Қазақ тілі стилистикасы пәнінен дәрістер
1. Лекция тақырыбы: Стилистиканың ғылым және пән ретінде қалыптасуы
2. Лекция тақырыбы: Стилистиканың негізгі ұғым.категориялары
3. Лекция тақырыбы: Тілдік құралдардың стилистикалық бояуы, оның түрлері
4. Лекция тақырыбы: Стилистикалық норма, оның әдеби норманың басқа түрлерінен ерекшеліктері
5. Лекция тақырыбы:Стилистикалық қате туралы ұғым
6. Лекция тақырыбы: Стилистиканың зерттеу әдістері
7. Лекция тақырыбы: Қазақ тілінің стилистикалық құралдары
8. Лекция тақырыбы: Синтаксистік стилистика
9. Лекция тақырыбы:Құрмалас сөйлемдердің стилистикасы
10. Лекция тақырыбы: Қазіргі қазақ әдеби тілінің функционалды стильдері
11. Лекция тақырыбы: Ауызекі сөйлеу стилі
12. Лекция тақырыбы: Ресми.іскери стиль
13. Лекция тақырыбы: Ғылыми стиль
14. Лекция тақырыбы: Публицистикалық стиль.
15. Лекция тақырыбы: Көркем әдебиет тілі
2. Лекция тақырыбы: Стилистиканың негізгі ұғым.категориялары
3. Лекция тақырыбы: Тілдік құралдардың стилистикалық бояуы, оның түрлері
4. Лекция тақырыбы: Стилистикалық норма, оның әдеби норманың басқа түрлерінен ерекшеліктері
5. Лекция тақырыбы:Стилистикалық қате туралы ұғым
6. Лекция тақырыбы: Стилистиканың зерттеу әдістері
7. Лекция тақырыбы: Қазақ тілінің стилистикалық құралдары
8. Лекция тақырыбы: Синтаксистік стилистика
9. Лекция тақырыбы:Құрмалас сөйлемдердің стилистикасы
10. Лекция тақырыбы: Қазіргі қазақ әдеби тілінің функционалды стильдері
11. Лекция тақырыбы: Ауызекі сөйлеу стилі
12. Лекция тақырыбы: Ресми.іскери стиль
13. Лекция тақырыбы: Ғылыми стиль
14. Лекция тақырыбы: Публицистикалық стиль.
15. Лекция тақырыбы: Көркем әдебиет тілі
Барлық ғылымдардың зерттеу нысаны өзінің күрделілігімен даму эволюциясының тарихынан сан алуан процесімен ерекше көзге түседі. Стилистика ғылымы да осындай даму тарихын бастан кешірген. Стилистика ғылымының даму бағыты басқа ғылымдармен сабақтас. Қазіргі стилистиканың негізгі кезеңдері ертедегі антикалық риторика және поэтика, шешендік өнер ғылымдарымен өзара байланысып жатыр.
Жалпы тіл ғылымында стилистика белгілі тарихи дәуірді бастан кешіргенмен, ол өзінің алғашқы мағынасын айтарлықтай өзгертілген жоқ. Ресейде стилистиканы ғылыми тұрғыдан зерттеу мәселесі ХҮІІІ ғасырда басталды.
ХХ ғасырдың басында стилистика таза ғылымның нысаны ретінде қарастырыла бастады, тілдің функциональдық қызметін жан-жақты зерттеу нәтижесінде функциональдық стилистиканың негізі қаланды. Оған тілдің әдіс-тәсілдері туралы ХХ ғасырдың аяғында қаланған ғылыми-тұжырымдар негіз болды. Жалпы лингвистикалық ғылымның және жеке ғылымдардың әдіс-тәсілінен стилистикалық талдау әдістері қолдана бастаған болатын.
Стилистикалық талдау әдістерінің (орыс тілі ғылымындағы орны бойынша) негізі-тіл мен ойлау, тіл мен қоғам, тілдің әлеуметтік мәні мен қызметі. Стилистикалық талдау әдістерінің негізі қалануына осыған бйаланысты жазылған В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Ф.де Соссюр, Б.Д.Куртэнэ, М.М.Бахтин т.б. еңбектерінің ықпалы болды. Әлемдік тіл білімінде, орыс тіл ғылымындағы стилистикалық зерттеу еңбектері негізінде қазақ тілі стилистикасы ғылыми тұрғыдан зерттелді.
Еліміздің егемендік алуы және тіл заңының шығуы қазақ тілі функциональдық, ресурстар стилистикасын зерттеу бағыттарын жаңа мазмұнда қайта қарауға тікелей ықпал етті.
Стилистика (лингвистикалық стилистика, лингвостилистика, жалпы стилистика)-тіл білімінің бір саласы. Стилистика тілдің көркемдегіш амал тәсілдерін, тілдің жұмсалу аясының түрлі қоғамдық салаларда қолданылуын, қатысымдық әрекетінің функциясын атқарады.
Жалпы тіл ғылымында стилистика белгілі тарихи дәуірді бастан кешіргенмен, ол өзінің алғашқы мағынасын айтарлықтай өзгертілген жоқ. Ресейде стилистиканы ғылыми тұрғыдан зерттеу мәселесі ХҮІІІ ғасырда басталды.
ХХ ғасырдың басында стилистика таза ғылымның нысаны ретінде қарастырыла бастады, тілдің функциональдық қызметін жан-жақты зерттеу нәтижесінде функциональдық стилистиканың негізі қаланды. Оған тілдің әдіс-тәсілдері туралы ХХ ғасырдың аяғында қаланған ғылыми-тұжырымдар негіз болды. Жалпы лингвистикалық ғылымның және жеке ғылымдардың әдіс-тәсілінен стилистикалық талдау әдістері қолдана бастаған болатын.
Стилистикалық талдау әдістерінің (орыс тілі ғылымындағы орны бойынша) негізі-тіл мен ойлау, тіл мен қоғам, тілдің әлеуметтік мәні мен қызметі. Стилистикалық талдау әдістерінің негізі қалануына осыған бйаланысты жазылған В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Ф.де Соссюр, Б.Д.Куртэнэ, М.М.Бахтин т.б. еңбектерінің ықпалы болды. Әлемдік тіл білімінде, орыс тіл ғылымындағы стилистикалық зерттеу еңбектері негізінде қазақ тілі стилистикасы ғылыми тұрғыдан зерттелді.
Еліміздің егемендік алуы және тіл заңының шығуы қазақ тілі функциональдық, ресурстар стилистикасын зерттеу бағыттарын жаңа мазмұнда қайта қарауға тікелей ықпал етті.
Стилистика (лингвистикалық стилистика, лингвостилистика, жалпы стилистика)-тіл білімінің бір саласы. Стилистика тілдің көркемдегіш амал тәсілдерін, тілдің жұмсалу аясының түрлі қоғамдық салаларда қолданылуын, қатысымдық әрекетінің функциясын атқарады.
1. Балақаев М.,Томанов М., Манасбаев Б.
«Қазақ тілінің стилистикасы» Алматы,1974, 2005.
2. А. Жапаров «Қазақ тілі стилитиҝакасын оқыту методикасының негіздері» Алматы,
1991.
3. Фасанова Ё., Жексембаев Ғ. «Қазақ тілінің стилистикасы» (жаттығулар жинағы)
Алматы, 1991.
4. М. Балақаев, М.Серғалиев «Ғазақ тілінің мәдениеті» Алматы.
5. Балақаев «Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері» Алматы, 1965.
6.Н.Уәлиев «Сөз мәдениеті»
9. Мұсабеков . «Қазақ тілінің практикалық стилистикасы» Алматы, 1974.
«Қазақ тілінің стилистикасы» Алматы,1974, 2005.
2. А. Жапаров «Қазақ тілі стилитиҝакасын оқыту методикасының негіздері» Алматы,
1991.
3. Фасанова Ё., Жексембаев Ғ. «Қазақ тілінің стилистикасы» (жаттығулар жинағы)
Алматы, 1991.
4. М. Балақаев, М.Серғалиев «Ғазақ тілінің мәдениеті» Алматы.
5. Балақаев «Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері» Алматы, 1965.
6.Н.Уәлиев «Сөз мәдениеті»
9. Мұсабеков . «Қазақ тілінің практикалық стилистикасы» Алматы, 1974.
Лекция тезистері
№1
1. Лекция тақырыбы: Стилистиканың ғылым және пән ретінде қалыптасуы
2. Лекция жоспары: 1. Стилистиканың даму тарихы.
2. Стилистиканың негізгі
бағыттары мен аспектілері
3. Лекция мақсаты: Жалпы лингвистикалық стилистика туралы мәлімет беру
4. Қысқаша теориялық мәлімет:
Барлық ғылымдардың зерттеу нысаны өзінің күрделілігімен даму
эволюциясының тарихынан сан алуан процесімен ерекше көзге түседі.
Стилистика ғылымы да осындай даму тарихын бастан кешірген. Стилистика
ғылымының даму бағыты басқа ғылымдармен сабақтас. Қазіргі стилистиканың
негізгі кезеңдері ертедегі антикалық риторика және поэтика, шешендік өнер
ғылымдарымен өзара байланысып жатыр.
Жалпы тіл ғылымында стилистика белгілі тарихи дәуірді бастан
кешіргенмен, ол өзінің алғашқы мағынасын айтарлықтай өзгертілген жоқ.
Ресейде стилистиканы ғылыми тұрғыдан зерттеу мәселесі ХҮІІІ ғасырда
басталды.
ХХ ғасырдың басында стилистика таза ғылымның нысаны ретінде қарастырыла
бастады, тілдің функциональдық қызметін жан-жақты зерттеу нәтижесінде
функциональдық стилистиканың негізі қаланды. Оған тілдің әдіс-тәсілдері
туралы ХХ ғасырдың аяғында қаланған ғылыми-тұжырымдар негіз болды. Жалпы
лингвистикалық ғылымның және жеке ғылымдардың әдіс-тәсілінен стилистикалық
талдау әдістері қолдана бастаған болатын.
Стилистикалық талдау әдістерінің (орыс тілі ғылымындағы орны бойынша)
негізі-тіл мен ойлау, тіл мен қоғам, тілдің әлеуметтік мәні мен қызметі.
Стилистикалық талдау әдістерінің негізі қалануына осыған бйаланысты
жазылған В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Ф.де Соссюр, Б.Д.Куртэнэ, М.М.Бахтин
т.б. еңбектерінің ықпалы болды. Әлемдік тіл білімінде, орыс тіл ғылымындағы
стилистикалық зерттеу еңбектері негізінде қазақ тілі стилистикасы ғылыми
тұрғыдан зерттелді.
Еліміздің егемендік алуы және тіл заңының шығуы қазақ тілі
функциональдық, ресурстар стилистикасын зерттеу бағыттарын жаңа мазмұнда
қайта қарауға тікелей ықпал етті.
Стилистика (лингвистикалық стилистика, лингвостилистика, жалпы
стилистика)-тіл білімінің бір саласы. Стилистика тілдің көркемдегіш амал
тәсілдерін, тілдің жұмсалу аясының түрлі қоғамдық салаларда қолданылуын,
қатысымдық әрекетінің функциясын атқарады.
Филология ғылымында стилистика, стиль сөздері ертеден қолданысқа
ие. Ресейде 19, тіпті 18 ғасырдан стилистиканың жекелеген аспектілеріне
арналған зерттеулер шықты (мысалы, әртүрлі көркем шығармалардың не
жазушылардың тілі, стилі туралы), теориялық сипаттағы еңбектер де жарық
көрді. Алайда, ғылыми пән ретінде стилистика 20 ғасырдың 20-30 жылдарынан
қалыптаса бастайды, ал оның бір тармағы болып саналатын функционалды
стилистика 50 жылдардан бастап белсенді түрде зерттеу объектісіне айналады.
Стилистика, стиль ұғымының мәні тілдің коммуникативтік аспектісімен,
тілдің қолданысымен, қызмет ету жағдайымен тығыз байланысты. Бұл мәселеге
көңіл бөлу 19 ғасырдың аяғы 20 ғасыр басындағы тілші ғалымдардың
еңбектерінен бастау алады: В.Гумбольд, Ф. де Соссюр, А.А.Потебня,
И.А.Бодуэн де Куртенэ, Е.Д.Поливанов, Л.П.Якубинский, Р.О.Якобсон,
В.В.Виноградов, Г.О.Винокур т.б.
Функционалдық-стилистикалық зерттеулер, әсіресе, өткен ғасырдың 60
жылдарынан, тіл ғылымының тілдің құрылымын зерттеуден оның қызметін (тілдің
тұрақты күйінен даму жағдайын) зерттеуге ауысуынан бастап белсенді
жүргізіледі. Стилистиканың қалыптасуы әдеби тіл нормасы мәселелерін зерттей
бастауға да тығыз байланысты (чех ғалымдары: В.Матезиус, В.Гаверенек,
Э.Косериу, және орыс ғалымдары В.В.Виноградов, Г.О.Винокур т.б. еңбектері).
Стилистиканың қалыптасуына тіл ғылымының ұсақ бірліктерді зерттеуден
ірі бірліктерге ден қоюы да (дыбыстардан-мәтінге қарай) әсерін тигізді.
Стилистиканың дамуына әдеби тіл, тіл мәдениеті мәселелерін зерттеу де
өзіндік үлес қосты.
Бұқаралық ақпарат құралдарының дамуына байланысты стиль, сөз
мәдениеті мәселелері одан әрі өзекті бола түседі.
Мәтін лингвистикасы, прагматика стилистикалық зерттеулердің кейбір
жаңа бағыттарын туғызды. Ю.С.Степанов: Қазіргі уақытта ұлттық мәдениетті,
тілді және психологияны зерттеу стилистиканың (тіл ғылымының бір саласы
ретінде) пайда болуымен одан әрі нақтылана, айқындала түсті,-дейді [4,21].
Стилистика, сонымен, өзінің сипаты, мәні жағынан-функционалды
сипатқа ие (оның даму тарихы соны дәлелдейді). Бұл теориялық ғылым бола
тұра, оның қолданбалы, тәжірибелік маңызын жоққа шығармайды. Керісінше
стилистиканың дамуы (функционалды стилистиканың) тілді оқыту әдістемесіне,
басқа қолданбалы салалардың дамуына ықпалын тигізді. Лингвостилистика
тілдік теорияның іргелі мәселелерін зерттейді (мыс., тілдің әлеуметтік
табиғаты, оның құрылымдық және функционалдық аспектілерінің байланысы,
қызмет ету заңдылықтары, тіл мен ойлаудың байланысы).
Тіл ғылымы тарихындағы ұлы жаңалықтарының бірі-тілдің қос
қырлылығының (жүйелілігі мен қызмет ететіндігі, қозғалмалылығы)
ашылуы болды. Тіл осы екеуінің бірлігінен тұрады. Мұның бір жағы-құрылымдық-
жүйелік жағы, жеткілікті дәрежеде зерттелсе, функционалдық жағы (сөз
тудырушылық аспектісі) енді ғана зерттеле бастады.
Стилистика- әдеби тілдер жүйесін талдап, тілдік құралдарды қолдану
заңдылықтарын түсіндіретін лингвистикалық пән.
Стилистика "стиль" деген сөзден шыққан. Ал стиль дегеніміздің өзі
латынша "Styles - жазу құралы" деген сөз. Латын тілінде кейіннен "жазу
мәнері" деген мағынада қолданылған және осы мағынада Европа
білімпаздарының арасына көп тараған. Орта ғасырларда Греция мен Римде стиль-
сөзге сендіру тәсілі, ал стилистика- риторика (шешендік өнері) делінген.
Стилистика тәрізді сөздің қазіргі мән-мағынасы көпшілікке түсінікті. Ол
– ұшталған таяқша деген мағынаны білдіреді. Ол кезде балауыз жағылған
тақтайша жазу-сызу үшін пайдаланылған. Ойды дәлірек жеткізу үшін таяқша
арқылы тақтайдағы жазуды әлденеше өшіріп, қайта жазуға, түзетіп отыруға да
тура келген. Таяқшаны (стильді) пайдалана білу өнері кейіннен сөз
шеберлігін, тіл мәдениетін арттыра түсу деген мағынада ұғыныла келіп пән
атауы ретінде қалыптасқан.
Стилистиканың дамып, қалыптасуы ертеректен бастау алып, қазақ тіл
білімінде де ол жан-жақты қарастырылып келеді. Қазіргі кезде арнайы пән
ретінде жоғарғы оқу орындарында оқытылып, оның мәні мен мақсаты
түсіндіріліп, ол туралы ғылыми еңбектер, оқу құралдары, оқулықтар және
кейбір шығарма тілінің стильдік ерекшеліктері жайлы талдау кітаптары мен
мақалаларда тіліміздің кейбір стильдік құбылыстары туралы көптеген
пікірлерді кездестіруге болады. Қазақ тілінің стилистикасын зерттеуде М.
