру құралы;
көз қарастың өзара толығу факторы; мұғалімнің өзінің жеке интеллектуалды
өнімін құрайтын және пайдаланатын зертханасы; кәсіби қарым-қатынас
орнататын ұжымды ұйымдастыруға қолайлы жағдай.
Сонымен, атаулы мектеп - Қазақстан Республикасында жалпы білім беретін
мектеп базасында білім беру мазмұнын жетілдіру бағытында тәжірибені
сынақтан өткізетін өздерінше инновациялық аймағын құрайтын мұғалімдер
тобы.
Атаулы мектептердің іс-әрекетінің 3 деңгейі анықталады: дидактикалық,
әдістемелік басқарушылық. Атаулы мектептің шығармашылық зертханасы бұл сол
атаулы мектептің әрбір мүшесі өзінің күшін жетілдіретін орын, шығармашылық
зертхананың базасын толықтырады. Атаулы мектеп инновациялық жүйе,
мұғалімнің инновациялық мүмкіндіктерін жүзеге асыратын құрал.
Атаулы мектептер - авторитарлық басқарудың озық демократиялық
бағыттары, практика мен ғылым арасындағы байланыстың, оқушы мен ұстаз
арасындағы қарым-қатынастың философиялық негізін жаңғыртушы топ. Атаулы
мектептерге тән ерекшеліктер біріншіден, бір мекеме құқықтары мен
міндеттеріне бағынышты ұжымнан ерекше, классикалық ұжым болып қалыптасу
белгілерін қайталайтын, Республикалық атаулы мектеп мәртебесіне ие
болған, тәуелсіз, кешенді зертхана. Екіншіден, жаңашылдық жолындағы
авторлық курстар мен ғылыми - әдістемелік семинар, конференциялар арқылы
оқу мазмұнын терендетумен айналысатын даму деңгейі жоғары дәрежедегі топ.
Үшіншіден, шығармашылық белгіде өзін-өзі жетілдіруші, дамытушы, баскарушы
инновациялық жүйе. Төртіншіден, әр аймакдың ерікті түрде инноватор ілімін
қолдаушы, сыннан өткізуші, таратушы шығармашыл ұстаздар тобы - инновациялық
үдерісті толық іске асырушы инновациялық топ құрайды. Сол сияқты, атаулы
мектептер - инновациялық ізденістің жергіліктілігі, аймактығы, болып қызмет
етуі, бірауыздылығы сиякты өзіндік қасиеттермен ерекшеленеді. Атаулы
мектептің баска мектептен басты айырмашылығы (авторлық, инновациялық, жалпы
мектептерден), атаулы мектеп бір пән айналасындағы шығармашыл ұстаздардың
бірлескен бірізділік қызметімен ерекшеленіп, инновациялық үдерісті іске
асырушы шығармашылық зертхана қызметін атқарады.
Ғалымдар педагогикалык жаңашылдык нәтижелерін жаңа деңгейде
қарастырады:
- жаңашылдық тәжірибе - жаңа ғылыми білімнің көзі, нақты гипотеза,
теория, әдістеме, тұжырымдарды толықтырады, одан әрі дамытады;
- жаңашылдық тәжірибе тікелей жалпы практикаға әсерін тигізеді,
өйткені практикаға жаңа педагогикалық технологияның тек жеке элементтері
ғана енеді;
- жаңашылдық жалпы педагогикалық практикаға рухани тұрғыда әсер етеді,
әрбір мұғалімнің өзін-өзі жетілдіруіне ықпал етеді, мұғалімнің ізденісіне,
ізгілік бағытына, тұлғаның мүмкіндік қабілеттерінің ашылуына жол ашады.
Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру мұғалімнің
педагогикалык іс-әрекет барысында жаңашылдық бағытын зерттеумен тығыз
байланысты. Педагогикалық жаңашылдық ғылыми білімді алға жылжытып,
практиканың өзгерісін, дамуын, жетілуін тікелей қамтамасыз етеді. Ғылыми
білім педагогикалық жаңашылдықтың инновациялық әлеуеті ретінде
қарастырылады.
Дегенмен де, әлі жаңашылдық білім беру жүйесінің интенсивті дамуының
құралына, факторына айнала қойған жоқ. Себебі, білім берудің жинақталған
инновациялық қоры мен білім беру жүйесінің экстенсивті дамуы арасында
қарама-қайшылық баршылық. Білім беру жүйесін интенсивті дамыту үшін
педагогикалық жаңашылдыктың инновациялық әлеуетін өзектендіруіміз қажет.
XXI ғасырда қоғамның мұғалімнің шығармашылық әлеуетін арттыруға
сұранысы заңды өсіп отыр: мұғалімді педагогикалық іс-әрекеттің субъектісі
ретінде қалыптастыру үшін оның ғылыми негіздерін меңгеруге, өз бетінше
ізденісін, шығармашылығын арттыруға толық жағдай жасауға тиіс.
Инновациялық мектеп, авторлық мектеп түсініктері 80-жылдардың
аяғынан бастап қолданылып келеді, барлық төл эксперименттік жаңалық өз
заманында, педагогика тарихында И.Г. Песталоцциден бастап, С.Френе, С.Т.
Шацкий, А.С. Макаренко, М.Монтессори, Л.Н. Толстой, В.А. Сухомлинский және
т.б. мектептері авторлық мектеп болып келген.
Қазіргі кезенде авторлық мектептер қоғамдық өзгерістерге қатысты білім
беру жүйесін түрлендіруде үлкен рөл атқарады: олар білім беруді дамытудың
әдіс-тәсілдерін, жолдарын қарастырады, жаңа мақсаттар қояды, білім беру
мазмұнын қайта қарайды, жаңа педагогикалық жүйелер мен технологияларды
ашады және оларды сынақтан өткізеді. Мәселен, халық мұғалімі Қ. Нұрғалиев
ауыл мектебін дамытудың авторлық тұжырымдамасын ұсынды және оны өз
мектебінде сынақтан өткізді. Ол ауыл мұғалімдерін оқу-тәрбие ұдерісінің
қыры мен сырын зерттейтін бірыңғай ғылыми-зерттеу базасын құрып, ауыл
мұғалімдерін ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысуға үйретті (осы мектеп
базасында 4 докторлық және 9 каидидаттық зерттеу жұмыстары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz