Түрік қағанаты туралы қысқаша шолу

1 Ұлы көш
2 Түрік этнонимі
3 Түрік қағанатының жорықтары
4 Саясаты
5 Пайдаланылған әдебиет

Ұлы қоныс аудару дәуірі (II — V ғасырлар) Қазақстанның, Орта Азия мен Шығыс Еуропаның этникалық және саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті. V ғасырда түркі тілдес теле (тирек) тайпалар одағының саны көп топтары Солтүстік Монғолиядан Шығыс Еуропаға дейінгі далалық өңірге қоныстанды, оңтүстігінде олардың көшіп жүретін жерлері Әмударияның жоғарғы ағысына дейін жетті. VI ғасырда Қазақстан жерлері құдіретті держава — билеушілері түрік тайпасының әулеттік Алшын руынан шыққан Түрік қағанатының билігіне түсті. Түрік этносының өзі қағанаттың құрылар алдыңдағы кезенде Ганьсу, Шығыс Түркістан және Алтай аудандарында III ғасырдан VI ғасырға дейін кезең-кезеңмен қалыптасты.
Түрік этнонимі
«Түрік» этнонимінің алғаш рет аталуы қытай жылнамаларында кездеседі және ол 542 жылға жатады. Қытайлар түріктерді ғұндардың ұрпақтары деп санаған. Шежірелерде бұл кезде қытайдың Вэй князьдігінің солтүстік өңірлеріне солтүстік-батыс жақтың бірінен келген түріктер жыл сайын шапқыншылық жасап, ойрандап кететін болды деп хабарланады. Олар туралы келесі бір мәліметтер бүкіл құрлықтағы тарихтың талай ғасырлар

1. «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59ISBN 978-601-282-027-0,1-т. ISBN 978-601-282-026-3

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Түрік қағанаты
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
Біріктіру: Түркі қағандығы
Түрік қағанаты
(қағанат)
552-603

Ту

Астанасы 552-603 Суяб
Тілі түркіше
Аумағы 13 млн км²
Халқы Түркілер
Үйсіндер, Дулулар, Нушибилер (Жетісуда)
ұйғырлар (Шығыс Түркістанда)
телелер (Алтайда)
қидандар (Маньчжурияда)
Енисей қырғыздары (Енисей жағалауында)
соғдылар (Орта Азияда)
қыпшақтар (солтүстікте, Қазақстанда, Батыс
Сібірде)
Орынбасары
←Жужан қағанаты
Батыс Түрік қағанаты→
Шығыс Түрік қағанаты→

Түрк әлемі Махмұду Қашғари (XI век)

Мазмұны
1 Ұлы көш
2 Түрік этнонимі
3 Түрік қағанатының жорықтары
4 Саясаты
5 Пайдаланылған әдебиет

Ұлы көш

Ұлы қоныс аудару дәуірі (II — V ғасырлар) Қазақстанның, Орта Азия мен Шығыс
Еуропаның этникалық және саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті. V ғасырда
түркі тілдес теле (тирек) тайпалар одағының саны көп топтары Солтүстік
Монғолиядан Шығыс Еуропаға дейінгі далалық өңірге қоныстанды, оңтүстігінде
олардың көшіп жүретін жерлері Әмударияның жоғарғы ағысына дейін жетті. VI
ғасырда Қазақстан жерлері құдіретті держава — билеушілері түрік тайпасының
әулеттік Алшын руынан шыққан Түрік қағанатының билігіне түсті. Түрік
этносының өзі қағанаттың құрылар алдыңдағы кезенде Ганьсу, Шығыс Түркістан
және Алтай аудандарында III ғасырдан VI ғасырға дейін кезең-кезеңмен
қалыптасты.

Түрік этнонимі

Түрік этнонимінің алғаш рет аталуы қытай жылнамаларында кездеседі және ол
542 жылға жатады. Қытайлар түріктерді ғұндардың ұрпақтары деп санаған.
Шежірелерде бұл кезде қытайдың Вэй князьдігінің солтүстік өңірлеріне
солтүстік-батыс жақтың бірінен келген түріктер жыл сайын шапқыншылық жасап,
ойрандап кететін болды деп хабарланады. Олар туралы келесі бір мәліметтер
бүкіл құрлықтағы тарихтың талай ғасырлар бойғы дамуына өзек болған
оқиғаларға байланысты.

Түрік қағанатының жорықтары

546 жылы тирек тайпалары қазіргі Монғолияның оңтүстігі мен орталық
бөліктерін мекендеген және бұл жерлерге үстемдік еткен аварларға (Жуань-
жуань) қарсы жорық жасайды. Батыс жақтан қаптай енген тиректер армиясының
сан жағынан қаншалықты көп болғаны белгісіз, бірақ олардың нәпірі сұсты
болған деп топшыланады, өйткені тиректердің құрамына көптеген тайпалар
енген, ал олардың қуатты аварларға аз күштермен карсы түра алуы екіталай
еді. Түрік қағаны Бумын күтпеген жерден қатты шабуыл жасай отырып,
бейберекет жатқан тирек армиясын қапылыста басып, кескілескен шайқастан
кейін оны күйрете жеңеді де, тиректердің 50 мыңнан астам әскерін түріктер
тұтқынға алады. Даланың әдеттегі құкығының қағидаларына сәйкес тұтқынға
алынған әскерлер өзінен-өзі жеңушінің армиясына қосып алынатын еді. Осы
кезден бастап, бұрын аварларға вассалдык тәуелділікте болған түріктер енді
олардың бәсекелестеріне айналады. Мұның бір көрінісі авар кағанына келіп,
авар қағаны үйінің ханшасын Бумынға әйелдікке бер деп үзілді-кесілді талап
еткен түрік елшілігі болды. Мұның өзі қағанмен тең құкықтылығын көрсетуден
гөрі оны басынғандық еді. Авар қағаны Анағұй: Маған бас иетін — вассал.
Бұлай деуге қайтіп дәтің барды ? деп Бумынға жаушыларын жібереді. Бірақ
аварлар қалыптаса бастаған Түрік қағанатының күшін бағалай алмады, ал
түріктер тарапынан мұның өзі осылай болуға тиіс деп дұрыс ойластырылған
әдіс қана болатын. Енді бұрынғы вассалдардың бұрынғы билеушілеріне қарсы
соғыс ашуға дәлелі табылады. 552 жылы көктемде түріктер аварлардың ордасына
шабуыл жасап, оларды күйрете жеңгені соншалық, Анағүй өзін өзі өлтіреді.
Осы кезден бастап түрік билеп-төстеушілері қағандар атағын алады, сөйтіп
аварлардың бұрынғы күш-қуатына да, олардын барлық иеліктеріне де өзін
мұрагер ретінде орнықтырады3. Бумын өлгеннен кейін таққа оның інісі Қара-
Еске отырады, оның бастауымен түріктер Орхонның жоғары жағында бір жердегі
Бұқрат (Мула) тауларында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескенің мүрагері
деп шежіреші оның інісі Иркинді (Ицзинь) атайды, ол кағандық тағына Мұкан-
қаған деген атпен отырады, оның лақап аты Йанту болады. Мұның бәрі 552—554
жылдардың арасында болған. Бұл уақыттың ішінде түріктер шығыста қайлар
(татабтар), қидандар және оғыз-татарлар тайпаларын, солтүстікте — Енисей
қырғыздарын өздеріне қаратып алады. Бұл жылдары түріктердің батыста жасаған
соғыс жорықтары бұлардан да күшті бола түседі. Бұларды Бумынның басқа бір
інісі Иштеми бастайды, кейін оны батыс түріктерінің түпкі атасы және Батыс
түрік қағанатының негізін салушы деп атайды4. 552 не 553 жылы батысқа
жасалған жорықтардың бірінде Иштеми Бумыньмен бірге болып, он ұлы
жетекшіні (немесе қауым бастығын) басқарды, он түмен әскері болды; ху елін
(соғдылықгарды) жуасытуға аттанды және Он тайпалық деп атап өзін қағанмын
деп жариялады5. Мұны шежіре дәстүрінің өзі де ескермеген, бұл дәстүр
бойынша тайпалық-әскери ұйымның ондық жүйесінің шығуы Жетісу түріктерінде
651 жылы ғана болады, сол жылы Ашбара-Териш-қаған (Шаболо-Дилиши) өзінің
мемлекетін күтпеген жерден он ұлысқа бөледі: әрбір ұлыс оны бас- қарушы бір
адамның қарамағында болады6. Оны шэ (шад) деп атаған. Әрбір шадқа бір
жебеден сыйлық береді, осыдан келіп Он жебер деген ат шығады. Тайпалық-
әскери санаудың ондық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.