Мемлекеттің дамуын нығайтудағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің ролі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Құқықтық сана және құқықтық мәдениет: теориялық зерттеу
1. 1 Құқықтық сана, құрылымы мен сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. 2 Құқықтық сана және құқықтық мәдениет ара.қатынасы ... ... ... ... ... ...19
1. 3 Құқықтық сана . құқықтық мәдениеттің құрамдас бөлігі ... ... ... ... ... ..30
2 Қазақстанның құқықтық дамуын нығайтудағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениетті жетілдіру мәселелері
2. 1 Құқықтық тәрбиелеу саласында заңдарды жетілдірудің бағыттары ... .41
2. 2 Заң шығарушының құқықтық мәдениетін арттырудың маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2. 3 Мемлекетті дамытудағы құқықтық сауаттылықты нығайтудың ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
1 Құқықтық сана және құқықтық мәдениет: теориялық зерттеу
1. 1 Құқықтық сана, құрылымы мен сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. 2 Құқықтық сана және құқықтық мәдениет ара.қатынасы ... ... ... ... ... ...19
1. 3 Құқықтық сана . құқықтық мәдениеттің құрамдас бөлігі ... ... ... ... ... ..30
2 Қазақстанның құқықтық дамуын нығайтудағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениетті жетілдіру мәселелері
2. 1 Құқықтық тәрбиелеу саласында заңдарды жетілдірудің бағыттары ... .41
2. 2 Заң шығарушының құқықтық мәдениетін арттырудың маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2. 3 Мемлекетті дамытудағы құқықтық сауаттылықты нығайтудың ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста мемлекеттің дамуын нығайтудағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің ролі қарастырылған.
Құқықтық сана мен құқықтық мәдениет мемлекеттің құқықтық дамуындағы ерекше фактор болып табылады. Диплом жұмысының бірінші тарауында құқықтық сана мен құқықтық мәдениетке ғылыми-теориялық талдаулар жасалған. Зерттеу жұмысының екінші тарауында Қазақстанның құқықтық дамуындағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениетті жетілдірудің өзекті мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциямыздың 1-бабының 1 тармағында бекітілгендей «. . . өзін-өзі құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады», - делінген. Құқықтық мемлекет орнықтыру тек мемлекет иелігіндегі жұмыс емес, жалпы қоғамдық қолдауды қажет етеді. Мемлекетіміз құқықтық тұрғыда дамуы үшін кәсіби мамандандардың құқықтық сауаттылығы жағынан жоғары болуын талап етеді.
Нарықтық қоғамдық қатынастар жүйесіне өту үрдісінде бұрын қалыптасқан экономикалық-өндірістік жүйе тоқырауға ұшырап, елімізде жұмыссыздық, осыған байланысты туындаған жоқшылық көп қиындықтар тудырды. Жұмыссыздық пен құқықтық сауатсыздық салдарынан ауыл жастарының құқық бұзушылыққа баруы, атап айтқанда ұрлық жасау, тонау, балағатшылдық т.б. көбейді. Осы жағдайлар жастарды құқықтық тұрғыдан оқытуды, қоғам өміріне өз құқықтарын қорғап қана қоймай, заңды міндеттерін түсінетін, құқық бұзушылық жасаса, ол үшін заң алдында жауап беретіндігін сезінетін, қоғамдық тәртіп пен заңдылықтың сақталуына үнемі мүдделілік танытып жүретін құқықтық мінез-құлықтары үлгілі, кәсіби біліктіліктері жоғары азаматтар етіп қосу қажеттілігін күн тәртібіне қойып отыр. Жас ұрпақты құқықтық тұрғыдан жетілдіріп, қоғамдық өмірге құқықтық мәдениеті жоғары, іскер де белсенді азамат етіп қосу мемлекеттің құқықтық өркениетті дамуының алғы шарттарының бірі ретінде саналады.
Еліміздің құқықтық саясатының құрамдас бөлігі, елдің индустриялық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудің, оның зияткерлік әлеуетін арттырудың маңызды шарты болып табылатын ғылыми және білім беру қызметін құқықтық реттеу болмақ.
Ғылым-білім беру қызметінің құрамдас бөлігі, өз кезегінде, құқықтық білім беру, құқықтық насихат, яғни құқықтық мәдениет мәселелері болып табылады. Осыған орай, азаматтардың құқықтық санасын, оның ішінде мемлекеттік қызметшілер арасында заңгерлік сауаттылықты арттыру жөніндегі жұмысты жалғастыру, заң шығарушының құқықтық мәдениетін көтеру, халық арасында интернет-ресурстарды қоса отырып, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы құқықтық насихаттың сапасын арттыру мен көлемін кеңейту, заңнаманы және құқық қолданудың өзекті проблемалары бойынша, атап айтқанда, азаматтардың күнделікті өмірінде жиі қолданылатын құқық салаларында ғылыми зерттеулерді жандандыру бүгінгі таңда мемлекетті құқықтық нығайтудағы өзекті проблемалар қатарына енеді. Сондықтан біздің зерттеуіміз халықтың құқықтық санасы мен еліміздің құқықтық мәдениетін көтеруде жоғарыдағы өзектілік мәселелерін қамтиды.
Құқықтық сана мен құқықтық мәдениет мемлекеттің құқықтық дамуындағы ерекше фактор болып табылады. Диплом жұмысының бірінші тарауында құқықтық сана мен құқықтық мәдениетке ғылыми-теориялық талдаулар жасалған. Зерттеу жұмысының екінші тарауында Қазақстанның құқықтық дамуындағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениетті жетілдірудің өзекті мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциямыздың 1-бабының 1 тармағында бекітілгендей «. . . өзін-өзі құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады», - делінген. Құқықтық мемлекет орнықтыру тек мемлекет иелігіндегі жұмыс емес, жалпы қоғамдық қолдауды қажет етеді. Мемлекетіміз құқықтық тұрғыда дамуы үшін кәсіби мамандандардың құқықтық сауаттылығы жағынан жоғары болуын талап етеді.
Нарықтық қоғамдық қатынастар жүйесіне өту үрдісінде бұрын қалыптасқан экономикалық-өндірістік жүйе тоқырауға ұшырап, елімізде жұмыссыздық, осыған байланысты туындаған жоқшылық көп қиындықтар тудырды. Жұмыссыздық пен құқықтық сауатсыздық салдарынан ауыл жастарының құқық бұзушылыққа баруы, атап айтқанда ұрлық жасау, тонау, балағатшылдық т.б. көбейді. Осы жағдайлар жастарды құқықтық тұрғыдан оқытуды, қоғам өміріне өз құқықтарын қорғап қана қоймай, заңды міндеттерін түсінетін, құқық бұзушылық жасаса, ол үшін заң алдында жауап беретіндігін сезінетін, қоғамдық тәртіп пен заңдылықтың сақталуына үнемі мүдделілік танытып жүретін құқықтық мінез-құлықтары үлгілі, кәсіби біліктіліктері жоғары азаматтар етіп қосу қажеттілігін күн тәртібіне қойып отыр. Жас ұрпақты құқықтық тұрғыдан жетілдіріп, қоғамдық өмірге құқықтық мәдениеті жоғары, іскер де белсенді азамат етіп қосу мемлекеттің құқықтық өркениетті дамуының алғы шарттарының бірі ретінде саналады.
Еліміздің құқықтық саясатының құрамдас бөлігі, елдің индустриялық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудің, оның зияткерлік әлеуетін арттырудың маңызды шарты болып табылатын ғылыми және білім беру қызметін құқықтық реттеу болмақ.
Ғылым-білім беру қызметінің құрамдас бөлігі, өз кезегінде, құқықтық білім беру, құқықтық насихат, яғни құқықтық мәдениет мәселелері болып табылады. Осыған орай, азаматтардың құқықтық санасын, оның ішінде мемлекеттік қызметшілер арасында заңгерлік сауаттылықты арттыру жөніндегі жұмысты жалғастыру, заң шығарушының құқықтық мәдениетін көтеру, халық арасында интернет-ресурстарды қоса отырып, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы құқықтық насихаттың сапасын арттыру мен көлемін кеңейту, заңнаманы және құқық қолданудың өзекті проблемалары бойынша, атап айтқанда, азаматтардың күнделікті өмірінде жиі қолданылатын құқық салаларында ғылыми зерттеулерді жандандыру бүгінгі таңда мемлекетті құқықтық нығайтудағы өзекті проблемалар қатарына енеді. Сондықтан біздің зерттеуіміз халықтың құқықтық санасы мен еліміздің құқықтық мәдениетін көтеруде жоғарыдағы өзектілік мәселелерін қамтиды.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. Алматы, 2002 жыл.
2. Лукьяненко М. Проблемы девиантного поведения несовершеннолетней
молодежи в контексте соотношения нормативного и правового сознания. // Предупреждение преступности. - 2005. - №4 (12). - С. 4-9.
3. Рябко И. Ф. Правосознание и правовое воспитание масс в советском
обществе. - Ростовн/Д., 2001. - С. 91.
4. Сорокин В. В. Правосознание в переходный период общественного
развития // Журнал российского права. - 2002. № 2. - С. 61.
5. Чефранов В. А. Правовое сознание как разновидность социального
отражения. - Киев, 2002. - С 13.
6. Бегинин В. И. Общественное правосознание и государственность. –
Саратов, 2003. - С. 330.
7. Тапчанян Н. М. Правосознание и правовая культура личности в
условиях современной России: Автореф. дис. . . . канд. юрид. наук. - М., 2007. - С. 7.
8. Байниязов Р. С. Теоретические вопросы правосознания. - Саратов, 2001.
- . 210.
9. Ильин И. А. О сущности правосознания // Собр. соч. : В 10 т. // Сост. И
ком. Ю. Т. Лисицы. - М., 2006. - Т. 4. - С. 161.
10. Сапарғалиев Г. С. Ибраева А. С. Мемлекет және құқық теориясы. –
Астана, 2006. - 127 6.
11. Казюбра Н. И. Социалистическое право и общественное сознание. –
Киев, 2000. -С. 23.
12. Қазақстан Республикасы Конституциясының 82-бабы.
13. Керимов Д. А. Методология права: предмет, функции, проблемы
философии права. - 2-е изд. - М., 2001. - С. 385.
14. Синюкова Т. В. Правосознание и правовое воспитание // Теория
государства и права / Под. ред. Н. И. Матузова, А. В. Малько. - М., 2004. - С. 558.
15. Ярошевский М. Г. Зигмунд Фрейд - выдающийся исследователь
психической деятельности человека. Вступительная статья // Фрейд 3. Психология бессознательного: Сб. произведений. - М., 2001. - С. 626.
16. Михайлов Ф.Т. Немота мысли//Вопросы философий. -2005. -№2. -С. 40.
17. Косолапов Н. А. Интегративная идеология для России:
интеллектуальный и политический вызов//Вопросы философии. - 2003. — №17. - С. 3-5.
18. Овчинников А. И. Правовое мышление в герменевтической парадигме
//Под ред. П. П. Баранова. - Ростов н/Д., 2002. - С. 209-210.
19. Теория государства и права / Под ред. В. М. Корельского, В. Д.
Перевалова - 2-е изд, изм. идоп. - М., 2000. - С. 337.
20. Сафронов В. В. Правосознание молодежи: Теоретико-региональный
аспект (на материалах Республики Дагестан): Автореф. . . . канд. юрид. наук. - Махачкала, 2005. - С. 56.
21. Белканов Е. А Структура и функции правосознания: Автореф. . . . канд.
рид. наук. - Екатеринбург, 1999. - С. 15.
22. Байниязов Р. С. Философия правосознания: постановка проблемы. //
Правоведение. - 2001. - №5. - С. 107.
23. Синюков В. Н. Российская правовоя система: Введение в обшую
теорию. Саратов, 2009. - С. 28-29.
24. Гулияхин В. Н. Правовой нигилизм в России. - Волгоград, 2005. - С. 252.
25. Сорокин В. В. Концепция эволюционного преобразования правовых
систем в переходный период. - Барнаул, 2002. - С. 376.
26. Шереги Ф. Э. Социология права: прикладные исследования. - М, 2002.
С. 70.
27. Булгакова Д. А. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы. -Алматы:
Заң әдебиеті. 2004. – 106 бет.
28. Ибраева А. С. Правовая культура: проблемы, теории и практики. —
Алматы: Жеті Жарғы, 2002. - С. 352.
29. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің Хабаршысы. 2-басылым. Алматы, 1999 ж. 8-б.
30. Кунгожинов С. Т. Правовая культура работников органов внутренних
дели ее влияние на профессиональную деятельность. - Алматы, 2003. - С. 165.
31. Өсеров Н. Ө. Ант беру мен коргану// Заң газеті. - 2010. - 2 сәуір.
32. Сартаев С. С. Материалы по истории государства и права Қазахстана.
Вторая половина ХІХ-начало XX века. - Алматы. : Атамура - Казахстан. - 1999. - С. 25.
33. Сырых В. М. Теория государства и права: Учебник. — 5-е изд. — М.,
2006. - С. 143.
34. Бейсембаева А. О. Мектеп окушыларының құқықтық мәдениетін
қалыптастыру мәселелері: Заң ғыл. канд. . . . дис. -Алматы, 2006. — 113 6.
35. Морозова Л. А. Теория государства и права. - М., 2003. - С. 272.
36. Муслумова Т. В. Правовая культура подрастающего поколения:
социально-философский анализ: Автореф. дис. . . . д-ра фил. наук. - Уфа, 2004. -С. 19.
37. Разуваев Н. В. Норма как явление правовой культуры: Автореф. дис....
канд. юрид. наук. - СПб., 2000. - С. 11.
38. Воплоненко Н. Н. Правосознание и правовая культура. – М:,
2000. - С. 41.
39. Глушакова С. И. Специфика политической и правовой культуры ХХ-ХХІ веков // Вестник Гуманитарного университета: Научный альманах. Серия «Право». – М:, 2005. - №4. - С. 26.
40. Матузов Н. И. Правосознание и правовая культура // Матузов Н. И.,
Малько А. В. Теория государства и права: Учебник. - 2-е., перераб. и доп. - М. : Юристъ, 2003. - С. 776.
41. Тургараев Б. Проблемы правового воспитания // Заң және заман. - 1998.
№3. - С. 32-36.
42. Сартаев С. С., Қалшабаева М. Ж. Қазіргі даму үдерісіндегі кәмелетке
толмағандардың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетінің қалыптасу ерекшеліктері: монография. – Алматы: Қазақ университеті, 2014. – 168 б.
43. Каминская В. И., Ратинов А. Р. Правосознание как элемент правовой
культуры // Правовая культура и вопросы правового воспитания. - М., 1999. - С. 55.
44. Автономова Н. А. Разум. Рассудок. Рациональность. - М. : Наука 2000 г
45. Сапаргалиев Г. С. Проблемы идеологии унитарного государства
Казахстан // Научные труды «Адилет». 2000, №1(7). - С. 48.
46. Сартаев С. С О парламенте, парламентаризме и депутатах парламента //
Парламентаризм в Казахстане: история, современность, перспективы развития: Материалы научно-теоретической конференции, посвященной 80-летию заслуженного деятеля науки РК, академика НАН РҚ, д. ю. н., профессора Сартаева С. С. — Алматы, 2007. — С 6-9.
47. Цыбулевская О. И. Нравственные основания соременного российского
права. — Саратов, 2003. — С. 10.
48. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше
бөлімдері) - Алматы: ЮРИСТ, 2008. - 296 б.
49. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі. - Алматы: ЮРИСТ. 2001.
50. Қазақстан Республикасы Заңы. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы // Қазақстан Парламентініңжаршысы. -2004. -№16(2425). - шілде.
51. 2007-2011 жылдарға арналған «Қазақстан балалары» бағдарламасын
бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 21 желтоқсандағы N 1245 Қаулысы // Справочная система законодательства. - ЮРИСТ 4. 2.
52. Қазақстан Республикасы Президенті. Қазақстан Республикасы
мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы туралы 1999 жылғы 28 тамыздағы №73 Өкімі // Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы. - Астана. - 2011. -№43. -3 6.
53. Зиманова С. З. Законотворческий процесс в Республике Казахстан:
состояние и проблемы: Материалы междунар. науч. -практ. конф. - Алматы, 2002. - С. 81.
54. Ибраева А. С. Правовая культура законодателя - как одно из условий
качествеяного законотворчества // Законотворческий процесс в Республике Казах-стан: состояние и проблемы: Материалы междунар. науч. -практ. конф. - Алматы, 2007. -С 135.
55. Баймаханов М. Т. О некоторых подходах к решению проблем
правопонимания // Лауч. тр. «Адилет». 2000, №1(7). - С. 95.
56. Мамонов В. В. О механизме отражения интересов участников
правоотношений в законодательстве Казахстана // Законотворческий процесс в Республике Казахстан: проблемы и перспективы. - Алматы, 2003. - С. 103.
57. Проблемы соотношения Конституции и законов Республики Казахстан // Законотворческий пропесс в Республике Казахстан: проблемы и перспективы. -Алматы, 2013. -С. 23.
58. Сатпаев Д. А., Шоманов А. Ж. Характерные черты казахстанского
лоббизма: взгляд эксперта // Саясат. №2, 2011. - С. 13-14.
59. Табанов С. Языковый барьер в законотворчестве // Законотворческий
процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы: Материалы междунар. науч. -практ. конф. -Алматы: Жеті Жарғы, 2009. - С. 122-136.
60. Ш. Монтескъе. Избранные произведения. Госполитиздат, 2005. - С. 651.
61. Айталиев А. Общегражданское общество: общие и региональные
проблемы // Мысль, 2000. - № 4. - С. 29.
62. Лебер X. Язык, право и правовая культура // Право на этапе перехода.
2008. Осень. -С. 9.
63. Баймаханов М. Т., Вайсберг Л. М., Бейсенова А. У., Ибрагимов М. А., Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы: Материалы Междунар. науч. -практ. конф.- Алматы, 2009.
2. Лукьяненко М. Проблемы девиантного поведения несовершеннолетней
молодежи в контексте соотношения нормативного и правового сознания. // Предупреждение преступности. - 2005. - №4 (12). - С. 4-9.
3. Рябко И. Ф. Правосознание и правовое воспитание масс в советском
обществе. - Ростовн/Д., 2001. - С. 91.
4. Сорокин В. В. Правосознание в переходный период общественного
развития // Журнал российского права. - 2002. № 2. - С. 61.
5. Чефранов В. А. Правовое сознание как разновидность социального
отражения. - Киев, 2002. - С 13.
6. Бегинин В. И. Общественное правосознание и государственность. –
Саратов, 2003. - С. 330.
7. Тапчанян Н. М. Правосознание и правовая культура личности в
условиях современной России: Автореф. дис. . . . канд. юрид. наук. - М., 2007. - С. 7.
8. Байниязов Р. С. Теоретические вопросы правосознания. - Саратов, 2001.
- . 210.
9. Ильин И. А. О сущности правосознания // Собр. соч. : В 10 т. // Сост. И
ком. Ю. Т. Лисицы. - М., 2006. - Т. 4. - С. 161.
10. Сапарғалиев Г. С. Ибраева А. С. Мемлекет және құқық теориясы. –
Астана, 2006. - 127 6.
11. Казюбра Н. И. Социалистическое право и общественное сознание. –
Киев, 2000. -С. 23.
12. Қазақстан Республикасы Конституциясының 82-бабы.
13. Керимов Д. А. Методология права: предмет, функции, проблемы
философии права. - 2-е изд. - М., 2001. - С. 385.
14. Синюкова Т. В. Правосознание и правовое воспитание // Теория
государства и права / Под. ред. Н. И. Матузова, А. В. Малько. - М., 2004. - С. 558.
15. Ярошевский М. Г. Зигмунд Фрейд - выдающийся исследователь
психической деятельности человека. Вступительная статья // Фрейд 3. Психология бессознательного: Сб. произведений. - М., 2001. - С. 626.
16. Михайлов Ф.Т. Немота мысли//Вопросы философий. -2005. -№2. -С. 40.
17. Косолапов Н. А. Интегративная идеология для России:
интеллектуальный и политический вызов//Вопросы философии. - 2003. — №17. - С. 3-5.
18. Овчинников А. И. Правовое мышление в герменевтической парадигме
//Под ред. П. П. Баранова. - Ростов н/Д., 2002. - С. 209-210.
19. Теория государства и права / Под ред. В. М. Корельского, В. Д.
Перевалова - 2-е изд, изм. идоп. - М., 2000. - С. 337.
20. Сафронов В. В. Правосознание молодежи: Теоретико-региональный
аспект (на материалах Республики Дагестан): Автореф. . . . канд. юрид. наук. - Махачкала, 2005. - С. 56.
21. Белканов Е. А Структура и функции правосознания: Автореф. . . . канд.
рид. наук. - Екатеринбург, 1999. - С. 15.
22. Байниязов Р. С. Философия правосознания: постановка проблемы. //
Правоведение. - 2001. - №5. - С. 107.
23. Синюков В. Н. Российская правовоя система: Введение в обшую
теорию. Саратов, 2009. - С. 28-29.
24. Гулияхин В. Н. Правовой нигилизм в России. - Волгоград, 2005. - С. 252.
25. Сорокин В. В. Концепция эволюционного преобразования правовых
систем в переходный период. - Барнаул, 2002. - С. 376.
26. Шереги Ф. Э. Социология права: прикладные исследования. - М, 2002.
С. 70.
27. Булгакова Д. А. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы. -Алматы:
Заң әдебиеті. 2004. – 106 бет.
28. Ибраева А. С. Правовая культура: проблемы, теории и практики. —
Алматы: Жеті Жарғы, 2002. - С. 352.
29. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің Хабаршысы. 2-басылым. Алматы, 1999 ж. 8-б.
30. Кунгожинов С. Т. Правовая культура работников органов внутренних
дели ее влияние на профессиональную деятельность. - Алматы, 2003. - С. 165.
31. Өсеров Н. Ө. Ант беру мен коргану// Заң газеті. - 2010. - 2 сәуір.
32. Сартаев С. С. Материалы по истории государства и права Қазахстана.
Вторая половина ХІХ-начало XX века. - Алматы. : Атамура - Казахстан. - 1999. - С. 25.
33. Сырых В. М. Теория государства и права: Учебник. — 5-е изд. — М.,
2006. - С. 143.
34. Бейсембаева А. О. Мектеп окушыларының құқықтық мәдениетін
қалыптастыру мәселелері: Заң ғыл. канд. . . . дис. -Алматы, 2006. — 113 6.
35. Морозова Л. А. Теория государства и права. - М., 2003. - С. 272.
36. Муслумова Т. В. Правовая культура подрастающего поколения:
социально-философский анализ: Автореф. дис. . . . д-ра фил. наук. - Уфа, 2004. -С. 19.
37. Разуваев Н. В. Норма как явление правовой культуры: Автореф. дис....
канд. юрид. наук. - СПб., 2000. - С. 11.
38. Воплоненко Н. Н. Правосознание и правовая культура. – М:,
2000. - С. 41.
39. Глушакова С. И. Специфика политической и правовой культуры ХХ-ХХІ веков // Вестник Гуманитарного университета: Научный альманах. Серия «Право». – М:, 2005. - №4. - С. 26.
40. Матузов Н. И. Правосознание и правовая культура // Матузов Н. И.,
Малько А. В. Теория государства и права: Учебник. - 2-е., перераб. и доп. - М. : Юристъ, 2003. - С. 776.
41. Тургараев Б. Проблемы правового воспитания // Заң және заман. - 1998.
№3. - С. 32-36.
42. Сартаев С. С., Қалшабаева М. Ж. Қазіргі даму үдерісіндегі кәмелетке
толмағандардың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетінің қалыптасу ерекшеліктері: монография. – Алматы: Қазақ университеті, 2014. – 168 б.
43. Каминская В. И., Ратинов А. Р. Правосознание как элемент правовой
культуры // Правовая культура и вопросы правового воспитания. - М., 1999. - С. 55.
44. Автономова Н. А. Разум. Рассудок. Рациональность. - М. : Наука 2000 г
45. Сапаргалиев Г. С. Проблемы идеологии унитарного государства
Казахстан // Научные труды «Адилет». 2000, №1(7). - С. 48.
46. Сартаев С. С О парламенте, парламентаризме и депутатах парламента //
Парламентаризм в Казахстане: история, современность, перспективы развития: Материалы научно-теоретической конференции, посвященной 80-летию заслуженного деятеля науки РК, академика НАН РҚ, д. ю. н., профессора Сартаева С. С. — Алматы, 2007. — С 6-9.
47. Цыбулевская О. И. Нравственные основания соременного российского
права. — Саратов, 2003. — С. 10.
48. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше
бөлімдері) - Алматы: ЮРИСТ, 2008. - 296 б.
49. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі. - Алматы: ЮРИСТ. 2001.
50. Қазақстан Республикасы Заңы. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы // Қазақстан Парламентініңжаршысы. -2004. -№16(2425). - шілде.
51. 2007-2011 жылдарға арналған «Қазақстан балалары» бағдарламасын
бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 21 желтоқсандағы N 1245 Қаулысы // Справочная система законодательства. - ЮРИСТ 4. 2.
52. Қазақстан Республикасы Президенті. Қазақстан Республикасы
мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы туралы 1999 жылғы 28 тамыздағы №73 Өкімі // Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы. - Астана. - 2011. -№43. -3 6.
53. Зиманова С. З. Законотворческий процесс в Республике Казахстан:
состояние и проблемы: Материалы междунар. науч. -практ. конф. - Алматы, 2002. - С. 81.
54. Ибраева А. С. Правовая культура законодателя - как одно из условий
качествеяного законотворчества // Законотворческий процесс в Республике Казах-стан: состояние и проблемы: Материалы междунар. науч. -практ. конф. - Алматы, 2007. -С 135.
55. Баймаханов М. Т. О некоторых подходах к решению проблем
правопонимания // Лауч. тр. «Адилет». 2000, №1(7). - С. 95.
56. Мамонов В. В. О механизме отражения интересов участников
правоотношений в законодательстве Казахстана // Законотворческий процесс в Республике Казахстан: проблемы и перспективы. - Алматы, 2003. - С. 103.
57. Проблемы соотношения Конституции и законов Республики Казахстан // Законотворческий пропесс в Республике Казахстан: проблемы и перспективы. -Алматы, 2013. -С. 23.
58. Сатпаев Д. А., Шоманов А. Ж. Характерные черты казахстанского
лоббизма: взгляд эксперта // Саясат. №2, 2011. - С. 13-14.
59. Табанов С. Языковый барьер в законотворчестве // Законотворческий
процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы: Материалы междунар. науч. -практ. конф. -Алматы: Жеті Жарғы, 2009. - С. 122-136.
60. Ш. Монтескъе. Избранные произведения. Госполитиздат, 2005. - С. 651.
61. Айталиев А. Общегражданское общество: общие и региональные
проблемы // Мысль, 2000. - № 4. - С. 29.
62. Лебер X. Язык, право и правовая культура // Право на этапе перехода.
2008. Осень. -С. 9.
63. Баймаханов М. Т., Вайсберг Л. М., Бейсенова А. У., Ибрагимов М. А., Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы: Материалы Междунар. науч. -практ. конф.- Алматы, 2009.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мемлекеттің дамуын нығайтудағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің ролі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- мамандығы бойынша құқықтану
Түркістан 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Әлеуметтік ғылымдар факультеті
Құқықтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Құқықтану кафедрасының
меңгерушісі, з. ғ. к (PhD).,
қауымдастырылған профессор
2015 ж. №
хаттама
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мемлекеттің дамуын нығайтудағы құқықтық сана мен құқықтық
мәдениеттің ролі
5В030100- мамандығы бойынша – құқықтану
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
Түркістан 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Құқықтық сана және құқықтық мәдениет: теориялық зерттеу
1. 1 Құқықтық сана, құрылымы мен
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 5
1. 2 Құқықтық сана және құқықтық мәдениет ара-
қатынасы ... ... ... ... ... ...19
1. 3 Құқықтық сана - құқықтық мәдениеттің құрамдас
бөлігі ... ... ... ... ... ..30
2 Қазақстанның құқықтық дамуын нығайтудағы құқықтық сана мен құқықтық
мәдениетті жетілдіру мәселелері
2. 1 Құқықтық тәрбиелеу саласында заңдарды жетілдірудің
бағыттары ... .41
2. 2 Заң шығарушының құқықтық мәдениетін арттырудың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2. 3 Мемлекетті дамытудағы құқықтық сауаттылықты нығайтудың
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста мемлекеттің
дамуын нығайтудағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің ролі
қарастырылған.
Құқықтық сана мен құқықтық мәдениет мемлекеттің құқықтық дамуындағы
ерекше фактор болып табылады. Диплом жұмысының бірінші тарауында құқықтық
сана мен құқықтық мәдениетке ғылыми-теориялық талдаулар жасалған. Зерттеу
жұмысының екінші тарауында Қазақстанның құқықтық дамуындағы құқықтық сана
мен құқықтық мәдениетті жетілдірудің өзекті мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы
Конституциямыздың 1-бабының 1 тармағында бекітілгендей . . . өзін-өзі
құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады, - делінген. Құқықтық мемлекет
орнықтыру тек мемлекет иелігіндегі жұмыс емес, жалпы қоғамдық қолдауды
қажет етеді. Мемлекетіміз құқықтық тұрғыда дамуы үшін кәсіби мамандандардың
құқықтық сауаттылығы жағынан жоғары болуын талап етеді.
Нарықтық қоғамдық қатынастар жүйесіне өту үрдісінде бұрын қалыптасқан
экономикалық-өндірістік жүйе тоқырауға ұшырап, елімізде жұмыссыздық, осыған
байланысты туындаған жоқшылық көп қиындықтар тудырды. Жұмыссыздық пен
құқықтық сауатсыздық салдарынан ауыл жастарының құқық бұзушылыққа баруы,
атап айтқанда ұрлық жасау, тонау, балағатшылдық т.б. көбейді. Осы жағдайлар
жастарды құқықтық тұрғыдан оқытуды, қоғам өміріне өз құқықтарын қорғап қана
қоймай, заңды міндеттерін түсінетін, құқық бұзушылық жасаса, ол үшін заң
алдында жауап беретіндігін сезінетін, қоғамдық тәртіп пен заңдылықтың
сақталуына үнемі мүдделілік танытып жүретін құқықтық мінез-құлықтары
үлгілі, кәсіби біліктіліктері жоғары азаматтар етіп қосу қажеттілігін күн
тәртібіне қойып отыр. Жас ұрпақты құқықтық тұрғыдан жетілдіріп, қоғамдық
өмірге құқықтық мәдениеті жоғары, іскер де белсенді азамат етіп қосу
мемлекеттің құқықтық өркениетті дамуының алғы шарттарының бірі ретінде
саналады.
Еліміздің құқықтық саясатының құрамдас бөлігі, елдің индустриялық-
инновациялық дамуын қамтамасыз етудің, оның зияткерлік әлеуетін арттырудың
маңызды шарты болып табылатын ғылыми және білім беру қызметін құқықтық
реттеу болмақ.
Ғылым-білім беру қызметінің құрамдас бөлігі, өз кезегінде, құқықтық
білім беру, құқықтық насихат, яғни құқықтық мәдениет мәселелері болып
табылады. Осыған орай, азаматтардың құқықтық санасын, оның ішінде
мемлекеттік қызметшілер арасында заңгерлік сауаттылықты арттыру жөніндегі
жұмысты жалғастыру, заң шығарушының құқықтық мәдениетін көтеру, халық
арасында интернет-ресурстарды қоса отырып, бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы құқықтық насихаттың сапасын арттыру мен көлемін кеңейту, заңнаманы
және құқық қолданудың өзекті проблемалары бойынша, атап айтқанда,
азаматтардың күнделікті өмірінде жиі қолданылатын құқық салаларында ғылыми
зерттеулерді жандандыру бүгінгі таңда мемлекетті құқықтық нығайтудағы
өзекті проблемалар қатарына енеді. Сондықтан біздің зерттеуіміз халықтың
құқықтық санасы мен еліміздің құқықтық мәдениетін көтеруде жоғарыдағы
өзектілік мәселелерін қамтиды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Құқықтық сана мен құқықтық мәдениет
ұғымдары Мемлекет және құқық теориясының зерттейтін объектілері
болғандықтан, алдымен Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша бірнеше
отандық және Ресейлік авторлардың еңбектеріне сүйендік. Атап айтсақ,
Сапарғалиев Ғ., Сартаев С.С., Ибраева А.С., Кунгожинов С.Т., Өсеров Н.Ө.,
Сырых В.М., Морозова Л.А.Ильин И.А., Керимов Д.А., Синюкова Т.В., Перевалов
В.Д., Корельский В. М. т.б.
Тақырып аясында ғалымдардың ғылыми жарияланымдарын, авторефераттарын,
монографиялық еңбектерін пайдаландық. Соның қатарында: Воплоненко Н.Н.
Правосознание и правовая культура, Сафронов В.В. Правосознание молодежи:
теоритико-региональный аспект, Белканов Е.А Стркутура и функции
правосознания., Баймаханов М.Т. О некоторых подходах к решению проблем
правопонимания, Табанов С. Языковый барьер в законотворчестве., Ибраев
А.С., Каратаев А.М., Сартаев С.А., Есетова С.К., Турсынкулова Д.А.
Құқықтық мәдениет, Бейсебаева С.Б Жастардың құқықтық мәдениеті. т.б.
еңбектерін атауға болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Мемлекеттің дамуын нығайтудағы
құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің ролін айқындау және Қазақстанның
құқықтық дамуындағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениетті нығайтудың
мәселелерін талдау болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешуді қажет етеді:
- Құқықтық сана мен құқықтық мәдениет ұғымына теориялық тұжырымдар
жасау;
- Құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің байланысын айқындау
- Құқықтық тәрбиелеу саласында заңдарды жетілдіру бағыттарын
құқықтық негіздеу;
- Заң шығарушының құқықтық мәдениетін арттырудың маңыздылығын
зерттеу;
- Мемлекетті дамытудағы құқықтық сауаттылықты нығайтудың ролін
талдау.
Жұмыс құрылымы мен көлемі – дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
алты бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Құқықтық сана және құқықтық мәдениет: теориялық зерттеу
1. 1 Құқықтық сана, құрылымы мен сипаты
Құқықтық сананың ерекшеліктерін талдамас бұрын, алдымен құқықтық
сананың түсінігіне және оның құқықтық мәдениетпен ара-қатынасына
сипаттама берген жөн.
Құқықтық сана теориясының жүз жылдық даму тарихы болса да, ғалымдардың
құқықтық сана туралы және оның мәні мен табиғатын түсіну, құрылымдық
компоненттерінің көрініс табуы және қызмет етуі туралы зерттеулері, олардың
көзқарастарының ортақтасуына әкелген жоқ.
Құқықтық сана теориясында көптеген көзқарастардың болуы, табиғи
құқықтық, позитивистік, марксистік теория, әлеуметтік, тарихи құқықтық
мектеп өкілдерінің болуы, осы құбылыстың күрде-лілігімен түсіндіріледі.
Құқықтық сананың күрделі әлеуметтік-құқықтық табиғатын түсіну ғылымда,
құқықтық сананың генезисін зерттеу, оның ғылы-ми құқықтық мектептеріндегі
рөлін анықтау, құқықтық сананың өзге сана нысандарымен ара-қатынасын
(саяси, діни, өнеге), құқықтық сананың тарихи, рухани, мәдени мәртебелерін
және құқықтық менталитетінің ара-қатынасын белгілеу арқылы жетуге болады.
Қарастырып отырған зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін құқықтық
сананың жалпы сипаттамасына салыстырмалы талдау келтіру, құқықтық сананың
негізгі ерекшеліктерін ашу, оның түрлері мен қызметтерінің және құқықтық
тәрбиелеудің әдістемелік негіздерін анықтау қажет.
Заң әдебиеттерінде құқықтық санаға түрлі анықтамалар берілген. М. В.
Лукьяненко құқықтық сана жеке тұлғаның құқықтық және құқыққа қайшы мінез-
құлықтық бағытқа ұмтылуларын шектей отырып, бағыт беруші күш деп
пайымдаса, И.Ф.Рябко, құқықтық сананы барлық құқықтық нысандар мен
құбылыстардың (құқықтық жүйе, құқықтық тәртіп, зандылық,) адам санасында
жекелеген фактілерге рефлекторлық реакциядан, әлеуметтік маңызы бар
теориясына дейін талдап қорытылуының экономикалық өркендеуі [1] деп
түсіндіреді. Бұл жерде автор, құқықтық сананың абстрактілі (идея, теория)
және нақты (құқық нормалары) - объективті шындықтың әсер ету қасиеттерін
ашып көрсеткен. Алайда, автордың құқықтық сананы экономикалық өркендеумен
байланыстыруымен келісуге болмайды.
Құқықтық жүйенің, қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси, рухани
құрылымының өзгеруі құқықтық санада әсерленеді және ол құқықтық
қабылдаушылық қоғамдық қатынастың түрақталуын қамтамасыз етеді.
В.Н.Сорокин, құқықтық сананы сыртқы талаптардан тәуелсіз деп айта
отырып, құқықтық санаға экономика мен саясат қалай өзгерсе де, оған,
отандық құқықтық ойлаудың бір нысанын өндіретін тұрақты шама тән деп
қарастырады. Мұндай түсінік құқықтық сананың позитивті және негативті
зарядталуына (жаңалыққа қарсы болу) әсер етеді. Осыған байланысты, құқықтық
сананы сипаттаған кезде, И.Ф.Рябконың анықтамасы бойынша көрсетілген
құқықтық сананың рационалды, прагматикті жақтарын ғана емес, сонымен қатар,
оның құрылымындағы рефлексивті, психологиялық факторларын да елеп өткен
жөн.
В.А.Чефранов құқықтық санаға құқықтық сананың, құқық-тық теорияның,
құқықтық көзқарастардың сонымен қатар топтық және жеке құқықтық
көзқарастардың тәжірибелік жақтары ретінде құқықтық нормаларда көрініс
табатын, құқықтық идеялар. Қазіргі даму үдерісіндегі кәмелетке
толмағандардың құқықтық санасы мен оларға тән психологиялық нысандардың
жиынтығы [2] деп түсінік береді. Аталған анықтамадан, құқықтық санада
өзінің ерекше ішкі және сыртқы нысандары бар, ұйымдасқан күрделі жүйе
түсінігіне негізделген керекті әдістемелік ереже көрініс тапқанын көре
аламыз. Алайда құқықтық сананы былайша кең мағынада қарастыру, құқықты
түсінудің таптық шектелуіне негізделген, ол өз кезегінде құқықтың және
құқықтық сананың әлеуметтік мәнін тарылтады.
Құқықтық сана тек қана таптық көзқарастарды ғана көрсет-пейді, сонымен
қатар барша адамзаттық құндылықтарды, құқықта көрініс табатын бостандықты,
әлеуметтік әділеттілік, тендікті көрсетеді.
Құқықтық санаға мұндай бағалы түрде түсінік беру В.И.Бегининнің
еңбектерінен де байқалады. Ол құқықтық сананы көзқарастар, түсініктер,
бағалау, пікірлер және қатысушылардың мемлекетпен бекітілген және
қорғалатын қатынастар мен міндеттерге негізделген әрекет етіп тұрған және
міндетті қоғамдық қатынастың тәртібіне деген уайым жүйесі сонымен қатар
осы тәртіп жағдайында өзінің жауапкершілігін ұғынуы [3] деп түсінік
береді.
Мұндай түсінік бере отырып автор, құқықтық сананың деңгейін оның
мазмұнына әлеуметтік белсенді мінез-құлықты енгізе отырып, оны саналы түрде
жоғарлатты. Шынында, құқықтық сана өзінің дамыған, мақсатты жағдайында —
позитивті құқықты шығармашылық тұрғыдан түсіну, құқықтық мақсаттарын іздеу,
оның қүндылығын анықтау және жеке тұлға мен қоғамның рухани шамасын
жұмылдыруға, қызмет атқаруға бағытталған.
Заманауи талаптарға сай Қазақстанда құқықтық мемлекеттің қүрылуы
барысында бұл сұрақтар ерекше маңызды. Өйткені заңды өзгертуді қамтамасыз
етіп қана қою жеткіліксіз, сонымен қатар жеке тұлға мен жария билік
деңгейінде жауапкершілік сезімін тәрбиелеу қажет. Бүгінгі танда құқықтық
сана азаматтың жалпылай құқықтық әлеуметтену үрдістерінің нәтижесі,
қоғамдағы зандылық пен құқықтық тәртіп жағдайы, формальды құқықтық және
құқықтық емес сипаттағы нормативті талаптар, орнап отырған құқықтың барлық
жүйесін немесе жекелеген элементін өзгерту қажеттілік-терінен көрініс
табатын құқықтық шығармашылықта және құқық қолданушылықта маңызды критерий
ретінде рөл атқаратын интег-ральды феномен ретінде қарастырылып келеді.
Бірінші кезекте, құқықтық сананың мазмұнының тәжірибиелік жағы мен оның
тұрақты қасиеті шығады, ол өз кезегінде уақыт қажеттілігімен құқықтық
ақиқаттың қоғамдық қажеттіліктерімен салыстыруға жауап береді, дамыған,
дұрыс құқықтық сана негізінде құқықтық жүйенің қайта қүрылуын қамтамасыз
етеді. Сондықтан да, құқықтық прогрестің кепілі ретінде, қоғамның, құқық
шығармашылықтың, құқық қолданушының құқықтық санасының деңгейін көтеру өте
маңызды болып табылады.
Р.С.Байниязов, жоғарыда қарастырылған құқықтық санаға: құқықтық мақсат,
көзқарас, ниет, әдет, дәстүр, иллюзия, құқықтық сендіру, еліктеу, құқықтық
мәдениетті модельді мінез-құлықпен толықтырады.
Құқықтық сана қай жағынан болмасын анықталса да ол, құқықтық санаға тән
белгілерге, сондай-ақ жалпылай өзгешіліктерге ие, қоғамдық сананың бір
нысаны ретінде қарастырылады. Бірінші кезекте, құқықтық сананы психикалық
іс-әрекеттің нысаны мен салдары, яғни нәтижесі ретінде қарастыру керек. Кез-
келген құқықтық нормалар азамат санасына бағытталған. И. А. Ильин құқық -
сана тілі бойынша сөйлейді және саналы тірі жандарға қарай бағытталған деп
айтқан [4]. Адамның санасында объективті шынайылылық бейнесі көрініс
табады, демек сана да құқықтық категориядағы білім, түсінік, құқықтық
тәжірибе, әрекет етіп тұрған қатынастарда көрінетін объективті белгілерге
ие.
Құқықтық шынайылылық санада суреттелу үрдісінде, сана жеке қабылдау,
жеке тұлғаның танымдық қабілеттілігі, дүниетанымдық негіздері мен қабылдау
сипатын анықтайтын, жеке өмірлік құндылықтар арқылы субъектенеді. Осыған
байланысты сана объективті қасиетпен толып, ақиқатты түсіну пайда болады.
Таным табиғаты, әлемнің екіге көбеюіне, яғни, шынайы әлем мен оның, тіл,
білім, сезумен көрінетін бейнесінің көбеюіне әкеледі.
Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраева құқықтық сананы қоғамдық сананың жеке бір
саласы дей келе, оған мынадай анықтама береді: Құқықтық сана дегеніміз
Қазақстан Республикасы азаматтарының жүзеге асырылып жүрген зандарға,
оларды қолдануға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына және қалаулы
құқыққа, басқа да құқықтық құбылыстарға құқық сезімдерінің,
көзқарастарының, пікірлерінің, бағаларының жүйесі бес бейне, яғни,
құқықтық болмыс жөнінде білімдер, құқықты бағалау және оны жүзеге асыру
тәжірибе, құқықтық мақсаттар, қүндылық бағдары зандық мәні бар жағдайлар
туындағанда адамдардың жүріс-түрыстарын реттейді деп есептейді [5].
Басқаша айтқанда, құқықтық сана дегеніміз адамдардың, әлеуметтік
бірліктердің қоғамда бар және олардың тілек-ықыластарына сай келетін
құқыққа қатыстылықтарын білдіретін көзқарастарының, идеяларының,
түсініктері мен сана-сезімдерінің жиынтығы деп қорытындылайды. Жалпы
айтқанда, аталған түжырымдама жоғарыда көрсетілген көзқарастарды түйіндеп,
толықтырып тұр деп есептеуге болады.
Құқықтық сананың ерекшелігі, оның пәнінің нормативті сипатта болуында.
Құқықтық сананың нормативтілігі жөніңдегі сұрақ ғылымда даулы мәселелердің
бірі болып табылады. Қөпшілік ізденушілер құқықтық санаға нормативтік сипат
тән деген көзқараста. Олардың кейбіреулері құқық нормаларын құқықтық
сананың сыртқы нысаны ретінде қарастырады.
Н.И.Козюбра, құқықтық санада нормативті мінез-құлықтың қалыптасуы
құқықтық нормалармен байланысты емес, ол заңды құқықтар мен міндеттерді,
мінез-құлықты қабылдау мен бағалау нәтижесінде қалыптасады дей келе,
құқықтық сана амалсыз нормативті әдіспен ойлауды ұйғарады деп
қорытындылайды. Мұндай көзқараспен толықтай келісуге болмайды, өйткені
ойлау үрдісін, мұндай қатаң шеңбер өзіне құқықтық санаға қатысты саналы
және санасыз, аффектілі және кенеттілік психологиялық табиғатын сиғыза
алмайды.
Нормативті мінез-құлыққа ереже, стандарт, міндетті берілген масштаб
қасиеттері тән, ал ол өз кезегінде құқықты және өнегелік сананы сипаттайды,
алайда мұның құқықтық санаға әсері жоқ. Мұндай көзқарасқа А.Д.Керимов,
И.Ф.Рябконың және басқа ғалымдар да қосылады. Олар құқықтық сананың
реттеушілік рөліне қарсы, бірақ өз кезегінде құқықтық сананың құқықтық
ақиқатқа әсер ете алу мүмкіндігін мойындайды [6, 12 б.].
Құқықтық сана нормативті мінез-құлық (бірінші кезекте құқықтық)
қалыптасу, оның түзелу және жетілу мүмкіндіктерінің (мысалы мотивация
саласында) негізінде жатыр.
Мұның барлығы сананың күрделі мазмұны мен өзіне тән белгілі бір ішкі
және сыртқы құрылымы бар екендігін білдіреді.
Құқықтық сана құрылымы:
Құқықтық сананың ішкі құрылымы мынадай екі элементтен тұрады: құқықтық
психология және құқықтық идеология.
Құқықтық психология жеке тұлға мен қоғамның күнделікті іс-әрекеті
үрдісінде түзілетін, құқықтық сананың сезімтал, эмоциялық деңгейін
білдіреді. Құқықтық психологияны барлық қатынастарға тән, құқықты қоғамдық
түсінудің кең таралған нысаны деп бекер айтпаса керек. Құқықтық сана
құрылымындағы құқықтық психологияның ма-ңыздылығын бағаламауға болмайды.
Құқықтық саясатта оған көңіл бөлмеу, мемлекеттік билікке қымбатқа түседі
және жүргізіліп жатқан реформалардың құқықтық қателігіне ғана емес, сонымен
қатар, құқықтық регресске әкеліп соғады. Құқықтық шынайылылықтың эмоциялық
түрі, заңды суреттеменің негізгі көрсеткіші болып табылады. Көңіл-күй,
уайым, тілек сияқты өзінің айқын құралдары бар құқықтық психология, өзара
құқықтық қатынасты түрлі сипатқа толтырады, көптеген құқықтық сезімдер
шығарып, құндылық қатынастардың түрлік психологиялық түстерін көрсетеді,
құқықты және оған қатынастың қабылдауының күрделілігі мен бір жақты емес
екендігін көрсете отырып, құқықтық әлемді толықтыра түседі.
Құқықтық психологияны бірлесіп бағытталған үрдіс ретінде қарастырған
жөн: позитивті құқықтың әсер етуін тыйым салу, позитивті міндеттер, рұқсат
ету арқылы байқай отырып, құқықтық сана, субъектілердің құқықтық сезім,
баға, қатынас, көңіл-күй түріндегі құқықтық ақиқатқа деген нәзік
реакциясымен көрсетеді. Бұл сезім (қабылдаған занды мақүлдау немесе
келіспеу) бағалау (сот шешімінің әділеттілігі немесе керісінше) құқықтық
ұстаным мен іс-әрекетке көзқарас (занды сыйлай, занды тындау) және басқа
болуы мүмкін.
Жеке тұлға, әлеуметтік топтар, жалпы қоғам әрекет етіп түр-ған құқыққа,
өздерінің құқықтық саладағы мінез-құлықтарына баға береді.
Құқық шығармашылық, құқық қолданушылық үрдісіне сәйкес процедура
шеңберінде, эмоциялық сезім жақтары маңызды болып табылады. Құқықтық іс-
әрекеттің осы түрлерінде құқықтық ар-ождан, құқықтық қиял, елес көрініс
табады. Құқықтық сананың бұл қабаты терең, жасырын, толықтай зерттелмеген
құрылымдық механизмі іспеттес.
Құқық психологияның мазмұндық жағына, санасыздыққа жататын категориялар
да жатады. Бүгінгі танда, ғылымда адамның іс-әрекетіне санасы арқылы әсер
ету, дауласпайтын айғақ болып табылады. М.Г.Ярошевский адамның
психологиясында өзінше бір түрлі ойлар мен көзқарастарды жіберіп немесе
жібермей тұратын, санада не болып жатқанын қарап отыратын ішкі сынның
[7, 16 б.] бар екендігін айтады.
3. Фрейд санасыздықдеп, адам дәл осы шақта, үзақ уақыт бойы білмей
немесе мүлдем ешкашан білмейтін психикалық өмірінің кейбір мазмұны деп
айтады. Осы жағдайда И.А.Ильиннің әрқашанда өздерінде белгілі
дүниетанушылықтың бар екеңдігіне, өздерінде ерекше эстетикалық талғам бар
екендігін, ар-ождан үніне қүлақ түре алатын, олардың рухына тән құқықтық
сана бар екендігіне шын қуана алатын адамдар, қай уақытта да табылады
деген сөздерін еске түсірген орынды болады. Және әрі қарай, мұндай
жағдайда оның пікірі мен қылықтары түйсіктік әуестілік пен ниет басшылығы
арқылы жүзеге асырылып, оның жеке ішкі сезімін, жеке мінезі, жеке өмір
деңгейін көрсетеді.
Санасыздық сипаты (Ильиннің айтуы бойынша) әдеттен, стереотип, шындық
түйсігі, сезу, құқықтық жадыдан көрініс табады. Құқықтық жады ойлаудың
ерекше белгісі, бастан кешкендерді есте қалдыру және сақтаудың
психомоторлық мүмкіндіктерін ашып қана қоймай, сонымен қатар ұрпақтан
ұрпаққа беріліп отыратын құқықтық мінез-құлықтың нормалары, үлгі,
модельдерінің мирасқорлығын білдіреді.
Құқықтық психологияның санасыздық деңгейінде түйсіктік құқықтық
болжаулар, айқындалулар, шапшаң құқықтық түрінде көрініс табады. Р.С.
Байниязов құқықтық деп жекелеген, танымды (гносеологиялық) бірліктерді,
кешенді түрде, негізін, кенеттен, бүтіндей жүйелі түрде түсіндіру, менгеріп
алу деп айтады. Автордың ойымен келісе отырып, әрі қарай жалғастырар
болсақ, ойлаудың жаңаша, шығармашылық қабілеті, мағыналық штамптарды
меңгеру сияқты ерекше белгілеріне көңіл бөлсек. Ф.Т.Михайлов ойлауды
шығармашылық ойдың аффективті күштенуі катарсис тұрғысынан қарастырады.
Осы екі жағдайда да, құқықтық және философиялық көзқарас бойынша, сананың
нәзік құрылымында кенеттен жаңаша энергияның құрылуы жөнінде әнгіме болып
жатыр. Жаңа бейненің пайда болу негізі болып, Ф.Т. Михайловтың пікірі
бойынша ешкімге түсіндіріп, айтудың қажеті жоқ мылқау, анықталмаған
дүниеге батып кетуі яғни ішкі мылқау ой [9, 11 б.] табылады. Мұндай
ойсыздық инсайтпен меңгеріледі, яғни ойдың тоқтап қалуы қатып қалған
ережелерден бас тартып, жаңалыққа қарсы толқу ретінде шығады.
Мұндай ойлау белгісі құқықтық сананың өзіне ғана тән ерекшелік емес. Әр
адам кенеттен пайда болған ой мылқаулығын, жаңа құқықтық сезімдерді,
бейнелерді бастан өткізеді. Құқықтық инсайттың ерекше мысалы ретінде құқық
қолданушылық, сот тәжірибесі шығады. Құқық нормаларын қатаң түрде сақтау
нәти жесінде интуитивті ашулар пайда болады, бұл өз кезегінде құқық
қолданушының кәсіптік ерекшелігі мен шеберлігін көрсетеді. Осы жерде А.
Конидің сот мәжілістеріндегі керемет баяндамаларын еске түсірсек
жеткілікті. Сонда да, құқықтық инсайт барлық механикалық, автоматикалық,
шығармашылық бастаулардан мақұрым, құқық шығармашылық қызмет ретінде
көрініс табады.
Құқықтық психология мен құқықтық идеологияның ара-қатынасы әр-түрлі
болуы мүмкін. Құқықтық сананың екі жағын көрсете отырып құқықтық сана мен
құқықтық психология қатар келмеуі мүмкін. Құқықтық сана жалпы сана ретінде
психологиялық және рационалистік құбылыс, яғни адамның саналы қызметі
ретінде көрініс табады. Н.Л.Гранат, олардың арасындағы өзара байланыс пен
өзара қызмет көрсетулерін айта келіп, түрлі құқықтық құбылыстарға бірдей
қатынастарын айтады. Мұнымен толықтай келісуге болмайды. Егер құқықтық
психология күнделікті қабылдау деңгейінде кең жайылса, ал құқықтық
идеология ақиқаттың көрініс табуын теориялық деңгейде көрсетеді.
Құқықтық идеологияның мазмұны қағидалар, түсініктер, көз-қарастар және
құқық, құқықтық және мемлекеттік құбылыстар жөніндегі көзқарастар болып
табылады. Құқықтық сананың деңгейін жүйелендіретін факторлар арқылы
анықтауға болатындақтан, құқықтық идеологияны көрсетілген компоненттер
жүйесі ретінде қарастырудың мәні зор. Құқықтық идеологияның қүрылуында
құқықтық білім, болуы мүмкін немесе міндетті мінез-құлық жөнінде, қоғамдық
және құқықтық идеялар жөніндегі ақпараттарға қанықтылылығы маңызды рөл
атқарады. Өкінішке орай, бүгінгі танда құқықтық сана құрылымында құқықтық
білімдер бағаланбай отыр. Бұл тәжірибе жүзінде құқықтық тәрбиелеудің нақты
жүйесінің болмауынан көрініс табады. Құқықтық тәрбиелеудің бөлек түрлеріне
сипаттама бермей ақ, қазақ қоғамының, соның ішінде өсіп келе жатқан буынның
үлкен бөлігінде құқықтық білім беру арқылы құқықтық бағдар пайда болатынын
айту керек. Осыған байланысты, мемлекеттің құқықтық білім беру жөніндегі
бағыты, жоғары оқу орындары мен факультеттерде бір реттік құқықтық
ағартушылықпен айналысумен ғана шектеледі. Әр адам өзінің әлеуметтік және
құқықтық мәртебесіне байланыссыз, кез-келген құқықтық жағдайларда, құқықтық
қатынаста мәселені дұрыс түсініп, бағалап, нақты шаралар қолдана алуы
керек, әйтпесе теңділік және әділеттілік, құқықтық мемлекет және азаматтық
қоғам идеясы жоғалады.
Құқықтық сана теориясының заң ғылымындағы даму барысында құқықтық
идеологияның маңызы мен орнына, құқықтық сана құрылымындағы рөлін
анықтауда, маңыздылығын мойындаудан бастап, толықтай ұмытылуына
(идеологиялық вакуум түсінігін алып келді) дейін түрлі анықтама берілді.
Осындай баға берілудің себептері ретінде, қоғамның демократиялану деңгейі,
саяси сананың әсер етуі, сонымен қатар, қазақстандық заң ғылымының дамуына
әсер еткен белгілі бір әлеуметтік және саяси жағдайларды айтуға болады.
Қолда бар әдебиеттерді талдай отырып, құқықтық сананың негізгі
объектілері - құқық, құқықтық құбылыс, мемлекеттік-құқықтық ақиқат, сала
ретінде бірінші кезектегі идеологиялық құбылыс ретінде мойындалу керек.
Осы ойды жаңа тарихи кезенде жалғастыра отырып, О.В.Лучин қоғамдық
құрылымдағы ешқандай өзгерістер адамның табиғатына тән - қоғамдық қызмет
мақсаты ретінде идеология қажеттілігін жоққа шығара алмайды деген
қорытындыға келді.
Қазақстан Республикасы Қонституциясының 5 бабының 1 тармағында
Қазақстан Республикасында идеологиялық және саяси әр-алуандылық танылады,
қоғамдық және мемлекеттік институттардың саяси партияның ұйымдарын құруға
жол берілмейді деп көрсетілген. Н.А.Қосолапов қоғамдық өмірдегі
идеологияның құбылыс ретінде бар екендігін, оның өзгермейтін және
объективті екенін дәлелдейді. Мұндай түсінік негізінде Қарл Манхеймнің
шынайылық пен жалғандық сәйкестігін тексеру, ғалым зертханасында емес,
қоғамның эволюциясы мен өмір үрдісінде өтетін, ғаламат үлкен, әлеуметтік
макрогипотезаның, танымның әдісі деген көзқарасы жатыр [10, 4 б.]. Бұл
ұстанымды құқықтық идеологияны құқықтық құндылықтардың иерархиясы ретінде
қарастыратын А. И. Овчинников те қолдайды. Автор мұндай тұрғыдан келудің
теориялық және тәжірибелік маңызын айта отырып: мұндай иерархияның
пирамидалық құрылымы құқықтың қағидалары мен құқықтық реттеуді, құқықтық
жүйе мен құқықтық саясаттың стратегиялары және бағыттарын белгілі бір
нысанға келтіріп, басымдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді деген пікірге
келеді.
Басқа зерттеушілер де бүгінгі танда, идеологиялық базаның құрылу
мүмкіндігіне күмән келтірмейді, керісінше, оның мазмұны, әрекет ету нысаны
және қызмет етуі жөніндегі сұрақтарға салмақты түрде жауап береді.
Біздің ойымызша, қазақ қоғамындағы елеулі топтарының бағыттарының
айырмашылығы: бір жағынан жеке меншікті бекіте отырып, нарықтық қатынасты
терендетуге бағытталғандығы, басқаларының - мемлекеттің, азаматтардың
еңбек, білім, тұрғын үйге, демалысқа, денсаулығын сақтауға деген әлеуметтік
құқықтарын қамтамасыз ететін жүйені қайтаруға бағытталғандығы, - қоғамның
ұлттық идеясы өзіне меншіктің, бостандық, тендік, әлеуметтік
әділеттіліктің, ұлттық ниеттестіктің және бірлесіп жауап берудің көптеген
түрлі нысандарын жинақтау керек екендігін куә-ландырады.
Осы жағдайлар қазіргі қоғамның идеологиялық ваккумды жеңудің
жауапкершілікпен шешім шығаруға дайындығын көрсетеді, алайда бұл жағдай
түрлі құқықтық және саяси көзқарастардың өкілдерінің белгілі бір ымыра
келісімге келе алатын үйлестіруші жүйесін іздеуді білдіреді.
Заманауи заң ғылымында құқықтық сананы құрылымдық бөлу оның құрамының
кеңеюімен түсіндіріледі. Бірқатар жұмыстарда құқықтық сана құрылымына
рационалды, ерікті, эмоционалды, ақпаратты, бағалау элементтерін енгізу
ұсынылады. Көрсетілген элементтер (соңғы екеуінен басқа) біздің ойымызша
жеке түрде шыға алмайды, өйткені олар ажырамас психологиялық және
идеологиялық элементтердің мәні болып табылып, оларсыз құқықтық сана пайда
болып, жетіле алмайды. Ақпараттық және бағалау компоненттеріне келсек,
оларды құқықтық сананың функ-ңиясы ретінде қарастыру әдетке айналған. Ал
В.В.Сафронов пен А. Ч. Чупанов көзқарастары құқықтық сананың құрылымынан
мінез-құлықтың элементтерін бөліп қарастыру қажеттілігіне негізделген.
Авторлардың Бұл көзқарасы, өкінішке орай толық дәлелденбеген. Егер А.Ч.
Чупанов құрылымдық өзгерістер қоғамдағы құқықтық идеология және құқықтық
психология жөніндегі пікір таласу тәжірибемен болатынын түсіндіруге
тырысса, ал В. В. Сафронов өзінің көзқарастарына ешқандай дәлел, түсініктер
келтірмеген. Шынында, құқықтық санада жеке тұлғаның құқықтық салада
басшылыққа алатын ішкі құрылым, мотив бар. Осы құқықтық көзқарас пен сезім
негізінде саналы, ерікті мінез-құлық құрылады, сонымен қатар, санасыздық
деңгейінде құқықтық мінез-құлық стереотипі қалыптасады [11, 21 б.].
Алайда құқықтық сана ойлау, сезімталдық, бағалау шеңберінен шығып кете
алмайды, ол тек жеке тұлғамен, топпен, жалпы қоғаммен жүзеге асырылатын
қызметке жағдай жасайды.
Сонымен, автордың құқықтық сананың құрылымын өзгерту бойынша бірінші
көзқарасы, біздің ойымызша артық талданған, ал екіншісі — құқықтық сананың
қағидалық сипатын өзгертуге жол бермеуі керек, өйткені құқықтық сана
түсінігін құқықтық мәдениет түсінігіне ауыстыру болып табылады.
Құқықтық санаға келетін болсақ, өткен ғасырдың орталарында ұсынылған
күрылым, заманауи талаптарда, оның сыртқы нысанын өзгертуді талап етпейді
деп ойлаймыз. Алайда бұл құқықтық сананың құрылымдық элементтерінің
мазмұнын ішкі дамуының жоқтығын білдірмейді. Осы бағытта құқықтық сана
теориясының әдістемелік қағидаларының кеңеюі нәтижесінде мемлекеттік
құқықтық ақиқатты көрсететін жаңа құралдарды іздеуге себепші болады.
Құқықтық сананың мәнін сипаттай отырып, құқықтық сана мен құқықты
түсіну теориясының өзара қатынасы жөніндегі сүрақтардың өзектілігіне назар
аудармауға болмайды. Құқықпен тығыз қатынаста бола отырып, құқықтық сана
категориясы күқықты түсіну типіне байланысты түрлі қүндылықтар мен мағынаға
ие болады. Сондықтан да ғылымда құқықтық сана түсінігін құқықтың түрлі
мектептері арқылы сипаттау арқылы қарастыру әдісі кең таралған. Осындай
әдістердің ұтымдылығын мойындай отырып, ізденуші құқықтық түсінудің
жекелеген теорияларын, құқықтық сананың нақты көріністерімен салыстыру
мүмкін деп ойлауға, ол өз кезегінде құқықтық ғылымда қалыптасқан
тенденцияларды талдап, пайда болған сұрақтарға өзінің көзқарасын анықтауға
мүмкіндік береді.
Құқықтық сана мен позитивті құқықтың ара-қатынасы жөніндегі сұрақтарга
зерттеушілер құбылыстарды біріктіріп, айырмашылықтарын, қарама-
қайшылықтарын қарастыру әдісіне сүйенеді.
Ал Е.А.Белканов болса құқықтық сана мен позитивті құқықтың өзара қарым
қатынасының мінездемесін адалдық критерийімен анықтау керек деген
ұсынысын білдіреді. Автор, адалдық критерийін құқықтық сана мен оның
жекелеген элементтерінің құқықтық мінез-құлықты қамтамасыз ете алу қабілеті
деп түсінеді. Бұл жағдайда құқықтық сана теориясының өкілдерінің арасында
көп уақыт бойы келе алмаған, даулы мәселені шешуге әрекет жасалган.
Шынында, адалдық деңгейінің градациясы құқықтық сана жағдайын эмпирикалық
деңгейде зерттеуге, оның өзгеруінің негативті және позитивті тенденцияларын
бақылауға, құқықтық тәрбиелеудің әдістерін түзетіп өндеуге мүмкіндік
береді.
Міне осы жерде мәселенің басқа деңгейін көрсетуге болады. Е.А.
Белкановтың ұсыныстарының тәжірибелік маңыздылығын, соңғы шығарылған
нәтижелерден көре аламыз. Адалдықты құқықтық сананың құқықтық мінез-құлыққа
қатысты анықтаушы белгісі ретінде қарастыру тікелей қарама-қарсы
нәтижелерге алып келуі мүмкін. Басқаша айтқанда адалдық әркашан осындай
салдарда, позитивті белгілерге ие бола ала ма? Бір жағынан, құқықтық сана
сөзсіз құқықтық мінез-құлық құрылымының базасы (негіз) болып табылады, оның
негізгі әлеуметтік мәні де, мотивациялық бағыты да осында.
Құқықтық нормалардың ережелерін сақтау - елдегі зандылықты сақтаудың
әдісі, құқықтық өмірдің ең жоғарғы мақсаты болып табылады. Ал басқа
жағынан, құқықтық сана мен құқықтық мінез-құлықты тікелей тәуелді етіп
қоюға болмайды. Құқықтық сана субъектілері оң құқыққа еріксіз негізделе
алмайды.
Қоғамдағы құқық пен өнегенің ыдырауына байланысты күйзеліс жағдайы
құқықтық өмірдің трагикомедиясына алып келеді. Ал, ол өз кезегінде,
зерттеушілердің ойы бойынша құқықтық шығармашылықта, сондай-ақ құқықты
жүзеге асыруда өз әсерін тигізуі мүмкін.
Бірінші жағдай бойынша, құқықтық қүндылықтарды қасақана бұзу жөнінде
әңгіме болып отыр, яғни кейбір зандарға қатысты құқық шығармашылық үрдісін
тоқтату арқылы, сонымен қатар құқықтық нормаларында теріс пиғылды, ниет
көздеу белгілі бір топтардың ғана мүдделерін қорғау, саяси күрестерде құрал
ретінде пайдалану арқылы қол жеткізеді, ал мұндай жағдай теріс құқықтың
пайда болуына алып келеді. Мысалы, кейбір депутаттардың Қазақстан
Республикасы Қонституциясына президенттік басқару мерзімін ұзарту, яғни
өмір бойы басқару нысанына ауыстыру мақсатында өзгерістер енгізуге
тырысқанын айтуға болады.
Екіншіден, құқықтық жауапкершілік нақты көрсетілмеген, немесе мүлдем
көрсетілмеген көптеген нормалардың декларативтілігі мен коллизиялылығына
себепші болатын құқықтық ұстанымдарды еркін талқылау мүмкіндіктерін
қолдану. Мұнда өздеріне тиесілі құқықтық сана деңгейіне байланысты, яғни И.
Н. Сенякин дәлдеп айтқаныңдай құқықтық модельдерде көрсетілмеген жүріс-
түрыс ережелерін қадағалауға мәжбүр болады [12, 46 б.]. Бұған Қазақстан
зандарында шенеуніктердің көбейіп кету бассыздығына шек қоятын
конституциялық жауапкершіліктің болмауы мысал бола алады. Отбасы құқығында,
бір жүріс-түрысты бір мезгілде құқық та, міндет те етіп бекітетін көптеген
нормалар бар. Ал бұл мәселе тәжірибеде шешілмейтін, күрделі дауларға, ата-
аналардың бассыздыққа ұрынуына алып келеді.
Осы жағдайлардың түрлілігіне қарамастан, бірінші және екінші жағдайда
да, біз құқықтың қоғамдағы беделінің түсуін, құқықтық өмірдің төмендеуіне,
құқықтық регресске себепші болатын, құқыққа деген қиянатты көріп тұрмыз.
Мұндай қиянат құқықтық санада негативті өзгерістер негізінде ғана мүмкін
болады, алайда бұл құқық бүзушылықты білдірмей, құқықтық және құқыққа қайшы
әрекеттің шекарасындағы орынды иеленеді. Әсіресе әлеуметтік салада
реформалар жүргізіп жатқан күрделі кезенде тұрған, Қазақстан Республикасы
заманауи құқық жүйесінде мұндай жағдай өзекті болып табылады.
Осындай, зандарды формальды түрде сақтау, зандарға сәйкес және құқықтық
мінез-құлықты құқықтық жүйеге сай пайдалану адалдық критерийімен анықтала
алмайды. Қөрсетілген жағдайда құқықтық талаптарға сәйкес келу, құқықтық
сананың төмен деңгейде болуы, яғни құқықтық сананың парадоксы нәтижесінде
болып жатады.
Құқықтық сана мен құқықтық мінез-құлықтың өзара байланысы жөніндегі
біздің үстанымыз, табиғи құқықтық идеялардың, сондай-ақ позитивизм
идеяларының ықпалы деп қарастыру. Құқықтық ғылымда мұндай үйлестіруге ұзақ
уақыт бойы жол берілмеді, өйткені құқықты бір уақытта табиғи-құқықтық және
позитивистік тұрғыдан қарастыру мүмкін емес, ал әдістемелік қатынаста
шектес тақырыптар құқық түсінушілік түрін анықтаушы ретінде қарастырылады.
Алайда барлық ғалымдар мұндай бір беткей позицияны ұстана бермейді.
Философиялық тұрғыдан В. И. Коваленко диференция мен ин-теграцияны
қарама-қайшы қою мүмкіндігінің жоқ екенін теориялық және әдістемелік
дәлелденген теория жүйесін қоғамдық үрдістер мен құбылыстарға қолдануға
болады деп ойлайды. Бұл жүйенің беріктілігі, оның элементтерінің ішкі өзара
байланысының көп нысандылығы, жан-жақтылығы, арнайылығы қамтамасыз етеді.
Бұл жүйенің өмір сүру қабілеті мен тұрақтылығы оны құратын элементтердің
бөлшектерге бөліну есесінен көтеріледі. Заң ғылымы шеңберіңде бұл ережені
ғалымдардың бірқатары қолдайды. В.Н.Синюковтың ойы бойынша құқық ғылымы
құқықты табиғи, позитивистік, әлеуметтік түсіну мәселелерінің егжей-
тегжейін ашу, құқықтық құбылыстарды зерттеуде әдістемелік шектеулер
жасайды. Бұл кұбылыстар мәдени-тарихи анықтамаларынан тәуелсіз, шегі,
деңгейі, табиғаты, абстрактілі-теориялық құбылыс сияқты таныммен
өшірілмейтін құқыққа ие болып табылады.
Құқықтық категория мен түсініктерді интегративті тұрғыда қа-раудың
дамуы, отандық заңи ойлау күйзелісін әдістемелік тұрғыдан шешуге жол
береді. Мұндай көзқарасқа О.И.Цыбулевская қосыла отырып, құқықты өнегелік
тұрғыдан өлшеу, құқықты түсінудің барлық типтерін пайдалану арқылы жүзеге
асыруға болады деп түйіндейді; Н.И.Матузов, Н.В.Варламова, В.Н.Гуляихин
құқық түсінігін сонымен қатар, құқықтық нигилизм генезисін зерттегенде,
табиги және позитивті құқық арасындагы нақты байланысты мойындайды [13, 27-
29 б.б.].
В.В.Сорокин құқықты анықтаганда оны көп жақты түсіну қажеттілігін
айтады. Сонымен, құқықтық сананы көрсетілген тұрғыларда зерттеу, құқықтық
гылымда қалыптасқан құқық түсінудің, түрлі аспектілерін жақындату
тенденцияларына, олардың өзара байланысы мен өмір сүруіне сәйкес келеді.
Бұл кеңестік кезеңдегі жоғалтып алынған және барлығы қабылдай бермейтін
әдістемелік тұрғының, құқықтық сана теориясында Ильин ұсынган құқықты
түсіну типтеріне байланысу мүмкіндігін білдіреді. Ол құқықтық сананы оң
және табиғи деп бөледі, бірақ қарама-қайшы немесе сыйымсыз сана деп емес,
оларды бүтіндей, өзара байланысты құбылыстар, екіншісі біріншісіне негіз
ретінде қызмет атқарады деп тұжырымдайды.
Жоғарыда айтылғандар құқықтық сананың түрлерін қарастыру арқылы сұрақты
нақты және бөлшектеп қарауды талап етеді. Құқықтық санаға ішкі ғана емес,
сондай-ақ сыртқы құрылымдылық тән. Құқықтық сана классификациясы негізінде,
құқықтық сананың пәндік, танымдық, субъектілік аспектілерін көрсететін
бірнеше критерийлер жатыр. Заң әдебиеттерінде құқықтық сананың түрлерін
түсіндірудің түрлі дәлелдемелері келтірілген.
Құқықтық сананың түрлерін, оның құқықтық реттеу пәні арқылы анықтауга
болады. Мұндай негіз мемлекет және құқықтың жалпы теориясында кең танымал
(мысалы: құқықтық нормаларын классификациялауда қолданылатын салалық
критерийі).
Кейбір зерттеушілердің ойы бойынша, құқықтық санаға нақты қоғамдық
қатынастарды реттеуші құқықтық нормалардың мінездемесі әсер етеді [30]
деген пікірде. Осы критерийге байланысты құқықтық сана конституциялық,
қылмыстық, экологиялық, еңбек және тағы басқа түрлерге бөлінеді. Түрлі
құқықтық қатынас қатысушылары өздерінің субъективті құқықтары мен занды
міндеттерін, нақты құқықтық сала нормаларына, қағидаларына, құқықтық реттеу
әдістеріне бағыттай отырып жүзеге асырады. Жиналған құқықтық тәжірибе,
ұстанымдар, стереотиптер, құндылықтар, көзқарастар жеке түлганың құқықтық
құбылыстарга деген қатынасын анықтайды. Әсіресе жас адамдардың әлеуметтену
кезеңінде жинаган құқықтық тәжірибелері маңызды болып табылады. Ал бұл
мәселе балалар мен жастарды қоғамдық ұйымдар, экологиялық қорларга, сайлау
компаниясына, еңбек жұмыстарына тарту жолымен мүмкін болмақ.
Мұның барлығы заңи маңызды жағдайларды талдау, құқықтық шешімдер
қабылдау, жеке тұлғаның әлеуметтік жауапкершілік сезімін қалыптастыруда өз
септігін тигізеді.
Екіншісі, субъектілердің құқықтық ақпаратты қабылдап, талдауына
негізделген танымдық критерийіне сәйкес, құқықтық сана әдеттегі, кәсіби,
ғылыми (доктриналды) болып бөлінуі мүмкін.
Әдеттегі құқықтық сана көп жағдайда эмпирикалық болып табылады. Ол
субъективті құқықтар мен занды міндеттерді жүзеге асыру үрдісінде
қалыптасатын, жеке өмірлік тәжірибенің, құқықтық ақпараттану деңгейінің,
құқықтық әлеуметтенудің салдары болып табылады. Әдеттегі құқықтық сананың
шеңберінде басым эмпирикалық қабылдау, құқықтық құбылыстар арасындағы
құқықтық байланыстардың себеп салдарын табу, құқықты тәжірибеде жүзеге
асыруды ұқсатумен шектеледі. Құқықты бағалауда нақты субъективизмге
қарамастан, әдеттегі құқықтық сана құқықтық құралдардың тиімділігінің,
құқықтық механизмдерге қоғамның сенім арту критерийінің, құқықтық
мақсаттарға жетудің көрсеткіші болып табылады. Жүргізілген әлеуметтік
сауалнама нәтижелері көпшілік қазақстандықтардың өздерінің бүзылған
құқықтарын заңсыз тәсілмен қорғауды ұстанатынын, өйткені олардың
тәжірибелері дәл осындай тәсілдердің тиімділігін растайтынын көрсетеді.
Ғылыми немесе доктриналды құқықтық сана әдеттегі құқықтық санадан
өзінің дамыған идеологиялық негізімен мемлекеттік-құқықтық ақиқаттың
заңдылықтары жөніндегі білімдерімен еркешеленеді. Құқықтық сананың
көрсетілген деңгейі заң ғылымдары негізінде қалыптасып, өз кезегінде оның
дамуын анықтап, бағыттайды, сонымен қатар заң тәжірибесін түрлі теория,
тұжырым, идея, қағида, ілімдерді жасау арқылы дамытады, яғни құқықтық
сананың қалыптасу саласында жақсы теориядан тәжірибелі ешнәрсе жоқ. Бұл
жағдайда заң доктринасының даму деңгейі, құқықтық өмірдегі оған артылған
идеологиялық бағытталған әлеуметтік жүкті көтере алу мүмкіндігі үлкен
маңызға ие болады.
Кәсіби құқықтық сана деп, құқық саласы мен оны қолдану тәжірибесіндегі
теориялық таным негізінде қалыптасатын, тәжірибедегі заңгерлердің құқықтық
санасын түсінеміз.
А.Ф.Черданцев пікірі бойынша, заңгерлерге, құқықтық құбылыстарды
қабылдауда монизм тән, ол олардың білімдерінің немен қарым-қатынаста
болуымен, яғни объектілермен араласуынан көрініс табады [14, 76 б. ].
Заңгерлердің бір жағдайды немесе фактіні неліктен түрлі талқылайтынын
білу үшін, олар қандай білім немесе тәжірибе негізінде әрекет ететінін
түсіну қажет. Біріншіден, олар заң білімдеріне сүйенеді, егер осы зандар
сақталмаса, онда бұл қайнар көз барлық заңгерлерге бірдей, міне сондықтан
да заң білімі тұрғысынан барлық заңгерлер салыстырмалы түрде бірдей үлгіде
әрекет ету керек. Екіншіден, әр заңгердің өзінің, қайталанбас заңи
тәжірибесі бар: прецеденттер туралы білім, сот өндірісінде қатысу
тәжірибесі, зандарды талқылау тәжірибесі, екінші (вторичные) нормалар
жөніндегі білімдері. Үшіншіден, заңгерлер құқық шындығын, яғни құқық
дегеніміз не екенін түрлі мағынада түсіне алады.
Өкінішке орай, зерттеулер көрсеткеніндей, кәсіби заңгерлердің ортасында
теориялық деңгей үлесі едәуір азайып, нәтижесінде құқықтық сананың
эмпирикалық деңгейі өседі, ал заманауи қоғам кәсіби құқықтық санадан
демократиялық және ізгілік тепе-тенділікті талап етеді. Кәсіби құқықтық
сана түрлі бұзылуларға бейім, яғни криминалды құқықтық санаға
жақындығымен, субъективті девиацияны көрсететінімен анықталады. Олардың
ішінен А.П.Плешаков мысалы бюрократизм, немқұрайлылық, кінәлаушы немесе
ақтаушы бағытты бөліп қарастырады [15, 12б.]. Осы ойды әрі қарай
жалғастыра отырып, ғалым, қоғамдық құқықтық сананың қалыптасу барысында
құқық қорғау құрылымдарының қызметтерінің үлкен әлеуметтік жаңғырығы
жөнінде ескертеді. Шынында, әлеуметтік зерттеулер көрсетіп отырғанындай,
түрлі әлеуметтік және жас аралық топтардың өкілдерінің занды сақтауы, билік
органдарының заңды сақтауына тікелей тәуелді етіп қояды. 84,4 %
сұралғандар, билік органдарының өздері заңның сақталуын қадағаламаса онда
азаматтар үшін құқықтың ешқандай мәні қалмайды деп жауап берді.
Құқықтық сананың субъективті құрамы бойынша түрлі ғалымдар, жеке,
топтық, көпшілік, қоғамдық, ұлттық, мемлекеттік түрлерін бөліп қарастырады.
Құқықтық сананың аталған түрлеріне нақты сипаттама бермес бұрын, бұл
классификацияның көп мағыналы екенін көре аламыз. Ереже бойынша ғылыми
әдебиеттерде, құқықтық сананың анықтамасына байланысты жеке және қоғамдық
тұрғыдан қарауды қолдаушылар бітімге келмейтін позицияны ұстанады.
Осыған байланысты, орыс құқық психологиялық мектебінің негізін қалаушы
Л.И.Петражицкий құқық - қоғамдық түсінуді жоққа шығаратын, субъективті
уайымдардың түрлік сипаты деп түсінуді талап еткен болатын [16, 38 б.].
Құқықтық сана түрлерінің классификациясы туралы сұрақты қарастыруды
қорыта келіп, мұндай бөлудің шартты үлесін байқай аламыз. Жеке, топтық,
қоғамдық құқықтық сана арасында, эмпирикалық, теориялық, кәсіби құқықтық
сана арасында нақты шек қою мүмкін емес. Олардың әрқайсысында құқықтық
сананың басқа түрлерінің элементтерінің үлесі бар, олар құқықтық сана
кеңістігі ретінде көрініс табатын жалпы, жүйеленген бастамаға бағынады.
И.А.Шаповалов аталған категорияны құқықтық санада бекітіліп қалған
әдет-ғүрып құқығының нормалары іске асатын кеңістік оның нақты шекарасы
жоқ, ол имплицитті, кең класификациялық этномәдени, конфессионалды,
әлеуметтік саяси, экономикалық белгілерге ие. Құқықтық сана кеңістігі
құқықтық сананың барлық әлеуметтік деңгейлерінің, олардың топтық жекелігін
сақтай отырып, бірге өмір сүруіне мүмкіндік береді.
Құқықтық сананың ішкі және сыртқы құрылымының шарттылығына қарап,
құқықтық сананың мәнін, оған тиесілі барлық функциясын анықтауда автордың
түрлі позицияда екеніне көңіл бөлмеуге болмайды. Әдебиеттерде құқықтық сана
қосымша қоғамдық құрылым ретінде, қоғамдық болмыстың дамуының объективті
қажеттіліктерін көрсету ретінде шығады, оған қоғамның әлеуметтік-
экономикалық даму талаптарында бағынышты рөл берілген, ал құқықтық сананың
қоғамдық болмыспен байланысы қатаң суббардинацияланған жүйе деп
қарастырылады.
Құқықтық сана болжау, құқықтық ақиқатты қайта құру сияқты үлкен
мүмкіндіктерге ие. Олар құқықтық сананың қызметтерінен шығады.
Әдебиеттерде құқықтық сана қызметтері жөнінде сұрақтар толық
қарастырылмағанын мойындау керек. Бұл өз кезегінде құқықтық сана түсінігін,
қызметтерінің классификациясын анықтауда біріккен ұғымның болмауынан
көрініс табады.
Д.А.Булгакова құқықтық сананың ролі оның функцияларынан көрініс
табатынын көрсетеді, оның үш түрлі қызметін атап: танымдық; бағалаушылық;
реттеушілік түрлеріне анықтама береді.
Е.А.Белканов құқықтық сана функцияларының ең көп бөлінген түрін ұсынды.
Автор функциялардың үш түрін бөліп қарастырады. Біріншісі - құқықтық
ақпаратты талдау және мінез-құлық құрылымын (көрініс табу, бағалаушы,
бекітуші, арақатынасты белгілеу қызметі, болжау, іс-әрекетің қалыптасу және
түзеу қызметі) жасау механизмі ретінде қарастырылатын, ішкі қызметтер.
Екінші топ құқықтық сананың әлеуметтік ортамен байланысын қамтамасыз ететін
сыртқы қызмет. Оның қатарына танымдық (құқықтық ақпаратты және тарату),
құқықтық модельдеу қызметі (нормативті, локальды, жанамалы), реттеуші
(мінез-құлықтық, тәрбиелеуші) жатады. Е.А.Белканов үшінші, құрылым аралық
байланыс қызметінің бар екенін айтады. Бұл қызметке жоғарыда көрсетілген
қызмет белгілері тән, алайда олармен сәйкес келмейді, өйткені оның негізгі
қызметі құқықтық және өзге қоғамдық сана нысандарымен байланысты қамтамасыз
ету.
Құқықтық сана қызметі дегенде, құқықтық сананың құқықтық ақиқатпен
байланысын, қоғамдық қатынасқа әсер етуінің нақты бағытын жүзеге асыру
мақсаты деп түсінген жөн. Құқықтық сана өздігінен танымайды, бағалап,
реттей алмайды. Құқықтық сана арақатынасты реттеуді, бағалауды модельдеуді
жеке тұлғаның өздері, түрлі қоғамдық байланыстар мен қатынас жүйесіне
енгізілген субъектілердің өздері жүзеге асырады. Қөптеген зерттеушілердің
көзқарасын бағалау критерийі ретінде құқықтық сана қызметтерінің мәнін
осылай түсінуге қосыла отырып, кейбір классификацияларды тереңдеп талдауға
болады. Осында Е.А.Белканов қыз-меттерді бөлу жөніндегі ұсынысы, ортақ
ойлау қызметін ішкі және сыртқы жақтарға бөліп тастауы бізге сәтті болып
көрінбейді. Құқықтық сана түсінігіне сүйенсек, оларға Е.А.Белканов ұсынған
ішкі қызмет тән емес [17, 72 б.]. Бұл құқықтық сананың өзінің мәні және
белгісі болып табылады, яғни сыртқы ортаның түрлі әсерлеріне төтеп беру,
қалыптасу, жетілу, міне осыдан кейін, аталғандардың негізінде өзінің
қызметтерін іске асыру деп үйғаруға болады. Сананың және іс әрекет
жөніндегі психологиялық ғылымның мызғы-майтын шындығы туралы ұмытпуымыз
керек. Сана іс әрекет нәтижесінде туындайды және сонда көрініс табады, яғни
құқықтық сана қызметтері, қызмет нәтижесінде танылады.
Ал басқа классификацияларға келсек, ұсынылған қызметтердің көбісі, түрі
мен мағынасын өзгертпей, танымдық, бағалау және реттеуші қызметтерге
бірігуі мүмкін.
Танымдық қызметтің негізі болып заң білімі, шеберлік табылады, ал оның
нәтижесі болып, құқықтық дайындық деңгейі, сәйкесінше, қызметтің негізгі
психологиялық компоненті-интеллектуалдылық болып табылады.
Багалау қызметінің эмпирикалық көрсеткіші психиканың интеллектуалдық-
эмоциялық деңгейіне қатысты болып, құқыққа, оның іске асуы мен қолданылуына
бағалаушы қатынасты қалыптастыратын пікір көзқарастардан көрініс табады.
Реттеуші қызметке интеллектуалдық-эмоцияналды ерікті компонеттер
негізінде пайда болған мінез-құлық позицияларына немесе шешімдеріне сәйкес
келеді. Құқықтық сананың қызметтерін осылайша классификациялау, ғылыми
негізделген және ол қисынды. Ол алға қойылған әдістемелік мақсаттарды
зерттеуде, кәмелетке толмағандардың құқықтық санасының қалыптасу
ерекшеліктерін шығару, жастардың құқықтық әлеуметтенуінің тиімді нысандарын
анықтау және құқықтық сананың бүзылу себептерін шығаруда едәуір шамаға ие.
Бұл, өз кезегінде, құқықтық сананың қызмет етуін қарастырылған тұрғыларда,
әрі қарай қолдануға мүмкіндік береді. Мұның барлығы сананың күрделі мазмұны
мен өзіне тән белгілі бір ішкі және сыртқы құрылымы бар екендігін
білдіреді.
Қорытындылай келе құқықтық сананы рационалды және эмоцианалды өлшеуде
құқықтық ақиқатты көрсететін, оның өзгеруін, тұрақтылылығын және болжамын
қамтамасыз ететін қоғамдық сананың арнайы саласы ретінде анықтауға болады.
1. 2. Құқықтық сана және құқықтық мәдениет ара-қатынасы
Құқықтық сана, терең ішкі жұмыс ретінде, субъектілердің мінез-
құлықтарынан көрініс табады. Басқаша айтқанда, құқықтық сананың даму
сатысын бағалау, оның деңгейіне мінездеме беру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мемлекеттің дамуын нығайтудағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің ролі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- мамандығы бойынша құқықтану
Түркістан 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Әлеуметтік ғылымдар факультеті
Құқықтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Құқықтану кафедрасының
меңгерушісі, з. ғ. к (PhD).,
қауымдастырылған профессор
2015 ж. №
хаттама
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мемлекеттің дамуын нығайтудағы құқықтық сана мен құқықтық
мәдениеттің ролі
5В030100- мамандығы бойынша – құқықтану
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
Түркістан 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Құқықтық сана және құқықтық мәдениет: теориялық зерттеу
1. 1 Құқықтық сана, құрылымы мен
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 5
1. 2 Құқықтық сана және құқықтық мәдениет ара-
қатынасы ... ... ... ... ... ...19
1. 3 Құқықтық сана - құқықтық мәдениеттің құрамдас
бөлігі ... ... ... ... ... ..30
2 Қазақстанның құқықтық дамуын нығайтудағы құқықтық сана мен құқықтық
мәдениетті жетілдіру мәселелері
2. 1 Құқықтық тәрбиелеу саласында заңдарды жетілдірудің
бағыттары ... .41
2. 2 Заң шығарушының құқықтық мәдениетін арттырудың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2. 3 Мемлекетті дамытудағы құқықтық сауаттылықты нығайтудың
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста мемлекеттің
дамуын нығайтудағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің ролі
қарастырылған.
Құқықтық сана мен құқықтық мәдениет мемлекеттің құқықтық дамуындағы
ерекше фактор болып табылады. Диплом жұмысының бірінші тарауында құқықтық
сана мен құқықтық мәдениетке ғылыми-теориялық талдаулар жасалған. Зерттеу
жұмысының екінші тарауында Қазақстанның құқықтық дамуындағы құқықтық сана
мен құқықтық мәдениетті жетілдірудің өзекті мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы
Конституциямыздың 1-бабының 1 тармағында бекітілгендей . . . өзін-өзі
құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады, - делінген. Құқықтық мемлекет
орнықтыру тек мемлекет иелігіндегі жұмыс емес, жалпы қоғамдық қолдауды
қажет етеді. Мемлекетіміз құқықтық тұрғыда дамуы үшін кәсіби мамандандардың
құқықтық сауаттылығы жағынан жоғары болуын талап етеді.
Нарықтық қоғамдық қатынастар жүйесіне өту үрдісінде бұрын қалыптасқан
экономикалық-өндірістік жүйе тоқырауға ұшырап, елімізде жұмыссыздық, осыған
байланысты туындаған жоқшылық көп қиындықтар тудырды. Жұмыссыздық пен
құқықтық сауатсыздық салдарынан ауыл жастарының құқық бұзушылыққа баруы,
атап айтқанда ұрлық жасау, тонау, балағатшылдық т.б. көбейді. Осы жағдайлар
жастарды құқықтық тұрғыдан оқытуды, қоғам өміріне өз құқықтарын қорғап қана
қоймай, заңды міндеттерін түсінетін, құқық бұзушылық жасаса, ол үшін заң
алдында жауап беретіндігін сезінетін, қоғамдық тәртіп пен заңдылықтың
сақталуына үнемі мүдделілік танытып жүретін құқықтық мінез-құлықтары
үлгілі, кәсіби біліктіліктері жоғары азаматтар етіп қосу қажеттілігін күн
тәртібіне қойып отыр. Жас ұрпақты құқықтық тұрғыдан жетілдіріп, қоғамдық
өмірге құқықтық мәдениеті жоғары, іскер де белсенді азамат етіп қосу
мемлекеттің құқықтық өркениетті дамуының алғы шарттарының бірі ретінде
саналады.
Еліміздің құқықтық саясатының құрамдас бөлігі, елдің индустриялық-
инновациялық дамуын қамтамасыз етудің, оның зияткерлік әлеуетін арттырудың
маңызды шарты болып табылатын ғылыми және білім беру қызметін құқықтық
реттеу болмақ.
Ғылым-білім беру қызметінің құрамдас бөлігі, өз кезегінде, құқықтық
білім беру, құқықтық насихат, яғни құқықтық мәдениет мәселелері болып
табылады. Осыған орай, азаматтардың құқықтық санасын, оның ішінде
мемлекеттік қызметшілер арасында заңгерлік сауаттылықты арттыру жөніндегі
жұмысты жалғастыру, заң шығарушының құқықтық мәдениетін көтеру, халық
арасында интернет-ресурстарды қоса отырып, бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы құқықтық насихаттың сапасын арттыру мен көлемін кеңейту, заңнаманы
және құқық қолданудың өзекті проблемалары бойынша, атап айтқанда,
азаматтардың күнделікті өмірінде жиі қолданылатын құқық салаларында ғылыми
зерттеулерді жандандыру бүгінгі таңда мемлекетті құқықтық нығайтудағы
өзекті проблемалар қатарына енеді. Сондықтан біздің зерттеуіміз халықтың
құқықтық санасы мен еліміздің құқықтық мәдениетін көтеруде жоғарыдағы
өзектілік мәселелерін қамтиды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Құқықтық сана мен құқықтық мәдениет
ұғымдары Мемлекет және құқық теориясының зерттейтін объектілері
болғандықтан, алдымен Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша бірнеше
отандық және Ресейлік авторлардың еңбектеріне сүйендік. Атап айтсақ,
Сапарғалиев Ғ., Сартаев С.С., Ибраева А.С., Кунгожинов С.Т., Өсеров Н.Ө.,
Сырых В.М., Морозова Л.А.Ильин И.А., Керимов Д.А., Синюкова Т.В., Перевалов
В.Д., Корельский В. М. т.б.
Тақырып аясында ғалымдардың ғылыми жарияланымдарын, авторефераттарын,
монографиялық еңбектерін пайдаландық. Соның қатарында: Воплоненко Н.Н.
Правосознание и правовая культура, Сафронов В.В. Правосознание молодежи:
теоритико-региональный аспект, Белканов Е.А Стркутура и функции
правосознания., Баймаханов М.Т. О некоторых подходах к решению проблем
правопонимания, Табанов С. Языковый барьер в законотворчестве., Ибраев
А.С., Каратаев А.М., Сартаев С.А., Есетова С.К., Турсынкулова Д.А.
Құқықтық мәдениет, Бейсебаева С.Б Жастардың құқықтық мәдениеті. т.б.
еңбектерін атауға болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Мемлекеттің дамуын нығайтудағы
құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің ролін айқындау және Қазақстанның
құқықтық дамуындағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениетті нығайтудың
мәселелерін талдау болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешуді қажет етеді:
- Құқықтық сана мен құқықтық мәдениет ұғымына теориялық тұжырымдар
жасау;
- Құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің байланысын айқындау
- Құқықтық тәрбиелеу саласында заңдарды жетілдіру бағыттарын
құқықтық негіздеу;
- Заң шығарушының құқықтық мәдениетін арттырудың маңыздылығын
зерттеу;
- Мемлекетті дамытудағы құқықтық сауаттылықты нығайтудың ролін
талдау.
Жұмыс құрылымы мен көлемі – дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
алты бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Құқықтық сана және құқықтық мәдениет: теориялық зерттеу
1. 1 Құқықтық сана, құрылымы мен сипаты
Құқықтық сананың ерекшеліктерін талдамас бұрын, алдымен құқықтық
сананың түсінігіне және оның құқықтық мәдениетпен ара-қатынасына
сипаттама берген жөн.
Құқықтық сана теориясының жүз жылдық даму тарихы болса да, ғалымдардың
құқықтық сана туралы және оның мәні мен табиғатын түсіну, құрылымдық
компоненттерінің көрініс табуы және қызмет етуі туралы зерттеулері, олардың
көзқарастарының ортақтасуына әкелген жоқ.
Құқықтық сана теориясында көптеген көзқарастардың болуы, табиғи
құқықтық, позитивистік, марксистік теория, әлеуметтік, тарихи құқықтық
мектеп өкілдерінің болуы, осы құбылыстың күрде-лілігімен түсіндіріледі.
Құқықтық сананың күрделі әлеуметтік-құқықтық табиғатын түсіну ғылымда,
құқықтық сананың генезисін зерттеу, оның ғылы-ми құқықтық мектептеріндегі
рөлін анықтау, құқықтық сананың өзге сана нысандарымен ара-қатынасын
(саяси, діни, өнеге), құқықтық сананың тарихи, рухани, мәдени мәртебелерін
және құқықтық менталитетінің ара-қатынасын белгілеу арқылы жетуге болады.
Қарастырып отырған зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін құқықтық
сананың жалпы сипаттамасына салыстырмалы талдау келтіру, құқықтық сананың
негізгі ерекшеліктерін ашу, оның түрлері мен қызметтерінің және құқықтық
тәрбиелеудің әдістемелік негіздерін анықтау қажет.
Заң әдебиеттерінде құқықтық санаға түрлі анықтамалар берілген. М. В.
Лукьяненко құқықтық сана жеке тұлғаның құқықтық және құқыққа қайшы мінез-
құлықтық бағытқа ұмтылуларын шектей отырып, бағыт беруші күш деп
пайымдаса, И.Ф.Рябко, құқықтық сананы барлық құқықтық нысандар мен
құбылыстардың (құқықтық жүйе, құқықтық тәртіп, зандылық,) адам санасында
жекелеген фактілерге рефлекторлық реакциядан, әлеуметтік маңызы бар
теориясына дейін талдап қорытылуының экономикалық өркендеуі [1] деп
түсіндіреді. Бұл жерде автор, құқықтық сананың абстрактілі (идея, теория)
және нақты (құқық нормалары) - объективті шындықтың әсер ету қасиеттерін
ашып көрсеткен. Алайда, автордың құқықтық сананы экономикалық өркендеумен
байланыстыруымен келісуге болмайды.
Құқықтық жүйенің, қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси, рухани
құрылымының өзгеруі құқықтық санада әсерленеді және ол құқықтық
қабылдаушылық қоғамдық қатынастың түрақталуын қамтамасыз етеді.
В.Н.Сорокин, құқықтық сананы сыртқы талаптардан тәуелсіз деп айта
отырып, құқықтық санаға экономика мен саясат қалай өзгерсе де, оған,
отандық құқықтық ойлаудың бір нысанын өндіретін тұрақты шама тән деп
қарастырады. Мұндай түсінік құқықтық сананың позитивті және негативті
зарядталуына (жаңалыққа қарсы болу) әсер етеді. Осыған байланысты, құқықтық
сананы сипаттаған кезде, И.Ф.Рябконың анықтамасы бойынша көрсетілген
құқықтық сананың рационалды, прагматикті жақтарын ғана емес, сонымен қатар,
оның құрылымындағы рефлексивті, психологиялық факторларын да елеп өткен
жөн.
В.А.Чефранов құқықтық санаға құқықтық сананың, құқық-тық теорияның,
құқықтық көзқарастардың сонымен қатар топтық және жеке құқықтық
көзқарастардың тәжірибелік жақтары ретінде құқықтық нормаларда көрініс
табатын, құқықтық идеялар. Қазіргі даму үдерісіндегі кәмелетке
толмағандардың құқықтық санасы мен оларға тән психологиялық нысандардың
жиынтығы [2] деп түсінік береді. Аталған анықтамадан, құқықтық санада
өзінің ерекше ішкі және сыртқы нысандары бар, ұйымдасқан күрделі жүйе
түсінігіне негізделген керекті әдістемелік ереже көрініс тапқанын көре
аламыз. Алайда құқықтық сананы былайша кең мағынада қарастыру, құқықты
түсінудің таптық шектелуіне негізделген, ол өз кезегінде құқықтың және
құқықтық сананың әлеуметтік мәнін тарылтады.
Құқықтық сана тек қана таптық көзқарастарды ғана көрсет-пейді, сонымен
қатар барша адамзаттық құндылықтарды, құқықта көрініс табатын бостандықты,
әлеуметтік әділеттілік, тендікті көрсетеді.
Құқықтық санаға мұндай бағалы түрде түсінік беру В.И.Бегининнің
еңбектерінен де байқалады. Ол құқықтық сананы көзқарастар, түсініктер,
бағалау, пікірлер және қатысушылардың мемлекетпен бекітілген және
қорғалатын қатынастар мен міндеттерге негізделген әрекет етіп тұрған және
міндетті қоғамдық қатынастың тәртібіне деген уайым жүйесі сонымен қатар
осы тәртіп жағдайында өзінің жауапкершілігін ұғынуы [3] деп түсінік
береді.
Мұндай түсінік бере отырып автор, құқықтық сананың деңгейін оның
мазмұнына әлеуметтік белсенді мінез-құлықты енгізе отырып, оны саналы түрде
жоғарлатты. Шынында, құқықтық сана өзінің дамыған, мақсатты жағдайында —
позитивті құқықты шығармашылық тұрғыдан түсіну, құқықтық мақсаттарын іздеу,
оның қүндылығын анықтау және жеке тұлға мен қоғамның рухани шамасын
жұмылдыруға, қызмет атқаруға бағытталған.
Заманауи талаптарға сай Қазақстанда құқықтық мемлекеттің қүрылуы
барысында бұл сұрақтар ерекше маңызды. Өйткені заңды өзгертуді қамтамасыз
етіп қана қою жеткіліксіз, сонымен қатар жеке тұлға мен жария билік
деңгейінде жауапкершілік сезімін тәрбиелеу қажет. Бүгінгі танда құқықтық
сана азаматтың жалпылай құқықтық әлеуметтену үрдістерінің нәтижесі,
қоғамдағы зандылық пен құқықтық тәртіп жағдайы, формальды құқықтық және
құқықтық емес сипаттағы нормативті талаптар, орнап отырған құқықтың барлық
жүйесін немесе жекелеген элементін өзгерту қажеттілік-терінен көрініс
табатын құқықтық шығармашылықта және құқық қолданушылықта маңызды критерий
ретінде рөл атқаратын интег-ральды феномен ретінде қарастырылып келеді.
Бірінші кезекте, құқықтық сананың мазмұнының тәжірибиелік жағы мен оның
тұрақты қасиеті шығады, ол өз кезегінде уақыт қажеттілігімен құқықтық
ақиқаттың қоғамдық қажеттіліктерімен салыстыруға жауап береді, дамыған,
дұрыс құқықтық сана негізінде құқықтық жүйенің қайта қүрылуын қамтамасыз
етеді. Сондықтан да, құқықтық прогрестің кепілі ретінде, қоғамның, құқық
шығармашылықтың, құқық қолданушының құқықтық санасының деңгейін көтеру өте
маңызды болып табылады.
Р.С.Байниязов, жоғарыда қарастырылған құқықтық санаға: құқықтық мақсат,
көзқарас, ниет, әдет, дәстүр, иллюзия, құқықтық сендіру, еліктеу, құқықтық
мәдениетті модельді мінез-құлықпен толықтырады.
Құқықтық сана қай жағынан болмасын анықталса да ол, құқықтық санаға тән
белгілерге, сондай-ақ жалпылай өзгешіліктерге ие, қоғамдық сананың бір
нысаны ретінде қарастырылады. Бірінші кезекте, құқықтық сананы психикалық
іс-әрекеттің нысаны мен салдары, яғни нәтижесі ретінде қарастыру керек. Кез-
келген құқықтық нормалар азамат санасына бағытталған. И. А. Ильин құқық -
сана тілі бойынша сөйлейді және саналы тірі жандарға қарай бағытталған деп
айтқан [4]. Адамның санасында объективті шынайылылық бейнесі көрініс
табады, демек сана да құқықтық категориядағы білім, түсінік, құқықтық
тәжірибе, әрекет етіп тұрған қатынастарда көрінетін объективті белгілерге
ие.
Құқықтық шынайылылық санада суреттелу үрдісінде, сана жеке қабылдау,
жеке тұлғаның танымдық қабілеттілігі, дүниетанымдық негіздері мен қабылдау
сипатын анықтайтын, жеке өмірлік құндылықтар арқылы субъектенеді. Осыған
байланысты сана объективті қасиетпен толып, ақиқатты түсіну пайда болады.
Таным табиғаты, әлемнің екіге көбеюіне, яғни, шынайы әлем мен оның, тіл,
білім, сезумен көрінетін бейнесінің көбеюіне әкеледі.
Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраева құқықтық сананы қоғамдық сананың жеке бір
саласы дей келе, оған мынадай анықтама береді: Құқықтық сана дегеніміз
Қазақстан Республикасы азаматтарының жүзеге асырылып жүрген зандарға,
оларды қолдануға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына және қалаулы
құқыққа, басқа да құқықтық құбылыстарға құқық сезімдерінің,
көзқарастарының, пікірлерінің, бағаларының жүйесі бес бейне, яғни,
құқықтық болмыс жөнінде білімдер, құқықты бағалау және оны жүзеге асыру
тәжірибе, құқықтық мақсаттар, қүндылық бағдары зандық мәні бар жағдайлар
туындағанда адамдардың жүріс-түрыстарын реттейді деп есептейді [5].
Басқаша айтқанда, құқықтық сана дегеніміз адамдардың, әлеуметтік
бірліктердің қоғамда бар және олардың тілек-ықыластарына сай келетін
құқыққа қатыстылықтарын білдіретін көзқарастарының, идеяларының,
түсініктері мен сана-сезімдерінің жиынтығы деп қорытындылайды. Жалпы
айтқанда, аталған түжырымдама жоғарыда көрсетілген көзқарастарды түйіндеп,
толықтырып тұр деп есептеуге болады.
Құқықтық сананың ерекшелігі, оның пәнінің нормативті сипатта болуында.
Құқықтық сананың нормативтілігі жөніңдегі сұрақ ғылымда даулы мәселелердің
бірі болып табылады. Қөпшілік ізденушілер құқықтық санаға нормативтік сипат
тән деген көзқараста. Олардың кейбіреулері құқық нормаларын құқықтық
сананың сыртқы нысаны ретінде қарастырады.
Н.И.Козюбра, құқықтық санада нормативті мінез-құлықтың қалыптасуы
құқықтық нормалармен байланысты емес, ол заңды құқықтар мен міндеттерді,
мінез-құлықты қабылдау мен бағалау нәтижесінде қалыптасады дей келе,
құқықтық сана амалсыз нормативті әдіспен ойлауды ұйғарады деп
қорытындылайды. Мұндай көзқараспен толықтай келісуге болмайды, өйткені
ойлау үрдісін, мұндай қатаң шеңбер өзіне құқықтық санаға қатысты саналы
және санасыз, аффектілі және кенеттілік психологиялық табиғатын сиғыза
алмайды.
Нормативті мінез-құлыққа ереже, стандарт, міндетті берілген масштаб
қасиеттері тән, ал ол өз кезегінде құқықты және өнегелік сананы сипаттайды,
алайда мұның құқықтық санаға әсері жоқ. Мұндай көзқарасқа А.Д.Керимов,
И.Ф.Рябконың және басқа ғалымдар да қосылады. Олар құқықтық сананың
реттеушілік рөліне қарсы, бірақ өз кезегінде құқықтық сананың құқықтық
ақиқатқа әсер ете алу мүмкіндігін мойындайды [6, 12 б.].
Құқықтық сана нормативті мінез-құлық (бірінші кезекте құқықтық)
қалыптасу, оның түзелу және жетілу мүмкіндіктерінің (мысалы мотивация
саласында) негізінде жатыр.
Мұның барлығы сананың күрделі мазмұны мен өзіне тән белгілі бір ішкі
және сыртқы құрылымы бар екендігін білдіреді.
Құқықтық сана құрылымы:
Құқықтық сананың ішкі құрылымы мынадай екі элементтен тұрады: құқықтық
психология және құқықтық идеология.
Құқықтық психология жеке тұлға мен қоғамның күнделікті іс-әрекеті
үрдісінде түзілетін, құқықтық сананың сезімтал, эмоциялық деңгейін
білдіреді. Құқықтық психологияны барлық қатынастарға тән, құқықты қоғамдық
түсінудің кең таралған нысаны деп бекер айтпаса керек. Құқықтық сана
құрылымындағы құқықтық психологияның ма-ңыздылығын бағаламауға болмайды.
Құқықтық саясатта оған көңіл бөлмеу, мемлекеттік билікке қымбатқа түседі
және жүргізіліп жатқан реформалардың құқықтық қателігіне ғана емес, сонымен
қатар, құқықтық регресске әкеліп соғады. Құқықтық шынайылылықтың эмоциялық
түрі, заңды суреттеменің негізгі көрсеткіші болып табылады. Көңіл-күй,
уайым, тілек сияқты өзінің айқын құралдары бар құқықтық психология, өзара
құқықтық қатынасты түрлі сипатқа толтырады, көптеген құқықтық сезімдер
шығарып, құндылық қатынастардың түрлік психологиялық түстерін көрсетеді,
құқықты және оған қатынастың қабылдауының күрделілігі мен бір жақты емес
екендігін көрсете отырып, құқықтық әлемді толықтыра түседі.
Құқықтық психологияны бірлесіп бағытталған үрдіс ретінде қарастырған
жөн: позитивті құқықтың әсер етуін тыйым салу, позитивті міндеттер, рұқсат
ету арқылы байқай отырып, құқықтық сана, субъектілердің құқықтық сезім,
баға, қатынас, көңіл-күй түріндегі құқықтық ақиқатқа деген нәзік
реакциясымен көрсетеді. Бұл сезім (қабылдаған занды мақүлдау немесе
келіспеу) бағалау (сот шешімінің әділеттілігі немесе керісінше) құқықтық
ұстаным мен іс-әрекетке көзқарас (занды сыйлай, занды тындау) және басқа
болуы мүмкін.
Жеке тұлға, әлеуметтік топтар, жалпы қоғам әрекет етіп түр-ған құқыққа,
өздерінің құқықтық саладағы мінез-құлықтарына баға береді.
Құқық шығармашылық, құқық қолданушылық үрдісіне сәйкес процедура
шеңберінде, эмоциялық сезім жақтары маңызды болып табылады. Құқықтық іс-
әрекеттің осы түрлерінде құқықтық ар-ождан, құқықтық қиял, елес көрініс
табады. Құқықтық сананың бұл қабаты терең, жасырын, толықтай зерттелмеген
құрылымдық механизмі іспеттес.
Құқық психологияның мазмұндық жағына, санасыздыққа жататын категориялар
да жатады. Бүгінгі танда, ғылымда адамның іс-әрекетіне санасы арқылы әсер
ету, дауласпайтын айғақ болып табылады. М.Г.Ярошевский адамның
психологиясында өзінше бір түрлі ойлар мен көзқарастарды жіберіп немесе
жібермей тұратын, санада не болып жатқанын қарап отыратын ішкі сынның
[7, 16 б.] бар екендігін айтады.
3. Фрейд санасыздықдеп, адам дәл осы шақта, үзақ уақыт бойы білмей
немесе мүлдем ешкашан білмейтін психикалық өмірінің кейбір мазмұны деп
айтады. Осы жағдайда И.А.Ильиннің әрқашанда өздерінде белгілі
дүниетанушылықтың бар екеңдігіне, өздерінде ерекше эстетикалық талғам бар
екендігін, ар-ождан үніне қүлақ түре алатын, олардың рухына тән құқықтық
сана бар екендігіне шын қуана алатын адамдар, қай уақытта да табылады
деген сөздерін еске түсірген орынды болады. Және әрі қарай, мұндай
жағдайда оның пікірі мен қылықтары түйсіктік әуестілік пен ниет басшылығы
арқылы жүзеге асырылып, оның жеке ішкі сезімін, жеке мінезі, жеке өмір
деңгейін көрсетеді.
Санасыздық сипаты (Ильиннің айтуы бойынша) әдеттен, стереотип, шындық
түйсігі, сезу, құқықтық жадыдан көрініс табады. Құқықтық жады ойлаудың
ерекше белгісі, бастан кешкендерді есте қалдыру және сақтаудың
психомоторлық мүмкіндіктерін ашып қана қоймай, сонымен қатар ұрпақтан
ұрпаққа беріліп отыратын құқықтық мінез-құлықтың нормалары, үлгі,
модельдерінің мирасқорлығын білдіреді.
Құқықтық психологияның санасыздық деңгейінде түйсіктік құқықтық
болжаулар, айқындалулар, шапшаң құқықтық түрінде көрініс табады. Р.С.
Байниязов құқықтық деп жекелеген, танымды (гносеологиялық) бірліктерді,
кешенді түрде, негізін, кенеттен, бүтіндей жүйелі түрде түсіндіру, менгеріп
алу деп айтады. Автордың ойымен келісе отырып, әрі қарай жалғастырар
болсақ, ойлаудың жаңаша, шығармашылық қабілеті, мағыналық штамптарды
меңгеру сияқты ерекше белгілеріне көңіл бөлсек. Ф.Т.Михайлов ойлауды
шығармашылық ойдың аффективті күштенуі катарсис тұрғысынан қарастырады.
Осы екі жағдайда да, құқықтық және философиялық көзқарас бойынша, сананың
нәзік құрылымында кенеттен жаңаша энергияның құрылуы жөнінде әнгіме болып
жатыр. Жаңа бейненің пайда болу негізі болып, Ф.Т. Михайловтың пікірі
бойынша ешкімге түсіндіріп, айтудың қажеті жоқ мылқау, анықталмаған
дүниеге батып кетуі яғни ішкі мылқау ой [9, 11 б.] табылады. Мұндай
ойсыздық инсайтпен меңгеріледі, яғни ойдың тоқтап қалуы қатып қалған
ережелерден бас тартып, жаңалыққа қарсы толқу ретінде шығады.
Мұндай ойлау белгісі құқықтық сананың өзіне ғана тән ерекшелік емес. Әр
адам кенеттен пайда болған ой мылқаулығын, жаңа құқықтық сезімдерді,
бейнелерді бастан өткізеді. Құқықтық инсайттың ерекше мысалы ретінде құқық
қолданушылық, сот тәжірибесі шығады. Құқық нормаларын қатаң түрде сақтау
нәти жесінде интуитивті ашулар пайда болады, бұл өз кезегінде құқық
қолданушының кәсіптік ерекшелігі мен шеберлігін көрсетеді. Осы жерде А.
Конидің сот мәжілістеріндегі керемет баяндамаларын еске түсірсек
жеткілікті. Сонда да, құқықтық инсайт барлық механикалық, автоматикалық,
шығармашылық бастаулардан мақұрым, құқық шығармашылық қызмет ретінде
көрініс табады.
Құқықтық психология мен құқықтық идеологияның ара-қатынасы әр-түрлі
болуы мүмкін. Құқықтық сананың екі жағын көрсете отырып құқықтық сана мен
құқықтық психология қатар келмеуі мүмкін. Құқықтық сана жалпы сана ретінде
психологиялық және рационалистік құбылыс, яғни адамның саналы қызметі
ретінде көрініс табады. Н.Л.Гранат, олардың арасындағы өзара байланыс пен
өзара қызмет көрсетулерін айта келіп, түрлі құқықтық құбылыстарға бірдей
қатынастарын айтады. Мұнымен толықтай келісуге болмайды. Егер құқықтық
психология күнделікті қабылдау деңгейінде кең жайылса, ал құқықтық
идеология ақиқаттың көрініс табуын теориялық деңгейде көрсетеді.
Құқықтық идеологияның мазмұны қағидалар, түсініктер, көз-қарастар және
құқық, құқықтық және мемлекеттік құбылыстар жөніндегі көзқарастар болып
табылады. Құқықтық сананың деңгейін жүйелендіретін факторлар арқылы
анықтауға болатындақтан, құқықтық идеологияны көрсетілген компоненттер
жүйесі ретінде қарастырудың мәні зор. Құқықтық идеологияның қүрылуында
құқықтық білім, болуы мүмкін немесе міндетті мінез-құлық жөнінде, қоғамдық
және құқықтық идеялар жөніндегі ақпараттарға қанықтылылығы маңызды рөл
атқарады. Өкінішке орай, бүгінгі танда құқықтық сана құрылымында құқықтық
білімдер бағаланбай отыр. Бұл тәжірибе жүзінде құқықтық тәрбиелеудің нақты
жүйесінің болмауынан көрініс табады. Құқықтық тәрбиелеудің бөлек түрлеріне
сипаттама бермей ақ, қазақ қоғамының, соның ішінде өсіп келе жатқан буынның
үлкен бөлігінде құқықтық білім беру арқылы құқықтық бағдар пайда болатынын
айту керек. Осыған байланысты, мемлекеттің құқықтық білім беру жөніндегі
бағыты, жоғары оқу орындары мен факультеттерде бір реттік құқықтық
ағартушылықпен айналысумен ғана шектеледі. Әр адам өзінің әлеуметтік және
құқықтық мәртебесіне байланыссыз, кез-келген құқықтық жағдайларда, құқықтық
қатынаста мәселені дұрыс түсініп, бағалап, нақты шаралар қолдана алуы
керек, әйтпесе теңділік және әділеттілік, құқықтық мемлекет және азаматтық
қоғам идеясы жоғалады.
Құқықтық сана теориясының заң ғылымындағы даму барысында құқықтық
идеологияның маңызы мен орнына, құқықтық сана құрылымындағы рөлін
анықтауда, маңыздылығын мойындаудан бастап, толықтай ұмытылуына
(идеологиялық вакуум түсінігін алып келді) дейін түрлі анықтама берілді.
Осындай баға берілудің себептері ретінде, қоғамның демократиялану деңгейі,
саяси сананың әсер етуі, сонымен қатар, қазақстандық заң ғылымының дамуына
әсер еткен белгілі бір әлеуметтік және саяси жағдайларды айтуға болады.
Қолда бар әдебиеттерді талдай отырып, құқықтық сананың негізгі
объектілері - құқық, құқықтық құбылыс, мемлекеттік-құқықтық ақиқат, сала
ретінде бірінші кезектегі идеологиялық құбылыс ретінде мойындалу керек.
Осы ойды жаңа тарихи кезенде жалғастыра отырып, О.В.Лучин қоғамдық
құрылымдағы ешқандай өзгерістер адамның табиғатына тән - қоғамдық қызмет
мақсаты ретінде идеология қажеттілігін жоққа шығара алмайды деген
қорытындыға келді.
Қазақстан Республикасы Қонституциясының 5 бабының 1 тармағында
Қазақстан Республикасында идеологиялық және саяси әр-алуандылық танылады,
қоғамдық және мемлекеттік институттардың саяси партияның ұйымдарын құруға
жол берілмейді деп көрсетілген. Н.А.Қосолапов қоғамдық өмірдегі
идеологияның құбылыс ретінде бар екендігін, оның өзгермейтін және
объективті екенін дәлелдейді. Мұндай түсінік негізінде Қарл Манхеймнің
шынайылық пен жалғандық сәйкестігін тексеру, ғалым зертханасында емес,
қоғамның эволюциясы мен өмір үрдісінде өтетін, ғаламат үлкен, әлеуметтік
макрогипотезаның, танымның әдісі деген көзқарасы жатыр [10, 4 б.]. Бұл
ұстанымды құқықтық идеологияны құқықтық құндылықтардың иерархиясы ретінде
қарастыратын А. И. Овчинников те қолдайды. Автор мұндай тұрғыдан келудің
теориялық және тәжірибелік маңызын айта отырып: мұндай иерархияның
пирамидалық құрылымы құқықтың қағидалары мен құқықтық реттеуді, құқықтық
жүйе мен құқықтық саясаттың стратегиялары және бағыттарын белгілі бір
нысанға келтіріп, басымдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді деген пікірге
келеді.
Басқа зерттеушілер де бүгінгі танда, идеологиялық базаның құрылу
мүмкіндігіне күмән келтірмейді, керісінше, оның мазмұны, әрекет ету нысаны
және қызмет етуі жөніндегі сұрақтарға салмақты түрде жауап береді.
Біздің ойымызша, қазақ қоғамындағы елеулі топтарының бағыттарының
айырмашылығы: бір жағынан жеке меншікті бекіте отырып, нарықтық қатынасты
терендетуге бағытталғандығы, басқаларының - мемлекеттің, азаматтардың
еңбек, білім, тұрғын үйге, демалысқа, денсаулығын сақтауға деген әлеуметтік
құқықтарын қамтамасыз ететін жүйені қайтаруға бағытталғандығы, - қоғамның
ұлттық идеясы өзіне меншіктің, бостандық, тендік, әлеуметтік
әділеттіліктің, ұлттық ниеттестіктің және бірлесіп жауап берудің көптеген
түрлі нысандарын жинақтау керек екендігін куә-ландырады.
Осы жағдайлар қазіргі қоғамның идеологиялық ваккумды жеңудің
жауапкершілікпен шешім шығаруға дайындығын көрсетеді, алайда бұл жағдай
түрлі құқықтық және саяси көзқарастардың өкілдерінің белгілі бір ымыра
келісімге келе алатын үйлестіруші жүйесін іздеуді білдіреді.
Заманауи заң ғылымында құқықтық сананы құрылымдық бөлу оның құрамының
кеңеюімен түсіндіріледі. Бірқатар жұмыстарда құқықтық сана құрылымына
рационалды, ерікті, эмоционалды, ақпаратты, бағалау элементтерін енгізу
ұсынылады. Көрсетілген элементтер (соңғы екеуінен басқа) біздің ойымызша
жеке түрде шыға алмайды, өйткені олар ажырамас психологиялық және
идеологиялық элементтердің мәні болып табылып, оларсыз құқықтық сана пайда
болып, жетіле алмайды. Ақпараттық және бағалау компоненттеріне келсек,
оларды құқықтық сананың функ-ңиясы ретінде қарастыру әдетке айналған. Ал
В.В.Сафронов пен А. Ч. Чупанов көзқарастары құқықтық сананың құрылымынан
мінез-құлықтың элементтерін бөліп қарастыру қажеттілігіне негізделген.
Авторлардың Бұл көзқарасы, өкінішке орай толық дәлелденбеген. Егер А.Ч.
Чупанов құрылымдық өзгерістер қоғамдағы құқықтық идеология және құқықтық
психология жөніндегі пікір таласу тәжірибемен болатынын түсіндіруге
тырысса, ал В. В. Сафронов өзінің көзқарастарына ешқандай дәлел, түсініктер
келтірмеген. Шынында, құқықтық санада жеке тұлғаның құқықтық салада
басшылыққа алатын ішкі құрылым, мотив бар. Осы құқықтық көзқарас пен сезім
негізінде саналы, ерікті мінез-құлық құрылады, сонымен қатар, санасыздық
деңгейінде құқықтық мінез-құлық стереотипі қалыптасады [11, 21 б.].
Алайда құқықтық сана ойлау, сезімталдық, бағалау шеңберінен шығып кете
алмайды, ол тек жеке тұлғамен, топпен, жалпы қоғаммен жүзеге асырылатын
қызметке жағдай жасайды.
Сонымен, автордың құқықтық сананың құрылымын өзгерту бойынша бірінші
көзқарасы, біздің ойымызша артық талданған, ал екіншісі — құқықтық сананың
қағидалық сипатын өзгертуге жол бермеуі керек, өйткені құқықтық сана
түсінігін құқықтық мәдениет түсінігіне ауыстыру болып табылады.
Құқықтық санаға келетін болсақ, өткен ғасырдың орталарында ұсынылған
күрылым, заманауи талаптарда, оның сыртқы нысанын өзгертуді талап етпейді
деп ойлаймыз. Алайда бұл құқықтық сананың құрылымдық элементтерінің
мазмұнын ішкі дамуының жоқтығын білдірмейді. Осы бағытта құқықтық сана
теориясының әдістемелік қағидаларының кеңеюі нәтижесінде мемлекеттік
құқықтық ақиқатты көрсететін жаңа құралдарды іздеуге себепші болады.
Құқықтық сананың мәнін сипаттай отырып, құқықтық сана мен құқықты
түсіну теориясының өзара қатынасы жөніндегі сүрақтардың өзектілігіне назар
аудармауға болмайды. Құқықпен тығыз қатынаста бола отырып, құқықтық сана
категориясы күқықты түсіну типіне байланысты түрлі қүндылықтар мен мағынаға
ие болады. Сондықтан да ғылымда құқықтық сана түсінігін құқықтың түрлі
мектептері арқылы сипаттау арқылы қарастыру әдісі кең таралған. Осындай
әдістердің ұтымдылығын мойындай отырып, ізденуші құқықтық түсінудің
жекелеген теорияларын, құқықтық сананың нақты көріністерімен салыстыру
мүмкін деп ойлауға, ол өз кезегінде құқықтық ғылымда қалыптасқан
тенденцияларды талдап, пайда болған сұрақтарға өзінің көзқарасын анықтауға
мүмкіндік береді.
Құқықтық сана мен позитивті құқықтың ара-қатынасы жөніндегі сұрақтарга
зерттеушілер құбылыстарды біріктіріп, айырмашылықтарын, қарама-
қайшылықтарын қарастыру әдісіне сүйенеді.
Ал Е.А.Белканов болса құқықтық сана мен позитивті құқықтың өзара қарым
қатынасының мінездемесін адалдық критерийімен анықтау керек деген
ұсынысын білдіреді. Автор, адалдық критерийін құқықтық сана мен оның
жекелеген элементтерінің құқықтық мінез-құлықты қамтамасыз ете алу қабілеті
деп түсінеді. Бұл жағдайда құқықтық сана теориясының өкілдерінің арасында
көп уақыт бойы келе алмаған, даулы мәселені шешуге әрекет жасалган.
Шынында, адалдық деңгейінің градациясы құқықтық сана жағдайын эмпирикалық
деңгейде зерттеуге, оның өзгеруінің негативті және позитивті тенденцияларын
бақылауға, құқықтық тәрбиелеудің әдістерін түзетіп өндеуге мүмкіндік
береді.
Міне осы жерде мәселенің басқа деңгейін көрсетуге болады. Е.А.
Белкановтың ұсыныстарының тәжірибелік маңыздылығын, соңғы шығарылған
нәтижелерден көре аламыз. Адалдықты құқықтық сананың құқықтық мінез-құлыққа
қатысты анықтаушы белгісі ретінде қарастыру тікелей қарама-қарсы
нәтижелерге алып келуі мүмкін. Басқаша айтқанда адалдық әркашан осындай
салдарда, позитивті белгілерге ие бола ала ма? Бір жағынан, құқықтық сана
сөзсіз құқықтық мінез-құлық құрылымының базасы (негіз) болып табылады, оның
негізгі әлеуметтік мәні де, мотивациялық бағыты да осында.
Құқықтық нормалардың ережелерін сақтау - елдегі зандылықты сақтаудың
әдісі, құқықтық өмірдің ең жоғарғы мақсаты болып табылады. Ал басқа
жағынан, құқықтық сана мен құқықтық мінез-құлықты тікелей тәуелді етіп
қоюға болмайды. Құқықтық сана субъектілері оң құқыққа еріксіз негізделе
алмайды.
Қоғамдағы құқық пен өнегенің ыдырауына байланысты күйзеліс жағдайы
құқықтық өмірдің трагикомедиясына алып келеді. Ал, ол өз кезегінде,
зерттеушілердің ойы бойынша құқықтық шығармашылықта, сондай-ақ құқықты
жүзеге асыруда өз әсерін тигізуі мүмкін.
Бірінші жағдай бойынша, құқықтық қүндылықтарды қасақана бұзу жөнінде
әңгіме болып отыр, яғни кейбір зандарға қатысты құқық шығармашылық үрдісін
тоқтату арқылы, сонымен қатар құқықтық нормаларында теріс пиғылды, ниет
көздеу белгілі бір топтардың ғана мүдделерін қорғау, саяси күрестерде құрал
ретінде пайдалану арқылы қол жеткізеді, ал мұндай жағдай теріс құқықтың
пайда болуына алып келеді. Мысалы, кейбір депутаттардың Қазақстан
Республикасы Қонституциясына президенттік басқару мерзімін ұзарту, яғни
өмір бойы басқару нысанына ауыстыру мақсатында өзгерістер енгізуге
тырысқанын айтуға болады.
Екіншіден, құқықтық жауапкершілік нақты көрсетілмеген, немесе мүлдем
көрсетілмеген көптеген нормалардың декларативтілігі мен коллизиялылығына
себепші болатын құқықтық ұстанымдарды еркін талқылау мүмкіндіктерін
қолдану. Мұнда өздеріне тиесілі құқықтық сана деңгейіне байланысты, яғни И.
Н. Сенякин дәлдеп айтқаныңдай құқықтық модельдерде көрсетілмеген жүріс-
түрыс ережелерін қадағалауға мәжбүр болады [12, 46 б.]. Бұған Қазақстан
зандарында шенеуніктердің көбейіп кету бассыздығына шек қоятын
конституциялық жауапкершіліктің болмауы мысал бола алады. Отбасы құқығында,
бір жүріс-түрысты бір мезгілде құқық та, міндет те етіп бекітетін көптеген
нормалар бар. Ал бұл мәселе тәжірибеде шешілмейтін, күрделі дауларға, ата-
аналардың бассыздыққа ұрынуына алып келеді.
Осы жағдайлардың түрлілігіне қарамастан, бірінші және екінші жағдайда
да, біз құқықтың қоғамдағы беделінің түсуін, құқықтық өмірдің төмендеуіне,
құқықтық регресске себепші болатын, құқыққа деген қиянатты көріп тұрмыз.
Мұндай қиянат құқықтық санада негативті өзгерістер негізінде ғана мүмкін
болады, алайда бұл құқық бүзушылықты білдірмей, құқықтық және құқыққа қайшы
әрекеттің шекарасындағы орынды иеленеді. Әсіресе әлеуметтік салада
реформалар жүргізіп жатқан күрделі кезенде тұрған, Қазақстан Республикасы
заманауи құқық жүйесінде мұндай жағдай өзекті болып табылады.
Осындай, зандарды формальды түрде сақтау, зандарға сәйкес және құқықтық
мінез-құлықты құқықтық жүйеге сай пайдалану адалдық критерийімен анықтала
алмайды. Қөрсетілген жағдайда құқықтық талаптарға сәйкес келу, құқықтық
сананың төмен деңгейде болуы, яғни құқықтық сананың парадоксы нәтижесінде
болып жатады.
Құқықтық сана мен құқықтық мінез-құлықтың өзара байланысы жөніндегі
біздің үстанымыз, табиғи құқықтық идеялардың, сондай-ақ позитивизм
идеяларының ықпалы деп қарастыру. Құқықтық ғылымда мұндай үйлестіруге ұзақ
уақыт бойы жол берілмеді, өйткені құқықты бір уақытта табиғи-құқықтық және
позитивистік тұрғыдан қарастыру мүмкін емес, ал әдістемелік қатынаста
шектес тақырыптар құқық түсінушілік түрін анықтаушы ретінде қарастырылады.
Алайда барлық ғалымдар мұндай бір беткей позицияны ұстана бермейді.
Философиялық тұрғыдан В. И. Коваленко диференция мен ин-теграцияны
қарама-қайшы қою мүмкіндігінің жоқ екенін теориялық және әдістемелік
дәлелденген теория жүйесін қоғамдық үрдістер мен құбылыстарға қолдануға
болады деп ойлайды. Бұл жүйенің беріктілігі, оның элементтерінің ішкі өзара
байланысының көп нысандылығы, жан-жақтылығы, арнайылығы қамтамасыз етеді.
Бұл жүйенің өмір сүру қабілеті мен тұрақтылығы оны құратын элементтердің
бөлшектерге бөліну есесінен көтеріледі. Заң ғылымы шеңберіңде бұл ережені
ғалымдардың бірқатары қолдайды. В.Н.Синюковтың ойы бойынша құқық ғылымы
құқықты табиғи, позитивистік, әлеуметтік түсіну мәселелерінің егжей-
тегжейін ашу, құқықтық құбылыстарды зерттеуде әдістемелік шектеулер
жасайды. Бұл кұбылыстар мәдени-тарихи анықтамаларынан тәуелсіз, шегі,
деңгейі, табиғаты, абстрактілі-теориялық құбылыс сияқты таныммен
өшірілмейтін құқыққа ие болып табылады.
Құқықтық категория мен түсініктерді интегративті тұрғыда қа-раудың
дамуы, отандық заңи ойлау күйзелісін әдістемелік тұрғыдан шешуге жол
береді. Мұндай көзқарасқа О.И.Цыбулевская қосыла отырып, құқықты өнегелік
тұрғыдан өлшеу, құқықты түсінудің барлық типтерін пайдалану арқылы жүзеге
асыруға болады деп түйіндейді; Н.И.Матузов, Н.В.Варламова, В.Н.Гуляихин
құқық түсінігін сонымен қатар, құқықтық нигилизм генезисін зерттегенде,
табиги және позитивті құқық арасындагы нақты байланысты мойындайды [13, 27-
29 б.б.].
В.В.Сорокин құқықты анықтаганда оны көп жақты түсіну қажеттілігін
айтады. Сонымен, құқықтық сананы көрсетілген тұрғыларда зерттеу, құқықтық
гылымда қалыптасқан құқық түсінудің, түрлі аспектілерін жақындату
тенденцияларына, олардың өзара байланысы мен өмір сүруіне сәйкес келеді.
Бұл кеңестік кезеңдегі жоғалтып алынған және барлығы қабылдай бермейтін
әдістемелік тұрғының, құқықтық сана теориясында Ильин ұсынган құқықты
түсіну типтеріне байланысу мүмкіндігін білдіреді. Ол құқықтық сананы оң
және табиғи деп бөледі, бірақ қарама-қайшы немесе сыйымсыз сана деп емес,
оларды бүтіндей, өзара байланысты құбылыстар, екіншісі біріншісіне негіз
ретінде қызмет атқарады деп тұжырымдайды.
Жоғарыда айтылғандар құқықтық сананың түрлерін қарастыру арқылы сұрақты
нақты және бөлшектеп қарауды талап етеді. Құқықтық санаға ішкі ғана емес,
сондай-ақ сыртқы құрылымдылық тән. Құқықтық сана классификациясы негізінде,
құқықтық сананың пәндік, танымдық, субъектілік аспектілерін көрсететін
бірнеше критерийлер жатыр. Заң әдебиеттерінде құқықтық сананың түрлерін
түсіндірудің түрлі дәлелдемелері келтірілген.
Құқықтық сананың түрлерін, оның құқықтық реттеу пәні арқылы анықтауга
болады. Мұндай негіз мемлекет және құқықтың жалпы теориясында кең танымал
(мысалы: құқықтық нормаларын классификациялауда қолданылатын салалық
критерийі).
Кейбір зерттеушілердің ойы бойынша, құқықтық санаға нақты қоғамдық
қатынастарды реттеуші құқықтық нормалардың мінездемесі әсер етеді [30]
деген пікірде. Осы критерийге байланысты құқықтық сана конституциялық,
қылмыстық, экологиялық, еңбек және тағы басқа түрлерге бөлінеді. Түрлі
құқықтық қатынас қатысушылары өздерінің субъективті құқықтары мен занды
міндеттерін, нақты құқықтық сала нормаларына, қағидаларына, құқықтық реттеу
әдістеріне бағыттай отырып жүзеге асырады. Жиналған құқықтық тәжірибе,
ұстанымдар, стереотиптер, құндылықтар, көзқарастар жеке түлганың құқықтық
құбылыстарга деген қатынасын анықтайды. Әсіресе жас адамдардың әлеуметтену
кезеңінде жинаган құқықтық тәжірибелері маңызды болып табылады. Ал бұл
мәселе балалар мен жастарды қоғамдық ұйымдар, экологиялық қорларга, сайлау
компаниясына, еңбек жұмыстарына тарту жолымен мүмкін болмақ.
Мұның барлығы заңи маңызды жағдайларды талдау, құқықтық шешімдер
қабылдау, жеке тұлғаның әлеуметтік жауапкершілік сезімін қалыптастыруда өз
септігін тигізеді.
Екіншісі, субъектілердің құқықтық ақпаратты қабылдап, талдауына
негізделген танымдық критерийіне сәйкес, құқықтық сана әдеттегі, кәсіби,
ғылыми (доктриналды) болып бөлінуі мүмкін.
Әдеттегі құқықтық сана көп жағдайда эмпирикалық болып табылады. Ол
субъективті құқықтар мен занды міндеттерді жүзеге асыру үрдісінде
қалыптасатын, жеке өмірлік тәжірибенің, құқықтық ақпараттану деңгейінің,
құқықтық әлеуметтенудің салдары болып табылады. Әдеттегі құқықтық сананың
шеңберінде басым эмпирикалық қабылдау, құқықтық құбылыстар арасындағы
құқықтық байланыстардың себеп салдарын табу, құқықты тәжірибеде жүзеге
асыруды ұқсатумен шектеледі. Құқықты бағалауда нақты субъективизмге
қарамастан, әдеттегі құқықтық сана құқықтық құралдардың тиімділігінің,
құқықтық механизмдерге қоғамның сенім арту критерийінің, құқықтық
мақсаттарға жетудің көрсеткіші болып табылады. Жүргізілген әлеуметтік
сауалнама нәтижелері көпшілік қазақстандықтардың өздерінің бүзылған
құқықтарын заңсыз тәсілмен қорғауды ұстанатынын, өйткені олардың
тәжірибелері дәл осындай тәсілдердің тиімділігін растайтынын көрсетеді.
Ғылыми немесе доктриналды құқықтық сана әдеттегі құқықтық санадан
өзінің дамыған идеологиялық негізімен мемлекеттік-құқықтық ақиқаттың
заңдылықтары жөніндегі білімдерімен еркешеленеді. Құқықтық сананың
көрсетілген деңгейі заң ғылымдары негізінде қалыптасып, өз кезегінде оның
дамуын анықтап, бағыттайды, сонымен қатар заң тәжірибесін түрлі теория,
тұжырым, идея, қағида, ілімдерді жасау арқылы дамытады, яғни құқықтық
сананың қалыптасу саласында жақсы теориядан тәжірибелі ешнәрсе жоқ. Бұл
жағдайда заң доктринасының даму деңгейі, құқықтық өмірдегі оған артылған
идеологиялық бағытталған әлеуметтік жүкті көтере алу мүмкіндігі үлкен
маңызға ие болады.
Кәсіби құқықтық сана деп, құқық саласы мен оны қолдану тәжірибесіндегі
теориялық таным негізінде қалыптасатын, тәжірибедегі заңгерлердің құқықтық
санасын түсінеміз.
А.Ф.Черданцев пікірі бойынша, заңгерлерге, құқықтық құбылыстарды
қабылдауда монизм тән, ол олардың білімдерінің немен қарым-қатынаста
болуымен, яғни объектілермен араласуынан көрініс табады [14, 76 б. ].
Заңгерлердің бір жағдайды немесе фактіні неліктен түрлі талқылайтынын
білу үшін, олар қандай білім немесе тәжірибе негізінде әрекет ететінін
түсіну қажет. Біріншіден, олар заң білімдеріне сүйенеді, егер осы зандар
сақталмаса, онда бұл қайнар көз барлық заңгерлерге бірдей, міне сондықтан
да заң білімі тұрғысынан барлық заңгерлер салыстырмалы түрде бірдей үлгіде
әрекет ету керек. Екіншіден, әр заңгердің өзінің, қайталанбас заңи
тәжірибесі бар: прецеденттер туралы білім, сот өндірісінде қатысу
тәжірибесі, зандарды талқылау тәжірибесі, екінші (вторичные) нормалар
жөніндегі білімдері. Үшіншіден, заңгерлер құқық шындығын, яғни құқық
дегеніміз не екенін түрлі мағынада түсіне алады.
Өкінішке орай, зерттеулер көрсеткеніндей, кәсіби заңгерлердің ортасында
теориялық деңгей үлесі едәуір азайып, нәтижесінде құқықтық сананың
эмпирикалық деңгейі өседі, ал заманауи қоғам кәсіби құқықтық санадан
демократиялық және ізгілік тепе-тенділікті талап етеді. Кәсіби құқықтық
сана түрлі бұзылуларға бейім, яғни криминалды құқықтық санаға
жақындығымен, субъективті девиацияны көрсететінімен анықталады. Олардың
ішінен А.П.Плешаков мысалы бюрократизм, немқұрайлылық, кінәлаушы немесе
ақтаушы бағытты бөліп қарастырады [15, 12б.]. Осы ойды әрі қарай
жалғастыра отырып, ғалым, қоғамдық құқықтық сананың қалыптасу барысында
құқық қорғау құрылымдарының қызметтерінің үлкен әлеуметтік жаңғырығы
жөнінде ескертеді. Шынында, әлеуметтік зерттеулер көрсетіп отырғанындай,
түрлі әлеуметтік және жас аралық топтардың өкілдерінің занды сақтауы, билік
органдарының заңды сақтауына тікелей тәуелді етіп қояды. 84,4 %
сұралғандар, билік органдарының өздері заңның сақталуын қадағаламаса онда
азаматтар үшін құқықтың ешқандай мәні қалмайды деп жауап берді.
Құқықтық сананың субъективті құрамы бойынша түрлі ғалымдар, жеке,
топтық, көпшілік, қоғамдық, ұлттық, мемлекеттік түрлерін бөліп қарастырады.
Құқықтық сананың аталған түрлеріне нақты сипаттама бермес бұрын, бұл
классификацияның көп мағыналы екенін көре аламыз. Ереже бойынша ғылыми
әдебиеттерде, құқықтық сананың анықтамасына байланысты жеке және қоғамдық
тұрғыдан қарауды қолдаушылар бітімге келмейтін позицияны ұстанады.
Осыған байланысты, орыс құқық психологиялық мектебінің негізін қалаушы
Л.И.Петражицкий құқық - қоғамдық түсінуді жоққа шығаратын, субъективті
уайымдардың түрлік сипаты деп түсінуді талап еткен болатын [16, 38 б.].
Құқықтық сана түрлерінің классификациясы туралы сұрақты қарастыруды
қорыта келіп, мұндай бөлудің шартты үлесін байқай аламыз. Жеке, топтық,
қоғамдық құқықтық сана арасында, эмпирикалық, теориялық, кәсіби құқықтық
сана арасында нақты шек қою мүмкін емес. Олардың әрқайсысында құқықтық
сананың басқа түрлерінің элементтерінің үлесі бар, олар құқықтық сана
кеңістігі ретінде көрініс табатын жалпы, жүйеленген бастамаға бағынады.
И.А.Шаповалов аталған категорияны құқықтық санада бекітіліп қалған
әдет-ғүрып құқығының нормалары іске асатын кеңістік оның нақты шекарасы
жоқ, ол имплицитті, кең класификациялық этномәдени, конфессионалды,
әлеуметтік саяси, экономикалық белгілерге ие. Құқықтық сана кеңістігі
құқықтық сананың барлық әлеуметтік деңгейлерінің, олардың топтық жекелігін
сақтай отырып, бірге өмір сүруіне мүмкіндік береді.
Құқықтық сананың ішкі және сыртқы құрылымының шарттылығына қарап,
құқықтық сананың мәнін, оған тиесілі барлық функциясын анықтауда автордың
түрлі позицияда екеніне көңіл бөлмеуге болмайды. Әдебиеттерде құқықтық сана
қосымша қоғамдық құрылым ретінде, қоғамдық болмыстың дамуының объективті
қажеттіліктерін көрсету ретінде шығады, оған қоғамның әлеуметтік-
экономикалық даму талаптарында бағынышты рөл берілген, ал құқықтық сананың
қоғамдық болмыспен байланысы қатаң суббардинацияланған жүйе деп
қарастырылады.
Құқықтық сана болжау, құқықтық ақиқатты қайта құру сияқты үлкен
мүмкіндіктерге ие. Олар құқықтық сананың қызметтерінен шығады.
Әдебиеттерде құқықтық сана қызметтері жөнінде сұрақтар толық
қарастырылмағанын мойындау керек. Бұл өз кезегінде құқықтық сана түсінігін,
қызметтерінің классификациясын анықтауда біріккен ұғымның болмауынан
көрініс табады.
Д.А.Булгакова құқықтық сананың ролі оның функцияларынан көрініс
табатынын көрсетеді, оның үш түрлі қызметін атап: танымдық; бағалаушылық;
реттеушілік түрлеріне анықтама береді.
Е.А.Белканов құқықтық сана функцияларының ең көп бөлінген түрін ұсынды.
Автор функциялардың үш түрін бөліп қарастырады. Біріншісі - құқықтық
ақпаратты талдау және мінез-құлық құрылымын (көрініс табу, бағалаушы,
бекітуші, арақатынасты белгілеу қызметі, болжау, іс-әрекетің қалыптасу және
түзеу қызметі) жасау механизмі ретінде қарастырылатын, ішкі қызметтер.
Екінші топ құқықтық сананың әлеуметтік ортамен байланысын қамтамасыз ететін
сыртқы қызмет. Оның қатарына танымдық (құқықтық ақпаратты және тарату),
құқықтық модельдеу қызметі (нормативті, локальды, жанамалы), реттеуші
(мінез-құлықтық, тәрбиелеуші) жатады. Е.А.Белканов үшінші, құрылым аралық
байланыс қызметінің бар екенін айтады. Бұл қызметке жоғарыда көрсетілген
қызмет белгілері тән, алайда олармен сәйкес келмейді, өйткені оның негізгі
қызметі құқықтық және өзге қоғамдық сана нысандарымен байланысты қамтамасыз
ету.
Құқықтық сана қызметі дегенде, құқықтық сананың құқықтық ақиқатпен
байланысын, қоғамдық қатынасқа әсер етуінің нақты бағытын жүзеге асыру
мақсаты деп түсінген жөн. Құқықтық сана өздігінен танымайды, бағалап,
реттей алмайды. Құқықтық сана арақатынасты реттеуді, бағалауды модельдеуді
жеке тұлғаның өздері, түрлі қоғамдық байланыстар мен қатынас жүйесіне
енгізілген субъектілердің өздері жүзеге асырады. Қөптеген зерттеушілердің
көзқарасын бағалау критерийі ретінде құқықтық сана қызметтерінің мәнін
осылай түсінуге қосыла отырып, кейбір классификацияларды тереңдеп талдауға
болады. Осында Е.А.Белканов қыз-меттерді бөлу жөніндегі ұсынысы, ортақ
ойлау қызметін ішкі және сыртқы жақтарға бөліп тастауы бізге сәтті болып
көрінбейді. Құқықтық сана түсінігіне сүйенсек, оларға Е.А.Белканов ұсынған
ішкі қызмет тән емес [17, 72 б.]. Бұл құқықтық сананың өзінің мәні және
белгісі болып табылады, яғни сыртқы ортаның түрлі әсерлеріне төтеп беру,
қалыптасу, жетілу, міне осыдан кейін, аталғандардың негізінде өзінің
қызметтерін іске асыру деп үйғаруға болады. Сананың және іс әрекет
жөніндегі психологиялық ғылымның мызғы-майтын шындығы туралы ұмытпуымыз
керек. Сана іс әрекет нәтижесінде туындайды және сонда көрініс табады, яғни
құқықтық сана қызметтері, қызмет нәтижесінде танылады.
Ал басқа классификацияларға келсек, ұсынылған қызметтердің көбісі, түрі
мен мағынасын өзгертпей, танымдық, бағалау және реттеуші қызметтерге
бірігуі мүмкін.
Танымдық қызметтің негізі болып заң білімі, шеберлік табылады, ал оның
нәтижесі болып, құқықтық дайындық деңгейі, сәйкесінше, қызметтің негізгі
психологиялық компоненті-интеллектуалдылық болып табылады.
Багалау қызметінің эмпирикалық көрсеткіші психиканың интеллектуалдық-
эмоциялық деңгейіне қатысты болып, құқыққа, оның іске асуы мен қолданылуына
бағалаушы қатынасты қалыптастыратын пікір көзқарастардан көрініс табады.
Реттеуші қызметке интеллектуалдық-эмоцияналды ерікті компонеттер
негізінде пайда болған мінез-құлық позицияларына немесе шешімдеріне сәйкес
келеді. Құқықтық сананың қызметтерін осылайша классификациялау, ғылыми
негізделген және ол қисынды. Ол алға қойылған әдістемелік мақсаттарды
зерттеуде, кәмелетке толмағандардың құқықтық санасының қалыптасу
ерекшеліктерін шығару, жастардың құқықтық әлеуметтенуінің тиімді нысандарын
анықтау және құқықтық сананың бүзылу себептерін шығаруда едәуір шамаға ие.
Бұл, өз кезегінде, құқықтық сананың қызмет етуін қарастырылған тұрғыларда,
әрі қарай қолдануға мүмкіндік береді. Мұның барлығы сананың күрделі мазмұны
мен өзіне тән белгілі бір ішкі және сыртқы құрылымы бар екендігін
білдіреді.
Қорытындылай келе құқықтық сананы рационалды және эмоцианалды өлшеуде
құқықтық ақиқатты көрсететін, оның өзгеруін, тұрақтылылығын және болжамын
қамтамасыз ететін қоғамдық сананың арнайы саласы ретінде анықтауға болады.
1. 2. Құқықтық сана және құқықтық мәдениет ара-қатынасы
Құқықтық сана, терең ішкі жұмыс ретінде, субъектілердің мінез-
құлықтарынан көрініс табады. Басқаша айтқанда, құқықтық сананың даму
сатысын бағалау, оның деңгейіне мінездеме беру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz