Теориялық дінтану
1Тақырып Дінтанудың пәні, құрылымы және әдістемесі.
2 Тақырып. Дін философиясы. Дін психологиясы.
3 Тақырып. Дін социологиясы. Дін феноменологиясы
2 Бөлім. Тарихи дінтану
4.Тақырып. Алғашқы нанымдар және пайда болу мәселесі.
5. Тақырып. Полистік наным және ұлттық діндер
6 Тақырып. Ежелгі Қазақстандағы діни наным.
7.Тақырып. Ислам. Қазіргі кезеңдегі дәстүрден тыс діндер.
8 Тақырып. Буддизм философиясы.
9 Тақырып. Православтық философия және құдайшылық. Протестандық философия және теология.
10 Тақырып. Мұсылман философиясы мен теологиясы.
11 Тақырып. Дәстүрден тыс синкретикалық діни философия.
12 Тақырып. Діннің әлеуметтік қызметі.
13 Тақырып. Мәдениет жүйесіндегі дін.
14 Тақырып. Секуляризация және еркін ойшылық әлеуметтік.тарихи феномен ретінде.
15 Тақырып. Қазіргі кезеңдегі дін
2 Тақырып. Дін философиясы. Дін психологиясы.
3 Тақырып. Дін социологиясы. Дін феноменологиясы
2 Бөлім. Тарихи дінтану
4.Тақырып. Алғашқы нанымдар және пайда болу мәселесі.
5. Тақырып. Полистік наным және ұлттық діндер
6 Тақырып. Ежелгі Қазақстандағы діни наным.
7.Тақырып. Ислам. Қазіргі кезеңдегі дәстүрден тыс діндер.
8 Тақырып. Буддизм философиясы.
9 Тақырып. Православтық философия және құдайшылық. Протестандық философия және теология.
10 Тақырып. Мұсылман философиясы мен теологиясы.
11 Тақырып. Дәстүрден тыс синкретикалық діни философия.
12 Тақырып. Діннің әлеуметтік қызметі.
13 Тақырып. Мәдениет жүйесіндегі дін.
14 Тақырып. Секуляризация және еркін ойшылық әлеуметтік.тарихи феномен ретінде.
15 Тақырып. Қазіргі кезеңдегі дін
Дінтану – кешенді пән аралық зерттеу саласы ретінде. бағалауға арналған идеологиялық қалып. Дінтану – діннің мәнін, оның тарихы мен қазіргі таңдағы жай-күйін зерттейтін ғылым.
«Дінтану сөздің кең мағынасында діннің құбылысын «ішкі жағынан» да, «сыртқы жағынан» да ұғынудың және түсіндірудің барлық мүмкін тәсілдерін қамтиды», - деп көрсетілген «жаңа философиялық энциклопедияда». Дінге діни көзқарас теологияда (дін ілімі) теориялық жолмен көркемделеді. Христиандық «дін ілімінің» негізін қалаған Аврелий Августинше айтсақ, дін – адам мен Құдайдың арасындағы Құдай орнатқан байланыс.
Дінге сырттай көзқарас басында антикалық философияда туғанымен, ХУІІІ ғасырда ең алдымен Д. Юм және И. Кант еңбектерінің арқасында дербес философиялық тақырып ретінде ерекшеленген дін философиясында жүйелі дами бастады. Дін философиясының теологиядан айырмашылығы – ол дін пән ретінде өзінің бұлжымастай орнықты тақырыптық саласы және жүзеге асырудың тарихи формалары бар дін философиясымен айналысудың қағидасы-догмадан – дәлелденбеген соқыр сенімге сүйенген қағидадан – азат нәрсе». (4 томдық Жаңа философиялық энциклопедия. – ІІІ т. М., 2001. 435-436 б.т)
Дін туралы ғылымның пайда болу және жетілу тарихы. Алғаш рет дінді таза ғылыми тұрғыда, алдын ала жорамал жасамай зерттеу қажеттілігі туралы ой ғалымдардың басына орта ғасырлар кезеңінде-ақ ұялағанымен, бұл ой тек ХУІІІ ғасырда ғалымдар арасында қолдау тауып қана қоймай, жеке ғылым ретінде қалыптаса бастады.
ХІХ ғасырда дінтану біржолата пісіп-жетіліп, әлеуметтік-гуманитарлық ғылым жүйесінде өз орнын тапты. Білімнің дербес саласы ретіндегі дінтанудың негізін салушылар болып шын мәнісінде Макс Мюллер, Корнелис Тиле және Шантепи де ла Соссе саналады.
Теология мен дінтанудың ара қатынасы. Дінтанудың дін оқуынан немесе теологиядан (theos – құдай, logos - -ілім) яғни Құдай туралы ілімнен принципті түрде ерекшеленетінін тағы бір рет айрықша атап өту маңызды.
«Дінтану сөздің кең мағынасында діннің құбылысын «ішкі жағынан» да, «сыртқы жағынан» да ұғынудың және түсіндірудің барлық мүмкін тәсілдерін қамтиды», - деп көрсетілген «жаңа философиялық энциклопедияда». Дінге діни көзқарас теологияда (дін ілімі) теориялық жолмен көркемделеді. Христиандық «дін ілімінің» негізін қалаған Аврелий Августинше айтсақ, дін – адам мен Құдайдың арасындағы Құдай орнатқан байланыс.
Дінге сырттай көзқарас басында антикалық философияда туғанымен, ХУІІІ ғасырда ең алдымен Д. Юм және И. Кант еңбектерінің арқасында дербес философиялық тақырып ретінде ерекшеленген дін философиясында жүйелі дами бастады. Дін философиясының теологиядан айырмашылығы – ол дін пән ретінде өзінің бұлжымастай орнықты тақырыптық саласы және жүзеге асырудың тарихи формалары бар дін философиясымен айналысудың қағидасы-догмадан – дәлелденбеген соқыр сенімге сүйенген қағидадан – азат нәрсе». (4 томдық Жаңа философиялық энциклопедия. – ІІІ т. М., 2001. 435-436 б.т)
Дін туралы ғылымның пайда болу және жетілу тарихы. Алғаш рет дінді таза ғылыми тұрғыда, алдын ала жорамал жасамай зерттеу қажеттілігі туралы ой ғалымдардың басына орта ғасырлар кезеңінде-ақ ұялағанымен, бұл ой тек ХУІІІ ғасырда ғалымдар арасында қолдау тауып қана қоймай, жеке ғылым ретінде қалыптаса бастады.
ХІХ ғасырда дінтану біржолата пісіп-жетіліп, әлеуметтік-гуманитарлық ғылым жүйесінде өз орнын тапты. Білімнің дербес саласы ретіндегі дінтанудың негізін салушылар болып шын мәнісінде Макс Мюллер, Корнелис Тиле және Шантепи де ла Соссе саналады.
Теология мен дінтанудың ара қатынасы. Дінтанудың дін оқуынан немесе теологиядан (theos – құдай, logos - -ілім) яғни Құдай туралы ілімнен принципті түрде ерекшеленетінін тағы бір рет айрықша атап өту маңызды.
2-БӨЛІМ. ДӘРІС КЕШЕНІ
1 Бөлім. Теориялық дінтану
Глоссарийлер (анықтама, сөздік);
Антропологизм – философиялық концепция, оның өкілдері “адам” ұғымын
негізгі көзқарастық категория деп қарастырады және табиғат, қоғам, ойлау
туралы түсініктер жүйесін тек осы категория арқылы ғана жасауға болады деп
тұжырымдайды.
Архетип - алғашқы образ, идея. Архетиптер аналитикалық психологияда
инстинктілермен қатар “ұжымдық бейсаналылықтың” қатпарларында болатын және
жалпыадамзаттық символиканың негізін құрайтын, туа біткен психикалық
құрылымдар болып табылады.
Аксиология - құндылықтар ілімі, адам қызметінің бағытталғандығын, адамның
іс-қылықтарының мотивациясын анықтайтын жалпы маңызды принциптердің
философиялық теориясы.
Аксиология (грек, axia - құнды, logos - ілім) – құндылықтардың табиғаты,
олардың әлеуметтік шындықта аталған орны және құндылық әлеміінің құрылымы
туралы философиялық ілім.
Агностицизм (agnostos) – танылмайтын нәрсе
Анимизм (лат. anima – рух, жан) – заттық дүние құбылыстарының жандылығын
білдіретін. Анимизм терминін ғылыми қолданысқа ағылшын этнографы және
мәдени антропологы Э. Б. Тайлор (1832-1917) енгізген.
Архетип (грек. Arche – бастау, tupos – бейне) – алғашқы үлгі, түпнұсқа.
Архетип өнерде ерекше рөл атқарады. Мәденпи архетиптер – бұл ілкі мәдени
түпнұсқалар, адам және оның табиғат пен қоғамдағы орны жөніндегі түсінік-
рәміздер, тарихтың терең қойлауларынан үзілмей өсіп шығып, қазіргі
мәдениеттің нормалық-құндылық кеңістігінде өз маңызы мен мағынасын
жоғалтпаған және бүгінгі адамдардың әрекеттеріне жалпы жоба беретін баптық-
құндылық бағдар
Бихевиористік теориялар -
Варварлық (грек barbaros – тағылық) – 1) ХІХ ғ. қоғамтануындағы (Л.
Морган, Ф. Энгельс) мәдени-тарихи кезеңдердегі адамзат дамуындағы орта
дәуір (тағылық, варварлық өркениет); 2) астарлы мағынасында- әсіре
қатігездік, мәдениетсіздік.
Ведалар (санскр. veda – білім) үнді әдебиетінің ең көне (ІІ соңы 1
мыңжылдықтар басы) діни және философиялық мұралары.
Верификационизм (лат. verus – ақиқат, facio- жасаймын) – ғылыми ақиқат,
оның деректері эмпирикалық тексеру арқылы айқындалады деген әдістемелік
концепция. Верификационизм логикалық позитивизм мен аналитикалық
фигоафияның бір тармағы болып табылатын ғылым тіліне қатысты логикалық
эмпиризмде кең қолданыс тапты.
Генотеизм ( гр. hen( henos)- бір, theos-құдай) – политеизмнің көп
құдайды мойындайтын және олардың ішінен айналысына діндар табынушылар
шоғырланған бастысын бөлекше көретін түрі.
Генезис (грек. Genesis – пайда болу, қалыптасу) – генетикалық-диахрондық
әдістемеде дамушы құбылыстың, нәрсенің, болмыс бітімдерінің бастапқы
кезеңі, шығу тарихы қалыптасу сатылары. Генезис мәдениеттану ілімінде
кеңінен қолданыс табады. Тарихи мәдениеттануда тарихи-мәдени типтердің
қалыптасуына үлкен мән беріледі. О. Шпенглер, Н. Данилевский, А. Тойнби
оқшау мәдени типтерді зерделегенде, олардың бастапқы қалыптарын талдау
нәтижесінде алынған ерекшеліктерінен кейінгі даму бағыттарын айқындайды.
Герменевтика - алғашқы мағыналары көне немесе көпмағыналы болып келетін
мәтіндерді ұғындырудың әдістері туралы өнер мен ілім.
Грек мифологиясы – табиғат, қоғам және адам туралы ой-қиялыды көркемдеп
бейнелейтін қоғамдық таным түрі. Құдайлар және Эллада кейіпкерлері туралы
ертегі - әңгімелер жиынтығы (Эллада – грек тіліндегі Греция атауы).
Дао – қытай философиясы негізгі ұғымдарының бірі. Конфуций ұғымынша, адам
жолы, яғни өнегелі тәрбие және моральға негізделген әлеуметтік тәртіп.
Декаденттік – шығармашылықтарында ой шабытынан түңілу, өмірлік мәнді
мәселелерге тірелу, өзінділілік және талғамдылық басым болатын көркемөнер
мектептері мен қайраткерлерін бағалауға арналған идеологиялық қалып.
Дінтану – діннің мәнін, оның тарихы мен қазіргі таңдағы жай-күйін
зерттейтін ғылым.
Дін философиясы – зерзетқа философиялық түсіндірме және түсінік беретін
философиялық ұғымдардың, ұстанымдардың, тұғырнамалардың жиынтығы.
Дін психологиясы қоғамдық, топтық және жеке тұлға психологиясының діни
құбылыстарының (қажттіліктер, сезімдер, көңіл-күйі, дәтүрлер) пайда болу,
даму және қызмет етуінің психологиялық заңдылықтарын, сол құбылыстардың
мазмұны, құрылымы, бағыттылығын, олардың діни кешендегі орны мен рөлін
және олардың қоғам, топтар, жеке тұлғалардың діни емес тіршілік әрекетінің
салаларына әсерін зерттейді.
Дін тарихы уақыт кеңістігінде қозғалатын дін әлемін алуан түрлі қырынан
суреттейді, әр түрлі діндердің өткенін нақты нысандары арқылы береді, бұрын
болған және бүгін де бар сансыз көп діндер туралы ақпараттар жинақтап,
оларды сақтайды.
Деизм ( фр.deisme, лат. deus- құдай) - ХУІІ-ХУІІІ ғасырларда таралған,
дүниені жаратушы құдай деп санайтын, бірақ табиғат пен қоғам өмірінде оның
қатынасын жоққа шығаратын діни-философиялық ілім.
Зороастризм – орта азия, иран,таяу және орта шығыс халықтарының діні.
Заратуштра деген әулиенің атымен аталған. Екі қарама-қарсы бастама –
мейірімділік пен өшпенділік-күресі, отты қадір тұту арқылы ұғымға тән Дін
ілімі авестеде баяндалған.
Интерпретация – талдау, түсіндіру, түсінікті тілге айдару; Мәтіннің
көркемдік мазмұнын стилін (тілін), құрылымдық қағидаларын талдауға
жетелейтін әдебиеттерді оқып-үйрену әдісі.
Космогония – ғарыш тұтас, реттелген және дүние заңдылықтарына қатысты
қарағанда ұйымдасқан нәрсе ретінде түсіндіріліп және және қабылдап отырған
әлемді мифтік – діни тұрғыдан тану.
Құрылымдылық – көркем шығармашылықты индустриялы тұрмыстың тәжірибелігі
мен пішіні жағынан жақындастыратын ХХ ғасырдағы өнер бағыты.
Құран – исламның қасиетті кітабы, мұсылмандардағы құқығын (шариғат)
жазуға негіз болған діни, мифологиялық және хұқықтық мәтіндер жинағы.
Монотеизм (бір, біртұтас) - бірқұдайлық, жалғыз ғана құдайды танитын дін.
Мифология – мифтердің жеке ерекшеліктері; миф мен аңыздарды ертегіні
зерттейтін ғылыми пән.
Нирвана - өмір тіршілігінен және талпыныстардың барлығынан безушілік,
адам талпынысының соңғы мақсаты болып табылып құдіретпен бірігетін
буддизмдегі жоғары рахаттану қалпы. Нирванаға шому – толық тыныштық қалыпқа
берілу.
Ноосфера (ақыл – ой өрісі) – адамзаттың рухани шығармашылығы шешуші мән-
мағынаға ие болатын биосфера дамуындағы ерекше кезең.
Патетика – асқақтау категориясы шеңберінде жазылатын өнердің түрін
сипаттау.
Пантеизм (гр.pan - барлық, гр. theos – құдай) – құдайды табиғатпен
теңестіретін және табиғатты құдіреттің іске асырғаны деп қарайтын
философиялық ілім.