Балақаев,Б.Манасбаев, Томанов, Жанпейісов, Р.Әміров, А. Ысқақов, Ф.
Мұсабекова, Р. Сыздықова, М.Серғалиев, Д.Әлкебаева, Ә. Хасеновтің және
соңғы жылдары А. Мырзахметқызы, О.Бүркітов, С. Қоянбекова т.б. ғалымдар мен
ізденушілерді айтуымызға болады. Орыс тіл білімінде стилистика
мәселелерінің зерттелуі көптен бері қолға алынған. Бұл жөніндегі еңбектер
де жарияланып келеді. Әсіресе осы салада өнімді еңбек етушілер деп А. М.
Пешковский, Л.В. Щерба, В.Виноградов, Г.В Винокур, А.И.Ефимев, В.П.Мурат
сияқты ғалымдарды атауға болады.
Тіл білімінде стилистиканың жалпыға бірдей қалыптасқан анықтамасы жоқ.
Мұның бір себебі өзінің қалыптасуы барысында тіл білімінің бұл саласы әр
түрлі бағыттардың құрамында дамыды. Алғашқы кезде көркем тілді зерттеу
аясында дамыса, соңғы кездері оның зерттеу нысаны әлдеқайда кеңейіп,
тармақтала түсті.
Жалпы алсақ, стилистика тілдің мәнерлі құралдары туралы, сонымен қоса
тілдік құралдарды сөйлеудің мазмұнына, қарым-қатынастың мақсатына, жағдайы
мен саласына сәйкес қолдану, яғни тілдің қызмет ету заңдылықтары туралы
ілім деп анықтауға болады. Қарым-қатынастың анағұрлым жинақталған,
әлеуметтік мәнге ие болған ондай салаларына ғылыми, көркем,
публицистикалық, ресми және тұрмыстық салалар жатады. Функционалды стильдер
осы салаларға сәйкес ажыратылады.
Кейде стилистиканы тілдің мәнерлегіш құралдары туралы ілім деп те
анықтайды. Ондай жағдайда стилистиканың функционалдық жағы ескерілмей, ол
тек тілдің стилистикалық боямалы құралдарын зерттейтін болып шығады.
Сонымен қатар, стилистиканы функционалды стильдер туралы ғылым деп қана
қарау жеткіліксіз, өйткені стилистика ілімі тілдің стилистикалық қорын
зерттеуден бестау алады, әрі стилистикалық қор функционалды стильдерді
қалыптастыруға да уақыт өте келе белсенді қатысады.
Сонымен, жоғарыдағы анықтаманы жалпы стилистикаға тән анықтама
деуге болады. Жалпы стилистика зерттеу бағыттарына қарай іштей былай
тармақталады:
1. Контекстен тыс түрде тілдің стилистикалық қорын зерттейтін
саласы-құрылымдық стилистика.
2. Тілдің әр түрлі қарым-қатынас саласында қолдану заңдылықтары
туралы ілім-функционалды немесе қолданымдық стилистика.
3. Көркем әдебиет стилистикасы.
4. Нормативті, практикалық стилистика.
Құрылымдық стилистика тілдік құралдардың стилистикалық сапа-қасиеттерін
олардың нақты қолдану жағдайына қатыссыз тұрғыда зерттесе, қолданымдық
стилистика, керісінше, тілдік құрылымдардың қызмет ету ерекшеліктерін
олардың белгілі бір жағдайларда (мысалы, белгілі бір жанрлық ерекшелікте,
ауызша, жазбаша т.б.) қолдануымен байланысты қарастырады. Көркем әдебиет
стилистикасы тілдік құралдардың ерекше салада, ерекше жағдайдағы
қолданысын: көркем шығармада өнер тудырушы, өнер құбылысы ретіндегі
қолданысын, яғни көркем шығармадағы өмірін зерттейді. Ал, практикалық
стилистиканың міндеті-стилистикалық тілдік мәдениетті қалыптастыру. Бұған
негіз болатын тілдің стилистикалық қорын және оның қызмет ету заңдылықтарын
меңгеру, мұның өзі сөз қолданудың стилистикалық нормаға сәйкес дағдысын
қалыптастырады.
Бұлардың ішінде тілдің стилистикалық қорын зерттейтін құрылымдық
стилистика саласы-әріден келе жатқан дәстүрлі сала. Оны сипаттама
стилистика десе де болады. Ол тілдің стилистикалық бояуға ие құралдарын,
тілдік тұлғалардың (дыбыстан мәтінге дейінгі) мәнерлегіш мүмкіндіктерін,
мағыналық-қолданымдық реңктерін зерттейді. Жазушы тілінде қолданылатын
көріктеуіш-бейнелеуіш құралдар да осы стилистиканың қарамағына жатады.
Тілдің стилистикалық синонимдік қатары-оның негізгі зерттеу аймағын
құрайды. Бір сөзбен айтқанда, жалпыхалықтық тілдік қордың (байлықтың)
стилистикалық құрамын зерттейді, ал ол стилистиканың негізгі базасын
құрайды.
Тіліміздегі лексикалық, фонетикалық, грамматикалық тәсілдерді қолдану
принциптерін ретке келтіретін лингвистикалық стилистиканың орны ерекше
маңызды. Лингвистикалық стилистиканы түрлерге бөліп жүйелеудегі негізгі
принцип - оның негізгі зерттеу бағыттары болуға тиіс. Олардың бірі -
мәтіннен тысқары стилистикалық ресурстар (мүмкіндіктер). Бұл аспектіні тіл
ресурстары стилистикасы деп те атайды. Ал екінші-қоғамның әртүрлі аяларында
тілдің қолданысқа түсу заңдылықтары. Бұл аспектіні функциональдық
стилистика деп атайды.
Қазіргі тіл білімінде стилистика тармақтарының жіктелуіне байланысты,
салыстырмалы-салғастырмалы (контрастивтік) стилистика, дара
(индивидуальдық), функциональдық стилистика, зерттеу әдістемесіне
байланысты синхронды стилистика және диахрондық стилистика, материалдардың
ғылыми тереңдігі мен нақтылы шығарманы талдау үстіндегі деректерді
сипаттауға байланысты теориялық стилистика және практикалық стилистика деп
жүйеленеді.
Лингвистикалық стилистиканың тіл білімінің басқа салаларымен
байланысына келетін болсақ, олар бір-бірімен тығыз байланыста. Әр түрлі
стильдік сапа, мәнерлегіштік сипат тілдік единицалардың барлығында да
болады. Сондықтан стилистиканың зерттеу объектісі – лексикология,
семасиология, грамматика және фонетика зерттейтін единицалар.
Лексикология және стилистика. Лексикология сөздердің шығу тегін, сөз
құрамын, оның баю жолдарын қарастырса, стилистика сөздердің қолданылу
заңдылықтарын, сөздер мен сөз тіркестерін экспрессивтік тұрғыдан дұрыс
пайдаланылу принциптерін зерттейді.
Семасиология және стилистика. Семасиология – тіліміздегі бейнелегіш
тәсілдердің мағынасын, оның өзгеру заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Семасиологиялық стилистиканың міндеті – тіліміздегі бейнелегіш құрамдарды
топтастырып, олардың стильдік қызметін, қолданылу заңдылықтарын көрсету.
Грамматика және стилистика. Стилистика грамматиканы да өзінің зерттеу
нысаны ете алады. Стилистика грамматикалық құбылыстарға стильдік талдау
жасайды.
Морфология сөздердің тұлғалық көрінісін және грамматикалық мағынасын,
сөздердің құрылысын, өзгерілуін және құрамын талдап топтастырады.
Стилистика ойды мәнерлі жеткізу үшін морфологиялық формаларды қандай
жағдайда қалай қолдануға болатындығын қарастырады. Демек, морфологиялық
тұлғадағы сөздердің, олардың варианттарының ішінен сөйлеу не жазу арқылы
жеткізілетін ойдың эмоциональды-экспрессивті реңін білдіре алатындарын
сұрыптап қолдану принциптерін зерттейді.
Синтаксис сөйлемнің құрылысын, сөздердің тіркесу заңдылықтарын қарастырады.
Ал ойды білдіретін сөйлемдердің айтылуына, қолдану тәсіліне қарай әр түрлі
реңдері болады. Ол қосымша мағыналар көбінесе сөздердің орын тәртібі мен
сөйлемнің құрылысы арқылы беріледі. Яғни ойды мәнерлі жеткізуде
синтаксистік тәсілдердің маңызы зор. Демек, стилистика синтаксистік
құралдардың мәнерлілігін, оны дұрыс пайдалану заңдылықтарын зерттейді.
Фонетика және стилистика. Фонетика тілдегі дыбыстардың жасалуын, жүйеленуін
зерттесе, стилистика дыбыстарды, оларға тән белгі, интонация, қайталау,
дыбыс үйлесімділігі сияқты фонетикалық ерекшеліктерді белгілі бір мақсатқа
икемдеп және оларды мәнерлі құрал ретінде пайдалануды қарастырады.
Стилистика-тіл білімінің тілдік тәсілдер жүйесін синхрондық және
диахрондық жағдайда зерттейтін тіл ғылымының саласы.
Стилистиканың қарастыратын мәселелері әр түрлі деңгейдегі тілдік
құралдардың мәнерлегіштік мүмкіндіктері, олардың стилистикалық мәні мен
бояулары, сондай-ақ қарым-қатынастың сан алуан аялары мен жағдайларындағы
сөздердің қолданылу заңдылықтары, әр аяға байланысты қолданыс тілін
пайдалану, ең бастысы тілдің қолданылуының комуникативтік заңды мәселелері
болып табылады. Стилистикада тіл деңгейлерінің барлық салаларындағы
құралдар жұмсалады.
5. Лекция тақырыбына сәйкес бақылау сұрақтары:
1. Стилистиканың даму тарихы
2. Тіл ярустары стилистикасы?
3. Лингвистикалық стилистиканың басқа ғылым салаларымен байланысы?
4. Лингвистикалық стилистиканың зерттеу объектісі?
6. СӨЖ тапсырмалары:
1. Стилистика, тіл мәдениеті, әдеби тіл теориясы, ұқсастықтары мен
айырмашылықтары (Реферат).
7. Лекция тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі:
1. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б.
Қазақ тілінің стилистикасы Алматы,1974, 2005.
2. А. Жапбаров Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері
Алматы, 1991.
3. Хасанова С., Жексембаева Ғ. Қазақ тілінің стилистикасы (жаттығулар
жинағы)
Алматы, 1999.
4. М. Балақаев, М. Серғалиев Қазақ тілінің мәдениеті Алматы, 2004.
5. М. Балақаев Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері Алматы, 1965.
6. Н. Уәлиев Сөз мәдениеті Алматы, 1984.
7. Б. Адамбаев Халық даналығы Алматы, 1976.
8. Мұсабекова Ф. Қазақ тіліндегі зат есім стилистикасы Алматы, 1979.
9. Мұсабекова Ф. Қазақ тілінің практикалық стилистикасы Алматы, 1974.
№2
1. Лекция тақырыбы: Стилистиканың негізгі ұғым-категориялары
2. Лекцияның жоспары: 1. Тілдің стилистикалық құрылымы
2. Функционалды стиль туралы ұғым
3. Стиль – стилистиканың негізгі ұғымы
4. Стиль терминінің әртүрлі түсініктері, оның
себептері
3. Лекцияның мақсаты: Студенттерге стилистиканың негізгі ұғым категориялары
жайында түсінік беру.
4. Қысқаша теориялық мәлімет:
Тіл ғылымының басқа салалары сияқты стилистика ғылымының да өзіне тән
категориялары бар. Стилистикалық категориялар стильдік белгілерден шығады.
Функциональдық стильдердің өздеріне лайық стильдік ерекшеліктері болады.
Публицистикалық стильге тән образдылық, ғылыми стильде жалпы қорытындылар
мен дерексіздік, ресми стильге тән нақтылық, міндеттілік болу т.б. Осы
стильдік белгілеріне қарай әр стиль туралы толық мәлімет алуға болады. Ол
туралы мәтін құрастырылып, осының бәрі функциональдық семантикалық-
стилистикалық категорияның моделі әр мәтіннің өрістік жүйесінен көріне
алады, әр түрлі дәрежедегі тілдік және мәтіндік тәсілдер орталық және шеткі
болып бөлінеді, олар жиынтығы арқылы ажыратылады.
Стилистикалық категориялардың қатарына бағалау категориясы, акценттік
категориясы, гипотезиялық категория, диалогтық категория, автор бейнесі
категориясы, мәтін категориясы жатады.
Акценттік категория-мәтіндік категориялардың бірі. Акценттік категория
концептуалды тілдік бірліктердің мағыналық жақтан көңіл аударуын қажет
етеді, адресат автордың көзқарасына көз жеткізу сенімділігін көрсетеді, сол
арқылы қабылдаушы мен тыңдаушының ортақ түсінікке ие болуын қамтамасыз
етеді.
Ғылыми стильде кездесетін стилистикалық категориялардың бірі-
гипотезиялық категория. Гипотезиялық категория әр түрлі тілдік тәсілдерді
оның ішінде белгілі болжамға негізделген жүйелілікті көрсетеді, мәтіннің
белгіленген жазықтығындағы жалпы функциясы және семантикасының қалыптасқан
сөз гипотездері немесе гипотезиялық құбылыс болып саналады.
Стилистикалық категорияның тағы бір саласы-бағалалау категориясы.
Кез-келген ғылыми мәтін оқырманның атынан бағалау тұрғысынан қаралмаса,
оның мамандықты керек ететін ғылыми білімі негізделмейді. Оқырманның
объектіге қарым-қатынасы белгілі бағалау тұрғысынан айқындалады. Егер
ғылыми стильде автор өзінің зерттеуіне сенімді болса, онда тыңдаушы
тұрғысынан толық баға алады.
Стилистикалық категориялардың қатарына автор бейнесі категориясы
жатады. Автор бейнесі категориясы жазушының өз дәуірінің әдеби тіліне,
оны түсініп сезінуіне, поэтикалық сөз өрнектеріне деген қарым-қатынасына
тікелей қатысты. Қазіргі қазақ стилистикасында автор бейнесі категориясын
келешекте жаһандану үрдісімен жан-жақты талдап оқытуды талап етеді.
Функционалды стиль ұғымы-қазіргі стилистикадағы негізгі ұғым.
Функционалды стильдер тілдің қолданысымен, қызмет етуімен тікелей
байланысты, яғни шынайы сөйлеуде, мәтінде көрінеді. Функционалды стильдерде
әртүрлі тілдік деңгейлердің тұлға-бірліктері мен олардың стильдік бояуға ие
түрлері белгілі бір қатынас саласында қызмет ету міндеттеріне сәйкесті
түрде бірігеді. Функционалды стильді В.В.Виноградов: Стиль-бұл
жалпыхалықтық, жалпыұлттық тілдің белгілі бір саласында тілдік қарым-
қатынас құралдарының сұрыпталып тіркесу, қолдану тәсілдерінің қоғамдық
тұрғыдан қабылданған, функционалдық тұрғыдан шартталған, іштей біріккен
жиынтығы. Ол басқа мақсатқа қызмет ететін, басқалай қызмет атқаратын өзі
сияқты бейнелеу тәсілдерімен бір қатарда тұрады.
Функционалды стильдердің қалыптасуына әсер ететін факторлар тілден
тысқары (экстралингвистикалық) және таза тілдік болып екі топқа бөлінеді.
Функционалды стильдерді сипаттауда олардың екеуі де ескеріледі.
Тілден тысқары стиль құраушы әсерлерге қоғамдық сана формасы және
соған тән ойлау түрі, сөздің ауызша не жазбаша көрінісі, сөздің жанрлық
ерекшелігі, қарым-қатынастың түрі (көпшілік не жекелік), баяндау түрі
(әңгімелеу, суреттеу, ойталқы), жағдаяттық-қоғамдық факторлар (сөздің тоны,
сөйлеу актісінің түрі, тыңдаушы ерекшелігі) т.б. жатады. Бұлар объективті
факторларды құраса, автор ұстанымы, оның даралығы сияқты субъективті
факторлар да болады.
Бұл факторлардың барлығы да сөз сипатына тікелей әсер етеді, бірақ
олардың стиль құраушылық дәрежелері бірдей емес.
Тілдің негізгі қатысымдық (коммуникативтік) қызметінен өзге де
қызметтері бар екені белгілі. В.В.Виноградов функционалды стильдерді
топтастыруда осы қызметтерін басшылыққа алады. При выделении таких
важнейжих общественных функций языка, как общение, сообщение и воздейтвие,
могли бы быть в общем плане структуры языка разграничены такие стили:
обиходно-бытовой стиль (функция общения); обиходно-деловой, официально-
документальный и научный (функция сообщения); публицистический и
художественно-беллетристический (функция воздействия) [11,6]. Алайда, тіл
қызметтерін бұлай бөлу өте жалпылама және стиль түрлері де олардың ауқымына
сыя бермейді.
Негізгі стиль құраушы факторлар функционалды стильдердің жүйелілігін
қамтамасыз етеді. Стиль жүйелілігінің негізіне оны құрайтын тілдік
бірліктердің бір мақсат негізінде өзара тығыз байланысып бірігуі жатады.
Мысалы, ғылыми стильде жалпылама, дерексіз мәнге ие бірліктер белсенді рөл
атқарса, көркем стильде керісінше , көркем-бейнелі тілдік нақтылыққа ие
бірліктер маңызды болады.
Тілдің өзінде, бір жағынан, стильдік тармақтарға жіктеліп дамыған
сайын белгілі бір функционалды стильге тән тілдік құралдар тұрақтала
түседі. Екінші жағынан, функционалды стильде оны құраушы факторлардың
әсерімен тілдік бірліктердің белгілі дәрежедегі өзгерісі, ауысуы жүзеге
асады. Соның нәтижесінде бір тілдік бірліктің өзі қай стильде қолданылуына
қарай мағынасы жағынан функционалдық сипатқа ие болады.
Қазіргі кезде стилистика ғылымында функционалды белгісі жағынан
стильдердің бес түрі ажыратылады. Олар: ғылыми, ресми, публицистикалық,
көркем сөз және ауызекі тұрмыстық сөйлеу стильдері. Функционалды
стильдердің әрқайсысы стилішілік тармақтарға жіктеледі. Мысалы, ғылыми
стильдің таза ғылыми, ғылыми-оқулық, ғылыми-көпшілк сияқты тармақтары
болса, ресми, іс қағаздары стилінің де ұйымдық, өкілеттік, анықтамалық-
ақпараттық сияқты тармақтары бар, сол сияқты публицистикалық стиль де іштей
жанрлық ерекшеліктеріне қарай көптеген түрге жіктеледі.
Тілдік қолданыста функционалды стильдердің әр түрінің элементтері
араласа жұмсалып, көп қабатты стильдік құбылыстар да пайда болады. Бұл
жағдай стильдердің өзара әсері және олардың ішінде ұсақ жанрларға жіктеу
нәтижесінде жүзеге асады.
1. Бақылау сұрақтары
1. Стилистикалық категориялардың түрлері?
2. Акценттєгі категория?
3. Бағалау категериясы?
6.Лекция тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі:
1. Балақаев М.,Томанов М., Манасбаев Б.
Қазақ тілінің стилистикасы Алматы,1974, 2005.
2. А. Жапаров Қазақ тілі стилитиҝакасын оқыту методикасының негіздері
Алматы,
1991.
3. Фасанова Ё., Жексембаев Ғ. Қазақ тілінің стилистикасы (жаттығулар
жинағы)
Алматы, 1991.
4. М. Балақаев, М.Серғалиев Ғазақ тілінің мәдениеті Алматы.
5. Балақаев Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері Алматы, 1965.
6.Н.Уәлиев Сөз мәдениеті
9. Мұсабеков . Қазақ тілінің практикалық стилистикасы Алматы, 1974.
№3
1. Лекция тақырыбы: Тілдік құралдардың стилистикалық бояуы, оның түрлері
2. Лекцияның жоспары: 1. Функционалдық-стильдік және
эмоционалдық-
экспрессивтік бояулар
2. Тілдің стилистикалық бейтарап
құралдары – тілдің
(мәтіннің стилистикалық тұрқын
қалыптастырудағы
олардың
рөлі)
3. Стилистикалық мағына, оның табиғаты
4. Стилистикалық парадигматика мен синтагматика
5. Стилистикалық пішін мен мазмұндық жақтар
6. Стилистикалық синонимдер
3. Лекцияның мақсаты: Студенттерге тілдік құралдардың бояуы, оның түрлері
жайында
түсінік беру.
4. Қысқаша теориялық мәлімет:
Тілдік қабаттардың бірліктері (әсіресе, лексикалық қабаттың) өздерінің
негізгі мағыналарын тысқары, әрқилы реңктерге ие болып келеді.
Стилистикалық табиғаты жағынан олар бірдей емес.
Стилистикалық бояудың екі түрі ажыратылады: эмоционалды-
экспрессивті және функфионалды.
Функционалды бояуға ие тілдік құралдар да болады. Бірақ олардың
ара-жігі экспрессивті бояуға қарағанда ондай айқын емес. Экспрессивті-
эмоционалды бояу тілдік тұлғаның табиғи қасиеті болса, функционалды бояу
тілдік тұлғаны қарым-қатынас жасаудың белгілі бір саласында көп қолданудан
барып пайда болды. Соңғы жағдайда тілдік дәстүрдің де рөлі бар.
Тілдік тұлға – бірліктерінің мағыналық-стилистикалық жағы мен оларды
белгілі салада көбірек қолдану дәстүрі арасында қатаң тәуелділік бар.
Белгілі салада тұрақты қолданудың нәтижесінде тілдік құралдың мағынасы
белгілі стилистикалық мәнге, бояуға ие бола бастайды да, кейін тұрақты
бекітіледі. Мысалы, ресми стильде қалыптасатын штамптар (жоғары жетістікке
жетті, қаулы қабылдады т.б.) осындай қолданыстың нәтижесі.
Стилистикалық бояуының сипатына орай, тілдік құралдар функционалды
бояулы және экспрессивті бояулы болып бөлінеді.
Функционалды бояулы құралдар функционалды стильдердің түр-түріне
сәйкес өзіндік ерекшеліктерге ие болып келеді. Мысалы, ғылыми стильдегі
терминдер, көркем әдебиет стиліндегі троптар мен фигуралардың түрлері,
ауызекі сөйлеу стиліндегі қарапайым сөздер мен диалектизмдер функционалды
бояулы құралдарға жатады.
Экспрессивті құралдарға тілдің эмоционалды-экспрессивті бояуға
ие құралдары жатады. Мысалы, эмоционалды реңкі жағынан олар көтеріңкі
салтанаттылықты білдіретін немесе мысқылды білдіретін, немесе әшкерелеуші
реңге ие т.б. құралдар болып келеді. Бұлар, әсіресе, жекелеген сөздерге
тән. Ол бояулар сөздердің контекстен тыс жағдайына да табиғи түрде тән
болып келеді. Бұдан грамматикалық тұлға-бірліктерге қарағанда лексиканың
эмоционалды-экспрессивті бояуы кең болады.
Стилистикалық мағына-тілдік-тұлґа-бірліктің мағыналық
құрылымдағы оның лексииалық, заттық, грамматикалық мағыналарынан тысқары
қосымша белгісі. Бұл қосымша мағына тұрақты болып, тілдік қолданымның
белгілі жағдайларында туындап отырады. Сөздің стилистикалық мағынасы оның
ұғымдық мағынасына әсер етіп, сөз мағынасын белгілі бір бояуларымен қоса
қабылдауға көмектеседі.
Сөйтіп, стилистикалық мағына тілдік тұлға-бірліктің мағыналық
құрылымының белгілі бір бөлігін құрайды. Бірақ ол тілдік тұлға-бірліктердің
әрқайсысында әртүрлі дәрежеде көрінеді. Экспрессивті бояуға ие құралдарда
айқын байқалса, кейбіреулерінде тереңде жатады, тек белгілі контекстік
жағдайда ғана анық көрінеді.
Парадигматика (грек. paradeigma-мысал, үлгі)-1. Адам санасында немесе
жадында олардың формаларының немесе мазмұнының ортақтығына байланысты
немесе бір мезгілде сол екеуінің ұқсастығы негізіндегі әлде бір әсерлер
арқылы жинақталған және салыстыру қатынасына байланысты тіл жүйесінің
элементтері ретіндегі лингвистикалық бірліктерді зерттеу аспектісі. 2.
Лингвистикалық топтардың-парадигмалардың жиынтығын құрайтын тілдік жүйе.
Синтагматика-тіл жүйесін зерттеудің парадигматика сияқты бір аспектісі.
Онда тілдік тұлғалардың арасындағы бір-бірімен ізбе-із байланыс кезінде
туындайтын синтагматикалық қатынасы зерттеледі. Синтагматика синтагма
туралы ілім деп те түсініледі.
5. Бақылау сұрақтары:
1.Тілдік құралдардың стилистикалық бояуы?
2. Стилистикалық бояудың түрлері?
3. Эмоционалды-экспрессивті бояуы?
4. Функционалды бояуы?
6. Лекция тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі:
1. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б.
Қазақ тілінің стилистикасы Алматы,1974, 2005.
2. А. Жапбаров Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері
Алматы, 1991.
3. Хасанова С., Жексембаева Ғ. Қазақ тілінің стилистикасы (жаттығулар
жинағы)
Алматы, 1999.
4. М. Балақаев, М. Серғалиев Қазақ тілінің мәдениеті Алматы, 2004.
5. М. Балақаев Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері Алматы, 1965.
6. Н. Уәлиев Сөз мәдениеті Алматы, 1984.
7. Б. Адамбаев Халық даналығы Алматы, 1976.
8. Мұсабекова Ф. Қазақ тіліндегі зат есім стилистикасы Алматы, 1979.
9. Мұсабекова Ф. Қазақ тілінің практикалық стилистикасы Алматы, 1974.
№4
1. Лекция тақырыбы: Стилистикалық норма, оның әдеби норманың басқа
түрлерінен ерекшеліктері
2. Лекцияның жоспары: 1. Норманы белгілеудегі объективті, субъективті
сипаттар
2. Стилистикалық норманың тарихи категория
екендігі
3. Лекцияның мақсаты: Студенттерге стилистикалық норма, оның басқа
нормалардан
ерекшелігін түсіндіру.
4. Қысқаша теориялық мәлімет:
Стилистикалық норма-тарихи тұрғыдан қалыптасқан, даму заңдылықтарымен
жалпы қабылданған тілдегі стилистикалық мүмкіндіктерді тарату жиынтығы.
Стилистикалық норма-бұл тілдік норма, бірақ стилистикалық кейбір
әдістер оның ауытқуына себепкер болады.
Қазіргі кезде әдеби нормалар түсінігі біршама біртекті болып келсе, ал
стилистикалық нормаларының анықтамасы мүлде басқаша. Және бұл өз кезегінде
стиль түсінігімен бір мәнді еместігімен байланысты. Тіпті кейде стиль
нормалардан ауытқып кеткенде ғана көрініс береді деген ой-пікір айтылып
жүр, осыған байланысты норма стильге қарама-қарсы қойылады. Бірақ көптеген
лингвистер стилистикалық нормалардың бар екендігі туралы да айтып жүр
(әдетте олар стильді жалпы тілдік әдебиетке қарсы қоймайды). Сонымен,
зерттеуші М. В. Пановтың ойынша әдеби тіл стильдер жүйесі деп
түсіндіріледі; олардың әрқайсысына ерекше нормативтілік тән, бұл Д.
Н.Шмелевтің стиль туралы біздің түсінігімізде ол қандай да бір нормалар
жүйесі дегенге келеді деген пікірмен үндеседі.
Әдеби норма мен стилистикалық норма бір-бірімен байланыста ашылатын
ұғымдар.
Әдеби тіл нормасы белгілі кезеңде тілдік құралдарды қоғамдағы барлық
адамдарға ортақ орнықты түрде қолдану үлгісі. Әдеби норма диалектілерге,
ауызекі сөйлеудің қарапайым (қарабайыр) түрлеріне қарсы қойылады. Сондықтан
оған жүйелілік, реттілік, баршаға міндеттілік, функционалды-стильдік
жіктеліс тән. Осы тұрғыдан әдеби норманы функционалды стиль нормаларының
біріккен жүйесі деп қарасақ, стилистикалық норманы әдеби норманың
функционалды стильге қатысты көрінсі деуге болады. Басқаша айтқанда, әдеби
норма жалпы нормаға және жеке, функционалды –стилистикалық нормаға
ажырытылады. Жалпы норма тұтастай әдеби тілге тән, оның барлық функционалды
–стильдік тармақтарына ортақ. Ол стильдерді, стилішілік тармақтарды бір
бүтін әдеби тіл жүйесіне біріктіреді.
Жалпы норма тілдік деңгейлердің барлық қабатын тұтастай қамтиды.
Мысалы, морфологияны тұтастай, сөзжасамның көптеген үлгілерін, сөйлемнің
негізгі құрылымдық кестелерін, лексикадағы стилистикалық бейтарап сөздерд
қамтиды.
Жеке норма, негізінен, стилистикалық бояуға ие тілдік құралдарды
қамтиды. Стилистикалық нормада жалпыға ортақ міндеттілік, шегараларының
айқын болуы жалпы нормадағыдай емес, аздау мөлшерде болады. Әр функционалды
стильдің нормасы әр түрлі болып келеді. Біреуіне тән норма екіншісіне тән
болмайды, не аз мөлшерде деректі болады. Мысалы, ғылыми стиль мен ауызекі
тұрмыстық сөйлеу стилінің нормалары бір-біріне қарама-қарсы, ал ғылыми
стиль мен ресми стильдің нормалары бір-біріне жақындау болады.
Әр стильдің нормасына қысқаша сипаттама берейік.
Ғылыми стильде сөйлемнің синтаксистік құрылымы толық, сөйлемдер
шұбалаңқы, ұзын болады. Сөйлемдегі сөздердің орны логикалық қатаң тәртіпке
бағынады. Мағынасы жалпылама-дерексіз сөздер басым қолданылады. Ғылыми
стильдің дайындалу, көріну жағдайы да ерекшелікке ие: ол алдын-ала мұқият
дайындалады және мұнда қарым-қатынас тікелей емес, жанама түрде орнатылады,
көп жағдайда жазбаша көрініс табады.
Ресми стильдің ғылыми стильге синтаксистік деңгейде біршама ұқсас
жақтары бар (сөйлемдер ұзын, орын тәртібі тұрақты, бір мағыналы сөздер
қолданылады), алайда одан мәнді айырмашылықтарға ие болып келеді. Сөйлемдер
дайын үлгіге құрылып, бір қалыптан шыққандай, тілдік құралдары да шектеулі
болады.
Публицистикалық стильде екі жақтың да қоспасы бар, ол мынаған
байланысты: бұл стильдің жанры әр алуан және жазбаша да, ауызша да көріне
береді. Оған хабарлау және әсер ету функциялары тән. Осы жағдайлар оның
тіліне де ықпалын тигізеді. Сондықтан онда ақпарат тасушы және
экспрессивтілікке ие құралдар бірлікте қолданылады. Сонымен қатар газет
тілінде, жедел шығуына байланысты, әбден тұрақталған (стандартқа айналған)
құрылымдар да орын алады.
Көркем сөз стилінің нормасы өте кең, тіпті ол әдеби тіл нормасы
ауқымынан шығып кете алады. Көркем әдебиет тіліне жазба және ауызша тілдік
құралдардың бірігуі тән. Тек мынаны ескеру керек, біріншіден, көркем
шығармада кез келген әдеби, әдеби емес тілдік бірліктер қолданыла отырып,
бірақ олар өнер құбылысының заңдылықтарына бағынады, әдеби-эстетикалық
өңдеуден өтеді. Екіншіден, көркем шығармада жазушының өзіндік дүние-танымы,
көзқарасы бейнеленеді, шығарманың жанрлық, тақырыптық т.б. ерекшеліктері
көрініс табады, әрі әр жазушының өзіндік тілдік талғамы болады. Сондықтан
көркем шығарма тілінде әр жазушының стильдік даралығы, өзге де қайталанбас
сөз қолданысы бейнеленеді. Осы жайларға байланысты көркем сөз стилінің
басқа стильдерге қарағанда өзіндік ерекшелігі болады.
Әрине, бұл айтылғандардан көркем сөз стиліне норма тән емес деген
сөз шықпайды. Бірақ көркем сөз стилі нормасына әдеби тіл нормасы тұрғысынан
келе беруге де болмайды.
Сонымен, әрбір функционалды стиль өзіне тән сөз, форма, құрылымға
ие болып келеді.
Стилистикалық норма туралы мәселе жоғарыда көрсетілгендей, сөйлеу
мәдениеті мен стилистика қатынасы мәселесімен тығыз байланысты, өйткені
зерттеудің алғашқы саласы ең бірінші тіл нормалары түсінігіне келіп
тіреледі. Бұл салалардың шекарасы жеткілікті анық емес, және бұл ғылымдар
бір-бірімен тығыз байланыста болады. Егер сөйлеу мәдениетінің пәнін дәлдік
қана емес, сонымен бірге белгілі мағынадағы сөйлеу өнері деп санайтын
болса, онда стилистика сөйлеу мәдениетіне енеді. Л. И. Скворцовтың пікіріне
жүгінсек: Сөйлеудің түпкілікті мәдениеті қазіргі заманғы әдеби тілде
тілдесудің мақсаттары мен мәселелеріне сәйкес формалары мен стильдеріне ие
болуын болжамдайды (Актуальные проблемы культуры речи. М., 1970. 97-б.).
Сөйлеу мәдениетінің осындай түсінігін автор төмендегідей тұжырымдайды:
Өзіндік лингвистикалық саладағы сөйлеу мәдениеті туралы ғылым
стилистикалық тілде және стилистикалық сөйлеуде араласып жатқан олардың
ережелерін кеңейте түсетін және жасалған қорытындылары тілдік тәжірибеге
қандай да бір әсер ететін, сонымен бірге негізгі эстетикалық нормалар,
формалар, әдеби сөйлеудің көркем әдебиет стилі қозғалысымен байланыс
тенденциялары арқылы анықтау мақсатындағы теориялық тәжірибелік пәндерінің
көрінісі болып табылады.
Байқап отырғанымыздай, зерттеуші-ғалым Г. О. Винокур сөйлеу мәдениетінің
екі баспалдағын атап көрсетеді. Олардың төменгісі тек сөйлеу нормаларын
сақтаумен байланысты, ал жоғарғысы стилистикамен байланыстылығы. Осыған
сәйкес Г. О. Винокурдың стилистикалық нормалар-сөйлеу мәдениетінің мақсаты
мен биік шыңы деген пікірін салыстыруға болады. Жалпы Л.И. Скворцовтың
пікірі де мұнымен үндеседі. Г. О. Винокурдың ойынша тіл мәдениеті бұл
біріншіден, тіл құралдары туралы ілім, екіншіден, тіл құралдарын
пайдаланудың әр түрлі үлгісіндегі көзқарастар бойынша тілдік мәселелер
туралы ілім. Жалпы осының өзі тілді игерудің екі баспалдағының ережесіне
келіп жанасады. Бұл Вопросы о стилях языка и стилях речи. О разных
степенях владения языком еңбектерінде нақты көрсетілген.
Сонымен жалпы сөйлеу мәдениеті сөйлеудің дұрыстылығы мәселерімен шектеліп
қана қоймай, өзінің жоғарғы деңгейінде стилистиканың проблематикасымен
қиылысады, тіпті оның кейбір аспектісін қамти кетеді, бірақ онымен толық
сәйкес келе бермейді; осы ғылымдардың әрқайсысының өзінің арнайы мәселелері
мен зерттеу нысанасы бар. Мәселен, В. В. Виноградов өзінің Проблемы
культуры речи и некоторые задачи руского языкознания еңбегінде: Тіл
мәдениетінің мәселесі әдеби тіл стилистикасының ұстанымдары мен
мәселелеріне толығымен сәйкес келеді деп ойлаудың қажеті жоқ деп жазды (15-
б.).
Көптеген зерттеушілер тілдік нормалары бір жағынан әдеби тілде
(фонетикалық, грамматикалық, лексикалық) екінші жағынан стилистикалық
нормаға бөледі. Өз кезегінде стилистикалық нормаларды стилистикалық
маркирленген тіл бірліктерімен және олардың қолданылу ұстанымдары мен
байланыстырылатындығы сирек емес.
Бұл мәселенің функционалды позициясы жағынан анығырақ Э. Г. Ризель өзінің
Проблемы лингвистической стилистики еңбегінде: Стилистикалық нормалардың
астарында, ол сол кезеңдегі тілдік нормаларды функционалды стиль мен
жанрлық стильдердегі таңдау мен ұйымдастырудың міндетті заңдылығы жатыр
дейді де, оның өзін 1) тілдік стилистикалық нормалары стильдегі жиі
болатын құралдардың тізімі; 2) стилистискалық нормалар-жалпы мәтінді және
оның бөліктерін құрастыру нормаларына бөліп тастайды. Ал стилистикалық
нормалар: 1) функционалды-стилистикалық және 2) экспрессивті –стилистикалық
деп екіге бөледі. Олар жалпы әдеби аяда алынған, оның таралу аймағымен
шектелмейді (117, 118-б.).
Тілдік нормалардың динамикалық және функционалдық табиғатын, оның
коммуникативтік тиімділігін ескере отырып, нормалар сөйлесу жағдайларының
белгілерінде және басқа да тілдесу сипатына сәйкес келіп, қолданыс
табатынын байқауға болады. Алайда, бұл жерде Л. И. Скворцовтың тілдік
нормалары жалпыға бірдей міндеттілігін абсолюттеуге жол бермеу туралы
ережесін ескеру қажет, сөйлеу жалпы міндеттілік бойынша емес, жалпы
қолданыс бойынша жүзеге асуы тиіс екендігіне көз жеткізуге болады.
Функционалды стилистикада қолданыс табатын стилистикалық нормалар – бұл
тарихи қалыптасқан және сонымен бірге тілдің жалпы таралуының заңды түрде
дамуының стилистикалық мүмкіндіктері. Бұл мүмкіндіктер белгілі бір
мақсаттарға, тілдесудің белгілі бір саласындағы сөйлеу мәнері мен
мағынасына негізделеді.
Функционалды-стилистикалық нормаларға жалпы тілдік нормаларға қарағанда
еркіндік сипаты тән, алайда бұл еркіндік салыстымалы болып келеді. Сөйлеуді
ұйымдастырудың қалыптасқан ережелерінен ауытқу дәрежесі айтылымның (мәтін)
қандай орында тұруына байланысты өзгеріп отырады. Бұл орындар орталық, одан
тыс немесе стиль аралық болуы мүмкін.
Бірінші жағдайда нормалар қатаң және анық, екінші жағдайда-еркін, әрі
нұсқалы. Алайда бұл еркіндік шығармашылық мүмкіндікке кеңістік тудырса да
экстралингвистік және коммуникативті-прагматикалық заңдылыққа негізделген.
Дәстүрлі ресурстар стилистикасындағы норма түсінігі әдетте стильдің
бірлігі түсінігімен байланысты. Стиль бірлігінде шағын мән мәтінінде
құралдардың әр түрлі, контрасты, стилистикалық маркировкалармен
соқтығысуына жол берілмейді. Қазіргі заманға сай сөйлеуді пайдаланудың
бұндай стиль қатаңдығының өзіндік салыстырмалы сипаты бар. Мысалы, ауызекі
сөйлесуде кітаби жоғары сөздермен көмкеру немесе ғылыми немесе іскерлік
сөйлеуге – ауызекі сөздерді қосудың қажеті жоқ. Және бұл ереже өз күшін
әрқашан сақтайды. Алайда, біз қашан болса да тілдің функциялануына өтеміз
және бірден сөйлеудің коммуникативті – функционалды жағына анықтама, баға
беруіміз керек. Бұл құралдарды пайдалану және де стильді бағалауда, ең
бастысы, сөйлесудің белгілі бір саласында, сөйлесу жағдайындағы
коммуникативтік тиімділік факторы болып табылады. Осының бәрін әр түрлі
функционалды стиль мен жанрларға талдау жасауда ескеру қажет.
Осыған қоса әрбір жеке жағдай сөйлеу фактісі ретінде жалпылауға жататынын
ескеру керек және ең соңында ол қандай да бір функционалды стильге
жатқызылады. Жекеше айтқанда, әр түрлі стильді, контрастты элементтердің
әдейі соқтығысуы баяғыдай-ақ публицистикалық сөйлеудің бірден-бір тиімді
стилистикалық әдісі болып табылады. Қазіргі заманғы фельетонда, мысалы,
стильдік норма әр түрлі стильдік бірліктердің соқтығысуы болып табылады.
Бұндай жағдай көркем әдебиетте де белгілі, ауызекі сөйлесуге де тән, ал
ресми-іскерлік сөйлеуге, ғылыми сөйлеуге бұндай сипат тән емес.
Сонымен, айтылымның стилистикалық нормаларға сәйкестігі немесе
сәйкессіздік өлшемі серпулі, созылмалы және терең функционалды болуы тиіс;
айтылымның (сөйлеу тілі, сөздік құрылым және оның құралының құрылымы) оның
экстралингвистикалық негізбен (сөйлесу саласы, жағдайы, оның мақсаты мен
маңызы және т.б.) ескеру қажет. Мұны анықтауда стилистика ғылымының орны
ерекше.
Бұл жерде егер тіпті жалпы тілдік нормаларға нұсқаулық тән болатын болса,
онда функционалды-стилистикалық нормаларға тән болмақ екенін естен шығармау
керек. Бұдан басқа, тілдесудің өз мәселелері генетикалық әр түрлі стильді
құралдардың үйлесімділігін талап етуі мүмкін, және бұл функционалды
көзқарастың стилистикалық нормаларының бұзылуына жатпайды. Осындай
стилистикалық әдіс фельетонда өте кең беріледі, кейде ғылыми-танымал
әдебиеттерде де кездесіп жатады (бірақ, әрине, басқа коммуникативті
тапсырмаларда). Функционалды-стилистикалық нормалардың барлық
ерекшеліктерін мәтінді талдауда оқытушы есінен шығармауы тиіс, өйткені
функционалды-стилистикалық нормалар әр түрлі мәтіндердегі тіл құралдарын
таңдау мен үйлесімділік ұстанымымен тікелей байланысты.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Стилистикалық норма?
2. Стилистикалық норманың түрлері?
3. Стилистикалық норманың әдеби нормадан айырмашылығы?
6. Лекция тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі:
1. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б.
Қазақ тілінің стилистикасы Алматы,1974, 2005.
2. А. Жапбаров Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері
Алматы, 1991.
3. Хасанова С., Жексембаева Ғ. Қазақ тілінің стилистикасы (жаттығулар
жинағы)
Алматы, 1999.
4. М. Балақаев, М. Серғалиев Қазақ тілінің мәдениеті Алматы, 2004.
5. М. Балақаев Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері Алматы, 1965.
6. Н. Уәлиев Сөз мәдениеті Алматы, 1984.
7. Б. Адамбаев Халық даналығы Алматы, 1976.
8. Мұсабекова Ф. Қазақ тіліндегі зат есім стилистикасы Алматы, 1979.
9. Мұсабекова Ф. Қазақ тілінің практикалық стилистикасы Алматы, 1974.
№5
1. Лекция тақырыбы: Стилистикалық қате туралы ұғым
2. Лекцияның жоспары: 1. Стилистикалық қатенің түрлері, олардың басқа
қателерден ерекшелігі
2. Тілдік-стилистикалық мәдениетті тәрбиелеу
3. Лекцияның мақсаты: Студенттерге стилистикалық қате жайында мәлімет беру.
4. Қысқаша теориялық мәлімет:
Стилистикалық қате белгілі бір сөйлеу жағдайына сай келмейтін,
стилистикалық нормадан ауытқудың салдарынан болатын қатенің түрі. Тілді
жұмсауда күнделікті өмірде түрлі нормадан тыс ауытқулар болып жатады.
Мысалы, лексикалық, фразеологиялық, грамматикалық тұлға-бірліктерді өзінің
негізгі мағынасына сәйкес өз орнымен қолданбаудан болатын қателіктер т.б.
Бұлардың барлығы әдеби тілдің лексикалық, грамматикалық нормаларының
сақталмауынан болатын тілдік қатенің түрлері. Стилистикалық қате көп
жағдайда тілдік талғамның төмендігінен болады.
Тілдік талғам-тілді, сөзді жұмсап үйрену, жаттығу арқылы қалыптасатын
қасиет.Стилистикалық қатенің өзге қате түрлерінен басты ерекшелігі де
осында-тілдік талғамсыздықтың көрінісі болуында. Сол себептен де
стилистикалық қатенің болмауын қадағалайтын стилистикалық норма тілдің
қатысымдық сапаларының қатарына жатады.
Тілді білу, оның күллі байлығын игеру, дұрыс жазып, айта алу-қоғамның
кез келген мүшесіне қойылатын талап. Білген нәрсені орынды және ұтымды
жеткізу, тіл байлығының ішінен тек өзіңе керегін ғана таңдап алып, ұтымды
пайдалана білу, бұл-өнер. Ал, өнер дегеніміз –шеберлік. Сөз жұмсау
шеберлігіне қол жеткізу стилистикалық қателермен мақсатты күресу барысында
қалыптасатын, асқан шыдамдылық пен төзімділікті қажет ететін шығармашылық
процесс.
Стилистикалық қателердің алдын алып, олармен үнемі күрес жүргізіп отыру
жалпы халықтың сөйлеу мәдениеті мен стилистикалық сауаттылығын көтереді.
Халықтың тілді қолдана білу мәдениеті күллі қоғамның рухани сауаттылығының
көрінісі әрі өлшемі болып табылады.
Тілде неғұрлым жиі ұшырасатын нормадан тыс ауытқулардың алдын алу үшін
стилистикалық және стилистикалық емес қате түрлерін ажыратып алу қажет
[12]. Стилистикалық емес қатенің түрлеріне лексикалық, фразеологиялық,
сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік нормалардың сақталмауынан болатын
ауытқулар жатады. Стилистикалық қатенің түрлеріне стильдік тұтастықтың
сақталмауынан, сөз және грамматикалық құрылымдар мен формалардың сөйлеу
мәнеріне, сөйлеу мақсатына сай болмауынан, сөйлеу түрі мен жанрдың формалық
ерекшеліктерін ескермеудің салдарынан жіберілетін қателер жатады.
Стилистикалық сауаттылықтың сатылары мен соған байланысты болатын
стилистикалық қатенің түрлері былайша топтастырылады:
1) қазақ тілінің стилистикалық ресурстарын толық білмеудің салдарынан
болатын стилистикалық қателер;
2) тілдік-стилистикалық талғамның төмендігінен болатын стилистикалық
қателер;
3) функционалды стиль нормаларының сақталмауынан болатын
стилистикалық қателер.
Стилистикалық емес қателер:
1. Лексикалық қателер:
1) Сөздің мағынасын білмей қолдану: Бәрінен де шиеттей баланы далаға
тастамай өсіріп адам қылғанын айтсайшы;
2) Сөздің мағынасын білмей тіркестіру: Қырық құлаш қыл шылбырдан аттың
мойнына тұзақ салды, Кеше ғана осы университет есігін аттағанда;
3) Сөздің мағынасының нақты қолданылмауы, күңгірт болуы: Жігіт жігерлене
жұтынды; Екінші, үшінші курста біреудің айтқанымен жүрген сияқты ұйқылы
көзбен сабаққа келіп аузын ашып сабақ айтады, айтпаса ол да жоқ;
4) Паронимдердің қолданысы: Төсек жаңартты (жаңғыртты); Жазушылар
сұрақты қардай жаудырды (боратты).
2. Фразеологизмдерді қолдануда кететін қателер:
1) Тұрақты тіркес құрамындағы сыңарлардың мағынасына жақын келетін
сөздермен ауыстырылып қолданылуы: Ауыр қылмысқа адамды өмір сүру құқығынан
қию жатады.
2) Тұрақты тіркес мағынасының контекске сай келмеуі: Қысылтаяң қатал
жағдайда қайрап, егеп сөз тапқанға қолқа жоқ дегендей ерге елге медет
болып адамның ақиқат пен шындыққа,ақылдылық пен қайраттылыққа меңзеліп
отырады.
3.Морфологиялық қателер:
1) Тек қана жекеше түрде қолданылатын зат есімдерге көптік жалғаудың
тұлғасын қосып жазу:
Зат есімдерде септік жалғауларының дұрыс қолданбауы: Біз бұл өмірде
бақытты болу үшін туылдық; ХХІ ғасырдың мақсаты осы, өмірде сау сәбиді
өмірге келтіру, ішімдік пен есірткіден аулақ болу;
2) Сын есімнің шырайларын орынсыз қолдану: Бас Хатшының Баяндамасы
проблеманың барынша тереңдігін және байыптылығын алғаш көрген БҰҰ-ға мүше
мемлекеттер өкілдерінің ерен әсерін туғызғанын атап кеткен ләзім.
4. Синтаксистік қателер:
1) Сөз тіркестірудің нормаларының сақталмауы; бағыныңқы мен басыңқы
сыңарлардың араларының тым алшақ болуынан мағына байланысының нақтылығының
болмауы: Қылмыс-елеулі маңызы бар немесе мемлекеттік қауіпсіздікке және
адам өміріне зиян келтіретін әрекет не әрекетсіздік.
2) Етістіктің шақ тұлғаларының бір-біріне сәйкес қолданылмауы: Ең алғаш
мектепте оқып жүргенде арман етіп, қиялдап жүрген Алматы қаласына келдік,
армандаған маман иесі болуымызға аз уақыт та қалды. Сондай-ақ, бұл
сөйлемдегі арман етіп, қиялдап жүрген есімше тұлғаларының басыңқы
Алматы сөзімен байланысы орынсыз.
3) Бірыңғай мүшелі сөйлемдерді қолдануда жіберілетін қателер:
а) Бағыныңқылардың басыңқымен байланысының болмауы, бірыңғай мүше
тұлғаларының біртектес келмеуі: Халық ауыз әдебиетінің көпшілігі халықтың
мұңын жырлаған. Сол дәуірлердегі теңсіздіктерді, жолсыздықты көпшілігі ауыз
әдебиеті арқылы білдірді;
ә) Бір-бірімен тегі және түрі жағынан біртектес сөздердің бірыңғай
қолданылуы: Қазіргі кезде қылмысты жасайтын адамдар олар негізінен жас
балалар.
4) Есімшелі, көсемшелі тұлғалы сөздердің орын тәртібінің сақталмауы,
орынды жалғанбауы: Сіздің БҰҰ-ны жан-тәніңізбен қолдайтыныңыз үшін өзімнің
шынайы құрметімді жеткізгім келеді.
5) Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің сақталмауы: Көшеде бір
қарапайым өзімен-өзі кетіп бара жатқанда адамды полиция қызметкері көріп
қалады.
6) Есімдіктерді орынсыз қолданудың себебінен сөйлемнің мағынасының
күңгірттенуі: Қазіргі кезде қылмысты жасайтын адамдар олар негізінен жас
балалар. Олардың қылмыс жасау себептері отбасының әкесінің немесе шешесінің
жоқтығы, не тәрбиесін көрмеуі; Қауырт өткен көпжақты келіссөздер мен
пікірталастар нәтижесінде шешімдер пакетіне қатысты келісімге қол жетті.
Олар 11 мамырда дауыс берусіз қабылданды; Егер елдің экономикасы төмен
болса, қылмыстың жасалуы көп болады, өйткені халық жоқтықта өмір сүрсе ол
өзіне керек затты алу үшін әр түрлі әрекеттерге барады, кейде адам өлтіруге
дейін де барады.
7) Бастауыштың қайталанып, үстемеленіп жұмсалуы: Бұл адам мұны өзі
білмей қалды "Менің Ы. Алтынсарин шығармаларынан алған жерім, яғни Ы.
Алтынсариннің бізге қалдырған өнеге өсиеті бізге үлкен бір ғанибет". "Өлді
деуге бола ма, ойлаңдаршы",-дегендей Ы. Алтынсарин, яғни ұстаз атамыз біз
үшін тірі.
8) Құрмалас сөйлем құрамындағы компоненттердің орын тәртібінің
сақталмауы: Оның білгір достары, оған демеу бола тұра, болашағына зор
ықпал етті.
9) Құрмалас сөйлем компоненттерінің арасында логикалық-грамматикалық
байланыстың болмауы. Ол сырды біз оқып, түсініп, түйсігімізде сақтап,
ұғынып, мойындаған кезде ғана шертімді деп ойлаймын. Әр адам ол сырды
әрқалай шеше алады. Сол екі ауыз сөзін бізге жеткізуге ата-бабаларымыз
әбден тырысқан. Бірақ бұл салт-дәстүр әлі жалғасуда және ұрпақтан-ұрпаққа
әрі жалғасып, одан әрі дамып, көркем тіліміздің тағы да көркейе
түсетіндігіне сенімдімін. Мұндай қазақ елінің байлығын ешқандай да жолмен
жоғалтуға болмайды және ұрпақ жоғалтпайды; Мақал-мәтелдер көп
болғандықтан, егіншілік кәсібіне де байланысты мақал-мәтелдер де аз емес.
10) Құрмалас сөйлем компоненттерінің тым шұбалыңқы болуы; сөйлемге
қажетті сөздерді тастап кетудің салдарынан сөйлем мағынасының күңгірттенуі:
Сәби, жарыққа (дүниеге) шыр етіп келгеннен бастап, өмірден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№1
1. Лекция тақырыбы: Стилистиканың ғылым және пән ретінде қалыптасуы
2. Лекция жоспары: 1. Стилистиканың даму тарихы.
2. Стилистиканың негізгі
бағыттары мен аспектілері
3. Лекция мақсаты: Жалпы лингвистикалық стилистика туралы мәлімет беру
4. Қысқаша теориялық мәлімет:
Барлық ғылымдардың зерттеу нысаны өзінің күрделілігімен даму
эволюциясының тарихынан сан алуан процесімен ерекше көзге түседі.
Стилистика ғылымы да осындай даму тарихын бастан кешірген. Стилистика
ғылымының даму бағыты басқа ғылымдармен сабақтас. Қазіргі стилистиканың
негізгі кезеңдері ертедегі антикалық риторика және поэтика, шешендік өнер
ғылымдарымен өзара байланысып жатыр.
Жалпы тіл ғылымында стилистика белгілі тарихи дәуірді бастан
кешіргенмен, ол өзінің алғашқы мағынасын айтарлықтай өзгертілген жоқ.
Ресейде стилистиканы ғылыми тұрғыдан зерттеу мәселесі ХҮІІІ ғасырда
басталды.
ХХ ғасырдың басында стилистика таза ғылымның нысаны ретінде қарастырыла
бастады, тілдің функциональдық қызметін жан-жақты зерттеу нәтижесінде
функциональдық стилистиканың негізі қаланды. Оған тілдің әдіс-тәсілдері
туралы ХХ ғасырдың аяғында қаланған ғылыми-тұжырымдар негіз болды. Жалпы
лингвистикалық ғылымның және жеке ғылымдардың әдіс-тәсілінен стилистикалық
талдау әдістері қолдана бастаған болатын.
Стилистикалық талдау әдістерінің (орыс тілі ғылымындағы орны бойынша)
негізі-тіл мен ойлау, тіл мен қоғам, тілдің әлеуметтік мәні мен қызметі.
Стилистикалық талдау әдістерінің негізі қалануына осыған бйаланысты
жазылған В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Ф.де Соссюр, Б.Д.Куртэнэ, М.М.Бахтин
т.б. еңбектерінің ықпалы болды. Әлемдік тіл білімінде, орыс тіл ғылымындағы
стилистикалық зерттеу еңбектері негізінде қазақ тілі стилистикасы ғылыми
тұрғыдан зерттелді.
Еліміздің егемендік алуы және тіл заңының шығуы қазақ тілі
функциональдық, ресурстар стилистикасын зерттеу бағыттарын жаңа мазмұнда
қайта қарауға тікелей ықпал етті.
Стилистика (лингвистикалық стилистика, лингвостилистика, жалпы
стилистика)-тіл білімінің бір саласы. Стилистика тілдің көркемдегіш амал
тәсілдерін, тілдің жұмсалу аясының түрлі қоғамдық салаларда қолданылуын,
қатысымдық әрекетінің функциясын атқарады.
Филология ғылымында стилистика, стиль сөздері ертеден қолданысқа
ие. Ресейде 19, тіпті 18 ғасырдан стилистиканың жекелеген аспектілеріне
арналған зерттеулер шықты (мысалы, әртүрлі көркем шығармалардың не
жазушылардың тілі, стилі туралы), теориялық сипаттағы еңбектер де жарық
көрді. Алайда, ғылыми пән ретінде стилистика 20 ғасырдың 20-30 жылдарынан
қалыптаса бастайды, ал оның бір тармағы болып саналатын функционалды
стилистика 50 жылдардан бастап белсенді түрде зерттеу объектісіне айналады.
Стилистика, стиль ұғымының мәні тілдің коммуникативтік аспектісімен,
тілдің қолданысымен, қызмет ету жағдайымен тығыз байланысты. Бұл мәселеге
көңіл бөлу 19 ғасырдың аяғы 20 ғасыр басындағы тілші ғалымдардың
еңбектерінен бастау алады: В.Гумбольд, Ф. де Соссюр, А.А.Потебня,
И.А.Бодуэн де Куртенэ, Е.Д.Поливанов, Л.П.Якубинский, Р.О.Якобсон,
В.В.Виноградов, Г.О.Винокур т.б.
Функционалдық-стилистикалық зерттеулер, әсіресе, өткен ғасырдың 60
жылдарынан, тіл ғылымының тілдің құрылымын зерттеуден оның қызметін (тілдің
тұрақты күйінен даму жағдайын) зерттеуге ауысуынан бастап белсенді
жүргізіледі. Стилистиканың қалыптасуы әдеби тіл нормасы мәселелерін зерттей
бастауға да тығыз байланысты (чех ғалымдары: В.Матезиус, В.Гаверенек,
Э.Косериу, және орыс ғалымдары В.В.Виноградов, Г.О.Винокур т.б. еңбектері).
Стилистиканың қалыптасуына тіл ғылымының ұсақ бірліктерді зерттеуден
ірі бірліктерге ден қоюы да (дыбыстардан-мәтінге қарай) әсерін тигізді.
Стилистиканың дамуына әдеби тіл, тіл мәдениеті мәселелерін зерттеу де
өзіндік үлес қосты.
Бұқаралық ақпарат құралдарының дамуына байланысты стиль, сөз
мәдениеті мәселелері одан әрі өзекті бола түседі.
Мәтін лингвистикасы, прагматика стилистикалық зерттеулердің кейбір
жаңа бағыттарын туғызды. Ю.С.Степанов: Қазіргі уақытта ұлттық мәдениетті,
тілді және психологияны зерттеу стилистиканың (тіл ғылымының бір саласы
ретінде) пайда болуымен одан әрі нақтылана, айқындала түсті,-дейді [4,21].
Стилистика, сонымен, өзінің сипаты, мәні жағынан-функционалды
сипатқа ие (оның даму тарихы соны дәлелдейді). Бұл теориялық ғылым бола
тұра, оның қолданбалы, тәжірибелік маңызын жоққа шығармайды. Керісінше
стилистиканың дамуы (функционалды стилистиканың) тілді оқыту әдістемесіне,
басқа қолданбалы салалардың дамуына ықпалын тигізді. Лингвостилистика
тілдік теорияның іргелі мәселелерін зерттейді (мыс., тілдің әлеуметтік
табиғаты, оның құрылымдық және функционалдық аспектілерінің байланысы,
қызмет ету заңдылықтары, тіл мен ойлаудың байланысы).
Тіл ғылымы тарихындағы ұлы жаңалықтарының бірі-тілдің қос
қырлылығының (жүйелілігі мен қызмет ететіндігі, қозғалмалылығы)
ашылуы болды. Тіл осы екеуінің бірлігінен тұрады. Мұның бір жағы-құрылымдық-
жүйелік жағы, жеткілікті дәрежеде зерттелсе, функционалдық жағы (сөз
тудырушылық аспектісі) енді ғана зерттеле бастады.
Стилистика- әдеби тілдер жүйесін талдап, тілдік құралдарды қолдану
заңдылықтарын түсіндіретін лингвистикалық пән.
Стилистика "стиль" деген сөзден шыққан. Ал стиль дегеніміздің өзі
латынша "Styles - жазу құралы" деген сөз. Латын тілінде кейіннен "жазу
мәнері" деген мағынада қолданылған және осы мағынада Европа
білімпаздарының арасына көп тараған. Орта ғасырларда Греция мен Римде стиль-
сөзге сендіру тәсілі, ал стилистика- риторика (шешендік өнері) делінген.
Стилистика тәрізді сөздің қазіргі мән-мағынасы көпшілікке түсінікті. Ол
– ұшталған таяқша деген мағынаны білдіреді. Ол кезде балауыз жағылған
тақтайша жазу-сызу үшін пайдаланылған. Ойды дәлірек жеткізу үшін таяқша
арқылы тақтайдағы жазуды әлденеше өшіріп, қайта жазуға, түзетіп отыруға да
тура келген. Таяқшаны (стильді) пайдалана білу өнері кейіннен сөз
шеберлігін, тіл мәдениетін арттыра түсу деген мағынада ұғыныла келіп пән
атауы ретінде қалыптасқан.
Стилистиканың дамып, қалыптасуы ертеректен бастау алып, қазақ тіл
білімінде де ол жан-жақты қарастырылып келеді. Қазіргі кезде арнайы пән
ретінде жоғарғы оқу орындарында оқытылып, оның мәні мен мақсаты
түсіндіріліп, ол туралы ғылыми еңбектер, оқу құралдары, оқулықтар және
кейбір шығарма тілінің стильдік ерекшеліктері жайлы талдау кітаптары мен
мақалаларда тіліміздің кейбір стильдік құбылыстары туралы көптеген
пікірлерді кездестіруге болады. Қазақ тілінің стилистикасын зерттеуде М.
Балақаев,Б.Манасбаев, Томанов, Жанпейісов, Р.Әміров, А. Ысқақов, Ф.
Мұсабекова, Р. Сыздықова, М.Серғалиев, Д.Әлкебаева, Ә. Хасеновтің және
соңғы жылдары А. Мырзахметқызы, О.Бүркітов, С. Қоянбекова т.б. ғалымдар мен
ізденушілерді айтуымызға болады. Орыс тіл білімінде стилистика
мәселелерінің зерттелуі көптен бері қолға алынған. Бұл жөніндегі еңбектер
де жарияланып келеді. Әсіресе осы салада өнімді еңбек етушілер деп А. М.
Пешковский, Л.В. Щерба, В.Виноградов, Г.В Винокур, А.И.Ефимев, В.П.Мурат
сияқты ғалымдарды атауға болады.
Тіл білімінде стилистиканың жалпыға бірдей қалыптасқан анықтамасы жоқ.
Мұның бір себебі өзінің қалыптасуы барысында тіл білімінің бұл саласы әр
түрлі бағыттардың құрамында дамыды. Алғашқы кезде көркем тілді зерттеу
аясында дамыса, соңғы кездері оның зерттеу нысаны әлдеқайда кеңейіп,
тармақтала түсті.
Жалпы алсақ, стилистика тілдің мәнерлі құралдары туралы, сонымен қоса
тілдік құралдарды сөйлеудің мазмұнына, қарым-қатынастың мақсатына, жағдайы
мен саласына сәйкес қолдану, яғни тілдің қызмет ету заңдылықтары туралы
ілім деп анықтауға болады. Қарым-қатынастың анағұрлым жинақталған,
әлеуметтік мәнге ие болған ондай салаларына ғылыми, көркем,
публицистикалық, ресми және тұрмыстық салалар жатады. Функционалды стильдер
осы салаларға сәйкес ажыратылады.
Кейде стилистиканы тілдің мәнерлегіш құралдары туралы ілім деп те
анықтайды. Ондай жағдайда стилистиканың функционалдық жағы ескерілмей, ол
тек тілдің стилистикалық боямалы құралдарын зерттейтін болып шығады.
Сонымен қатар, стилистиканы функционалды стильдер туралы ғылым деп қана
қарау жеткіліксіз, өйткені стилистика ілімі тілдің стилистикалық қорын
зерттеуден бестау алады, әрі стилистикалық қор функционалды стильдерді
қалыптастыруға да уақыт өте келе белсенді қатысады.
Сонымен, жоғарыдағы анықтаманы жалпы стилистикаға тән анықтама
деуге болады. Жалпы стилистика зерттеу бағыттарына қарай іштей былай
тармақталады:
1. Контекстен тыс түрде тілдің стилистикалық қорын зерттейтін
саласы-құрылымдық стилистика.
2. Тілдің әр түрлі қарым-қатынас саласында қолдану заңдылықтары
туралы ілім-функционалды немесе қолданымдық стилистика.
3. Көркем әдебиет стилистикасы.
4. Нормативті, практикалық стилистика.
Құрылымдық стилистика тілдік құралдардың стилистикалық сапа-қасиеттерін
олардың нақты қолдану жағдайына қатыссыз тұрғыда зерттесе, қолданымдық
стилистика, керісінше, тілдік құрылымдардың қызмет ету ерекшеліктерін
олардың белгілі бір жағдайларда (мысалы, белгілі бір жанрлық ерекшелікте,
ауызша, жазбаша т.б.) қолдануымен байланысты қарастырады. Көркем әдебиет
стилистикасы тілдік құралдардың ерекше салада, ерекше жағдайдағы
қолданысын: көркем шығармада өнер тудырушы, өнер құбылысы ретіндегі
қолданысын, яғни көркем шығармадағы өмірін зерттейді. Ал, практикалық
стилистиканың міндеті-стилистикалық тілдік мәдениетті қалыптастыру. Бұған
негіз болатын тілдің стилистикалық қорын және оның қызмет ету заңдылықтарын
меңгеру, мұның өзі сөз қолданудың стилистикалық нормаға сәйкес дағдысын
қалыптастырады.
Бұлардың ішінде тілдің стилистикалық қорын зерттейтін құрылымдық
стилистика саласы-әріден келе жатқан дәстүрлі сала. Оны сипаттама
стилистика десе де болады. Ол тілдің стилистикалық бояуға ие құралдарын,
тілдік тұлғалардың (дыбыстан мәтінге дейінгі) мәнерлегіш мүмкіндіктерін,
мағыналық-қолданымдық реңктерін зерттейді. Жазушы тілінде қолданылатын
көріктеуіш-бейнелеуіш құралдар да осы стилистиканың қарамағына жатады.
Тілдің стилистикалық синонимдік қатары-оның негізгі зерттеу аймағын
құрайды. Бір сөзбен айтқанда, жалпыхалықтық тілдік қордың (байлықтың)
стилистикалық құрамын зерттейді, ал ол стилистиканың негізгі базасын
құрайды.
Тіліміздегі лексикалық, фонетикалық, грамматикалық тәсілдерді қолдану
принциптерін ретке келтіретін лингвистикалық стилистиканың орны ерекше
маңызды. Лингвистикалық стилистиканы түрлерге бөліп жүйелеудегі негізгі
принцип - оның негізгі зерттеу бағыттары болуға тиіс. Олардың бірі -
мәтіннен тысқары стилистикалық ресурстар (мүмкіндіктер). Бұл аспектіні тіл
ресурстары стилистикасы деп те атайды. Ал екінші-қоғамның әртүрлі аяларында
тілдің қолданысқа түсу заңдылықтары. Бұл аспектіні функциональдық
стилистика деп атайды.
Қазіргі тіл білімінде стилистика тармақтарының жіктелуіне байланысты,
салыстырмалы-салғастырмалы (контрастивтік) стилистика, дара
(индивидуальдық), функциональдық стилистика, зерттеу әдістемесіне
байланысты синхронды стилистика және диахрондық стилистика, материалдардың
ғылыми тереңдігі мен нақтылы шығарманы талдау үстіндегі деректерді
сипаттауға байланысты теориялық стилистика және практикалық стилистика деп
жүйеленеді.
Лингвистикалық стилистиканың тіл білімінің басқа салаларымен
байланысына келетін болсақ, олар бір-бірімен тығыз байланыста. Әр түрлі
стильдік сапа, мәнерлегіштік сипат тілдік единицалардың барлығында да
болады. Сондықтан стилистиканың зерттеу объектісі – лексикология,
семасиология, грамматика және фонетика зерттейтін единицалар.
Лексикология және стилистика. Лексикология сөздердің шығу тегін, сөз
құрамын, оның баю жолдарын қарастырса, стилистика сөздердің қолданылу
заңдылықтарын, сөздер мен сөз тіркестерін экспрессивтік тұрғыдан дұрыс
пайдаланылу принциптерін зерттейді.
Семасиология және стилистика. Семасиология – тіліміздегі бейнелегіш
тәсілдердің мағынасын, оның өзгеру заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Семасиологиялық стилистиканың міндеті – тіліміздегі бейнелегіш құрамдарды
топтастырып, олардың стильдік қызметін, қолданылу заңдылықтарын көрсету.
Грамматика және стилистика. Стилистика грамматиканы да өзінің зерттеу
нысаны ете алады. Стилистика грамматикалық құбылыстарға стильдік талдау
жасайды.
Морфология сөздердің тұлғалық көрінісін және грамматикалық мағынасын,
сөздердің құрылысын, өзгерілуін және құрамын талдап топтастырады.
Стилистика ойды мәнерлі жеткізу үшін морфологиялық формаларды қандай
жағдайда қалай қолдануға болатындығын қарастырады. Демек, морфологиялық
тұлғадағы сөздердің, олардың варианттарының ішінен сөйлеу не жазу арқылы
жеткізілетін ойдың эмоциональды-экспрессивті реңін білдіре алатындарын
сұрыптап қолдану принциптерін зерттейді.
Синтаксис сөйлемнің құрылысын, сөздердің тіркесу заңдылықтарын қарастырады.
Ал ойды білдіретін сөйлемдердің айтылуына, қолдану тәсіліне қарай әр түрлі
реңдері болады. Ол қосымша мағыналар көбінесе сөздердің орын тәртібі мен
сөйлемнің құрылысы арқылы беріледі. Яғни ойды мәнерлі жеткізуде
синтаксистік тәсілдердің маңызы зор. Демек, стилистика синтаксистік
құралдардың мәнерлілігін, оны дұрыс пайдалану заңдылықтарын зерттейді.
Фонетика және стилистика. Фонетика тілдегі дыбыстардың жасалуын, жүйеленуін
зерттесе, стилистика дыбыстарды, оларға тән белгі, интонация, қайталау,
дыбыс үйлесімділігі сияқты фонетикалық ерекшеліктерді белгілі бір мақсатқа
икемдеп және оларды мәнерлі құрал ретінде пайдалануды қарастырады.
Стилистика-тіл білімінің тілдік тәсілдер жүйесін синхрондық және
диахрондық жағдайда зерттейтін тіл ғылымының саласы.
Стилистиканың қарастыратын мәселелері әр түрлі деңгейдегі тілдік
құралдардың мәнерлегіштік мүмкіндіктері, олардың стилистикалық мәні мен
бояулары, сондай-ақ қарым-қатынастың сан алуан аялары мен жағдайларындағы
сөздердің қолданылу заңдылықтары, әр аяға байланысты қолданыс тілін
пайдалану, ең бастысы тілдің қолданылуының комуникативтік заңды мәселелері
болып табылады. Стилистикада тіл деңгейлерінің барлық салаларындағы
құралдар жұмсалады.
5. Лекция тақырыбына сәйкес бақылау сұрақтары:
1. Стилистиканың даму тарихы
2. Тіл ярустары стилистикасы?
3. Лингвистикалық стилистиканың басқа ғылым салаларымен байланысы?
4. Лингвистикалық стилистиканың зерттеу объектісі?
6. СӨЖ тапсырмалары:
1. Стилистика, тіл мәдениеті, әдеби тіл теориясы, ұқсастықтары мен
айырмашылықтары (Реферат).
7. Лекция тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі:
1. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б.
Қазақ тілінің стилистикасы Алматы,1974, 2005.
2. А. Жапбаров Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері
Алматы, 1991.
3. Хасанова С., Жексембаева Ғ. Қазақ тілінің стилистикасы (жаттығулар
жинағы)
Алматы, 1999.
4. М. Балақаев, М. Серғалиев Қазақ тілінің мәдениеті Алматы, 2004.
5. М. Балақаев Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері Алматы, 1965.
6. Н. Уәлиев Сөз мәдениеті Алматы, 1984.
7. Б. Адамбаев Халық даналығы Алматы, 1976.
8. Мұсабекова Ф. Қазақ тіліндегі зат есім стилистикасы Алматы, 1979.
9. Мұсабекова Ф. Қазақ тілінің практикалық стилистикасы Алматы, 1974.
№2
1. Лекция тақырыбы: Стилистиканың негізгі ұғым-категориялары
2. Лекцияның жоспары: 1. Тілдің стилистикалық құрылымы
2. Функционалды стиль туралы ұғым
3. Стиль – стилистиканың негізгі ұғымы
4. Стиль терминінің әртүрлі түсініктері, оның
себептері
3. Лекцияның мақсаты: Студенттерге стилистиканың негізгі ұғым категориялары
жайында түсінік беру.
4. Қысқаша теориялық мәлімет:
Тіл ғылымының басқа салалары сияқты стилистика ғылымының да өзіне тән
категориялары бар. Стилистикалық категориялар стильдік белгілерден шығады.
Функциональдық стильдердің өздеріне лайық стильдік ерекшеліктері болады.
Публицистикалық стильге тән образдылық, ғылыми стильде жалпы қорытындылар
мен дерексіздік, ресми стильге тән нақтылық, міндеттілік болу т.б. Осы
стильдік белгілеріне қарай әр стиль туралы толық мәлімет алуға болады. Ол
туралы мәтін құрастырылып, осының бәрі функциональдық семантикалық-
стилистикалық категорияның моделі әр мәтіннің өрістік жүйесінен көріне
алады, әр түрлі дәрежедегі тілдік және мәтіндік тәсілдер орталық және шеткі
болып бөлінеді, олар жиынтығы арқылы ажыратылады.
Стилистикалық категориялардың қатарына бағалау категориясы, акценттік
категориясы, гипотезиялық категория, диалогтық категория, автор бейнесі
категориясы, мәтін категориясы жатады.
Акценттік категория-мәтіндік категориялардың бірі. Акценттік категория
концептуалды тілдік бірліктердің мағыналық жақтан көңіл аударуын қажет
етеді, адресат автордың көзқарасына көз жеткізу сенімділігін көрсетеді, сол
арқылы қабылдаушы мен тыңдаушының ортақ түсінікке ие болуын қамтамасыз
етеді.
Ғылыми стильде кездесетін стилистикалық категориялардың бірі-
гипотезиялық категория. Гипотезиялық категория әр түрлі тілдік тәсілдерді
оның ішінде белгілі болжамға негізделген жүйелілікті көрсетеді, мәтіннің
белгіленген жазықтығындағы жалпы функциясы және семантикасының қалыптасқан
сөз гипотездері немесе гипотезиялық құбылыс болып саналады.
Стилистикалық категорияның тағы бір саласы-бағалалау категориясы.
Кез-келген ғылыми мәтін оқырманның атынан бағалау тұрғысынан қаралмаса,
оның мамандықты керек ететін ғылыми білімі негізделмейді. Оқырманның
объектіге қарым-қатынасы белгілі бағалау тұрғысынан айқындалады. Егер
ғылыми стильде автор өзінің зерттеуіне сенімді болса, онда тыңдаушы
тұрғысынан толық баға алады.
Стилистикалық категориялардың қатарына автор бейнесі категориясы
жатады. Автор бейнесі категориясы жазушының өз дәуірінің әдеби тіліне,
оны түсініп сезінуіне, поэтикалық сөз өрнектеріне деген қарым-қатынасына
тікелей қатысты. Қазіргі қазақ стилистикасында автор бейнесі категориясын
келешекте жаһандану үрдісімен жан-жақты талдап оқытуды талап етеді.
Функционалды стиль ұғымы-қазіргі стилистикадағы негізгі ұғым.
Функционалды стильдер тілдің қолданысымен, қызмет етуімен тікелей
байланысты, яғни шынайы сөйлеуде, мәтінде көрінеді. Функционалды стильдерде
әртүрлі тілдік деңгейлердің тұлға-бірліктері мен олардың стильдік бояуға ие
түрлері белгілі бір қатынас саласында қызмет ету міндеттеріне сәйкесті
түрде бірігеді. Функционалды стильді В.В.Виноградов: Стиль-бұл
жалпыхалықтық, жалпыұлттық тілдің белгілі бір саласында тілдік қарым-
қатынас құралдарының сұрыпталып тіркесу, қолдану тәсілдерінің қоғамдық
тұрғыдан қабылданған, функционалдық тұрғыдан шартталған, іштей біріккен
жиынтығы. Ол басқа мақсатқа қызмет ететін, басқалай қызмет атқаратын өзі
сияқты бейнелеу тәсілдерімен бір қатарда тұрады.
Функционалды стильдердің қалыптасуына әсер ететін факторлар тілден
тысқары (экстралингвистикалық) және таза тілдік болып екі топқа бөлінеді.
Функционалды стильдерді сипаттауда олардың екеуі де ескеріледі.
Тілден тысқары стиль құраушы әсерлерге қоғамдық сана формасы және
соған тән ойлау түрі, сөздің ауызша не жазбаша көрінісі, сөздің жанрлық
ерекшелігі, қарым-қатынастың түрі (көпшілік не жекелік), баяндау түрі
(әңгімелеу, суреттеу, ойталқы), жағдаяттық-қоғамдық факторлар (сөздің тоны,
сөйлеу актісінің түрі, тыңдаушы ерекшелігі) т.б. жатады. Бұлар объективті
факторларды құраса, автор ұстанымы, оның даралығы сияқты субъективті
факторлар да болады.
Бұл факторлардың барлығы да сөз сипатына тікелей әсер етеді, бірақ
олардың стиль құраушылық дәрежелері бірдей емес.
Тілдің негізгі қатысымдық (коммуникативтік) қызметінен өзге де
қызметтері бар екені белгілі. В.В.Виноградов функционалды стильдерді
топтастыруда осы қызметтерін басшылыққа алады. При выделении таких
важнейжих общественных функций языка, как общение, сообщение и воздейтвие,
могли бы быть в общем плане структуры языка разграничены такие стили:
обиходно-бытовой стиль (функция общения); обиходно-деловой, официально-
документальный и научный (функция сообщения); публицистический и
художественно-беллетристический (функция воздействия) [11,6]. Алайда, тіл
қызметтерін бұлай бөлу өте жалпылама және стиль түрлері де олардың ауқымына
сыя бермейді.
Негізгі стиль құраушы факторлар функционалды стильдердің жүйелілігін
қамтамасыз етеді. Стиль жүйелілігінің негізіне оны құрайтын тілдік
бірліктердің бір мақсат негізінде өзара тығыз байланысып бірігуі жатады.
Мысалы, ғылыми стильде жалпылама, дерексіз мәнге ие бірліктер белсенді рөл
атқарса, көркем стильде керісінше , көркем-бейнелі тілдік нақтылыққа ие
бірліктер маңызды болады.
Тілдің өзінде, бір жағынан, стильдік тармақтарға жіктеліп дамыған
сайын белгілі бір функционалды стильге тән тілдік құралдар тұрақтала
түседі. Екінші жағынан, функционалды стильде оны құраушы факторлардың
әсерімен тілдік бірліктердің белгілі дәрежедегі өзгерісі, ауысуы жүзеге
асады. Соның нәтижесінде бір тілдік бірліктің өзі қай стильде қолданылуына
қарай мағынасы жағынан функционалдық сипатқа ие болады.
Қазіргі кезде стилистика ғылымында функционалды белгісі жағынан
стильдердің бес түрі ажыратылады. Олар: ғылыми, ресми, публицистикалық,
көркем сөз және ауызекі тұрмыстық сөйлеу стильдері. Функционалды
стильдердің әрқайсысы стилішілік тармақтарға жіктеледі. Мысалы, ғылыми
стильдің таза ғылыми, ғылыми-оқулық, ғылыми-көпшілк сияқты тармақтары
болса, ресми, іс қағаздары стилінің де ұйымдық, өкілеттік, анықтамалық-
ақпараттық сияқты тармақтары бар, сол сияқты публицистикалық стиль де іштей
жанрлық ерекшеліктеріне қарай көптеген түрге жіктеледі.
Тілдік қолданыста функционалды стильдердің әр түрінің элементтері
араласа жұмсалып, көп қабатты стильдік құбылыстар да пайда болады. Бұл
жағдай стильдердің өзара әсері және олардың ішінде ұсақ жанрларға жіктеу
нәтижесінде жүзеге асады.
1. Бақылау сұрақтары
1. Стилистикалық категориялардың түрлері?
2. Акценттєгі категория?
3. Бағалау категериясы?
6.Лекция тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі:
1. Балақаев М.,Томанов М., Манасбаев Б.
Қазақ тілінің стилистикасы Алматы,1974, 2005.
2. А. Жапаров Қазақ тілі стилитиҝакасын оқыту методикасының негіздері
Алматы,
1991.
3. Фасанова Ё., Жексембаев Ғ. Қазақ тілінің стилистикасы (жаттығулар
жинағы)
Алматы, 1991.
4. М. Балақаев, М.Серғалиев Ғазақ тілінің мәдениеті Алматы.
5. Балақаев Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері Алматы, 1965.
6.Н.Уәлиев Сөз мәдениеті
9. Мұсабеков . Қазақ тілінің практикалық стилистикасы Алматы, 1974.
№3
1. Лекция тақырыбы: Тілдік құралдардың стилистикалық бояуы, оның түрлері
2. Лекцияның жоспары: 1. Функционалдық-стильдік және
эмоционалдық-
экспрессивтік бояулар
2. Тілдің стилистикалық бейтарап
құралдары – тілдің
(мәтіннің стилистикалық тұрқын
қалыптастырудағы
олардың
рөлі)
3. Стилистикалық мағына, оның табиғаты
4. Стилистикалық парадигматика мен синтагматика
5. Стилистикалық пішін мен мазмұндық жақтар
6. Стилистикалық синонимдер
3. Лекцияның мақсаты: Студенттерге тілдік құралдардың бояуы, оның түрлері
жайында
түсінік беру.
4. Қысқаша теориялық мәлімет:
Тілдік қабаттардың бірліктері (әсіресе, лексикалық қабаттың) өздерінің
негізгі мағыналарын тысқары, әрқилы реңктерге ие болып келеді.
Стилистикалық табиғаты жағынан олар бірдей емес.
Стилистикалық бояудың екі түрі ажыратылады: эмоционалды-
экспрессивті және функфионалды.
Функционалды бояуға ие тілдік құралдар да болады. Бірақ олардың
ара-жігі экспрессивті бояуға қарағанда ондай айқын емес. Экспрессивті-
эмоционалды бояу тілдік тұлғаның табиғи қасиеті болса, функционалды бояу
тілдік тұлғаны қарым-қатынас жасаудың белгілі бір саласында көп қолданудан
барып пайда болды. Соңғы жағдайда тілдік дәстүрдің де рөлі бар.
Тілдік тұлға – бірліктерінің мағыналық-стилистикалық жағы мен оларды
белгілі салада көбірек қолдану дәстүрі арасында қатаң тәуелділік бар.
Белгілі салада тұрақты қолданудың нәтижесінде тілдік құралдың мағынасы
белгілі стилистикалық мәнге, бояуға ие бола бастайды да, кейін тұрақты
бекітіледі. Мысалы, ресми стильде қалыптасатын штамптар (жоғары жетістікке
жетті, қаулы қабылдады т.б.) осындай қолданыстың нәтижесі.
Стилистикалық бояуының сипатына орай, тілдік құралдар функционалды
бояулы және экспрессивті бояулы болып бөлінеді.
Функционалды бояулы құралдар функционалды стильдердің түр-түріне
сәйкес өзіндік ерекшеліктерге ие болып келеді. Мысалы, ғылыми стильдегі
терминдер, көркем әдебиет стиліндегі троптар мен фигуралардың түрлері,
ауызекі сөйлеу стиліндегі қарапайым сөздер мен диалектизмдер функционалды
бояулы құралдарға жатады.
Экспрессивті құралдарға тілдің эмоционалды-экспрессивті бояуға
ие құралдары жатады. Мысалы, эмоционалды реңкі жағынан олар көтеріңкі
салтанаттылықты білдіретін немесе мысқылды білдіретін, немесе әшкерелеуші
реңге ие т.б. құралдар болып келеді. Бұлар, әсіресе, жекелеген сөздерге
тән. Ол бояулар сөздердің контекстен тыс жағдайына да табиғи түрде тән
болып келеді. Бұдан грамматикалық тұлға-бірліктерге қарағанда лексиканың
эмоционалды-экспрессивті бояуы кең болады.
Стилистикалық мағына-тілдік-тұлґа-бірліктің мағыналық
құрылымдағы оның лексииалық, заттық, грамматикалық мағыналарынан тысқары
қосымша белгісі. Бұл қосымша мағына тұрақты болып, тілдік қолданымның
белгілі жағдайларында туындап отырады. Сөздің стилистикалық мағынасы оның
ұғымдық мағынасына әсер етіп, сөз мағынасын белгілі бір бояуларымен қоса
қабылдауға көмектеседі.
Сөйтіп, стилистикалық мағына тілдік тұлға-бірліктің мағыналық
құрылымының белгілі бір бөлігін құрайды. Бірақ ол тілдік тұлға-бірліктердің
әрқайсысында әртүрлі дәрежеде көрінеді. Экспрессивті бояуға ие құралдарда
айқын байқалса, кейбіреулерінде тереңде жатады, тек белгілі контекстік
жағдайда ғана анық көрінеді.
Парадигматика (грек. paradeigma-мысал, үлгі)-1. Адам санасында немесе
жадында олардың формаларының немесе мазмұнының ортақтығына байланысты
немесе бір мезгілде сол екеуінің ұқсастығы негізіндегі әлде бір әсерлер
арқылы жинақталған және салыстыру қатынасына байланысты тіл жүйесінің
элементтері ретіндегі лингвистикалық бірліктерді зерттеу аспектісі. 2.
Лингвистикалық топтардың-парадигмалардың жиынтығын құрайтын тілдік жүйе.
Синтагматика-тіл жүйесін зерттеудің парадигматика сияқты бір аспектісі.
Онда тілдік тұлғалардың арасындағы бір-бірімен ізбе-із байланыс кезінде
туындайтын синтагматикалық қатынасы зерттеледі. Синтагматика синтагма
туралы ілім деп те түсініледі.
5. Бақылау сұрақтары:
1.Тілдік құралдардың стилистикалық бояуы?
2. Стилистикалық бояудың түрлері?
3. Эмоционалды-экспрессивті бояуы?
4. Функционалды бояуы?
6. Лекция тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі:
1. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б.
Қазақ тілінің стилистикасы Алматы,1974, 2005.
2. А. Жапбаров Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері
Алматы, 1991.
3. Хасанова С., Жексембаева Ғ. Қазақ тілінің стилистикасы (жаттығулар
жинағы)
Алматы, 1999.
4. М. Балақаев, М. Серғалиев Қазақ тілінің мәдениеті Алматы, 2004.
5. М. Балақаев Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері Алматы, 1965.
6. Н. Уәлиев Сөз мәдениеті Алматы, 1984.
7. Б. Адамбаев Халық даналығы Алматы, 1976.
8. Мұсабекова Ф. Қазақ тіліндегі зат есім стилистикасы Алматы, 1979.
9. Мұсабекова Ф. Қазақ тілінің практикалық стилистикасы Алматы, 1974.
№4
1. Лекция тақырыбы: Стилистикалық норма, оның әдеби норманың басқа
түрлерінен ерекшеліктері
2. Лекцияның жоспары: 1. Норманы белгілеудегі объективті, субъективті
сипаттар
2. Стилистикалық норманың тарихи категория
екендігі
3. Лекцияның мақсаты: Студенттерге стилистикалық норма, оның басқа
нормалардан
ерекшелігін түсіндіру.
4. Қысқаша теориялық мәлімет:
Стилистикалық норма-тарихи тұрғыдан қалыптасқан, даму заңдылықтарымен
жалпы қабылданған тілдегі стилистикалық мүмкіндіктерді тарату жиынтығы.
Стилистикалық норма-бұл тілдік норма, бірақ стилистикалық кейбір
әдістер оның ауытқуына себепкер болады.
Қазіргі кезде әдеби нормалар түсінігі біршама біртекті болып келсе, ал
стилистикалық нормаларының анықтамасы мүлде басқаша. Және бұл өз кезегінде
стиль түсінігімен бір мәнді еместігімен байланысты. Тіпті кейде стиль
нормалардан ауытқып кеткенде ғана көрініс береді деген ой-пікір айтылып
жүр, осыған байланысты норма стильге қарама-қарсы қойылады. Бірақ көптеген
лингвистер стилистикалық нормалардың бар екендігі туралы да айтып жүр
(әдетте олар стильді жалпы тілдік әдебиетке қарсы қоймайды). Сонымен,
зерттеуші М. В. Пановтың ойынша әдеби тіл стильдер жүйесі деп
түсіндіріледі; олардың әрқайсысына ерекше нормативтілік тән, бұл Д.
Н.Шмелевтің стиль туралы біздің түсінігімізде ол қандай да бір нормалар
жүйесі дегенге келеді деген пікірмен үндеседі.
Әдеби норма мен стилистикалық норма бір-бірімен байланыста ашылатын
ұғымдар.
Әдеби тіл нормасы белгілі кезеңде тілдік құралдарды қоғамдағы барлық
адамдарға ортақ орнықты түрде қолдану үлгісі. Әдеби норма диалектілерге,
ауызекі сөйлеудің қарапайым (қарабайыр) түрлеріне қарсы қойылады. Сондықтан
оған жүйелілік, реттілік, баршаға міндеттілік, функционалды-стильдік
жіктеліс тән. Осы тұрғыдан әдеби норманы функционалды стиль нормаларының
біріккен жүйесі деп қарасақ, стилистикалық норманы әдеби норманың
функционалды стильге қатысты көрінсі деуге болады. Басқаша айтқанда, әдеби
норма жалпы нормаға және жеке, функционалды –стилистикалық нормаға
ажырытылады. Жалпы норма тұтастай әдеби тілге тән, оның барлық функционалды
–стильдік тармақтарына ортақ. Ол стильдерді, стилішілік тармақтарды бір
бүтін әдеби тіл жүйесіне біріктіреді.
Жалпы норма тілдік деңгейлердің барлық қабатын тұтастай қамтиды.
Мысалы, морфологияны тұтастай, сөзжасамның көптеген үлгілерін, сөйлемнің
негізгі құрылымдық кестелерін, лексикадағы стилистикалық бейтарап сөздерд
қамтиды.
Жеке норма, негізінен, стилистикалық бояуға ие тілдік құралдарды
қамтиды. Стилистикалық нормада жалпыға ортақ міндеттілік, шегараларының
айқын болуы жалпы нормадағыдай емес, аздау мөлшерде болады. Әр функционалды
стильдің нормасы әр түрлі болып келеді. Біреуіне тән норма екіншісіне тән
болмайды, не аз мөлшерде деректі болады. Мысалы, ғылыми стиль мен ауызекі
тұрмыстық сөйлеу стилінің нормалары бір-біріне қарама-қарсы, ал ғылыми
стиль мен ресми стильдің нормалары бір-біріне жақындау болады.
Әр стильдің нормасына қысқаша сипаттама берейік.
Ғылыми стильде сөйлемнің синтаксистік құрылымы толық, сөйлемдер
шұбалаңқы, ұзын болады. Сөйлемдегі сөздердің орны логикалық қатаң тәртіпке
бағынады. Мағынасы жалпылама-дерексіз сөздер басым қолданылады. Ғылыми
стильдің дайындалу, көріну жағдайы да ерекшелікке ие: ол алдын-ала мұқият
дайындалады және мұнда қарым-қатынас тікелей емес, жанама түрде орнатылады,
көп жағдайда жазбаша көрініс табады.
Ресми стильдің ғылыми стильге синтаксистік деңгейде біршама ұқсас
жақтары бар (сөйлемдер ұзын, орын тәртібі тұрақты, бір мағыналы сөздер
қолданылады), алайда одан мәнді айырмашылықтарға ие болып келеді. Сөйлемдер
дайын үлгіге құрылып, бір қалыптан шыққандай, тілдік құралдары да шектеулі
болады.
Публицистикалық стильде екі жақтың да қоспасы бар, ол мынаған
байланысты: бұл стильдің жанры әр алуан және жазбаша да, ауызша да көріне
береді. Оған хабарлау және әсер ету функциялары тән. Осы жағдайлар оның
тіліне де ықпалын тигізеді. Сондықтан онда ақпарат тасушы және
экспрессивтілікке ие құралдар бірлікте қолданылады. Сонымен қатар газет
тілінде, жедел шығуына байланысты, әбден тұрақталған (стандартқа айналған)
құрылымдар да орын алады.
Көркем сөз стилінің нормасы өте кең, тіпті ол әдеби тіл нормасы
ауқымынан шығып кете алады. Көркем әдебиет тіліне жазба және ауызша тілдік
құралдардың бірігуі тән. Тек мынаны ескеру керек, біріншіден, көркем
шығармада кез келген әдеби, әдеби емес тілдік бірліктер қолданыла отырып,
бірақ олар өнер құбылысының заңдылықтарына бағынады, әдеби-эстетикалық
өңдеуден өтеді. Екіншіден, көркем шығармада жазушының өзіндік дүние-танымы,
көзқарасы бейнеленеді, шығарманың жанрлық, тақырыптық т.б. ерекшеліктері
көрініс табады, әрі әр жазушының өзіндік тілдік талғамы болады. Сондықтан
көркем шығарма тілінде әр жазушының стильдік даралығы, өзге де қайталанбас
сөз қолданысы бейнеленеді. Осы жайларға байланысты көркем сөз стилінің
басқа стильдерге қарағанда өзіндік ерекшелігі болады.
Әрине, бұл айтылғандардан көркем сөз стиліне норма тән емес деген
сөз шықпайды. Бірақ көркем сөз стилі нормасына әдеби тіл нормасы тұрғысынан
келе беруге де болмайды.
Сонымен, әрбір функционалды стиль өзіне тән сөз, форма, құрылымға
ие болып келеді.
Стилистикалық норма туралы мәселе жоғарыда көрсетілгендей, сөйлеу
мәдениеті мен стилистика қатынасы мәселесімен тығыз байланысты, өйткені
зерттеудің алғашқы саласы ең бірінші тіл нормалары түсінігіне келіп
тіреледі. Бұл салалардың шекарасы жеткілікті анық емес, және бұл ғылымдар
бір-бірімен тығыз байланыста болады. Егер сөйлеу мәдениетінің пәнін дәлдік
қана емес, сонымен бірге белгілі мағынадағы сөйлеу өнері деп санайтын
болса, онда стилистика сөйлеу мәдениетіне енеді. Л. И. Скворцовтың пікіріне
жүгінсек: Сөйлеудің түпкілікті мәдениеті қазіргі заманғы әдеби тілде
тілдесудің мақсаттары мен мәселелеріне сәйкес формалары мен стильдеріне ие
болуын болжамдайды (Актуальные проблемы культуры речи. М., 1970. 97-б.).
Сөйлеу мәдениетінің осындай түсінігін автор төмендегідей тұжырымдайды:
Өзіндік лингвистикалық саладағы сөйлеу мәдениеті туралы ғылым
стилистикалық тілде және стилистикалық сөйлеуде араласып жатқан олардың
ережелерін кеңейте түсетін және жасалған қорытындылары тілдік тәжірибеге
қандай да бір әсер ететін, сонымен бірге негізгі эстетикалық нормалар,
формалар, әдеби сөйлеудің көркем әдебиет стилі қозғалысымен байланыс
тенденциялары арқылы анықтау мақсатындағы теориялық тәжірибелік пәндерінің
көрінісі болып табылады.
Байқап отырғанымыздай, зерттеуші-ғалым Г. О. Винокур сөйлеу мәдениетінің
екі баспалдағын атап көрсетеді. Олардың төменгісі тек сөйлеу нормаларын
сақтаумен байланысты, ал жоғарғысы стилистикамен байланыстылығы. Осыған
сәйкес Г. О. Винокурдың стилистикалық нормалар-сөйлеу мәдениетінің мақсаты
мен биік шыңы деген пікірін салыстыруға болады. Жалпы Л.И. Скворцовтың
пікірі де мұнымен үндеседі. Г. О. Винокурдың ойынша тіл мәдениеті бұл
біріншіден, тіл құралдары туралы ілім, екіншіден, тіл құралдарын
пайдаланудың әр түрлі үлгісіндегі көзқарастар бойынша тілдік мәселелер
туралы ілім. Жалпы осының өзі тілді игерудің екі баспалдағының ережесіне
келіп жанасады. Бұл Вопросы о стилях языка и стилях речи. О разных
степенях владения языком еңбектерінде нақты көрсетілген.
Сонымен жалпы сөйлеу мәдениеті сөйлеудің дұрыстылығы мәселерімен шектеліп
қана қоймай, өзінің жоғарғы деңгейінде стилистиканың проблематикасымен
қиылысады, тіпті оның кейбір аспектісін қамти кетеді, бірақ онымен толық
сәйкес келе бермейді; осы ғылымдардың әрқайсысының өзінің арнайы мәселелері
мен зерттеу нысанасы бар. Мәселен, В. В. Виноградов өзінің Проблемы
культуры речи и некоторые задачи руского языкознания еңбегінде: Тіл
мәдениетінің мәселесі әдеби тіл стилистикасының ұстанымдары мен
мәселелеріне толығымен сәйкес келеді деп ойлаудың қажеті жоқ деп жазды (15-
б.).
Көптеген зерттеушілер тілдік нормалары бір жағынан әдеби тілде
(фонетикалық, грамматикалық, лексикалық) екінші жағынан стилистикалық
нормаға бөледі. Өз кезегінде стилистикалық нормаларды стилистикалық
маркирленген тіл бірліктерімен және олардың қолданылу ұстанымдары мен
байланыстырылатындығы сирек емес.
Бұл мәселенің функционалды позициясы жағынан анығырақ Э. Г. Ризель өзінің
Проблемы лингвистической стилистики еңбегінде: Стилистикалық нормалардың
астарында, ол сол кезеңдегі тілдік нормаларды функционалды стиль мен
жанрлық стильдердегі таңдау мен ұйымдастырудың міндетті заңдылығы жатыр
дейді де, оның өзін 1) тілдік стилистикалық нормалары стильдегі жиі
болатын құралдардың тізімі; 2) стилистискалық нормалар-жалпы мәтінді және
оның бөліктерін құрастыру нормаларына бөліп тастайды. Ал стилистикалық
нормалар: 1) функционалды-стилистикалық және 2) экспрессивті –стилистикалық
деп екіге бөледі. Олар жалпы әдеби аяда алынған, оның таралу аймағымен
шектелмейді (117, 118-б.).
Тілдік нормалардың динамикалық және функционалдық табиғатын, оның
коммуникативтік тиімділігін ескере отырып, нормалар сөйлесу жағдайларының
белгілерінде және басқа да тілдесу сипатына сәйкес келіп, қолданыс
табатынын байқауға болады. Алайда, бұл жерде Л. И. Скворцовтың тілдік
нормалары жалпыға бірдей міндеттілігін абсолюттеуге жол бермеу туралы
ережесін ескеру қажет, сөйлеу жалпы міндеттілік бойынша емес, жалпы
қолданыс бойынша жүзеге асуы тиіс екендігіне көз жеткізуге болады.
Функционалды стилистикада қолданыс табатын стилистикалық нормалар – бұл
тарихи қалыптасқан және сонымен бірге тілдің жалпы таралуының заңды түрде
дамуының стилистикалық мүмкіндіктері. Бұл мүмкіндіктер белгілі бір
мақсаттарға, тілдесудің белгілі бір саласындағы сөйлеу мәнері мен
мағынасына негізделеді.
Функционалды-стилистикалық нормаларға жалпы тілдік нормаларға қарағанда
еркіндік сипаты тән, алайда бұл еркіндік салыстымалы болып келеді. Сөйлеуді
ұйымдастырудың қалыптасқан ережелерінен ауытқу дәрежесі айтылымның (мәтін)
қандай орында тұруына байланысты өзгеріп отырады. Бұл орындар орталық, одан
тыс немесе стиль аралық болуы мүмкін.
Бірінші жағдайда нормалар қатаң және анық, екінші жағдайда-еркін, әрі
нұсқалы. Алайда бұл еркіндік шығармашылық мүмкіндікке кеңістік тудырса да
экстралингвистік және коммуникативті-прагматикалық заңдылыққа негізделген.
Дәстүрлі ресурстар стилистикасындағы норма түсінігі әдетте стильдің
бірлігі түсінігімен байланысты. Стиль бірлігінде шағын мән мәтінінде
құралдардың әр түрлі, контрасты, стилистикалық маркировкалармен
соқтығысуына жол берілмейді. Қазіргі заманға сай сөйлеуді пайдаланудың
бұндай стиль қатаңдығының өзіндік салыстырмалы сипаты бар. Мысалы, ауызекі
сөйлесуде кітаби жоғары сөздермен көмкеру немесе ғылыми немесе іскерлік
сөйлеуге – ауызекі сөздерді қосудың қажеті жоқ. Және бұл ереже өз күшін
әрқашан сақтайды. Алайда, біз қашан болса да тілдің функциялануына өтеміз
және бірден сөйлеудің коммуникативті – функционалды жағына анықтама, баға
беруіміз керек. Бұл құралдарды пайдалану және де стильді бағалауда, ең
бастысы, сөйлесудің белгілі бір саласында, сөйлесу жағдайындағы
коммуникативтік тиімділік факторы болып табылады. Осының бәрін әр түрлі
функционалды стиль мен жанрларға талдау жасауда ескеру қажет.
Осыған қоса әрбір жеке жағдай сөйлеу фактісі ретінде жалпылауға жататынын
ескеру керек және ең соңында ол қандай да бір функционалды стильге
жатқызылады. Жекеше айтқанда, әр түрлі стильді, контрастты элементтердің
әдейі соқтығысуы баяғыдай-ақ публицистикалық сөйлеудің бірден-бір тиімді
стилистикалық әдісі болып табылады. Қазіргі заманғы фельетонда, мысалы,
стильдік норма әр түрлі стильдік бірліктердің соқтығысуы болып табылады.
Бұндай жағдай көркем әдебиетте де белгілі, ауызекі сөйлесуге де тән, ал
ресми-іскерлік сөйлеуге, ғылыми сөйлеуге бұндай сипат тән емес.
Сонымен, айтылымның стилистикалық нормаларға сәйкестігі немесе
сәйкессіздік өлшемі серпулі, созылмалы және терең функционалды болуы тиіс;
айтылымның (сөйлеу тілі, сөздік құрылым және оның құралының құрылымы) оның
экстралингвистикалық негізбен (сөйлесу саласы, жағдайы, оның мақсаты мен
маңызы және т.б.) ескеру қажет. Мұны анықтауда стилистика ғылымының орны
ерекше.
Бұл жерде егер тіпті жалпы тілдік нормаларға нұсқаулық тән болатын болса,
онда функционалды-стилистикалық нормаларға тән болмақ екенін естен шығармау
керек. Бұдан басқа, тілдесудің өз мәселелері генетикалық әр түрлі стильді
құралдардың үйлесімділігін талап етуі мүмкін, және бұл функционалды
көзқарастың стилистикалық нормаларының бұзылуына жатпайды. Осындай
стилистикалық әдіс фельетонда өте кең беріледі, кейде ғылыми-танымал
әдебиеттерде де кездесіп жатады (бірақ, әрине, басқа коммуникативті
тапсырмаларда). Функционалды-стилистикалық нормалардың барлық
ерекшеліктерін мәтінді талдауда оқытушы есінен шығармауы тиіс, өйткені
функционалды-стилистикалық нормалар әр түрлі мәтіндердегі тіл құралдарын
таңдау мен үйлесімділік ұстанымымен тікелей байланысты.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Стилистикалық норма?
2. Стилистикалық норманың түрлері?
3. Стилистикалық норманың әдеби нормадан айырмашылығы?
6. Лекция тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі:
1. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б.
Қазақ тілінің стилистикасы Алматы,1974, 2005.
2. А. Жапбаров Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері
Алматы, 1991.
3. Хасанова С., Жексембаева Ғ. Қазақ тілінің стилистикасы (жаттығулар
жинағы)
Алматы, 1999.
4. М. Балақаев, М. Серғалиев Қазақ тілінің мәдениеті Алматы, 2004.
5. М. Балақаев Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері Алматы, 1965.
6. Н. Уәлиев Сөз мәдениеті Алматы, 1984.
7. Б. Адамбаев Халық даналығы Алматы, 1976.
8. Мұсабекова Ф. Қазақ тіліндегі зат есім стилистикасы Алматы, 1979.
9. Мұсабекова Ф. Қазақ тілінің практикалық стилистикасы Алматы, 1974.
№5
1. Лекция тақырыбы: Стилистикалық қате туралы ұғым
2. Лекцияның жоспары: 1. Стилистикалық қатенің түрлері, олардың басқа
қателерден ерекшелігі
2. Тілдік-стилистикалық мәдениетті тәрбиелеу
3. Лекцияның мақсаты: Студенттерге стилистикалық қате жайында мәлімет беру.
4. Қысқаша теориялық мәлімет:
Стилистикалық қате белгілі бір сөйлеу жағдайына сай келмейтін,
стилистикалық нормадан ауытқудың салдарынан болатын қатенің түрі. Тілді
жұмсауда күнделікті өмірде түрлі нормадан тыс ауытқулар болып жатады.
Мысалы, лексикалық, фразеологиялық, грамматикалық тұлға-бірліктерді өзінің
негізгі мағынасына сәйкес өз орнымен қолданбаудан болатын қателіктер т.б.
Бұлардың барлығы әдеби тілдің лексикалық, грамматикалық нормаларының
сақталмауынан болатын тілдік қатенің түрлері. Стилистикалық қате көп
жағдайда тілдік талғамның төмендігінен болады.
Тілдік талғам-тілді, сөзді жұмсап үйрену, жаттығу арқылы қалыптасатын
қасиет.Стилистикалық қатенің өзге қате түрлерінен басты ерекшелігі де
осында-тілдік талғамсыздықтың көрінісі болуында. Сол себептен де
стилистикалық қатенің болмауын қадағалайтын стилистикалық норма тілдің
қатысымдық сапаларының қатарына жатады.
Тілді білу, оның күллі байлығын игеру, дұрыс жазып, айта алу-қоғамның
кез келген мүшесіне қойылатын талап. Білген нәрсені орынды және ұтымды
жеткізу, тіл байлығының ішінен тек өзіңе керегін ғана таңдап алып, ұтымды
пайдалана білу, бұл-өнер. Ал, өнер дегеніміз –шеберлік. Сөз жұмсау
шеберлігіне қол жеткізу стилистикалық қателермен мақсатты күресу барысында
қалыптасатын, асқан шыдамдылық пен төзімділікті қажет ететін шығармашылық
процесс.
Стилистикалық қателердің алдын алып, олармен үнемі күрес жүргізіп отыру
жалпы халықтың сөйлеу мәдениеті мен стилистикалық сауаттылығын көтереді.
Халықтың тілді қолдана білу мәдениеті күллі қоғамның рухани сауаттылығының
көрінісі әрі өлшемі болып табылады.
Тілде неғұрлым жиі ұшырасатын нормадан тыс ауытқулардың алдын алу үшін
стилистикалық және стилистикалық емес қате түрлерін ажыратып алу қажет
[12]. Стилистикалық емес қатенің түрлеріне лексикалық, фразеологиялық,
сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік нормалардың сақталмауынан болатын
ауытқулар жатады. Стилистикалық қатенің түрлеріне стильдік тұтастықтың
сақталмауынан, сөз және грамматикалық құрылымдар мен формалардың сөйлеу
мәнеріне, сөйлеу мақсатына сай болмауынан, сөйлеу түрі мен жанрдың формалық
ерекшеліктерін ескермеудің салдарынан жіберілетін қателер жатады.
Стилистикалық сауаттылықтың сатылары мен соған байланысты болатын
стилистикалық қатенің түрлері былайша топтастырылады:
1) қазақ тілінің стилистикалық ресурстарын толық білмеудің салдарынан
болатын стилистикалық қателер;
2) тілдік-стилистикалық талғамның төмендігінен болатын стилистикалық
қателер;
3) функционалды стиль нормаларының сақталмауынан болатын
стилистикалық қателер.
Стилистикалық емес қателер:
1. Лексикалық қателер:
1) Сөздің мағынасын білмей қолдану: Бәрінен де шиеттей баланы далаға
тастамай өсіріп адам қылғанын айтсайшы;
2) Сөздің мағынасын білмей тіркестіру: Қырық құлаш қыл шылбырдан аттың
мойнына тұзақ салды, Кеше ғана осы университет есігін аттағанда;
3) Сөздің мағынасының нақты қолданылмауы, күңгірт болуы: Жігіт жігерлене
жұтынды; Екінші, үшінші курста біреудің айтқанымен жүрген сияқты ұйқылы
көзбен сабаққа келіп аузын ашып сабақ айтады, айтпаса ол да жоқ;
4) Паронимдердің қолданысы: Төсек жаңартты (жаңғыртты); Жазушылар
сұрақты қардай жаудырды (боратты).
2. Фразеологизмдерді қолдануда кететін қателер:
1) Тұрақты тіркес құрамындағы сыңарлардың мағынасына жақын келетін
сөздермен ауыстырылып қолданылуы: Ауыр қылмысқа адамды өмір сүру құқығынан
қию жатады.
2) Тұрақты тіркес мағынасының контекске сай келмеуі: Қысылтаяң қатал
жағдайда қайрап, егеп сөз тапқанға қолқа жоқ дегендей ерге елге медет
болып адамның ақиқат пен шындыққа,ақылдылық пен қайраттылыққа меңзеліп
отырады.
3.Морфологиялық қателер:
1) Тек қана жекеше түрде қолданылатын зат есімдерге көптік жалғаудың
тұлғасын қосып жазу:
Зат есімдерде септік жалғауларының дұрыс қолданбауы: Біз бұл өмірде
бақытты болу үшін туылдық; ХХІ ғасырдың мақсаты осы, өмірде сау сәбиді
өмірге келтіру, ішімдік пен есірткіден аулақ болу;
2) Сын есімнің шырайларын орынсыз қолдану: Бас Хатшының Баяндамасы
проблеманың барынша тереңдігін және байыптылығын алғаш көрген БҰҰ-ға мүше
мемлекеттер өкілдерінің ерен әсерін туғызғанын атап кеткен ләзім.
4. Синтаксистік қателер:
1) Сөз тіркестірудің нормаларының сақталмауы; бағыныңқы мен басыңқы
сыңарлардың араларының тым алшақ болуынан мағына байланысының нақтылығының
болмауы: Қылмыс-елеулі маңызы бар немесе мемлекеттік қауіпсіздікке және
адам өміріне зиян келтіретін әрекет не әрекетсіздік.
2) Етістіктің шақ тұлғаларының бір-біріне сәйкес қолданылмауы: Ең алғаш
мектепте оқып жүргенде арман етіп, қиялдап жүрген Алматы қаласына келдік,
армандаған маман иесі болуымызға аз уақыт та қалды. Сондай-ақ, бұл
сөйлемдегі арман етіп, қиялдап жүрген есімше тұлғаларының басыңқы
Алматы сөзімен байланысы орынсыз.
3) Бірыңғай мүшелі сөйлемдерді қолдануда жіберілетін қателер:
а) Бағыныңқылардың басыңқымен байланысының болмауы, бірыңғай мүше
тұлғаларының біртектес келмеуі: Халық ауыз әдебиетінің көпшілігі халықтың
мұңын жырлаған. Сол дәуірлердегі теңсіздіктерді, жолсыздықты көпшілігі ауыз
әдебиеті арқылы білдірді;
ә) Бір-бірімен тегі және түрі жағынан біртектес сөздердің бірыңғай
қолданылуы: Қазіргі кезде қылмысты жасайтын адамдар олар негізінен жас
балалар.
4) Есімшелі, көсемшелі тұлғалы сөздердің орын тәртібінің сақталмауы,
орынды жалғанбауы: Сіздің БҰҰ-ны жан-тәніңізбен қолдайтыныңыз үшін өзімнің
шынайы құрметімді жеткізгім келеді.
5) Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің сақталмауы: Көшеде бір
қарапайым өзімен-өзі кетіп бара жатқанда адамды полиция қызметкері көріп
қалады.
6) Есімдіктерді орынсыз қолданудың себебінен сөйлемнің мағынасының
күңгірттенуі: Қазіргі кезде қылмысты жасайтын адамдар олар негізінен жас
балалар. Олардың қылмыс жасау себептері отбасының әкесінің немесе шешесінің
жоқтығы, не тәрбиесін көрмеуі; Қауырт өткен көпжақты келіссөздер мен
пікірталастар нәтижесінде шешімдер пакетіне қатысты келісімге қол жетті.
Олар 11 мамырда дауыс берусіз қабылданды; Егер елдің экономикасы төмен
болса, қылмыстың жасалуы көп болады, өйткені халық жоқтықта өмір сүрсе ол
өзіне керек затты алу үшін әр түрлі әрекеттерге барады, кейде адам өлтіруге
дейін де барады.
7) Бастауыштың қайталанып, үстемеленіп жұмсалуы: Бұл адам мұны өзі
білмей қалды "Менің Ы. Алтынсарин шығармаларынан алған жерім, яғни Ы.
Алтынсариннің бізге қалдырған өнеге өсиеті бізге үлкен бір ғанибет". "Өлді
деуге бола ма, ойлаңдаршы",-дегендей Ы. Алтынсарин, яғни ұстаз атамыз біз
үшін тірі.
8) Құрмалас сөйлем құрамындағы компоненттердің орын тәртібінің
сақталмауы: Оның білгір достары, оған демеу бола тұра, болашағына зор
ықпал етті.
9) Құрмалас сөйлем компоненттерінің арасында логикалық-грамматикалық
байланыстың болмауы. Ол сырды біз оқып, түсініп, түйсігімізде сақтап,
ұғынып, мойындаған кезде ғана шертімді деп ойлаймын. Әр адам ол сырды
әрқалай шеше алады. Сол екі ауыз сөзін бізге жеткізуге ата-бабаларымыз
әбден тырысқан. Бірақ бұл салт-дәстүр әлі жалғасуда және ұрпақтан-ұрпаққа
әрі жалғасып, одан әрі дамып, көркем тіліміздің тағы да көркейе
түсетіндігіне сенімдімін. Мұндай қазақ елінің байлығын ешқандай да жолмен
жоғалтуға болмайды және ұрпақ жоғалтпайды; Мақал-мәтелдер көп
болғандықтан, егіншілік кәсібіне де байланысты мақал-мәтелдер де аз емес.
10) Құрмалас сөйлем компоненттерінің тым шұбалыңқы болуы; сөйлемге
қажетті сөздерді тастап кетудің салдарынан сөйлем мағынасының күңгірттенуі:
Сәби, жарыққа (дүниеге) шыр етіп келгеннен бастап, өмірден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz