Түрік қағанаты туралы қысқаша шолу

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Түрік қағанаты

Уикипедия - ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Мында өту: шарлау, іздеу

Біріктіру: Түркі қағандығы

Түрік қағанаты(қағанат):

Түрік қағанаты

(қағанат)

Түрік қағанаты(қағанат): 552-603

Түрік қағанаты(қағанат):

Ту

Түрік қағанаты(қағанат):

Түрік қағанаты(қағанат): Астанасы

552-603Суяб

Түрік қағанаты(қағанат): Тілі

түркіше

Түрік қағанаты(қағанат): Аумағы

13 млн км²

Түрік қағанаты(қағанат): Халқы

Түркілер

Үйсіндер, Дулулар, Нушибилер(Жетісуда) ұйғырлар(Шығыс Түркістанда) телелер(Алтайда) қидандар(Маньчжурияда) Енисей қырғыздары (Енисейжағалауында) соғдылар(Орта Азияда) қыпшақтар(солтүстікте, Қазақстанда, Батыс Сібірде)

Түрік қағанаты(қағанат):

Орынбасары

←Жужан қағанатыБатыс Түрік қағанаты→Шығыс Түрік қағанаты→

Түрк әлеміМахмұду Қашғари(XI век)

Мазмұны:

Мазмұны

1 Ұлы көш2 Түрік этнонимі3 Түрік қағанатының жорықтары4 Саясаты5 Пайдаланылған әдебиетҰлы көш

Ұлы қонысаудару дәуірі (II - V ғасырлар) Қазақстанның, Орта Азиямен және саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті. V ғасырда түркі тілдес теле (тирек) тайпалар одағының саны көп топтары Еуропағадейінгі далалық өңірге қоныстанды, оңтүстігінде олардың көшіп жүретін жерлері Әмударияның жоғарғы ағысына дейін жетті. VI құдіретті держава - билеушілері түрік тайпасының әулеттікАлшынруынан шыққанТүрік қағанатыныңбилігіне түсті. Түрік этносыныңөзі қағанаттың құрылар алдыңдағы кезендеГаньсу, Шығыс III ғасырдан VI ғасырға дейін кезең-кезеңмен қалыптасты.

Түрік этнонимі

«Түрік»этнонимінің алғаш рет аталуы қытай жылнамаларында кездеседі және ол 542 жылға жатады. деп санаған. Шежірелерде бұл кезде қытайдың Вэй князьдігінің солтүстік өңірлеріне солтүстік-батыс жақтың бірінен келген түріктер жыл сайын шапқыншылық жасап, ойрандап кететін болды деп хабарланады. Олар туралы келесі бір мәліметтер бүкіл құрлықтағы тарихтың талай ғасырлар бойғы дамуына өзек болған оқиғаларға байланысты.

Түрік қағанатының жорықтары

546 жылы тирек тайпалары қазіргі Монғолияның оңтүстігі мен орталық бөліктерін мекендеген және бұл жерлерге үстемдік еткен аварларға (Жуань-жуань) қарсы жорық жасайды. Батыс жақтан қаптай енген тиректер армиясының сан жағынан қаншалықты көп болғаны белгісіз, бірақ олардың нәпірі сұсты болған деп топшыланады, өйткені тиректердің құрамына көптеген тайпалар енген, ал олардың қуатты аварларға аз күштермен карсы түра алуы екіталай еді. Түрік қағаныБумынкүтпеген жерден қатты шабуыл жасай отырып, бейберекет жатқан тирек армиясын қапылыста басып, кескілескен шайқастан кейін оны күйрете жеңеді де, тиректердің 50 мыңнан астам әскерін түріктер тұтқынға алады. Даланың әдеттегі құкығының қағидаларына сәйкес тұтқынға алынған әскерлер өзінен-өзі жеңушінің армиясына қосып алынатын еді. Осы кезден бастап, бұрын аварларға вассалдык тәуелділікте болған түріктер енді олардың бәсекелестеріне айналады. Мұның бір көрінісі авар кағанына келіп, авар қағаны үйінің бер деп үзілді-кесілді талап еткен түрік елшілігі болды. Мұның өзі қағанмен тең құкықтылығын көрсетуден гөрі оны басынғандық еді. Авар қағаныАнағұй: «Маған бас иетін - вассал. Бұлай деуге қайтіп дәтің барды ?» деп Бумынға жаушыларын жібереді. Бірақ аварлар қалыптаса бастаған Түрік қағанатының күшін бағалай алмады, ал түріктер тарапынан мұның өзі осылай болуға тиіс деп дұрыс ойластырылған әдіс қана болатын. Енді бұрынғы вассалдардың бұрынғы билеушілеріне қарсы соғыс ашуға дәлелі табылады. 552 жылы көктемде түріктер аварлардың ордасына шабуыл жасап, оларды күйрете жеңгені соншалық, Анағүй өзін өзі өлтіреді. Осы кезден бастап түрік билеп-төстеушілері қағандар атағын алады, сөйтіп аварлардың бұрынғы күш-қуатына да, олардын барлық иеліктеріне де өзін мұрагер ретінде орнықтырады3. Бумын өлгеннен кейін таққа оның інісі Қара-Еске отырады, оның бастауымен жағында бір жердегі Бұқрат (Мула) тауларында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескеніңмүрагері деп шежіреші оның інісі Иркинді (Ицзинь) атайды, ол кағандық тағынаМұкан-қағандеген атпен отырады, оның лақап аты Йанту болады. Мұның бәрі 552-554 жылдардың арасында болған. Бұл уақыттың ішінде түріктер шығыста қайлар (татабтар), қидандар және оғыз-татарлар тайпаларын, солтүстікте -Енисей қырғыздарынөздеріне қаратып алады. Бұл жылдары түріктердің батыста жасаған соғыс жорықтары бұлардан да күшті бола түседі. Бұларды Бумынның басқа бір інісі Иштеми бастайды, кейін оны батыс түріктерінің түпкі атасы және Батыс түрік қағанатының негізін салушы деп атайды4. 552 не 553 жылы батысқа жасалған жорықтардың бірінде Иштеми Бумыньмен бірге болып, «он ұлы жетекшіні (немесе қауым бастығын) басқарды, он түмен әскері болды; ху елін (соғдылықгарды) жуасытуға аттанды және «Он тайпалық» деп атап өзін қағанмын деп жариялады»5. Мұны шежіре дәстүрінің өзі де ескермеген, бұл дәстүр бойынша тайпалық-әскери ұйымның ондық жүйесінің шығуы Жетісу түріктерінде 651 жылы ғана болады, сол жылы Ашбара-Териш-қаған (Шаболо-Дилиши) «өзінің мемлекетін күтпеген жерден он ұлысқа бөледі: әрбір ұлыс оны бас- қарушы бір адамның қарамағында болады»6. Оны шэ (шад) деп атаған. Әрбір шадқа бір жебеден сыйлық береді, осыдан келіп Он жебер деген ат шығады. Тайпалық-әскери санаудың ондық түрік тілді тайпаларында VI ғасырдың орта кезінде-ақ болған жәнеБатыс Түрікқағанатының этникалық-саяси құрылымында айқын бейнеленеді.

Саясаты

552-553 жылдары түріктер «батыста идті (эфтал) бағындырады». Орта Азия:эфталиттерітуралы болып отыр. Оларды жаулап алу үшін алдымен жолдағы мемлекеттердің бәрін бағындырып алу керек еді, ал ондай мәліметтер бізде жоқ. Оның бер жағында түріктердіңОрта Азияэфталиттерің 563-567 жылдары, яғни он жылдан кейін жаулап алғаны баршаға мәлім. Сондықтан «батыста идті талқандады» деген сөзді география шектеу керек. Түріктердікара эфталит аймағына орналастыратын шежіреші олар осы жерде болған дейді7. VIII ғасырдың орта да оларды осы жерден тапқан. Сөйтіп, батысқа түріктердіңБумынмен Иштемидің бастауымен жасалған жорығы туралы айтылып отырғандықтан (соңгыга Жетісу түріктері қаганатының кұрамына кіретінін көрсететін «Он тайпа» атагы берілген болатын), нақ осы ауданды түріктердің 552 жылғы әскери экспедицияларының батыстағы жеткен шегі деп санау керек.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.