Постимпрессионизм – ХІХ-ХХ ғ. импрессионизмге қарсы пайда болған
шетелдегі көркемсурет құбылыстарының шартты белгілері; постимрессинонистер
түс тазалығы мен сәйкестігін сақтай отырып, аса шартты, бірақ сонымен
бірге, жалпыланған, тұтас әлем бейнесін жасауға тырысты.
Политеизм (гр.Poli – көп, көп, theos – құдай) – көпқұдайлық –көп құдайға
сенуге негізделген.
Реализм - өзіне міндет ретінде шындықтың толық, жалғансыз бейнесін беруді
алдына қойған әдебиеттегі және өнердегі бағыт. Реализм - өмір шындығы деп
түсіндіру ежелгі мәдениет дәстүрлері бір және бірнеше тарихи дәуірлерден
өтеді. Реализм термині және оны толық түсіну 19 ғ. пайда болған.
Ресессанс – қайта өрлеу
Реформация – діни оқытушылықтағы шындықты түсіндіру үшін құрылған, римдік
– католиктік шіркеукдің монополисіне қарсы бағытталған солтүстік және
орталық еуропадағы 16 ғ. діни қоғамдық қозғалыс.
Сансара – үнді дінінің және діндік философияның негізгі ұғымдарының бірі,
жаңа дәуірде рухтың түрленуі. Карма, қарғыс заңы бойынша жүзеге асады
Символизм – ХІХ ғ. аяғындағы француз поэзиясы смен әдеби сынындағы
антинатуралистік бағыт, символистер бейнелі – символдық шындықты ашық айту
арқылы астарлап жеткізу поэзияға тән деп есептеледі: Ресейде поэзия өз
мәніндегі паймағамлардың естілмеген өзгерістерді қарсы алумен өздігінен
хабарланған.
Сюрреализм – сфераны санасыз бейнелеу өнердің басты мақсаты ретінде
көрсететін 20 ғ. көркем мәдениеттегі авангардтық бағыт.
Табу (полинез) – қанда да болмасын затқа, қимыл-әрекетке, сөзге
бағындырылатын бағалылардың кез-келген қасиеттелген тыйымдардың жүйесі. Д.
Фрезер, Э.Б. Тайлер, К. Леви-Стросс, З. Фрейд суреттеген.
Талант, дарын – керемет тума қасиеттер, ерекше табиғи қабілеттер,
дарындылық; дарынды адам.
Тәңірлік күнтізбе – орталық азиядағы көшпелі халықтардың күнтізбесі.
Тәңірлік күнтізбе бойынша аспан жарықтарының, жұлдыздардың және жануарлар
кейпіндегі құдайлардың көмегімен әлемді бәрінен жоғары тұратын тәңір
басқарады. Тәңірлік күнтізбе құрылымдық негіздемесі – қазақтардағы мүшел
деп аталса, ал өзбек, түркімен, ноғай, әзербайджан, түріктерде мучаль,
муджьаль болып аталады. Орталық және оңтүстік – шығыс азияның кең аймағының
бәрінде бар. Тәңірлік – далалықтардың ежелгі діні, тәңірге сену, түркілік
жоғары мәдениеттің биік дәрежесі. Ол әлемдегі ең жоғары әділеттілік бар
дегенге негізделген. Бұл дін ғарыштық өмірдің айналым заңын білген.
Сондықтан өлім деген түсінікті қазақтар білмеген, оларда қайтыс болу
деген түсінік қана болған. Бұл физикалық әлемде өлу, ал паралельдік әлемде
тірілу деген мағына береді (Е. Шаймерденұлы)
Тотем – халықтың ежелгі ата-бабасы, рудың басы деп есептеген аң, құс,
өсімдік, зат немесе табиғат құбылысы. Діни сенімнің белгісі және табу
ретіндегікөрінген (мәселен, тотемдік аңға аңшылық жасауға болмайды) Тотем
табынушылық сиқырлы әдет-ғұрыппен, салт-дәстүрмен анықталады.
Тұлға – қоғамдық қатынастардағы индивид.
Фетишизм – жансыз заттарға табыну, бойтұмардардың шамадан тыс күшіне
сену; заттар мен құбылыстарды құдай деп түсіну.
Фольклор – қазіргі тілдерде бұл термин индустриалды дамыған қоғамда
мәдениет құбылыстарының дәстүрлі шығу тарихын зерттейтін академиялық пәннің
атауын білдіреді.
Формация – белгілі бір даму сатысына, кезеңіне сәйкес бір нәрсенің түрі,
құрылысы; қоғамдық-экономикалық формация тек қана өзіне тән өндіріс
әдісімен және осы әдіспен байланысты идеология, мәдениетпен сипатталатын
адамзат қоғамы дамуындағы тарихи айқындалған саты.
Феномен – мән ұғымымен байланысты және оған қарсы қойылатын ұғым.
Шындықты мына түрде қарастырады: адам аңғал реализмнен (“заттарды көріп
тұрмын”) заттардың құбылысы (көрінісі) олармен бірдей еместігін түсінуге
көшеді.
Хаос – ғарыштың кескінсіз қарама-қарсыжағы, сондай-ақ жаңа бастама
түріндегі шексіз, бос әлемдік кеңістік.
Христиандық – біздің дәуіріміздегі 1 ғ. пайда болып еуропа мәдениетінің
рухани негізі болған әлемдік діннің бірі. Негізін салушы хрситың атымен
аталған. Христиандық құдайы – тағдыр әміршісі, әлемді жоқтан жасайтын
құдіретті тұлға.
Хронотоп – (сөзбе-сөз (уақыт-кеңістік) – нақты бір (мәдени, көркем) мәнді
көрсетуге бағытталған кеңістік және уақыт өлшемдерінің бірлігі.
Цивилизация (өркениет) - (лат. азаматты, мемлекеттік) алғашқы
қауымдыққұрылыстың соңынан еретін саты; нақты бір қоғамның, халықтың елдің
тарихи, географиялық, социо- мәдениеттік ерекшеліктерінің жеке
өзгешеліктері; өзіндік жайлылығы бар қазіргі заманның қоғамы; адамның
өзіне, өзінің дамуына деген тәжірибедегі және рухани қарым-қатынасы негізге
алынған адамзат тарихындағы негізі типтік бірлік.
Шедевр – орта ғасырдағы шеберлік атағын алу үшін қолөнершінің ұсынатын
үлгілік бұйымы; өнердің, шеберліктің ең жоғары жетістігі болып табылатын
шығарма.
Эволюция - өзгеру, даму үлгісі; мәдениеттегі қозғалыстың, дамудың негізгі
түрі.
Экзистенциализм - ХХ ғ. басындағы батыс философиясындағы бағыт; идеялық
шығу кездері кьеркегор философиясы, өмір философиясы, феноменология.
Экзистенциализм діни (Ясперс, Марсель) және діни емес (Хайдеггер, Сартр,
Камю) деп бөледі. Негізгі ұғымы – адами тіршілік.
Экспрессионизм-ХХ ғ. басындағы батыс еуропа өнеріндегі бағыт.
Буржуазиялық қоғамға жекелеп қарсы тұруы оның дүниетанымдық негізі болып
табылады.
Экспрессия - мәнерлілік (сезімнің, толқып ойланудың) байқалу күші.
Этнография - әлем халықтарының құрамын, шығу тегін, жеке-жеке орналасуын
және мәдени - тарихи қарым-қатынасын зерттейтін тарих ғылымдарының бір
бөлігі. Сонымен қатар олардың материалдық және рухани мәдениетін, тұрмыс
тіршілік ерекшеліктерін зерттейді.
Этнология–бұл да этнография дегенді білдіреді. Этнология этномузыкатану,
этнопедагогика, этнопсихология, этноәлеуметтану, этномәдениеттану
кезеңдеріне бөлінеді.
1Тақырып Дінтанудың пәні, құрылымы және әдістемесі.
.Дәріс мақсаты: Дінтанудың пәні, құрылымы және әдістемесін қарастыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Дінтану – кешенді пән аралық зерттеу саласы ретінде.
2. Дін зерттеу пәні ретінде.
3. Дін терминінің мазмұны. Діннің түрі. Дінді жіктеу мәселесі
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер).
Дінтану – кешенді пән аралық зерттеу саласы ретінде. бағалауға арналған
идеологиялық қалып. Дінтану – діннің мәнін, оның тарихы мен қазіргі таңдағы
жай-күйін зерттейтін ғылым.
Дінтану сөздің кең мағынасында діннің құбылысын ішкі жағынан да,
сыртқы жағынан да ұғынудың және түсіндірудің барлық мүмкін тәсілдерін
қамтиды, - деп көрсетілген жаңа философиялық энциклопедияда. Дінге діни
көзқарас теологияда (дін ілімі) теориялық жолмен көркемделеді. Христиандық
дін ілімінің негізін қалаған Аврелий Августинше айтсақ, дін – адам мен
Құдайдың арасындағы Құдай орнатқан байланыс.
Дінге сырттай көзқарас басында антикалық философияда туғанымен, ХУІІІ
ғасырда ең алдымен Д. Юм және И. Кант еңбектерінің арқасында дербес
философиялық тақырып ретінде ерекшеленген дін философиясында жүйелі дами
бастады. Дін философиясының теологиядан айырмашылығы – ол дін пән ретінде
өзінің бұлжымастай орнықты тақырыптық саласы және жүзеге асырудың тарихи
формалары бар дін философиясымен айналысудың қағидасы-догмадан –
дәлелденбеген соқыр сенімге сүйенген қағидадан – азат нәрсе. (4 томдық
Жаңа философиялық энциклопедия. – ІІІ т. М., 2001. 435-436 б.т)
Дін туралы ғылымның пайда болу және жетілу тарихы. Алғаш рет дінді таза
ғылыми тұрғыда, алдын ала жорамал жасамай зерттеу қажеттілігі туралы ой
ғалымдардың басына орта ғасырлар кезеңінде-ақ ұялағанымен, бұл ой тек ХУІІІ
ғасырда ғалымдар арасында қолдау тауып қана қоймай, жеке ғылым ретінде
қалыптаса бастады.
ХІХ ғасырда дінтану біржолата пісіп-жетіліп, әлеуметтік-гуманитарлық
ғылым жүйесінде өз орнын тапты. Білімнің дербес саласы ретіндегі дінтанудың
негізін салушылар болып шын мәнісінде Макс Мюллер, Корнелис Тиле және
Шантепи де ла Соссе саналады.
Теология мен дінтанудың ара қатынасы. Дінтанудың дін оқуынан немесе
теологиядан (theos – құдай, logos - -ілім) яғни Құдай туралы ілімнен
принципті түрде ерекшеленетінін тағы бір рет айрықша атап өту маңызды.
Дін оқуы дамыған діндерге тән және ол әртүрлі шіркеулер ілімін
әзірлеумен айналысады. Ал дінтану біздің енді білуімізше, дінді, оның
ішінде теологияны да бейтарап тұрғыда, жан-жақты оқып-үйренеді. Кез келген
ғылымдағы сияқты, дінтануда жалпы философиялық, әлеуметтік-философиялық,
арнайы жалпы ғылымдық және ғылымдық, теориялық, және эмпирикалық әдістер:
диалектика, жүйелі әдіс, талдау, жинақтау, абстракциялау, жалпылау,
экстраполяция, модельдеу, ұқсастық, болжам, индукция, дедукция, бақылау,
эксперимент және т.б. қолданылады. Мысалы, дін социологиясында әлеуметтік
деректерді анықтау әдістері: құжаттарды зерттеу, әр түрлі пікіртерімдер –
интервью, сауалнамалар және алынған мәліметтерді алғашқы өңдеу:
статистикалық кестелерді топтаушылдық, тәртіпке келтіру, құрастыру және
т.б. жемісті нәтижелерін береді. Дін психологиясы өмірбаяндар талдауын,
жобалы тестілер, тұлғаға арналғансуалдамалар, тұлғаның бағдарлары мен
диспозициясын зерттеу әдістерін, социометрияны пайдаланады.
Дін зерттеу пәні ретінде. Діннің анықтамасы: relegio - қасиеттілік,
құдайылық - Абсолюттік бастаудың, Құдайдың бар екендігінен туындайтын жəне
соған сəйкес мінез-құлық, өмір сүру тəртібін, өмір салтын қалыптастыратын
көзқарас, дүниетаным; адамға күш беретін, тірек болатын, өзіне табындыратын
тылсым күшпен байланыстылық жəне оған тəуелділік сезімі.
Дін күрделі жүйе, ол діни сананы, діни институттарды, діни қатынастарды
жəне діни қызметті қамтиды. Дінге: 1) діни ілім; 2) діни сезімдер; 3) діни
салттар; 4) діни ұйымдар мен секталар кіреді.
Діннің даму сатылары: 1) табиғи дін - бұл кезеңде табиғи күштер құдайлар
сияқты болып көрінді; 2) заңдық сипаттағы дін - діни қағидалар мен
ережелерді бұлжытпай орындау талап етілді; 3) ақталу діні, ол Құдайдың
алдындағы күнəлілік, бүкіл болмыстың қасіреттілігі жəне Құдайдың
мейірімділігі сезімінен туындайды.
Діннің түрі. Дінді жіктеу мәселесі. Діннің тарихи түрлерін ғалымдар
түрліше амал-тәсілдермен жіктеуге әрекет еткен. Сондай іктеуді алғаш жүзеге
асырған неміс классикалық философиясының ірі өкілі, дінге тарихи көзқарас
идеясының негізін салушылардың бірі Горг Вильгелм Фридрих Гегель болғанды.
Оның ойынша, дін –адам рухының өзін-өзі үдерісіндегі қажетті кезең бұл
үдеріс діннің дамуының үш: табиғи дін, өнер діні және шегіне жеткізілген
дін сатысынан өткен.
Гегельдің идеясын неміс философы Эдруард фон Гартман, голландық діни
қызметші және дін тарихшысы Корнелис Петер Тиле және неміс философы
дінтанушы Герман Зибек ары қарай дамытты. Олардың дінді жіктеуі алғаш рет
голландық дін қызметшісі және көрнекті дінтанушы Пьер Даниель Шантепи де ла
Соссенің Дін тарихы бойынша оқулық деген кітабында сызба нұсқа түрінде
берілді.
Гегель:
1. Табиғи дін
2. Рухани даралану діні
3. Сөзсіз дара дін (мәсіхшілдік – христианство)
Фон Гатман:
1. Табиғатқа табынушылық
2. Супранатурализм
Тиле:
1. Табиғи діндер
2. Этикалық діндер (спиритуалистік-этикалық жаңалық діндері)
Зибек:
Табиғи дін, этикалық бағытта емес, әлемдік келісім діні (төменгі
мәдениеттер діні).
Мораль дінінің құтқарылу дініне ауысуын яһудиліктер іске ассырды.
Құтқарылу діні – құтқарылу дүниеден біржақты бас тарту (буддизм)
жолымен қол жететін дін.
Өзін-өзі бақылау үшін тапсырмалар;
Дінтану – кешенді пән аралық зерттеу саласы ретінде қалай сипатталады?.
Теориялық дінтану нені зерттейді?
Дін туралы ғылымның қалай пайда болған?.
Діннің ерекшеліктері және оның тарихы жайлы не білеміз?
Теология мен дінтанудың ара қатынасы қандай?.
Зерттеудің әдістері қандай?
Дін зерттеу пәні ретінде.
Дін терминінің мазмұны неде?.
Діннің түрлері қалай бөлінеді?.
Дінді жіктеу мәселесі қандай?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 5, 6.
2 Тақырып. Дін философиясы. Дін психологиясы.
Дәріс мақсаты: Дін философиясы. Дін психологиясын қарастыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Дінге философиялық тұрғыдан қару ерекшеліктері.
2. Дін және миф философиясы.
3. Діннің психологиялық негізі.
4. Діннің психологиялық құбылыстары
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер);
Дін философиясы – зерзетқа философиялық түсіндірме және түсінік беретін
философиялық ұғымдардың, ұстанымдардың, тұғырнамалардың жиынтығы.
Дінге философиялық тұрғыдан қару ерекшеліктері. Дін қазіргі заманғы адам
мен қоғамның рухани өмірінде ерекше орын алады. Кеңестік таптық идеология
үстемдік құрған жылдары дін біржақты зерттелгені белгілі. Діннің соңғы
жылдары қарқынды дамуы, қоғамда діни сенімді қабылдаушылардың санының
көптеп артуы дінді жан-жақты зерттеуді қажет етті жəне бұл бағыттағы
жұмыстар табысты жүргізіліп отыр. Мысалы, дінді тарих, социология,
мəдениеттану, саясаттану, философия жəне тағы басқа ғылымдар өз ғылымдары
деңгейінен, əртүрлі аспектілерде зерттеуде.
Дінді философиялық зерттеудің ерекшеліктері:
1) философия діннің адам мен қоғамның рухани өміріндегі құбылыс, қоғамдық
сананың формасы ретіндегі мəнін анықтайды;
2) көзқарастың түрі ретінде зерттейді;
3) діннің пайда болуының əлеуметтік жəне гносеологиялық себептерін
талдайды;
4) діннің қоғамда атқаратын функцияларын жіктейді;
5) сенім мен ақылдың арақатынасы мəселесін қарастырады;
6) діннің адам бойында адамгершіліктікті қалыптастырудағы ролін
көрсетеді;
7) діни сенім бостандығы мəселесін зерттейді.
Діни сана - жаратылыстан тыс күштерге, құдайға деген сенімнен туындайтын
көзқарастардың, идеялардың, нанымдардың, теориялардың жиынтығы. Діни
сананың құрылымына діни психология (діни идеялардың белгілі бір жүйесімен
байланысты стихиялық түрде қалыптасатын түсініктердің, сезімдердің, көңіл-
күйлердің, əдет-дəстүрлердің жиынтығы) жəне діни идеология (діни идеялар
жүйесі, оны қалыптастыру жəне тарату ісімен діни ұйымдар, дінбасылар, діни
қызметшілер айналысады) кіреді. Діни идеологияның маңызды бөлігі болып
теология есептеледі, ол құдай, оның қасиеттері, сапалары, белгілері туралы
ілімнің жүйелі баяндалуы жəне негізделуі. Діни сенімге деген екі түрлі
көзқарас бар. Атеистік көзқарас дін өмір шындығын бұрмалап, фантастикалық
тұрғыдан түсіндіреді десе, дінді қолдаушылар онынағыз ақиқат, танымның ең
жоғарғы сатысы, адам өмірініндегі барлық сұрақтарға жауап бере алатын,
қоғамдық сананың басқа формаларының бəрінен асып түсетін формасы деп
тұжырымдайды. Қазіргі қоғамда екінші көзқарас басымырақ.
Діннің пайда болу себептері мен мəні туралы мəселе философия тарихында
көптеген философтардың зерттеу объектісі болды. Дін туралы ғылым -
дінтануда діннің тамырлары деген ұғым қалыптасқан, бұл ұғым діннің пайда
болу себептерін, əлеуметтік, гносеологиялық жəне адамгершіліктік мəнін
ашады.
Діннің басты, анықтаушы тамыры немесе себебі ретінде көптеген ғалымдар
əлеуметтік себептерді атайды. Бұл себеп алғашқы қауымдық қоғам адамдарынан
жақсы көрінеді. Кездейсоқтық үстемдік еткен алғашқы қауымдық қоғам адамдары
табиғаттың дүлей күштеріне қарсы тұруға дəрменсіз, оларға тəуелді болды.
Стихиялық табиғат күштерін билеуге, өзіне бағындыруға, қоғамдық
қатынастарда күнделікті туындап отырған мəселелерді шешуге қажетті
практикалық құралдары жоқ адамдардың сүйенгені өзінің санасының,
қиялдауының жемісі - фантастикалық күштерге деген сенім болды. Діннің пайда
болуының осы əлеуметтік себептерін қазіргі заманда да көруге u1073 болады.
90-жылдардың басында бүкіл посткеңестік кеңістікте діннің өте тез қарқынмен
дамуы байқалды. Бұрынғы жүйе күйреп, жаңа бағыттар, жаңа қоғамдық
қатынастар əлі анықталмаған сол кезеңде адамдардың бойын шарасыздық,
қорқыныш, үмітсіздік биледі, өмірлік бағыт-бағдарын жоғалтқан адамдардың
көпшілігі өздеріне қажет күш-қуатты, сенімді діннен іздеді.
Діннің гносеологиялық тамырлары болып адамның танымдық жəне психологиялық
қызметі негіздерінде қалыптасу мүмкіндігі жағдайлары, алғышарттары,
мүмкіндіктері есептеледі. Таным процесі екі жақты - танымның объективті
мазмұнын жəне оның субъективті формаларын (түйсік, қабылдау, елестету,
ұғым, пікір жəне т.б.) қамтитыны белгілі.
Діни санада осы процестің екінші жағы басымырақ. Елестетуге, логикалық
аналогиялар мен абстракциялар жасауға қабілеттілік тым əсіреленіп, танымдық
бейнелердің нақты заттардан ажыратылу қаупі пайда болады. Рационалдық
танымға көбірек назар аударудың нəтижесінде ұғымдарда дүние субъективті
бейнеленеді.
Діннің əлеуметтік жəне гносеологиялық тамырларымен қатар психологиялық
тамырларын да атап кеткен дұрыс. Бұрын белгісіз, жаңа əлеуметтік
өзгерістер, қатынастар, жағдайлар жеке адамның бойында да, қоғамда да
жағымсыз эмоциялар тудыратыны күмəнсіз. Əрине, адамдардың бəрі бірдей дінге
бас ұрмайды. Дін психологиясы қоғамдық, топтық және жеке тұлға
психологиясының діни құбылыстарының (қажттіліктер, сезімдер, көңіл-күйі,
дәтүрлер) пайда болу, даму және қызмет етуінің психологиялық заңдылықтарын,
сол құбылыстардың мазмұны, құрылымы, бағыттылығын, олардың діни кешендегі
орны мен рөлін және олардың қоғам, топтар, жеке тұлғалардың діни емес
тіршілік әрекетінің салаларына әсерін зерттейді.
Дінді анықтаудың бір критерийі ретінде Е.А. Торчинов сакралды-профандық
оппозициясын қарастырады. Оны да жеткіліксіз деп сепетейді. Біріншіден,
тоталды сакралды діндер болған, олар үшін сакралдықтың әр түрлі дәрежесі
бар, ал профандық деген жоқ. Екіншіден, сакралды-профандық оппозиция
элементтерін діни емес сферада, яғни мемлекеттік салтанатты кештер, салт-
жоралар сияқты күнделіктен жоғары тұрған шаралардан да табуға болады деп
есептейді. Сондай-ақ дейді Торчинов - нақтылы осы себепке байланысты
дін мен ғибадат ұғымдары аралығына теңдік белгісін қоюға мүлдем
болмайды, өйткені ғибадат секулярлы сипатта болатындықтан дін ықпалынан
арылған жағдайда да жүзеге асуы мүмкін ғой, ғибадатты діннің фундаментальды
белгісі деп қарауға болмайды [С.18.]. Сонымен Е.А. Торчинов Құдайға
немесе құдайларға деген сенім діннің мәндік белгісі болып есептеліне
алмайды - деген қорытындыға келеді [С.22.].
Діннің функциялары:
1) əлеуметтік функциясы - дін қай заманда да қоғамдық процестерді басқару
қоғамда тұрақтылық сақтау, ұлттық менталитет қалыптастыру қызметтерін
атқарып отырды.
2) адамгершіліктік функциясы - дін жалпыадамзаттық моральдық қасиеттерді
насихаттап, индивидтің адамгершілік келбетін өзгертуге үлесін қосады.
3) компенсаторлық - адам қиындық-дағдарысқа ұшыраған кезеңдерде дін
көмекке келіп, қайырымсыз дүниені о дүниедегі мəңгілік бақытқа үмітпен
алмастырады, адамға сенім-жігер, рухани күш береді.
Дін тарихы уақыт кеңістігінде қозғалатын дін әлемін алуан түрлі қырынан
суреттейді, әр түрлі діндердің өткенін нақты нысандары арқылы береді, бұрын
болған және бүгін де бар сансыз көп діндер туралы ақпараттар жинақтап,
оларды сақтайды.
Өзін-өзі бақылау үшін тапсырмалар;
Дін философиясы дегеніміз не?
Дінге философиялық тұрғыдан қарау ерекшеліктері қандай?.
Дін философиясы, діни философиясы және теологияның ара
қатынастарықандай?.
Дін және миф философиясы дегеніміз не?.
Дін психологиясын қалай сипаттаймыз?.
Дінтану тармағы ретінде дін психологиясы қалай қалыптасты?
Діннің психологиялық негізі неде?
Дінтанудың психологиялық проблемаларын қалай түсінесіз?
Діннің психологиялық құбылыстары қандай?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 7, 8.
3 Тақырып. Дін социологиясы. Дін феноменологиясы
Дәріс мақсаты; Дінге социологиялық тұрғыдан қараудың ерекшеліктері мен
дінтану тармағы ретінде дін феноменологиясының қалыптасуын қарастыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Діннің әлеуметтік негізі.
2. Дін феноменологиясының философиялық алғы шарттары
3. Діни сиволдарды және ритуалдарды түсіндіру.
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер);
Дінге социологиялық тұрғыдан қараудың ерекшеліктері. Діннің әлеуметтік
негізі. Діннің мәні болмысы идеалистік көзқараста Алланың мәні мен
болмысында деп қарап, діннің негізін Алланың негізіне айналдырады.
Социумдық негіздерді материалдық (экономикалық, технолгиялық) және
осылардан шығатын рухани саладағы қатынастар (аяси, құқықтық, мемлекеттік,
әдептік) адамдардың күнделікті өмірінде адамдарға үстемдік ететін, оларға
жат, адамдардың еркіндігінің жоқтығынжәне олардың сыртқы жағдайға
тәуелділігін туындыратын қатынастар құрайды. Бұл қатынастардың негізгі
жақтары: табиғи және қоғамдық қатынастардың стихиялылығы; жеке меншіктің
жаттанған формаларының, қызметкерлерді экономиядан тыс және экономикалық
мәжбүрлеу; қала мен ауылда өмір сүру жағдайларының қолайсыз жақтары,
интеллектуалдық және физикалық еңбек бөлісі мен бөлектігі, қызметкерлердің
солардың біреуіне үйірлігі; шектелген еңбек бөлісі жағдайында жеке
адамдардың дамуының жарым-жартылығы; соғыстар; табиғи стихияларға және
экодағдарыстық процестерге тәуелділік.
Дін социологиясындағы құрамдық - функционализм. Соцумдық детерминанталар
адамдардың табиғатқа қатынасы саласында ғана емес, сондай-ақ олардың бір-
біріне деген қарым-қатынастары саласында да әрекет етеді. Алғашқы қауымдық
қоғамда діннің негізін өндіргіш күштердің төмен деңгейі құрады, адамдардың
қатынастары материалдық өндіріс шеңберімен шектелді, демек, олардың
табиғатқа жәнек бір-бірін деген қатынастары шектеулі болды. Рулық байланыс
индивидтерді бағындырды. Құл иеленушіліте, феодализмде. Капитализмде,
аралас қоғамдардағы даму процесі меншіктің жатсынған формаларының
қозғалыс заңдылықтарына тәуелді. Құл иеленушілік және феодалдық құрылымда
қызметкерді экономидан тыс мәжбүрлеу орын алады. Құл иеленушілік құрылым
тікелей билеу және бағыну қатынастарына негізделеді. Феодализмде жеке
тәуелділік материалдық өндіріс қатынастарында, өмірдің басқа салаларында
көрінеді; басыбайлы шаруалар менфедалдар, вассалдар мен сюзерендер,
пенделер мен дін басылар – бәрі тәуелді. Бұл дәуірдің әлеуметтік
байланыстарына әкімшілдік, авторитарлық және корпорациялық тән. Капитализм
билеу және бағыну қатынастарын жанама түрде қайта жандандырады. Заңды түрде
адам еркін, бірақ экономикалық реттеушілерге, әлеуметтік, саяси және басқа
да салаларға ойын ережелерін енгізетін капитал қозғалысының заңдарына
тәуелді.
Ақыл мен сенімнің арақатынасы мəселесіне философия тарихында үш көзқарас
бар:
1) Сенімді, діни сенімді ақыл-ойдан жоғары қою, оны “Құдайдың
жаратылыстан жоғары сəулесі, нағыз ақиқат” деп түсіну; 2) сциентистік
көзқарас сенімге негізделген дінді ақылға негізделген ғылымнан төмен қояды
жəне діни сенім түбінде жоғалады деп есептейді; 3) “екі ақиқат” - сенім мен
ақыл-ой қатар өмір сүре алады деп мойындау;
Бірінші көзқарас Орта ғасырлық христиандық жəне мұсылман философиясында
басым болды.
Августин, Тертуллиан, Аквинат адамды ақыл адастырады, сондықтан құдайды
жəне ол жаратқан дүниені танып-білу үшін сенім жеткілікті деп есептеді.
Тертуллиан: “Сенемін, себебі абсурдты”. Сенім мен ақылдың арақатынасын
түсіндіруде Аквинаттың ролі ерекше. Ол сенімді жоғары қоя отырып, оны
біржақты қолдамай, ақыл мен сенімнің арасындағы ортақ жақтарын да талдауға,
олардың таным объектісіннің бір екендігіне жəне таным тəсілдер бірін-бірі
толықтыра алатынына назар аударуға ұмтылды. Кейінірек оның ілімін
жалғастырушылар неотомизм бағытын қалыптастырды, 1879 жылы папа Лев XIII
бұл бағытты христиандық католиктік діннің негізгі қағидаларын дұрыс
түсіндіретін жалғыз философия деп жариялады.
Бірақ қазіргі заманғы томизм антропологиялық сипатта, құдайды ғана емес,
адамды да құндылық деп таниды, “адамның өмір сүруі”, “экзистенция”
ұғымдарын енгізді.
Екінші көзқарас Қайта Өркендеу, Жаңа Дəуір кезеңдеріндегі ғылыми-
техникалық революциядан бастау алып, 20-ғасырда, əсіресе кеңестік қоғамда
ерекше дамыды. Бұл құбылыс діни сенімнің төмендетілуіне, дінге сенушілердің
қудалануына əкелді.
Үшінші көзқарас Жаңа Дəуір ғылымының өкілі Ф. Бэконның еңбектерінде
кездеседі. Менің ойымша, осы “екі ақиқат” принципін құптауға болады.
Қазіргі заманғы қоғам осы ұстаным бойынша өмір сүріп отыр десек,
қателеспейміз. Ақыл мен сенімнің, ғылым мен діннің гармониясынан, бір-
біріне түсіністікпен қарауынан қоғам ұтпаса, ұтылмайды.
Жеке адам деңгейінен қарастырсақ, құдайға соқыр сеніп, діни салт-
дəстүрлерді орындап, сол арқылы өзін діндар адам ретінде көрсетіп, мақтану,
ал күнделікті өмірде зұлымдық жасау, өзіңнен басқаны ойламау, яғни сенімді
ақылмен ұштастырмау мүлдем қате.
Дін феноменологиясы практикалық түрде өзара әрекет ететін, іске асырылып
жатқан маңыздылығы мен мағынасына байланысты жеке адамдардың
коммуникациясында болатын түсініктер, идеялар, мақсаттар, ниеттердің
(түрткі, мотивтердің) ара қатынасын белгілейді және осны ескере отырып, дін
құбылыстарының жүйелі сипаттамасын береді, оларды салыстыру негізінде
жүйелейді. Классикалық дін феноменологиясының қалыптасуы. Діни сиволдарды
және ритуалдарды түсіндіру.
Герменевтика - текстің мәнін, оның обьективтік (сөздердің грамматикалық
мағынасы мен олардың тарихи жағдайларының варияциялары) және субьективтік
(автордың ынтасын) негіздерін түсіндірудің теориясы мен өнері. Герменевтика
эллинизм дәуірінде классикалық текстерді ғылыми тұрғыда зерттеуден туып,
кейінірек Қасиетті жазуларды (экзегетика) түсіндіру шеңберінде дамыған.
19 ғ-да текст мәнін ғана түсіндірумен шектелмейтін еркін герменевтика
түрінде дамыды. Дильтей герменевтиканы қоғамдық ғылымдардың арнайы тәсілі
ретінде қолданып, қоғамдық оқиғаларды тарихи тұлғалардың субьективтік
ынталары арқылы ұғындыруды мақсат еткен. 20-ғасырда герменевтика бірте-
бірте философияның негізгі бір методологиялық тәсілдері түріне еніп, әуелде
экзистенциалиизм (Хайдеггер) шеңберінде кейіннен герменевтиканың өзіндік
философиясына айналды. лыр және дін феноменологиясы.
Өзін-өзі бақылау үшін тапсырмалар;
Дін социологиясы дегеніміз не?.
Дінге социологиялық тұрғыдан қараудың ерекшеліктері неде?.
Діннің әлеуметтік негізі қандай?.
Қоғам даму тарихына діннің ықпалы бар ма?
Дін социологиясындағы құрамдық – функционализм дегеніміз не?.
Дін феноменологиясын сипаттаңыз.
Дінтану тармағы ретінде дін феноменологиясының қалыптасуын
қарастырыңыз
Діни феномендерді жіктеу мәселесі қалай жүзеге асады?.
Дін феноменологиясының философиялық алғы шарттары қандай?.
Классикалық дін феноменологиясының қалыптасу ерекшеліктерін
қарастырыңыз?.
Діни сиволдарды және ритуалдарды қалай түсіндіресіз?.
Герменевтика және дін феноменологиясы ара қатынасы талдаңыз?.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 5, 15, 18 - 25.
2 Бөлім. Тарихи дінтану
Глоссарийлер (анықтама, сөздік);
Анимизм - (рух, жан) – адамдардың, жануарлардың өміріне, заттар мен
қоршаған дүниенің құбылыстарына ықпал ететін аруақтарға және рухтарға сену.
Брахман – Үндістандағы аты-жөні жоқ, танылмайтын каста.
Буддизм – азап шегушіліктен арылу, заттарға деген әділ қатынас, шектен.
Вайшешика – Веданың негізі(Үндістан) – ғаламның жалпы ортақтығы, оның
құрылуы мен қирауы.
Веданта – индуизмнің упанишад негізіндегі философиялық ілімі –
брахманның, оның субьектісі атманмен, оның жеке рухымен – абсолютпен
танымалдылығы.
Дао (қыт)- жол, әдіс, алдын ала тағдық мен жеке бастың жазмышы..
Даосизм – көк тәңірінің шешімі (инь мен ян) әрекетсіздік (у вэй)
бастамаларының өзгерісі мен айналымы. Адамның жаны өлгенен соң өледі де
әлемдік пневмаға (ци) айналады.
Дхарма – заң, тәртіп, борыш, әділдік өлшемі, нормасы. Үнділердің
өмірлік ұстанатын адам
Ипостась – негіз.
Ислам – құдайға табыну негізін (622ж) Мұхаммед (570-632) – теократ
билеуші қалаған. Бастауы дін ілімі – Құран; ислам – жетілдірілген
иудаизм - қауымда бәрі тең.
Иудаизм – негізінен еврейлер арасында тараған дін. Ертедегі еврей
тайпаларының пұтқа табынушылық политеизмі тұсында пайда болып, б.з.б. 7 ғ-
дан бастап монотеистік дінге айналады. Иудаизмнің ерекшеліктері: жалғыз
құдай Яхве мен мессияға жебеуші) сену, еврейлерге құдайдың жар болғандығы
туралы догмат, діндар адамдар тұрмысының барлық салаларын қамтитын көптеген
рәсіімдік талаптар.
Каббала – иудаизмдегі аңыз, мистикалық ағым. Інжіл символ ретінде, оның
мәтіндерін аллегориялық жолмен түсіндіру
Калам (арабша) – ислам діни бағыттарының арасындағы (хариджиттер,
мутализиттер, мутакаллимдер).
Құдай патшылығы – мүлтіксіз адамгершіліктің әлемдік тәртібін көрсететін
бейне, Жақсылықтың, Жамандықты түпкілікті жеңуі.
Құдай – адамның абстрактылы, абсолюттік бастамасы, физикалық және
адамгершіліктің алғашқы себепшісі.
Құран (дауыстап оқу) – мұсылмандардың дін ілімінің бастауы.
Магия (грек. mageia - сиқыршылық, арбаушылық) - адамдарға, заттарға
және обьективті дүние құбылыстарына жасырын күштер арқылы әсер етуге болады
деген сенімге негізделген түсініктер мен ырымдардың жиынтығы.
Миф – құдайлар мен кейіпкерлердің істері туралы аңыз, әлем суреті
ертегілер
Монотеизм (monos- біреу) - бір құдай – бір құдайға құлшылық еті.
Наным – субьектінің жағдайы, ол жеке адамның рухани дүниесімен тығыз
байланысты болады, идеяларда бейнеленетін, обьект туралы белгілі бір
ақпарат хабарының негізінде пайда болады, басқа да сезімдермен қатар наным
сезімімен қосарласып, адам қызметінің мотиві, стимулы, мақсаты және бағдары
болып табылады.
Нирвана- өшу, сыртқы болмыстан безіну, тәуелсіздік, тыныштық
Нус – ой, ақыл, жан-интутивті білімдер, өзінше ойлану
Ойлану – нақты өмірді көрсету, қатынастар байланысын, заттар мен
бұйымдарды, құбылыстарды тану, жаңа идеялар туғызып, оқиғалар мен іс-
әрекеттерді болжап білу.
Ортодоксия (тура жол) – алдында қабылданған ережелер мен доктриналардың
орындалуын міндеттейді.
Праволсавие (гр. orthodoxia) - христиан дінінің негізінен Шығыс Европа,
Таяу Шығыс елдері мен Балқанда таралған бір түрі.
Политеизм (гр.poli – көп, theos- құдай)- көп құдай немесе бірнеше
құдайға құлшылық ету.
Религия – көзқарас, басқару әдісі, адамдардың мінез-құлқын реттеп отыру
Сакрализация (қасиетті) - заттарды, құбылыстарды, адамдарды
құдайландыру.
Сансара (үнд) – дөңгелекпен айналу, жеке тұлғаның, жанның қайта тууы.
Таурат (Библия)- гр. тілінде кітаптар деген мағынаны білдіреді
Теология (гр. theos- құдай және - ілім, сөз) немесе құдай туралы дін
ілімі – белгілі діннің ілімдерін жүйелеу. Таураттың алғашқы дүниежүзілік
сабаорлар қаулылары мен шіркеу аталарының ілімдеріне (киелі жазбалар
мен киелі аңыздарына) сүйенетін христиан теологиясы негізгі діни ілімге
(іргелі теология, апологетикаға), догматтық (қағидалық) діни ілімге,
парасаттық (өнегелі) діни ілімге, шіркеу туралы ілімге бөлінді.
Теологиялық этика – қандайда болсын бір теологиялық жүйеге негізделетін
этика.
Теософия (гр. Theos – құдай, Sophia – даналық, білім; сөзбе-сөз –
құдайтану) – кейде теологиямен (Ариопагитикаларда) немесе мистиканың
кейбір дінтанудан тыс формаларымен теңестіретін ұғым.
Томизм (лат. Thomas - Фома) – Фома Аквимиский негізін қалаған
католиктік философияның бастаушы бағыты.
Тотемизм - адамдардың қандай да бір тобы (тайпа, фратрия, ру) мен
белгілі жануарлардың немесе өсімдіктердің түрінің арасында ерекше
байланыстың бар екеніне сенім болып табылады.
Упанишадтар – Веданы діни философиялық сипаттағы ежелгі үнді
шығармасын түсіндіру.
Феномен – бір нәрсенің негізін білдіретін құбылыс.
Фетишизм (алдау, арбау) - әр затқа тән ерекше әлеуметтік сипат беретін,
ал мәдени даму барысында пайда болатын қасиеттерді табиғи нәрселер болып
табылатын қоғамдық қатынас және соған сәйкес келетін көзқарастар.
Христиандық - әлемдік үш діннің бірі (будда және исламмен деңгейлес) –
1-ғ-да Рим империясының Шығыс өлкелерінде пайда болған, өздерінің
тауқыметтін өз күшімен өзгертуден әбден түңіліп, қайғы-қасіреттен мессияның
немесе желеп жебеушінің көмегімен құтылуға мәжбүр болған, ауыр езгіден
қажыған адамдардың үміті мен ой-арманын білдірді.
Шаманизм – айырықша адамдардың (шамандардың) адамдар мен рухтар арасында
делдал болу, болашаққа көріпкелдік болжал айту, алыс аумақтарда не болып
жатқанын біліп беру, аурулардан емдеп-жазу, табиғат өзгерістерін туғыза
алу, қайтыс болғандарды о дүниеге, яғни жерасты әлеміне жеткізіп салу және
тағы басқа қабілеттерге сену.
4.Тақырып. Алғашқы нанымдар және пайда болу мәселесі.
Дәріс мақсаты; Алғашқы нанымдар және пайда болу мәселесін қарастыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Алғашқы нанымдар және пайда болу мәселесі.
2. Көне дәуірдің мифологиясы мен ритуалы
3. Тотемизм теориялары. Фетишизм теориялары. Анимализм.
4. Магия және дін. Магияның типтері мен түрлері.
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер);
Діни наным формаларының бірі португал сөзі fetigoдан (магиялық зат)
шыққан фетишизм деген атауды алды, ал ол өз кезегінде factitus (магиялық
шебер) деген латын сөзінен шыққан. Оны алғаш рет Батыс Африкада португал
теңізшілері ХУ ғасырда тапқан, содан кейін фетишизмнің бірқатар баламалары
әлемнің көптеген аймақтарында табылады.
Фетишизм (фр. fetichisma), яғни пұтқақұлдық - ол латынның fatum (тағдыр
деген сөзінен емес, сол латынның factitus (choose fee - магиялық шеберлік)
сөзінен бастау алатын португалдық фетишо дегеннен пайда болған туынды
сөз, аударғанда сиқырлы зат, арбау дегенді білдіреді. А. И. Артемьевтің
пікірінше: Фетишизм - материалдық дүниелердің (тастардың, ағаштардың,
сүйектердің, тас пен ағаштан жасалған бұйымдардың және басқа да тұмар
сияқты заттардың) және жанды нәрселердің (мысықтар мен иттер сияқты)
табиғаттан тыс қасиетті күштері бар екендігіне деген сенім [ 97 б.].
Діни нанымдардың басқа ежелгі формасы ретінде тотемизм - адамдардың
қандай да бір тобы (тайпа, фратрия, ру) мен белгілі жануарлардың немесе
өсімдіктердің түрінің арасында ерекше байланыстың бар екеніне сенім болып
табылады. Діни нанымдардың бұл формасының атауы ототеман сөзінен шыққан,
ол солтүстік американдық үндістердің оджибве тайпасының тілінде тегі оның
дегенді. Кейінірек тотемизм шеңберінде табу деп аталатын тыйымдардың тұтас
бір жүйесі пайда болды. Неміс философы және психологы Вильгелм Вундт (1832-
1920) тыйым (табу) салуды адамзаттың жазылмаған ең көне моральдық кодексі
деп санаған. Олар әлеуметтік қатынастарды реттестірудің маңызды механизмі
болып саналады. Табу: киелі (киелі және күнделікті саналатындар арасындағы
реттелмеген байланыс: көсемге жақындасуға, киелі жануарға қандай да бір күш
қолдануға, әрине оны өлтіруге тыйым) болған; инцест тыйым (лат. - қанның
араласуы) - бір қауымның бір-біріне туыстық жақындығы бар топтарының
арасындағы адамдардың некелесуіне салынатын тыйым; харам нәрселерге
(өлексенің етін жеу) тыйым болып саналатын.
Егіншілік культі - егін өнімінің шығымына ықпал ететін табиғаттың әр
түрлі құбылыстарына табиғаттан тыс, ерекше бір қасиеттер дарыту болып
саналады. Бұл - діншілдіктің үстемдік ететін формасына айналған аграрлық
магияның әрі қарай дамуы [29 б.].
Ата-баба культі, яғни ата-баба рухын табыну - адамдар мен олардың қайтыс
болған туысқандары арасында табиғаттан тыс бір байланыстарды сақтауға деген
сенім. Көсемдер культі, яғни көсемдерге табыну – тайпаның басқа мүшелерінің
бойында жоқ, ал тек көсемдерінің ғана бойында бар ерекше бір жұмбақ
қасиеттердің бар екендігіне сенім.
Шаманизм – айырықша адамдардың (шамандардың) адамдар мен рухтар арасында
делдал болу, болашаққа көріпкелдік болжал айту, алыс аумақтарда не болып
жатқанын біліп беру, аурулардан емдеп-жазу, табиғат өзгерістерін туғыза
алу, қайтыс болғандарды о дүниеге, яғни жерасты әлеміне жеткізіп салу және
тағы басқа қабілеттерге сену. Алғашқы нанымдардың формаларының және
солармен байланысты практиканың бірі магия (грек. mageia - сиқыршылық,
арбаушылық) - адамдарға, заттарға және обьективті дүние құбылыстарына
жасырын күштер арқылы әсер етуге болады деген сенімге негізделген
түсініктер мен ырымдардың жиынтығы. Нанымдардың алғашқы формалары жөнінде
айта отырып, анимизмді (лат. anima - жан) - жан мен рухтардың бар екеніне
деген сенімді еске түсірмеуге болмайды. Анимистік нанымдардың тиянақты
талдамасын ағылшын антропологы Э. Тайлор (1832-1917) өзінің Алғашқы
мәдениет еңбегінде жазды. Демек, осылардың барлығы адамдардың
дүниетанымынан, әлеуметтік жағдайларына байланысты туындаған ертегілердің
бірі деп еспетейміз.
Е.А. Торчинов діннің негізгі элементтері болып саналатын атрибуттарын
дәйектілікпен тұжырымдаған. Дінді анықтаудың тағы бір критерийі ретінде
Е.А. Торчинов сакралды-профандық оппозициясын қарастырады. Оны да
жеткіліксіз деп есептейді. Біріншіден, тоталды сакралды діндер болған,
олар үшін сакралдықтың әр түрлі дәрежесі бар, ал профандық деген жоқ.
Екіншіден, сакралды-профандық оппозиция элементтерін діни емес сферада,
яғни мемлекеттік салтанатты кештер, салт-жоралар сияқты күнделіктен жоғары
тұрған шаралардан да табуға болады деп есептейді. Сондай-ақ дейді
Торчинов - нақтылы осы себепке байланысты дін мен ғибадат ұғымдары
аралығына теңдік белгісін қоюға мүлдем болмайды, өйткені ғибадат
секулярлы сипатта болатындықтан дін ықпалынан арылған жағдайда да жүзеге
асуы мүмкін ғой, ғибадатты діннің фундаментальды белгісі деп қарауға
болмайды [С.18.]. Сонымен Е.А. Торчинов Құдайға немесе құдайларға деген
сенім діннің мәндік белгісі болып есептеліне алмайды - деген қорытындыға
келеді [С.22.].
Діни емес дүниетаным - діни сананың дамуына байланысты, діннің теориясы
теологияның шығуына байланысты болады. Теология арқылы дін философиялық
ілімнің шығуына үлкен себеп болды. Діни емес философиялық көзқарастың
жақындасуына келетін болсақ, діннің Құдай туралы идеясы жоғары тұрған
абстракция.
Дегенмен, діни ерекшелік оның басқа нәрселерден биік тұруы, ол өмірге тек
негативтік алып келеді. Егер де өсиетті кітаптарды философиялық тұрғыдан
қарастырсақ, онда біз ақиқатқа жетуге тырысамыз - позитивтік жағдай. Егер
құдай барлық адамдарды өзінің баласындай көрсе, онда ол балалардың ішінде
тек біреулерін ғана өте жақсы деп бөліп қараса, бұл құдайшылыққа жатпайды.
Өзін-өзі бақылау үшін тапсырмалар;
Наным дегеніміз не?
Алғашқы нанымдар және пайда болу мәселесін қарастырыңыз?.
Алғашқы нанымдарды жүйелеу мәселесін сипаттаңыз?.
Алғашқы ойлаудың ерекшеліктері қандай?.
Көне дәуірдің мифологиясы мен ритуалын қарастырыңыз?.
Сакралдық және профандық дегеніміз не?.
Тотемизм теорияларын сипаттаңыз.
Фетишизм теорияларын талдаңыз.
Анимализм дегеніміз не?.
Магия дегенміз не?және дін.
Магияның типтері мен түрлерін талдаңыз.
Әдебиеттер: 2, 5-7.
5. Тақырып. Полистік наным және ұлттық діндер
Дәріс мақсаты: Полистік наным және ұлттық діндерді қарастыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Полистік наным және ұлттық діндер
2. Таптық дәуірдегі мифология мен діннің ерекшеліктері.
3. Скиф-сақтар мифологиясы мен діні
4. Қазіргі дәуірдегі ұлттық діндердің жағдайы.
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер);
Полидемонизм – рухтардың көптігін дәріптеу-өзінің соңғы кезеңіне енеді.
Оның орынына аса құрмет тұтылатын рухтарды құдайларға айналдыратын
политеизм келеді. Полетеистік жүйелерде жауынгер-құдайлардың маңызы зор
болды, бұл ру-тайпалық қатынастардан таптық қоғамға көшу кезеңіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Бөлім. Теориялық дінтану
Глоссарийлер (анықтама, сөздік);
Антропологизм – философиялық концепция, оның өкілдері “адам” ұғымын
негізгі көзқарастық категория деп қарастырады және табиғат, қоғам, ойлау
туралы түсініктер жүйесін тек осы категория арқылы ғана жасауға болады деп
тұжырымдайды.
Архетип - алғашқы образ, идея. Архетиптер аналитикалық психологияда
инстинктілермен қатар “ұжымдық бейсаналылықтың” қатпарларында болатын және
жалпыадамзаттық символиканың негізін құрайтын, туа біткен психикалық
құрылымдар болып табылады.
Аксиология - құндылықтар ілімі, адам қызметінің бағытталғандығын, адамның
іс-қылықтарының мотивациясын анықтайтын жалпы маңызды принциптердің
философиялық теориясы.
Аксиология (грек, axia - құнды, logos - ілім) – құндылықтардың табиғаты,
олардың әлеуметтік шындықта аталған орны және құндылық әлеміінің құрылымы
туралы философиялық ілім.
Агностицизм (agnostos) – танылмайтын нәрсе
Анимизм (лат. anima – рух, жан) – заттық дүние құбылыстарының жандылығын
білдіретін. Анимизм терминін ғылыми қолданысқа ағылшын этнографы және
мәдени антропологы Э. Б. Тайлор (1832-1917) енгізген.
Архетип (грек. Arche – бастау, tupos – бейне) – алғашқы үлгі, түпнұсқа.
Архетип өнерде ерекше рөл атқарады. Мәденпи архетиптер – бұл ілкі мәдени
түпнұсқалар, адам және оның табиғат пен қоғамдағы орны жөніндегі түсінік-
рәміздер, тарихтың терең қойлауларынан үзілмей өсіп шығып, қазіргі
мәдениеттің нормалық-құндылық кеңістігінде өз маңызы мен мағынасын
жоғалтпаған және бүгінгі адамдардың әрекеттеріне жалпы жоба беретін баптық-
құндылық бағдар
Бихевиористік теориялар -
Варварлық (грек barbaros – тағылық) – 1) ХІХ ғ. қоғамтануындағы (Л.
Морган, Ф. Энгельс) мәдени-тарихи кезеңдердегі адамзат дамуындағы орта
дәуір (тағылық, варварлық өркениет); 2) астарлы мағынасында- әсіре
қатігездік, мәдениетсіздік.
Ведалар (санскр. veda – білім) үнді әдебиетінің ең көне (ІІ соңы 1
мыңжылдықтар басы) діни және философиялық мұралары.
Верификационизм (лат. verus – ақиқат, facio- жасаймын) – ғылыми ақиқат,
оның деректері эмпирикалық тексеру арқылы айқындалады деген әдістемелік
концепция. Верификационизм логикалық позитивизм мен аналитикалық
фигоафияның бір тармағы болып табылатын ғылым тіліне қатысты логикалық
эмпиризмде кең қолданыс тапты.
Генотеизм ( гр. hen( henos)- бір, theos-құдай) – политеизмнің көп
құдайды мойындайтын және олардың ішінен айналысына діндар табынушылар
шоғырланған бастысын бөлекше көретін түрі.
Генезис (грек. Genesis – пайда болу, қалыптасу) – генетикалық-диахрондық
әдістемеде дамушы құбылыстың, нәрсенің, болмыс бітімдерінің бастапқы
кезеңі, шығу тарихы қалыптасу сатылары. Генезис мәдениеттану ілімінде
кеңінен қолданыс табады. Тарихи мәдениеттануда тарихи-мәдени типтердің
қалыптасуына үлкен мән беріледі. О. Шпенглер, Н. Данилевский, А. Тойнби
оқшау мәдени типтерді зерделегенде, олардың бастапқы қалыптарын талдау
нәтижесінде алынған ерекшеліктерінен кейінгі даму бағыттарын айқындайды.
Герменевтика - алғашқы мағыналары көне немесе көпмағыналы болып келетін
мәтіндерді ұғындырудың әдістері туралы өнер мен ілім.
Грек мифологиясы – табиғат, қоғам және адам туралы ой-қиялыды көркемдеп
бейнелейтін қоғамдық таным түрі. Құдайлар және Эллада кейіпкерлері туралы
ертегі - әңгімелер жиынтығы (Эллада – грек тіліндегі Греция атауы).
Дао – қытай философиясы негізгі ұғымдарының бірі. Конфуций ұғымынша, адам
жолы, яғни өнегелі тәрбие және моральға негізделген әлеуметтік тәртіп.
Декаденттік – шығармашылықтарында ой шабытынан түңілу, өмірлік мәнді
мәселелерге тірелу, өзінділілік және талғамдылық басым болатын көркемөнер
мектептері мен қайраткерлерін бағалауға арналған идеологиялық қалып.
Дінтану – діннің мәнін, оның тарихы мен қазіргі таңдағы жай-күйін
зерттейтін ғылым.
Дін философиясы – зерзетқа философиялық түсіндірме және түсінік беретін
философиялық ұғымдардың, ұстанымдардың, тұғырнамалардың жиынтығы.
Дін психологиясы қоғамдық, топтық және жеке тұлға психологиясының діни
құбылыстарының (қажттіліктер, сезімдер, көңіл-күйі, дәтүрлер) пайда болу,
даму және қызмет етуінің психологиялық заңдылықтарын, сол құбылыстардың
мазмұны, құрылымы, бағыттылығын, олардың діни кешендегі орны мен рөлін
және олардың қоғам, топтар, жеке тұлғалардың діни емес тіршілік әрекетінің
салаларына әсерін зерттейді.
Дін тарихы уақыт кеңістігінде қозғалатын дін әлемін алуан түрлі қырынан
суреттейді, әр түрлі діндердің өткенін нақты нысандары арқылы береді, бұрын
болған және бүгін де бар сансыз көп діндер туралы ақпараттар жинақтап,
оларды сақтайды.
Деизм ( фр.deisme, лат. deus- құдай) - ХУІІ-ХУІІІ ғасырларда таралған,
дүниені жаратушы құдай деп санайтын, бірақ табиғат пен қоғам өмірінде оның
қатынасын жоққа шығаратын діни-философиялық ілім.
Зороастризм – орта азия, иран,таяу және орта шығыс халықтарының діні.
Заратуштра деген әулиенің атымен аталған. Екі қарама-қарсы бастама –
мейірімділік пен өшпенділік-күресі, отты қадір тұту арқылы ұғымға тән Дін
ілімі авестеде баяндалған.
Интерпретация – талдау, түсіндіру, түсінікті тілге айдару; Мәтіннің
көркемдік мазмұнын стилін (тілін), құрылымдық қағидаларын талдауға
жетелейтін әдебиеттерді оқып-үйрену әдісі.
Космогония – ғарыш тұтас, реттелген және дүние заңдылықтарына қатысты
қарағанда ұйымдасқан нәрсе ретінде түсіндіріліп және және қабылдап отырған
әлемді мифтік – діни тұрғыдан тану.
Құрылымдылық – көркем шығармашылықты индустриялы тұрмыстың тәжірибелігі
мен пішіні жағынан жақындастыратын ХХ ғасырдағы өнер бағыты.
Құран – исламның қасиетті кітабы, мұсылмандардағы құқығын (шариғат)
жазуға негіз болған діни, мифологиялық және хұқықтық мәтіндер жинағы.
Монотеизм (бір, біртұтас) - бірқұдайлық, жалғыз ғана құдайды танитын дін.
Мифология – мифтердің жеке ерекшеліктері; миф мен аңыздарды ертегіні
зерттейтін ғылыми пән.
Нирвана - өмір тіршілігінен және талпыныстардың барлығынан безушілік,
адам талпынысының соңғы мақсаты болып табылып құдіретпен бірігетін
буддизмдегі жоғары рахаттану қалпы. Нирванаға шому – толық тыныштық қалыпқа
берілу.
Ноосфера (ақыл – ой өрісі) – адамзаттың рухани шығармашылығы шешуші мән-
мағынаға ие болатын биосфера дамуындағы ерекше кезең.
Патетика – асқақтау категориясы шеңберінде жазылатын өнердің түрін
сипаттау.
Пантеизм (гр.pan - барлық, гр. theos – құдай) – құдайды табиғатпен
теңестіретін және табиғатты құдіреттің іске асырғаны деп қарайтын
философиялық ілім.
Постимпрессионизм – ХІХ-ХХ ғ. импрессионизмге қарсы пайда болған
шетелдегі көркемсурет құбылыстарының шартты белгілері; постимрессинонистер
түс тазалығы мен сәйкестігін сақтай отырып, аса шартты, бірақ сонымен
бірге, жалпыланған, тұтас әлем бейнесін жасауға тырысты.
Политеизм (гр.Poli – көп, көп, theos – құдай) – көпқұдайлық –көп құдайға
сенуге негізделген.
Реализм - өзіне міндет ретінде шындықтың толық, жалғансыз бейнесін беруді
алдына қойған әдебиеттегі және өнердегі бағыт. Реализм - өмір шындығы деп
түсіндіру ежелгі мәдениет дәстүрлері бір және бірнеше тарихи дәуірлерден
өтеді. Реализм термині және оны толық түсіну 19 ғ. пайда болған.
Ресессанс – қайта өрлеу
Реформация – діни оқытушылықтағы шындықты түсіндіру үшін құрылған, римдік
– католиктік шіркеукдің монополисіне қарсы бағытталған солтүстік және
орталық еуропадағы 16 ғ. діни қоғамдық қозғалыс.
Сансара – үнді дінінің және діндік философияның негізгі ұғымдарының бірі,
жаңа дәуірде рухтың түрленуі. Карма, қарғыс заңы бойынша жүзеге асады
Символизм – ХІХ ғ. аяғындағы француз поэзиясы смен әдеби сынындағы
антинатуралистік бағыт, символистер бейнелі – символдық шындықты ашық айту
арқылы астарлап жеткізу поэзияға тән деп есептеледі: Ресейде поэзия өз
мәніндегі паймағамлардың естілмеген өзгерістерді қарсы алумен өздігінен
хабарланған.
Сюрреализм – сфераны санасыз бейнелеу өнердің басты мақсаты ретінде
көрсететін 20 ғ. көркем мәдениеттегі авангардтық бағыт.
Табу (полинез) – қанда да болмасын затқа, қимыл-әрекетке, сөзге
бағындырылатын бағалылардың кез-келген қасиеттелген тыйымдардың жүйесі. Д.
Фрезер, Э.Б. Тайлер, К. Леви-Стросс, З. Фрейд суреттеген.
Талант, дарын – керемет тума қасиеттер, ерекше табиғи қабілеттер,
дарындылық; дарынды адам.
Тәңірлік күнтізбе – орталық азиядағы көшпелі халықтардың күнтізбесі.
Тәңірлік күнтізбе бойынша аспан жарықтарының, жұлдыздардың және жануарлар
кейпіндегі құдайлардың көмегімен әлемді бәрінен жоғары тұратын тәңір
басқарады. Тәңірлік күнтізбе құрылымдық негіздемесі – қазақтардағы мүшел
деп аталса, ал өзбек, түркімен, ноғай, әзербайджан, түріктерде мучаль,
муджьаль болып аталады. Орталық және оңтүстік – шығыс азияның кең аймағының
бәрінде бар. Тәңірлік – далалықтардың ежелгі діні, тәңірге сену, түркілік
жоғары мәдениеттің биік дәрежесі. Ол әлемдегі ең жоғары әділеттілік бар
дегенге негізделген. Бұл дін ғарыштық өмірдің айналым заңын білген.
Сондықтан өлім деген түсінікті қазақтар білмеген, оларда қайтыс болу
деген түсінік қана болған. Бұл физикалық әлемде өлу, ал паралельдік әлемде
тірілу деген мағына береді (Е. Шаймерденұлы)
Тотем – халықтың ежелгі ата-бабасы, рудың басы деп есептеген аң, құс,
өсімдік, зат немесе табиғат құбылысы. Діни сенімнің белгісі және табу
ретіндегікөрінген (мәселен, тотемдік аңға аңшылық жасауға болмайды) Тотем
табынушылық сиқырлы әдет-ғұрыппен, салт-дәстүрмен анықталады.
Тұлға – қоғамдық қатынастардағы индивид.
Фетишизм – жансыз заттарға табыну, бойтұмардардың шамадан тыс күшіне
сену; заттар мен құбылыстарды құдай деп түсіну.
Фольклор – қазіргі тілдерде бұл термин индустриалды дамыған қоғамда
мәдениет құбылыстарының дәстүрлі шығу тарихын зерттейтін академиялық пәннің
атауын білдіреді.
Формация – белгілі бір даму сатысына, кезеңіне сәйкес бір нәрсенің түрі,
құрылысы; қоғамдық-экономикалық формация тек қана өзіне тән өндіріс
әдісімен және осы әдіспен байланысты идеология, мәдениетпен сипатталатын
адамзат қоғамы дамуындағы тарихи айқындалған саты.
Феномен – мән ұғымымен байланысты және оған қарсы қойылатын ұғым.
Шындықты мына түрде қарастырады: адам аңғал реализмнен (“заттарды көріп
тұрмын”) заттардың құбылысы (көрінісі) олармен бірдей еместігін түсінуге
көшеді.
Хаос – ғарыштың кескінсіз қарама-қарсыжағы, сондай-ақ жаңа бастама
түріндегі шексіз, бос әлемдік кеңістік.
Христиандық – біздің дәуіріміздегі 1 ғ. пайда болып еуропа мәдениетінің
рухани негізі болған әлемдік діннің бірі. Негізін салушы хрситың атымен
аталған. Христиандық құдайы – тағдыр әміршісі, әлемді жоқтан жасайтын
құдіретті тұлға.
Хронотоп – (сөзбе-сөз (уақыт-кеңістік) – нақты бір (мәдени, көркем) мәнді
көрсетуге бағытталған кеңістік және уақыт өлшемдерінің бірлігі.
Цивилизация (өркениет) - (лат. азаматты, мемлекеттік) алғашқы
қауымдыққұрылыстың соңынан еретін саты; нақты бір қоғамның, халықтың елдің
тарихи, географиялық, социо- мәдениеттік ерекшеліктерінің жеке
өзгешеліктері; өзіндік жайлылығы бар қазіргі заманның қоғамы; адамның
өзіне, өзінің дамуына деген тәжірибедегі және рухани қарым-қатынасы негізге
алынған адамзат тарихындағы негізі типтік бірлік.
Шедевр – орта ғасырдағы шеберлік атағын алу үшін қолөнершінің ұсынатын
үлгілік бұйымы; өнердің, шеберліктің ең жоғары жетістігі болып табылатын
шығарма.
Эволюция - өзгеру, даму үлгісі; мәдениеттегі қозғалыстың, дамудың негізгі
түрі.
Экзистенциализм - ХХ ғ. басындағы батыс философиясындағы бағыт; идеялық
шығу кездері кьеркегор философиясы, өмір философиясы, феноменология.
Экзистенциализм діни (Ясперс, Марсель) және діни емес (Хайдеггер, Сартр,
Камю) деп бөледі. Негізгі ұғымы – адами тіршілік.
Экспрессионизм-ХХ ғ. басындағы батыс еуропа өнеріндегі бағыт.
Буржуазиялық қоғамға жекелеп қарсы тұруы оның дүниетанымдық негізі болып
табылады.
Экспрессия - мәнерлілік (сезімнің, толқып ойланудың) байқалу күші.
Этнография - әлем халықтарының құрамын, шығу тегін, жеке-жеке орналасуын
және мәдени - тарихи қарым-қатынасын зерттейтін тарих ғылымдарының бір
бөлігі. Сонымен қатар олардың материалдық және рухани мәдениетін, тұрмыс
тіршілік ерекшеліктерін зерттейді.
Этнология–бұл да этнография дегенді білдіреді. Этнология этномузыкатану,
этнопедагогика, этнопсихология, этноәлеуметтану, этномәдениеттану
кезеңдеріне бөлінеді.
1Тақырып Дінтанудың пәні, құрылымы және әдістемесі.
.Дәріс мақсаты: Дінтанудың пәні, құрылымы және әдістемесін қарастыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Дінтану – кешенді пән аралық зерттеу саласы ретінде.
2. Дін зерттеу пәні ретінде.
3. Дін терминінің мазмұны. Діннің түрі. Дінді жіктеу мәселесі
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер).
Дінтану – кешенді пән аралық зерттеу саласы ретінде. бағалауға арналған
идеологиялық қалып. Дінтану – діннің мәнін, оның тарихы мен қазіргі таңдағы
жай-күйін зерттейтін ғылым.
Дінтану сөздің кең мағынасында діннің құбылысын ішкі жағынан да,
сыртқы жағынан да ұғынудың және түсіндірудің барлық мүмкін тәсілдерін
қамтиды, - деп көрсетілген жаңа философиялық энциклопедияда. Дінге діни
көзқарас теологияда (дін ілімі) теориялық жолмен көркемделеді. Христиандық
дін ілімінің негізін қалаған Аврелий Августинше айтсақ, дін – адам мен
Құдайдың арасындағы Құдай орнатқан байланыс.
Дінге сырттай көзқарас басында антикалық философияда туғанымен, ХУІІІ
ғасырда ең алдымен Д. Юм және И. Кант еңбектерінің арқасында дербес
философиялық тақырып ретінде ерекшеленген дін философиясында жүйелі дами
бастады. Дін философиясының теологиядан айырмашылығы – ол дін пән ретінде
өзінің бұлжымастай орнықты тақырыптық саласы және жүзеге асырудың тарихи
формалары бар дін философиясымен айналысудың қағидасы-догмадан –
дәлелденбеген соқыр сенімге сүйенген қағидадан – азат нәрсе. (4 томдық
Жаңа философиялық энциклопедия. – ІІІ т. М., 2001. 435-436 б.т)
Дін туралы ғылымның пайда болу және жетілу тарихы. Алғаш рет дінді таза
ғылыми тұрғыда, алдын ала жорамал жасамай зерттеу қажеттілігі туралы ой
ғалымдардың басына орта ғасырлар кезеңінде-ақ ұялағанымен, бұл ой тек ХУІІІ
ғасырда ғалымдар арасында қолдау тауып қана қоймай, жеке ғылым ретінде
қалыптаса бастады.
ХІХ ғасырда дінтану біржолата пісіп-жетіліп, әлеуметтік-гуманитарлық
ғылым жүйесінде өз орнын тапты. Білімнің дербес саласы ретіндегі дінтанудың
негізін салушылар болып шын мәнісінде Макс Мюллер, Корнелис Тиле және
Шантепи де ла Соссе саналады.
Теология мен дінтанудың ара қатынасы. Дінтанудың дін оқуынан немесе
теологиядан (theos – құдай, logos - -ілім) яғни Құдай туралы ілімнен
принципті түрде ерекшеленетінін тағы бір рет айрықша атап өту маңызды.
Дін оқуы дамыған діндерге тән және ол әртүрлі шіркеулер ілімін
әзірлеумен айналысады. Ал дінтану біздің енді білуімізше, дінді, оның
ішінде теологияны да бейтарап тұрғыда, жан-жақты оқып-үйренеді. Кез келген
ғылымдағы сияқты, дінтануда жалпы философиялық, әлеуметтік-философиялық,
арнайы жалпы ғылымдық және ғылымдық, теориялық, және эмпирикалық әдістер:
диалектика, жүйелі әдіс, талдау, жинақтау, абстракциялау, жалпылау,
экстраполяция, модельдеу, ұқсастық, болжам, индукция, дедукция, бақылау,
эксперимент және т.б. қолданылады. Мысалы, дін социологиясында әлеуметтік
деректерді анықтау әдістері: құжаттарды зерттеу, әр түрлі пікіртерімдер –
интервью, сауалнамалар және алынған мәліметтерді алғашқы өңдеу:
статистикалық кестелерді топтаушылдық, тәртіпке келтіру, құрастыру және
т.б. жемісті нәтижелерін береді. Дін психологиясы өмірбаяндар талдауын,
жобалы тестілер, тұлғаға арналғансуалдамалар, тұлғаның бағдарлары мен
диспозициясын зерттеу әдістерін, социометрияны пайдаланады.
Дін зерттеу пәні ретінде. Діннің анықтамасы: relegio - қасиеттілік,
құдайылық - Абсолюттік бастаудың, Құдайдың бар екендігінен туындайтын жəне
соған сəйкес мінез-құлық, өмір сүру тəртібін, өмір салтын қалыптастыратын
көзқарас, дүниетаным; адамға күш беретін, тірек болатын, өзіне табындыратын
тылсым күшпен байланыстылық жəне оған тəуелділік сезімі.
Дін күрделі жүйе, ол діни сананы, діни институттарды, діни қатынастарды
жəне діни қызметті қамтиды. Дінге: 1) діни ілім; 2) діни сезімдер; 3) діни
салттар; 4) діни ұйымдар мен секталар кіреді.
Діннің даму сатылары: 1) табиғи дін - бұл кезеңде табиғи күштер құдайлар
сияқты болып көрінді; 2) заңдық сипаттағы дін - діни қағидалар мен
ережелерді бұлжытпай орындау талап етілді; 3) ақталу діні, ол Құдайдың
алдындағы күнəлілік, бүкіл болмыстың қасіреттілігі жəне Құдайдың
мейірімділігі сезімінен туындайды.
Діннің түрі. Дінді жіктеу мәселесі. Діннің тарихи түрлерін ғалымдар
түрліше амал-тәсілдермен жіктеуге әрекет еткен. Сондай іктеуді алғаш жүзеге
асырған неміс классикалық философиясының ірі өкілі, дінге тарихи көзқарас
идеясының негізін салушылардың бірі Горг Вильгелм Фридрих Гегель болғанды.
Оның ойынша, дін –адам рухының өзін-өзі үдерісіндегі қажетті кезең бұл
үдеріс діннің дамуының үш: табиғи дін, өнер діні және шегіне жеткізілген
дін сатысынан өткен.
Гегельдің идеясын неміс философы Эдруард фон Гартман, голландық діни
қызметші және дін тарихшысы Корнелис Петер Тиле және неміс философы
дінтанушы Герман Зибек ары қарай дамытты. Олардың дінді жіктеуі алғаш рет
голландық дін қызметшісі және көрнекті дінтанушы Пьер Даниель Шантепи де ла
Соссенің Дін тарихы бойынша оқулық деген кітабында сызба нұсқа түрінде
берілді.
Гегель:
1. Табиғи дін
2. Рухани даралану діні
3. Сөзсіз дара дін (мәсіхшілдік – христианство)
Фон Гатман:
1. Табиғатқа табынушылық
2. Супранатурализм
Тиле:
1. Табиғи діндер
2. Этикалық діндер (спиритуалистік-этикалық жаңалық діндері)
Зибек:
Табиғи дін, этикалық бағытта емес, әлемдік келісім діні (төменгі
мәдениеттер діні).
Мораль дінінің құтқарылу дініне ауысуын яһудиліктер іске ассырды.
Құтқарылу діні – құтқарылу дүниеден біржақты бас тарту (буддизм)
жолымен қол жететін дін.
Өзін-өзі бақылау үшін тапсырмалар;
Дінтану – кешенді пән аралық зерттеу саласы ретінде қалай сипатталады?.
Теориялық дінтану нені зерттейді?
Дін туралы ғылымның қалай пайда болған?.
Діннің ерекшеліктері және оның тарихы жайлы не білеміз?
Теология мен дінтанудың ара қатынасы қандай?.
Зерттеудің әдістері қандай?
Дін зерттеу пәні ретінде.
Дін терминінің мазмұны неде?.
Діннің түрлері қалай бөлінеді?.
Дінді жіктеу мәселесі қандай?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 5, 6.
2 Тақырып. Дін философиясы. Дін психологиясы.
Дәріс мақсаты: Дін философиясы. Дін психологиясын қарастыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Дінге философиялық тұрғыдан қару ерекшеліктері.
2. Дін және миф философиясы.
3. Діннің психологиялық негізі.
4. Діннің психологиялық құбылыстары
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер);
Дін философиясы – зерзетқа философиялық түсіндірме және түсінік беретін
философиялық ұғымдардың, ұстанымдардың, тұғырнамалардың жиынтығы.
Дінге философиялық тұрғыдан қару ерекшеліктері. Дін қазіргі заманғы адам
мен қоғамның рухани өмірінде ерекше орын алады. Кеңестік таптық идеология
үстемдік құрған жылдары дін біржақты зерттелгені белгілі. Діннің соңғы
жылдары қарқынды дамуы, қоғамда діни сенімді қабылдаушылардың санының
көптеп артуы дінді жан-жақты зерттеуді қажет етті жəне бұл бағыттағы
жұмыстар табысты жүргізіліп отыр. Мысалы, дінді тарих, социология,
мəдениеттану, саясаттану, философия жəне тағы басқа ғылымдар өз ғылымдары
деңгейінен, əртүрлі аспектілерде зерттеуде.
Дінді философиялық зерттеудің ерекшеліктері:
1) философия діннің адам мен қоғамның рухани өміріндегі құбылыс, қоғамдық
сананың формасы ретіндегі мəнін анықтайды;
2) көзқарастың түрі ретінде зерттейді;
3) діннің пайда болуының əлеуметтік жəне гносеологиялық себептерін
талдайды;
4) діннің қоғамда атқаратын функцияларын жіктейді;
5) сенім мен ақылдың арақатынасы мəселесін қарастырады;
6) діннің адам бойында адамгершіліктікті қалыптастырудағы ролін
көрсетеді;
7) діни сенім бостандығы мəселесін зерттейді.
Діни сана - жаратылыстан тыс күштерге, құдайға деген сенімнен туындайтын
көзқарастардың, идеялардың, нанымдардың, теориялардың жиынтығы. Діни
сананың құрылымына діни психология (діни идеялардың белгілі бір жүйесімен
байланысты стихиялық түрде қалыптасатын түсініктердің, сезімдердің, көңіл-
күйлердің, əдет-дəстүрлердің жиынтығы) жəне діни идеология (діни идеялар
жүйесі, оны қалыптастыру жəне тарату ісімен діни ұйымдар, дінбасылар, діни
қызметшілер айналысады) кіреді. Діни идеологияның маңызды бөлігі болып
теология есептеледі, ол құдай, оның қасиеттері, сапалары, белгілері туралы
ілімнің жүйелі баяндалуы жəне негізделуі. Діни сенімге деген екі түрлі
көзқарас бар. Атеистік көзқарас дін өмір шындығын бұрмалап, фантастикалық
тұрғыдан түсіндіреді десе, дінді қолдаушылар онынағыз ақиқат, танымның ең
жоғарғы сатысы, адам өмірініндегі барлық сұрақтарға жауап бере алатын,
қоғамдық сананың басқа формаларының бəрінен асып түсетін формасы деп
тұжырымдайды. Қазіргі қоғамда екінші көзқарас басымырақ.
Діннің пайда болу себептері мен мəні туралы мəселе философия тарихында
көптеген философтардың зерттеу объектісі болды. Дін туралы ғылым -
дінтануда діннің тамырлары деген ұғым қалыптасқан, бұл ұғым діннің пайда
болу себептерін, əлеуметтік, гносеологиялық жəне адамгершіліктік мəнін
ашады.
Діннің басты, анықтаушы тамыры немесе себебі ретінде көптеген ғалымдар
əлеуметтік себептерді атайды. Бұл себеп алғашқы қауымдық қоғам адамдарынан
жақсы көрінеді. Кездейсоқтық үстемдік еткен алғашқы қауымдық қоғам адамдары
табиғаттың дүлей күштеріне қарсы тұруға дəрменсіз, оларға тəуелді болды.
Стихиялық табиғат күштерін билеуге, өзіне бағындыруға, қоғамдық
қатынастарда күнделікті туындап отырған мəселелерді шешуге қажетті
практикалық құралдары жоқ адамдардың сүйенгені өзінің санасының,
қиялдауының жемісі - фантастикалық күштерге деген сенім болды. Діннің пайда
болуының осы əлеуметтік себептерін қазіргі заманда да көруге u1073 болады.
90-жылдардың басында бүкіл посткеңестік кеңістікте діннің өте тез қарқынмен
дамуы байқалды. Бұрынғы жүйе күйреп, жаңа бағыттар, жаңа қоғамдық
қатынастар əлі анықталмаған сол кезеңде адамдардың бойын шарасыздық,
қорқыныш, үмітсіздік биледі, өмірлік бағыт-бағдарын жоғалтқан адамдардың
көпшілігі өздеріне қажет күш-қуатты, сенімді діннен іздеді.
Діннің гносеологиялық тамырлары болып адамның танымдық жəне психологиялық
қызметі негіздерінде қалыптасу мүмкіндігі жағдайлары, алғышарттары,
мүмкіндіктері есептеледі. Таным процесі екі жақты - танымның объективті
мазмұнын жəне оның субъективті формаларын (түйсік, қабылдау, елестету,
ұғым, пікір жəне т.б.) қамтитыны белгілі.
Діни санада осы процестің екінші жағы басымырақ. Елестетуге, логикалық
аналогиялар мен абстракциялар жасауға қабілеттілік тым əсіреленіп, танымдық
бейнелердің нақты заттардан ажыратылу қаупі пайда болады. Рационалдық
танымға көбірек назар аударудың нəтижесінде ұғымдарда дүние субъективті
бейнеленеді.
Діннің əлеуметтік жəне гносеологиялық тамырларымен қатар психологиялық
тамырларын да атап кеткен дұрыс. Бұрын белгісіз, жаңа əлеуметтік
өзгерістер, қатынастар, жағдайлар жеке адамның бойында да, қоғамда да
жағымсыз эмоциялар тудыратыны күмəнсіз. Əрине, адамдардың бəрі бірдей дінге
бас ұрмайды. Дін психологиясы қоғамдық, топтық және жеке тұлға
психологиясының діни құбылыстарының (қажттіліктер, сезімдер, көңіл-күйі,
дәтүрлер) пайда болу, даму және қызмет етуінің психологиялық заңдылықтарын,
сол құбылыстардың мазмұны, құрылымы, бағыттылығын, олардың діни кешендегі
орны мен рөлін және олардың қоғам, топтар, жеке тұлғалардың діни емес
тіршілік әрекетінің салаларына әсерін зерттейді.
Дінді анықтаудың бір критерийі ретінде Е.А. Торчинов сакралды-профандық
оппозициясын қарастырады. Оны да жеткіліксіз деп сепетейді. Біріншіден,
тоталды сакралды діндер болған, олар үшін сакралдықтың әр түрлі дәрежесі
бар, ал профандық деген жоқ. Екіншіден, сакралды-профандық оппозиция
элементтерін діни емес сферада, яғни мемлекеттік салтанатты кештер, салт-
жоралар сияқты күнделіктен жоғары тұрған шаралардан да табуға болады деп
есептейді. Сондай-ақ дейді Торчинов - нақтылы осы себепке байланысты
дін мен ғибадат ұғымдары аралығына теңдік белгісін қоюға мүлдем
болмайды, өйткені ғибадат секулярлы сипатта болатындықтан дін ықпалынан
арылған жағдайда да жүзеге асуы мүмкін ғой, ғибадатты діннің фундаментальды
белгісі деп қарауға болмайды [С.18.]. Сонымен Е.А. Торчинов Құдайға
немесе құдайларға деген сенім діннің мәндік белгісі болып есептеліне
алмайды - деген қорытындыға келеді [С.22.].
Діннің функциялары:
1) əлеуметтік функциясы - дін қай заманда да қоғамдық процестерді басқару
қоғамда тұрақтылық сақтау, ұлттық менталитет қалыптастыру қызметтерін
атқарып отырды.
2) адамгершіліктік функциясы - дін жалпыадамзаттық моральдық қасиеттерді
насихаттап, индивидтің адамгершілік келбетін өзгертуге үлесін қосады.
3) компенсаторлық - адам қиындық-дағдарысқа ұшыраған кезеңдерде дін
көмекке келіп, қайырымсыз дүниені о дүниедегі мəңгілік бақытқа үмітпен
алмастырады, адамға сенім-жігер, рухани күш береді.
Дін тарихы уақыт кеңістігінде қозғалатын дін әлемін алуан түрлі қырынан
суреттейді, әр түрлі діндердің өткенін нақты нысандары арқылы береді, бұрын
болған және бүгін де бар сансыз көп діндер туралы ақпараттар жинақтап,
оларды сақтайды.
Өзін-өзі бақылау үшін тапсырмалар;
Дін философиясы дегеніміз не?
Дінге философиялық тұрғыдан қарау ерекшеліктері қандай?.
Дін философиясы, діни философиясы және теологияның ара
қатынастарықандай?.
Дін және миф философиясы дегеніміз не?.
Дін психологиясын қалай сипаттаймыз?.
Дінтану тармағы ретінде дін психологиясы қалай қалыптасты?
Діннің психологиялық негізі неде?
Дінтанудың психологиялық проблемаларын қалай түсінесіз?
Діннің психологиялық құбылыстары қандай?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 7, 8.
3 Тақырып. Дін социологиясы. Дін феноменологиясы
Дәріс мақсаты; Дінге социологиялық тұрғыдан қараудың ерекшеліктері мен
дінтану тармағы ретінде дін феноменологиясының қалыптасуын қарастыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Діннің әлеуметтік негізі.
2. Дін феноменологиясының философиялық алғы шарттары
3. Діни сиволдарды және ритуалдарды түсіндіру.
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер);
Дінге социологиялық тұрғыдан қараудың ерекшеліктері. Діннің әлеуметтік
негізі. Діннің мәні болмысы идеалистік көзқараста Алланың мәні мен
болмысында деп қарап, діннің негізін Алланың негізіне айналдырады.
Социумдық негіздерді материалдық (экономикалық, технолгиялық) және
осылардан шығатын рухани саладағы қатынастар (аяси, құқықтық, мемлекеттік,
әдептік) адамдардың күнделікті өмірінде адамдарға үстемдік ететін, оларға
жат, адамдардың еркіндігінің жоқтығынжәне олардың сыртқы жағдайға
тәуелділігін туындыратын қатынастар құрайды. Бұл қатынастардың негізгі
жақтары: табиғи және қоғамдық қатынастардың стихиялылығы; жеке меншіктің
жаттанған формаларының, қызметкерлерді экономиядан тыс және экономикалық
мәжбүрлеу; қала мен ауылда өмір сүру жағдайларының қолайсыз жақтары,
интеллектуалдық және физикалық еңбек бөлісі мен бөлектігі, қызметкерлердің
солардың біреуіне үйірлігі; шектелген еңбек бөлісі жағдайында жеке
адамдардың дамуының жарым-жартылығы; соғыстар; табиғи стихияларға және
экодағдарыстық процестерге тәуелділік.
Дін социологиясындағы құрамдық - функционализм. Соцумдық детерминанталар
адамдардың табиғатқа қатынасы саласында ғана емес, сондай-ақ олардың бір-
біріне деген қарым-қатынастары саласында да әрекет етеді. Алғашқы қауымдық
қоғамда діннің негізін өндіргіш күштердің төмен деңгейі құрады, адамдардың
қатынастары материалдық өндіріс шеңберімен шектелді, демек, олардың
табиғатқа жәнек бір-бірін деген қатынастары шектеулі болды. Рулық байланыс
индивидтерді бағындырды. Құл иеленушіліте, феодализмде. Капитализмде,
аралас қоғамдардағы даму процесі меншіктің жатсынған формаларының
қозғалыс заңдылықтарына тәуелді. Құл иеленушілік және феодалдық құрылымда
қызметкерді экономидан тыс мәжбүрлеу орын алады. Құл иеленушілік құрылым
тікелей билеу және бағыну қатынастарына негізделеді. Феодализмде жеке
тәуелділік материалдық өндіріс қатынастарында, өмірдің басқа салаларында
көрінеді; басыбайлы шаруалар менфедалдар, вассалдар мен сюзерендер,
пенделер мен дін басылар – бәрі тәуелді. Бұл дәуірдің әлеуметтік
байланыстарына әкімшілдік, авторитарлық және корпорациялық тән. Капитализм
билеу және бағыну қатынастарын жанама түрде қайта жандандырады. Заңды түрде
адам еркін, бірақ экономикалық реттеушілерге, әлеуметтік, саяси және басқа
да салаларға ойын ережелерін енгізетін капитал қозғалысының заңдарына
тәуелді.
Ақыл мен сенімнің арақатынасы мəселесіне философия тарихында үш көзқарас
бар:
1) Сенімді, діни сенімді ақыл-ойдан жоғары қою, оны “Құдайдың
жаратылыстан жоғары сəулесі, нағыз ақиқат” деп түсіну; 2) сциентистік
көзқарас сенімге негізделген дінді ақылға негізделген ғылымнан төмен қояды
жəне діни сенім түбінде жоғалады деп есептейді; 3) “екі ақиқат” - сенім мен
ақыл-ой қатар өмір сүре алады деп мойындау;
Бірінші көзқарас Орта ғасырлық христиандық жəне мұсылман философиясында
басым болды.
Августин, Тертуллиан, Аквинат адамды ақыл адастырады, сондықтан құдайды
жəне ол жаратқан дүниені танып-білу үшін сенім жеткілікті деп есептеді.
Тертуллиан: “Сенемін, себебі абсурдты”. Сенім мен ақылдың арақатынасын
түсіндіруде Аквинаттың ролі ерекше. Ол сенімді жоғары қоя отырып, оны
біржақты қолдамай, ақыл мен сенімнің арасындағы ортақ жақтарын да талдауға,
олардың таным объектісіннің бір екендігіне жəне таным тəсілдер бірін-бірі
толықтыра алатынына назар аударуға ұмтылды. Кейінірек оның ілімін
жалғастырушылар неотомизм бағытын қалыптастырды, 1879 жылы папа Лев XIII
бұл бағытты христиандық католиктік діннің негізгі қағидаларын дұрыс
түсіндіретін жалғыз философия деп жариялады.
Бірақ қазіргі заманғы томизм антропологиялық сипатта, құдайды ғана емес,
адамды да құндылық деп таниды, “адамның өмір сүруі”, “экзистенция”
ұғымдарын енгізді.
Екінші көзқарас Қайта Өркендеу, Жаңа Дəуір кезеңдеріндегі ғылыми-
техникалық революциядан бастау алып, 20-ғасырда, əсіресе кеңестік қоғамда
ерекше дамыды. Бұл құбылыс діни сенімнің төмендетілуіне, дінге сенушілердің
қудалануына əкелді.
Үшінші көзқарас Жаңа Дəуір ғылымының өкілі Ф. Бэконның еңбектерінде
кездеседі. Менің ойымша, осы “екі ақиқат” принципін құптауға болады.
Қазіргі заманғы қоғам осы ұстаным бойынша өмір сүріп отыр десек,
қателеспейміз. Ақыл мен сенімнің, ғылым мен діннің гармониясынан, бір-
біріне түсіністікпен қарауынан қоғам ұтпаса, ұтылмайды.
Жеке адам деңгейінен қарастырсақ, құдайға соқыр сеніп, діни салт-
дəстүрлерді орындап, сол арқылы өзін діндар адам ретінде көрсетіп, мақтану,
ал күнделікті өмірде зұлымдық жасау, өзіңнен басқаны ойламау, яғни сенімді
ақылмен ұштастырмау мүлдем қате.
Дін феноменологиясы практикалық түрде өзара әрекет ететін, іске асырылып
жатқан маңыздылығы мен мағынасына байланысты жеке адамдардың
коммуникациясында болатын түсініктер, идеялар, мақсаттар, ниеттердің
(түрткі, мотивтердің) ара қатынасын белгілейді және осны ескере отырып, дін
құбылыстарының жүйелі сипаттамасын береді, оларды салыстыру негізінде
жүйелейді. Классикалық дін феноменологиясының қалыптасуы. Діни сиволдарды
және ритуалдарды түсіндіру.
Герменевтика - текстің мәнін, оның обьективтік (сөздердің грамматикалық
мағынасы мен олардың тарихи жағдайларының варияциялары) және субьективтік
(автордың ынтасын) негіздерін түсіндірудің теориясы мен өнері. Герменевтика
эллинизм дәуірінде классикалық текстерді ғылыми тұрғыда зерттеуден туып,
кейінірек Қасиетті жазуларды (экзегетика) түсіндіру шеңберінде дамыған.
19 ғ-да текст мәнін ғана түсіндірумен шектелмейтін еркін герменевтика
түрінде дамыды. Дильтей герменевтиканы қоғамдық ғылымдардың арнайы тәсілі
ретінде қолданып, қоғамдық оқиғаларды тарихи тұлғалардың субьективтік
ынталары арқылы ұғындыруды мақсат еткен. 20-ғасырда герменевтика бірте-
бірте философияның негізгі бір методологиялық тәсілдері түріне еніп, әуелде
экзистенциалиизм (Хайдеггер) шеңберінде кейіннен герменевтиканың өзіндік
философиясына айналды. лыр және дін феноменологиясы.
Өзін-өзі бақылау үшін тапсырмалар;
Дін социологиясы дегеніміз не?.
Дінге социологиялық тұрғыдан қараудың ерекшеліктері неде?.
Діннің әлеуметтік негізі қандай?.
Қоғам даму тарихына діннің ықпалы бар ма?
Дін социологиясындағы құрамдық – функционализм дегеніміз не?.
Дін феноменологиясын сипаттаңыз.
Дінтану тармағы ретінде дін феноменологиясының қалыптасуын
қарастырыңыз
Діни феномендерді жіктеу мәселесі қалай жүзеге асады?.
Дін феноменологиясының философиялық алғы шарттары қандай?.
Классикалық дін феноменологиясының қалыптасу ерекшеліктерін
қарастырыңыз?.
Діни сиволдарды және ритуалдарды қалай түсіндіресіз?.
Герменевтика және дін феноменологиясы ара қатынасы талдаңыз?.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 5, 15, 18 - 25.
2 Бөлім. Тарихи дінтану
Глоссарийлер (анықтама, сөздік);
Анимизм - (рух, жан) – адамдардың, жануарлардың өміріне, заттар мен
қоршаған дүниенің құбылыстарына ықпал ететін аруақтарға және рухтарға сену.
Брахман – Үндістандағы аты-жөні жоқ, танылмайтын каста.
Буддизм – азап шегушіліктен арылу, заттарға деген әділ қатынас, шектен.
Вайшешика – Веданың негізі(Үндістан) – ғаламның жалпы ортақтығы, оның
құрылуы мен қирауы.
Веданта – индуизмнің упанишад негізіндегі философиялық ілімі –
брахманның, оның субьектісі атманмен, оның жеке рухымен – абсолютпен
танымалдылығы.
Дао (қыт)- жол, әдіс, алдын ала тағдық мен жеке бастың жазмышы..
Даосизм – көк тәңірінің шешімі (инь мен ян) әрекетсіздік (у вэй)
бастамаларының өзгерісі мен айналымы. Адамның жаны өлгенен соң өледі де
әлемдік пневмаға (ци) айналады.
Дхарма – заң, тәртіп, борыш, әділдік өлшемі, нормасы. Үнділердің
өмірлік ұстанатын адам
Ипостась – негіз.
Ислам – құдайға табыну негізін (622ж) Мұхаммед (570-632) – теократ
билеуші қалаған. Бастауы дін ілімі – Құран; ислам – жетілдірілген
иудаизм - қауымда бәрі тең.
Иудаизм – негізінен еврейлер арасында тараған дін. Ертедегі еврей
тайпаларының пұтқа табынушылық политеизмі тұсында пайда болып, б.з.б. 7 ғ-
дан бастап монотеистік дінге айналады. Иудаизмнің ерекшеліктері: жалғыз
құдай Яхве мен мессияға жебеуші) сену, еврейлерге құдайдың жар болғандығы
туралы догмат, діндар адамдар тұрмысының барлық салаларын қамтитын көптеген
рәсіімдік талаптар.
Каббала – иудаизмдегі аңыз, мистикалық ағым. Інжіл символ ретінде, оның
мәтіндерін аллегориялық жолмен түсіндіру
Калам (арабша) – ислам діни бағыттарының арасындағы (хариджиттер,
мутализиттер, мутакаллимдер).
Құдай патшылығы – мүлтіксіз адамгершіліктің әлемдік тәртібін көрсететін
бейне, Жақсылықтың, Жамандықты түпкілікті жеңуі.
Құдай – адамның абстрактылы, абсолюттік бастамасы, физикалық және
адамгершіліктің алғашқы себепшісі.
Құран (дауыстап оқу) – мұсылмандардың дін ілімінің бастауы.
Магия (грек. mageia - сиқыршылық, арбаушылық) - адамдарға, заттарға
және обьективті дүние құбылыстарына жасырын күштер арқылы әсер етуге болады
деген сенімге негізделген түсініктер мен ырымдардың жиынтығы.
Миф – құдайлар мен кейіпкерлердің істері туралы аңыз, әлем суреті
ертегілер
Монотеизм (monos- біреу) - бір құдай – бір құдайға құлшылық еті.
Наным – субьектінің жағдайы, ол жеке адамның рухани дүниесімен тығыз
байланысты болады, идеяларда бейнеленетін, обьект туралы белгілі бір
ақпарат хабарының негізінде пайда болады, басқа да сезімдермен қатар наным
сезімімен қосарласып, адам қызметінің мотиві, стимулы, мақсаты және бағдары
болып табылады.
Нирвана- өшу, сыртқы болмыстан безіну, тәуелсіздік, тыныштық
Нус – ой, ақыл, жан-интутивті білімдер, өзінше ойлану
Ойлану – нақты өмірді көрсету, қатынастар байланысын, заттар мен
бұйымдарды, құбылыстарды тану, жаңа идеялар туғызып, оқиғалар мен іс-
әрекеттерді болжап білу.
Ортодоксия (тура жол) – алдында қабылданған ережелер мен доктриналардың
орындалуын міндеттейді.
Праволсавие (гр. orthodoxia) - христиан дінінің негізінен Шығыс Европа,
Таяу Шығыс елдері мен Балқанда таралған бір түрі.
Политеизм (гр.poli – көп, theos- құдай)- көп құдай немесе бірнеше
құдайға құлшылық ету.
Религия – көзқарас, басқару әдісі, адамдардың мінез-құлқын реттеп отыру
Сакрализация (қасиетті) - заттарды, құбылыстарды, адамдарды
құдайландыру.
Сансара (үнд) – дөңгелекпен айналу, жеке тұлғаның, жанның қайта тууы.
Таурат (Библия)- гр. тілінде кітаптар деген мағынаны білдіреді
Теология (гр. theos- құдай және - ілім, сөз) немесе құдай туралы дін
ілімі – белгілі діннің ілімдерін жүйелеу. Таураттың алғашқы дүниежүзілік
сабаорлар қаулылары мен шіркеу аталарының ілімдеріне (киелі жазбалар
мен киелі аңыздарына) сүйенетін христиан теологиясы негізгі діни ілімге
(іргелі теология, апологетикаға), догматтық (қағидалық) діни ілімге,
парасаттық (өнегелі) діни ілімге, шіркеу туралы ілімге бөлінді.
Теологиялық этика – қандайда болсын бір теологиялық жүйеге негізделетін
этика.
Теософия (гр. Theos – құдай, Sophia – даналық, білім; сөзбе-сөз –
құдайтану) – кейде теологиямен (Ариопагитикаларда) немесе мистиканың
кейбір дінтанудан тыс формаларымен теңестіретін ұғым.
Томизм (лат. Thomas - Фома) – Фома Аквимиский негізін қалаған
католиктік философияның бастаушы бағыты.
Тотемизм - адамдардың қандай да бір тобы (тайпа, фратрия, ру) мен
белгілі жануарлардың немесе өсімдіктердің түрінің арасында ерекше
байланыстың бар екеніне сенім болып табылады.
Упанишадтар – Веданы діни философиялық сипаттағы ежелгі үнді
шығармасын түсіндіру.
Феномен – бір нәрсенің негізін білдіретін құбылыс.
Фетишизм (алдау, арбау) - әр затқа тән ерекше әлеуметтік сипат беретін,
ал мәдени даму барысында пайда болатын қасиеттерді табиғи нәрселер болып
табылатын қоғамдық қатынас және соған сәйкес келетін көзқарастар.
Христиандық - әлемдік үш діннің бірі (будда және исламмен деңгейлес) –
1-ғ-да Рим империясының Шығыс өлкелерінде пайда болған, өздерінің
тауқыметтін өз күшімен өзгертуден әбден түңіліп, қайғы-қасіреттен мессияның
немесе желеп жебеушінің көмегімен құтылуға мәжбүр болған, ауыр езгіден
қажыған адамдардың үміті мен ой-арманын білдірді.
Шаманизм – айырықша адамдардың (шамандардың) адамдар мен рухтар арасында
делдал болу, болашаққа көріпкелдік болжал айту, алыс аумақтарда не болып
жатқанын біліп беру, аурулардан емдеп-жазу, табиғат өзгерістерін туғыза
алу, қайтыс болғандарды о дүниеге, яғни жерасты әлеміне жеткізіп салу және
тағы басқа қабілеттерге сену.
4.Тақырып. Алғашқы нанымдар және пайда болу мәселесі.
Дәріс мақсаты; Алғашқы нанымдар және пайда болу мәселесін қарастыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Алғашқы нанымдар және пайда болу мәселесі.
2. Көне дәуірдің мифологиясы мен ритуалы
3. Тотемизм теориялары. Фетишизм теориялары. Анимализм.
4. Магия және дін. Магияның типтері мен түрлері.
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер);
Діни наным формаларының бірі португал сөзі fetigoдан (магиялық зат)
шыққан фетишизм деген атауды алды, ал ол өз кезегінде factitus (магиялық
шебер) деген латын сөзінен шыққан. Оны алғаш рет Батыс Африкада португал
теңізшілері ХУ ғасырда тапқан, содан кейін фетишизмнің бірқатар баламалары
әлемнің көптеген аймақтарында табылады.
Фетишизм (фр. fetichisma), яғни пұтқақұлдық - ол латынның fatum (тағдыр
деген сөзінен емес, сол латынның factitus (choose fee - магиялық шеберлік)
сөзінен бастау алатын португалдық фетишо дегеннен пайда болған туынды
сөз, аударғанда сиқырлы зат, арбау дегенді білдіреді. А. И. Артемьевтің
пікірінше: Фетишизм - материалдық дүниелердің (тастардың, ағаштардың,
сүйектердің, тас пен ағаштан жасалған бұйымдардың және басқа да тұмар
сияқты заттардың) және жанды нәрселердің (мысықтар мен иттер сияқты)
табиғаттан тыс қасиетті күштері бар екендігіне деген сенім [ 97 б.].
Діни нанымдардың басқа ежелгі формасы ретінде тотемизм - адамдардың
қандай да бір тобы (тайпа, фратрия, ру) мен белгілі жануарлардың немесе
өсімдіктердің түрінің арасында ерекше байланыстың бар екеніне сенім болып
табылады. Діни нанымдардың бұл формасының атауы ототеман сөзінен шыққан,
ол солтүстік американдық үндістердің оджибве тайпасының тілінде тегі оның
дегенді. Кейінірек тотемизм шеңберінде табу деп аталатын тыйымдардың тұтас
бір жүйесі пайда болды. Неміс философы және психологы Вильгелм Вундт (1832-
1920) тыйым (табу) салуды адамзаттың жазылмаған ең көне моральдық кодексі
деп санаған. Олар әлеуметтік қатынастарды реттестірудің маңызды механизмі
болып саналады. Табу: киелі (киелі және күнделікті саналатындар арасындағы
реттелмеген байланыс: көсемге жақындасуға, киелі жануарға қандай да бір күш
қолдануға, әрине оны өлтіруге тыйым) болған; инцест тыйым (лат. - қанның
араласуы) - бір қауымның бір-біріне туыстық жақындығы бар топтарының
арасындағы адамдардың некелесуіне салынатын тыйым; харам нәрселерге
(өлексенің етін жеу) тыйым болып саналатын.
Егіншілік культі - егін өнімінің шығымына ықпал ететін табиғаттың әр
түрлі құбылыстарына табиғаттан тыс, ерекше бір қасиеттер дарыту болып
саналады. Бұл - діншілдіктің үстемдік ететін формасына айналған аграрлық
магияның әрі қарай дамуы [29 б.].
Ата-баба культі, яғни ата-баба рухын табыну - адамдар мен олардың қайтыс
болған туысқандары арасында табиғаттан тыс бір байланыстарды сақтауға деген
сенім. Көсемдер культі, яғни көсемдерге табыну – тайпаның басқа мүшелерінің
бойында жоқ, ал тек көсемдерінің ғана бойында бар ерекше бір жұмбақ
қасиеттердің бар екендігіне сенім.
Шаманизм – айырықша адамдардың (шамандардың) адамдар мен рухтар арасында
делдал болу, болашаққа көріпкелдік болжал айту, алыс аумақтарда не болып
жатқанын біліп беру, аурулардан емдеп-жазу, табиғат өзгерістерін туғыза
алу, қайтыс болғандарды о дүниеге, яғни жерасты әлеміне жеткізіп салу және
тағы басқа қабілеттерге сену. Алғашқы нанымдардың формаларының және
солармен байланысты практиканың бірі магия (грек. mageia - сиқыршылық,
арбаушылық) - адамдарға, заттарға және обьективті дүние құбылыстарына
жасырын күштер арқылы әсер етуге болады деген сенімге негізделген
түсініктер мен ырымдардың жиынтығы. Нанымдардың алғашқы формалары жөнінде
айта отырып, анимизмді (лат. anima - жан) - жан мен рухтардың бар екеніне
деген сенімді еске түсірмеуге болмайды. Анимистік нанымдардың тиянақты
талдамасын ағылшын антропологы Э. Тайлор (1832-1917) өзінің Алғашқы
мәдениет еңбегінде жазды. Демек, осылардың барлығы адамдардың
дүниетанымынан, әлеуметтік жағдайларына байланысты туындаған ертегілердің
бірі деп еспетейміз.
Е.А. Торчинов діннің негізгі элементтері болып саналатын атрибуттарын
дәйектілікпен тұжырымдаған. Дінді анықтаудың тағы бір критерийі ретінде
Е.А. Торчинов сакралды-профандық оппозициясын қарастырады. Оны да
жеткіліксіз деп есептейді. Біріншіден, тоталды сакралды діндер болған,
олар үшін сакралдықтың әр түрлі дәрежесі бар, ал профандық деген жоқ.
Екіншіден, сакралды-профандық оппозиция элементтерін діни емес сферада,
яғни мемлекеттік салтанатты кештер, салт-жоралар сияқты күнделіктен жоғары
тұрған шаралардан да табуға болады деп есептейді. Сондай-ақ дейді
Торчинов - нақтылы осы себепке байланысты дін мен ғибадат ұғымдары
аралығына теңдік белгісін қоюға мүлдем болмайды, өйткені ғибадат
секулярлы сипатта болатындықтан дін ықпалынан арылған жағдайда да жүзеге
асуы мүмкін ғой, ғибадатты діннің фундаментальды белгісі деп қарауға
болмайды [С.18.]. Сонымен Е.А. Торчинов Құдайға немесе құдайларға деген
сенім діннің мәндік белгісі болып есептеліне алмайды - деген қорытындыға
келеді [С.22.].
Діни емес дүниетаным - діни сананың дамуына байланысты, діннің теориясы
теологияның шығуына байланысты болады. Теология арқылы дін философиялық
ілімнің шығуына үлкен себеп болды. Діни емес философиялық көзқарастың
жақындасуына келетін болсақ, діннің Құдай туралы идеясы жоғары тұрған
абстракция.
Дегенмен, діни ерекшелік оның басқа нәрселерден биік тұруы, ол өмірге тек
негативтік алып келеді. Егер де өсиетті кітаптарды философиялық тұрғыдан
қарастырсақ, онда біз ақиқатқа жетуге тырысамыз - позитивтік жағдай. Егер
құдай барлық адамдарды өзінің баласындай көрсе, онда ол балалардың ішінде
тек біреулерін ғана өте жақсы деп бөліп қараса, бұл құдайшылыққа жатпайды.
Өзін-өзі бақылау үшін тапсырмалар;
Наным дегеніміз не?
Алғашқы нанымдар және пайда болу мәселесін қарастырыңыз?.
Алғашқы нанымдарды жүйелеу мәселесін сипаттаңыз?.
Алғашқы ойлаудың ерекшеліктері қандай?.
Көне дәуірдің мифологиясы мен ритуалын қарастырыңыз?.
Сакралдық және профандық дегеніміз не?.
Тотемизм теорияларын сипаттаңыз.
Фетишизм теорияларын талдаңыз.
Анимализм дегеніміз не?.
Магия дегенміз не?және дін.
Магияның типтері мен түрлерін талдаңыз.
Әдебиеттер: 2, 5-7.
5. Тақырып. Полистік наным және ұлттық діндер
Дәріс мақсаты: Полистік наным және ұлттық діндерді қарастыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Полистік наным және ұлттық діндер
2. Таптық дәуірдегі мифология мен діннің ерекшеліктері.
3. Скиф-сақтар мифологиясы мен діні
4. Қазіргі дәуірдегі ұлттық діндердің жағдайы.
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер);
Полидемонизм – рухтардың көптігін дәріптеу-өзінің соңғы кезеңіне енеді.
Оның орынына аса құрмет тұтылатын рухтарды құдайларға айналдыратын
политеизм келеді. Полетеистік жүйелерде жауынгер-құдайлардың маңызы зор
болды, бұл ру-тайпалық қатынастардан таптық қоғамға көшу кезеңіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz