Педагогиканың пайда болуы мен дамуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Тарау Педагогиканың пайда болуы мен дамуы
1.1 Халқымыздың тәлім.тәрбиелік алтын
қорына елеулі үлес қосқан ғалымдар ... ... ... ...9
ІІ. Тарау Қазақ педагогика ғылымын зерттеген
ғалым А.Байтұрсынов ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс жүйесі.19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ..24
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ..26
І. Тарау Педагогиканың пайда болуы мен дамуы
1.1 Халқымыздың тәлім.тәрбиелік алтын
қорына елеулі үлес қосқан ғалымдар ... ... ... ...9
ІІ. Тарау Қазақ педагогика ғылымын зерттеген
ғалым А.Байтұрсынов ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс жүйесі.19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ..24
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ..26
Педагогика ғылым ретінде өзара байланысты оқыту теориясы (дидактика, грек тілінде «дидаско»- «үйретемін») және тәрбие теориясы бөлімдерінен тұрады.
Дидактиканың пәні-тұлға мазмұны және оқыту процесін ұйымдастыру, оқыту формалары, әдістерімен құралдары болып табылады.
«Педагогика» сөзі грек тілінде «пайдагогос» яғни «бала жетектеуші» ұғымын білдіреді. Олай болса ол оқыту процесіне тікелей байланысты.
Оқыту дегеніміз өнер өнер болғандада күрделі көп қырлы өзіндік ерекшелігі бар өнер. Өйткені бұған екі адам – оқытушы мен оқушы қатысады. Оқыту нәтижелері оқушының білім сапасынан, даму дәрежесінен көрінеді. Олай болса оқыту – таным, дамыту, қарым-қатынасты шығармашылықты ұйымдастыру процесі.
Білім беру – білім, біліктілік және дағды жыйынтығынан меігеру процесі десек. Мұнда-қандай білімді деген сұрақ туатыны сөзсіз.
Бүгінгі күнгі бәрінен бұрын ғылыми білімді меңгеру болып табылады. Десекте, көп жағдайда бұл білім күнделікті қолданыс таба бермейді.
Дидактиканың пәні-тұлға мазмұны және оқыту процесін ұйымдастыру, оқыту формалары, әдістерімен құралдары болып табылады.
«Педагогика» сөзі грек тілінде «пайдагогос» яғни «бала жетектеуші» ұғымын білдіреді. Олай болса ол оқыту процесіне тікелей байланысты.
Оқыту дегеніміз өнер өнер болғандада күрделі көп қырлы өзіндік ерекшелігі бар өнер. Өйткені бұған екі адам – оқытушы мен оқушы қатысады. Оқыту нәтижелері оқушының білім сапасынан, даму дәрежесінен көрінеді. Олай болса оқыту – таным, дамыту, қарым-қатынасты шығармашылықты ұйымдастыру процесі.
Білім беру – білім, біліктілік және дағды жыйынтығынан меігеру процесі десек. Мұнда-қандай білімді деген сұрақ туатыны сөзсіз.
Бүгінгі күнгі бәрінен бұрын ғылыми білімді меңгеру болып табылады. Десекте, көп жағдайда бұл білім күнделікті қолданыс таба бермейді.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Тарау Педагогиканыњ пайда болуы мен дамуы
1.1 Халќымыздыњ тєлім-тєрбиелік алтын
ќорына елеулі ‰лес ќосќан
ғалымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ. Тарау Қазақ педагогика ғылымын зерттеген
ғалым
А.Байтұрсынов ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 14
2.1 Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..26
Кіріспе
Педагогика ғылым ретінде өзара байланысты оқыту теориясы
(дидактика, грек тілінде дидаско- үйретемін) және тәрбие теориясы
бөлімдерінен тұрады.
Дидактиканың пәні-тұлға мазмұны және оқыту процесін ұйымдастыру,
оқыту формалары, әдістерімен құралдары болып табылады.
Педагогика сөзі грек тілінде пайдагогос яғни бала жетектеуші
ұғымын білдіреді. Олай болса ол оқыту процесіне тікелей байланысты.
Оқыту дегеніміз өнер өнер болғандада күрделі көп қырлы өзіндік
ерекшелігі бар өнер. Өйткені бұған екі адам – оқытушы мен оқушы қатысады.
Оқыту нәтижелері оқушының білім сапасынан, даму дәрежесінен көрінеді. Олай
болса оқыту – таным, дамыту, қарым-қатынасты шығармашылықты ұйымдастыру
процесі.
Білім беру – білім, біліктілік және дағды жыйынтығынан меігеру
процесі десек. Мұнда-қандай білімді деген сұрақ туатыны сөзсіз.
Бүгінгі күнгі бәрінен бұрын ғылыми білімді меңгеру болып табылады.
Десекте, көп жағдайда бұл білім күнделікті қолданыс таба бермейді.
Біріншіден, педагогиканың тұрмыстық та мәні бар екенін жоққа
шығаруға болмайды. Өйткені әр-бір ата-ана педагог.
Екішіден, оның практикалық мәні педагогика адам баласының
үлкендердің кейінгі ұрпаққа – берер тәлім тәрбиесі бойынша іс-әрекеттері.
Үшіншіден, Педагогика адамдардың даму және дүние танымын жетілдіру
де оларға әсері. Сондықтан, педагогика білімдерді философия, әлеуметтану,
психология және басқа ғылым салаларынан алады.
Адамды тєрбиелеу жµніндегі ѓылым педагогика деп аталады. Ол µз
атамасын грек сµздері пайдес- балалар жєне аго -жетектеу дегеннен
алѓан, тікелей аудармасында педагогика сµзі бала тєрбиесін баѓыттау µнері
дегенді ањдатады, ал педагог сµзі бала жетектеуші мєнін білдіреді.
Барша дєуірлерде педагогтар балалардыњ табиѓаттан берілген
м‰мкіндіктерін іске асырып, жања сапаларды ќалыптастырудыњ тиімді жолдарын
тауып, оларѓа кµмектесумен келеді. Мыњ жылдар бойы ќажетті білімдер
тырнаќтап жиналып педагогикалыќ ж‰йе келеге келді, тексерілді, ќажет
болмаѓан т±стары ќолданымнан шыѓарылды, аќырында µміршењ, ењ пайдалы
педагогикалыќ идеялар саќталып, б‰гінгі к‰німізге жетті. Бірте-бірте басты
міндеті ѓылыми білімдерді топтастыру жєне ж‰йеге келтіру болѓан тєрбие
жµніндегі ѓылым пайда болды. ¦заќќа созылѓан даму жолын бастан кешірген
б‰гінгі заман педагогикасы адам тєрбиесі зањдылыќтары жµніндегі ѓылымѓа
айналды.
Педагогикалыќ басшылыќ барша адамдарѓа µте ќажет. Біраќ мектепке
дейінгі жєне кіші мектеп жасындаѓы тєрбие мєселелері єрдайым кµкейкесті
болып ќалуда, себебі б±л дєуірде адамныњ барша негізгі ќасиет-сапалары
ќаланады жєне дамиды. Мектепке дейінгі жєне кіші мектеп жасындаѓы
балалардыњ тєрбиесімен педагогика ѓылымыныњ арнайы саласы – бастауыш мектеп
педагогикасы ш±ѓылданады. Кейде б±л пєн бірнеше µзара байланысќан салаларѓа
бµлініп ќарастырылады: отбасы педагогикасы, мектепке дейінгі педагогика
жєне бастауыш мектеп педагогикасы. Б±лардыњ єрќайсысы µз пєніне ие.
Бастауыш мектеп педагогикасыныњ негізгі проблемасы – мектепке дейінгі
жєне бастауыш мектеп жасындаѓы балалар тєрбиесі.
Педагогика м±ѓалімдерді белгілі жас тобындаѓы балаларды
тєрбиелеу ерекшеліктері жµніндегі кєсіби білімдермен ќаруландырып, єрќилы
жаѓдайлардаѓы оќу тєрбие процесін болжастыруѓа, жобалауѓа жєне іске
асыруѓа, оныњ тиімділігін баѓалауѓа ‰йретеді. Тєрбие процесін ±дайы
жетілдіріп бару ќажет, себебі адамдардыњ µмір жаѓдайлары µзгермелі ,
аќпараттар кµлемі ±лѓаяды, адамѓа ќойылѓан талаптар жыл сайын к‰рделеніп
баруда. Ќоѓамныњ м±ндай талаптарына педагогтар µсіп келе жатќан єулетті
оќыту, тєрбиелеу жєне оѓан білім берудіњ жања технологияларын ќ±растырумен
жауап береді.
Сонымен, педагогика- тєрбие жµніндегі ѓылым. Оныњ басты
міндеті адам тєрбиесі жµніндегі ѓылыми білімдерді жинаќтау жєне
ж‰йелестіру. Педагогика адамдарды тєрбиелеу, білім беру жєне оќыту
зањдылыќтарын ашып, соныњ негізінде алѓа ќойылѓан маќсаттарѓа жетудіњ ењ
пайдалы педагогикалыќ жолдары мен тєсілдерін кµрсетіп отырады.
Педагогиканың осындай жағдайларда көрініс табуы, кейбір
ғалымдарымыздың педагогикалық білімінсіз ақ педагогтық іс-әрекеттермен әр-
біріміз күнделікті айналысып жүргенімізді алға тартады.
Білімді білім беруді әлеуметтік мәдениет феномені деп қабылдау
дұрыс болмаған болар еді.
Сондықтан да, кәзіргі кезде педагогиканы оқу-тәрбие процесін
басқару жөніндегі ғылым деп түсінген жөн.
І. Тарау Педагогиканыњ пайда болуы мен дамуы
Тєрбие практикасы µз бастауларын адамзат µркениетініњ бірінші
ќадамдарымен байланыстырады. Тєрбие алѓашќы адамдармен бірге пайда болѓан.
Ол замандары бала ешќандай педагогикасыз-аќ тєрбиеленген. Адамдардыњ ол
жµнінде тіпті хабары да болмаѓан. Тєрбие жµніндегі ѓылым геометрия,
астрономия жєне басќа ѓылым салаларынан кµп кейін ќалыптасќан.
Белгілі болѓандай, барша ѓылым салаларыныњ пайда болуындаѓы алѓы
шарт -µмір ќажеттігі. Кейіннен тєрбие адамдар µмірінде аса мањызды рµл
атќара бастады. Єрќандай ќоѓам µсіп келе жатќан єулиетке берген тєрбиесіне
орай жылдам немесе шабан дамитыны белгілі болды. Осыдан тєрбие тєжірибесін
топтастыру жєне ќорытындылау, арнайы оќу- тєрбие мекемелерін ±йымдастырып,
жастарды µмірге дайындаудыњ ќажеттігі туындады.
Ежелгі д‰ниеніњ Ќытай, Индия, Египет, Греция сынды аса дамыѓан
елдерінде сол заманныњ µзінде тєрбие тєжірибесінде бір арнаѓа келтірілді,
теория т‰зу ќадамдары жасалды. Ол кезде табиѓат, адам, ќоѓам жµніндегі
барша білімдер философия шењберінде жинаќталып, сол ѓылыми аумаќта алѓашќы
педагогикалыќ т±жырымдар д‰ниеге келді.
Барша замандарда адамдардыњ рухани жєне тєн-дене дамуында шешуші
рµл атќарѓан ќуатты халыќ педагогикасы жасап келген. Инабаттылыќ, ењбектік,
тєн-дене тєрбиесі бойынша халыќ ќайталанбас ѓажайып µміршењ ж‰йе т‰зді.
Еуропалыќ тєрбие ж‰йесініњ бесігі ежелгі Греция философиясында
ќалыптасќан. Оныњ кµрнекті µкілі Демокрит (460-370 жж. Б.э.д.)- балалар
тєрбиесі бойынша алѓашќы н±сќаулар кітабын жазѓан.
Ол сол уаќыттыњ µзінде: Табиѓат жєне тєрбие мегзес. Дєлірек
айтсаќ, тєрбие адамды ќайта жасайды жєне оны µзгерте отырып, болмыс
табиѓатын т‰зеді... Жаќсы адам болу табиѓат ыќпалынан гµрі тєрбиеге кµбірек
тєуелді.
Адам тєрбиесіне жєне т±лѓа ќалыптастыруѓа байланысты идеялар мен
т±жырымдар ежелгі Грек ойшылдары Сократ (469-399жж.б.э.д.), Платон (427-
347жж. Б.э.д.), Аристотель (384-322жж.б.э.д.), Тертуллиана (160-222жж.
Б.э.д) ењбектерінде жарияланѓан.
Орта ѓасырлар дєуірінде шіркеу ќуатќа мініп, тєрбиені толыѓымен
діни арнаѓа б±рды. Ѓасырдан ѓасырѓа догматикалыќ оќу принциптері шыњдала
берді. Б±л баѓыт Еуропада 12ѓасыр бойы ‰стемдік етті. Солайда болса, µз
философиялыќ т±жырымдары мен педагогикаѓа ‰лес ќосќан шіркеу µкілдері
Августин (354-430жж.), Фома Аквинский (1225-1274) есімдері ѓылым тарихында
саќталѓан. Б‰гінгі к‰йінде жалпы білім беретін мектепті ойлап, іске ќосќан
Лойола (1491-1556) жєне оныњ ізбасарлары.
Ќайта тіктелу заманы аса жарќын ойшыл педагог-гуманистерді ѓылым
сахнасына келтірді. Олардыњ ќатарында голландиялыќ Эразм Роттердамский
(1466-1536), италиялыќ Витторино де Фельтре (1378-1446), француздыќ Франсуа
Рабле (1483-1553) жєне Мишель Монтень (1553-1592) µздерініњ педагогикалыќ
ењбектерімен єйгілі болды.
Педагогика кµп заманѓа дейін философияныњ бµлігі болып келді,
тек ќана XVII ѓасырда ол дербес ѓылым лауазымына ие болды. Осыдан
педагогика б‰гінгі к‰нде де философиямен аса тыѓыз байланысќан. Себебі б±л
екі ѓылымныњ да ш±ѓылданатыны адам, оныњ µмірі мен дамуын зерттеу.
Педагогиканыњ философиядан бµлініп, µз алдына ѓылыми ж‰йеге
келуі ±лы чех педагогы Ян Амос Коменскийдіњ (1592-1670) есімімен
байланысты. Оныњ 1654 жылы Амстердамда жарыќ кµрген ¦лы дидактика атты
ењбегі алѓашќы ѓылыми –педагогикалыќ кітаптардыњ бірегейі болды. Ондаѓы
айтылѓан идеялардыњ кµпшілігі осы к‰нге дейін µзініњ кµкейкестілігін жєне
ѓылыми мањызын жоѓалтќан емес. Я.А.Коменский ±сынѓан табиѓи сєйкестік
принципі, сынып-сабаќтыќ оќу ж‰йесі жєне басќа да оќу принциптері,
єдістері, формалары педагогикалыќ теорияныњ алтын ќорынан орын иеленді.
Оќу негізіне басќалардыњ зат жµніндегі баќылаулары мен айѓаќтарын жаттау
алынбай, сол заттар мен ќ±былыстарды танып, білу ќалануы тиіс; Естігенді
–кµргенмен, сµзді- ќол єрекетімен байланыстыру ќажет; Єрќандай ‰йрету
сыртќы сезім жєне аќыл-парасат байланысы негізіндегі дєлелдерге с‰йенуі
ќажет... ¦лы педагогтыњ осы т±жырымдары біздіњ заманымыздыњ талаптарына да
сєйкес келіп т±р.
Аѓылшын философы жєне педагогы Джон Локк (1632-1704) µз ќайрат-
к‰шін тєрбие теориясына баѓыштады. µзініњ Тєрбие жµніндегі ойлар атты
басты ењбегінде ол µзіне сенімді, ауќымды білімділігін іскерлікпен, берік
наным-сенімдерін с±лу мєнерлікпен ±штастыра білген адам- джентельмен
тєрбиелеуге арналѓан кµзќарастарын жариялады.
XVIII ѓасырда бастауыш мектеп педагогикасы бойынша µз
шыѓармаларымен танылѓан француз материалист-аѓартушылары Д.Дидро (1713-
1784), К.Гельвеций (1715-1771), П.Гольбах (1723-1789), єсіресе Ж.Ж.Руссо
(1712-1778) болды. Затќа назар! Затќа! Мен ешќашанда біздіњ мылжыњ
тєрбиемізбен сµзге аса кµп мањыз беріп, ќ±рѓаќ сµзді адамдарды
жасайтынымызды ќайталап айтудан жалыќпаймын-деп ±рандады ол.
Бастауыш мектеп педагогикасында И.Г.Песталоцийдіњ (1746-1827)
есімі аса ќ±рметпен аталады. О с‰йікті халќым! Сеніњ ќаншалыќты тµмен
жасап жатќаныњды мен байќап ж‰рмін, мен саѓан кµтерілуге жєрдем беремін-
деп, ол жан айќайын салды. И.Г.Пестолоций µз дегеніне жетті: м±ѓалімдерге
балаларды оќыту мен адамгершілік тєрбиесініњ ізгілікті теориясын ±сынды.
µзгерістерден басќа т±раќты ешнєрсе жоќ, -деп ‰йреткен неміс
педагогы Фридрих А.В.Дистервег (1790-1886) барша педагогикалыќ ќ±былыстарѓа
тєн тєрбиеніњ ќозѓаушы к‰штері мен ќарама-ќарсылыќтарын зерттеген.
1.1 Халќымыздыњ тєлім-тєрбиелік алтын ќорына
елеулі ‰лес ќосќан ғалымдар
Орыс ойшылдары, философтары жєне жазушыларыныњ арасында
педагогикалыќ шыѓармаларымен белгілі болѓан есімдер: В.Г.Белинский (1811-
1848), А.И.Герцен (1812-1870), Н.Г. Чернышевский (1828-1889),
Н.А.Добролюбов (1836-1561). Б‰кіл єлемде Л.Н.Толстойдыњ (1828-1910),
Н.И.Пироговтыњ педагогикалыќ идеялары єйгілі болды. Олар таптыќ мектепті
ќатањ сынѓа алып, халыќтыќ тєрбие саласын т‰бегейлі µзгерту ќажеттігін
±рандады.
Ќазаќ халќыныњ да тєлім-тєрбиелік ж‰йесі ±ланѓайыр да мєуелі.
Б±л салада халќымыздыњ тєлім-тєрбиелік алтын ќорына елеулі ‰лес ќосќан
арыстарымыз Абай, Ы.Алтынсарин, С.Торайѓыр±лы жєне т.б. Олардыњ тєлім-
тєрбиелік µсиеттері талай зерттеулерге арќау болѓан. Кемењгер Ахмет
Байт±рсын±лыныњ µткен ѓасыр басында –Мектептіњ жаны м±ѓалім.м±ѓалім ќандай
болса, мектебі ћєм сондай болмаќшы...Єуелі біз елді т‰зетуді бала оќыту ісін
т‰зетуден бастауымыз керек. Неге десек, болыстыќ та, билік те, халыќтыќ та
оќумен т‰зеледі. Ќазаќ ісіндегі неше т‰рлі кемшіліктіњ кµбі т‰зелгенде,
оќумен т‰зеледі-деген ±лаѓатты ескертпесі б‰гінгі ќазаќ мектебініњ ±лттыќ
білім стратегиясыныњ т±ѓыры ретінде ќабылдануда.
Орыс педагогикасын єлемдік дањќќа бµлеген Константин Дмитриевич
Ушинский (1824-1871).ол оќу-тєрбие теориясын т‰бегейлі µзгеріске келтіріп,
педагогикалыќ практика тµњкеріс жасады. Ушинскийдіњ педагогикалыќ ж‰йесінде
жетекші орын тєрбие маќсаттарына, принциптеріне жєне оныњ мєніне берілген.
Тєрбие, егер ол адамѓа баќыт баѓыштаѓысы келсе, оны баќыт ‰шін
тєрбиелемей, µмірлік ењбекке баулуы тиіс- деп жазѓан еді ±лы ѓ±лама. ¦дайы
жетілуде болѓан тєрбие адамныњ тєн-дене, аќыл-парасат жєне ізгілік-
инабаттыќ к‰штерініњ ауќымын барынша кењейту м‰мкіндігіне ие болады.
Тєрбие жолындаѓы жетекші рµл мектеп жєне м±ѓалімніњ билігінде:
Тєрбиедегі барлыќ істер тєрбиеші т±лѓасына негізделуі тиіс, себебі тєрбие
к‰ші т±лѓаныњ адамилыќ ќадір-сапаларынан бастау алады. Ешбір жарѓы немесе
баѓдарлама , ешќандай жасанды мекеме организмі, ќаншалыќты айламен ќ±рылса
да, тєрбие ж±мысындаѓы т±лѓа беделініњ орнын баса алмайды.
Ушинский б‰кіл педагогиканы ќайта ќарастырып, жања ѓылыми
деректер негізінде білім беру ж‰йесін толыѓымен т‰бегейлі ќайта ќ±руды
талап етті:
...теориядан алшаќтаѓан педагогикалыќ практиканыњ бір µзі
–медицинадаѓы тєуіпшілдікпен тењ.
XIX ѓ. Аяѓы- XXѓ. басында педагогикалыќ проблемалар АЌШ-та
ќарќынды зерттеле бастады. Ол жерде адам тєрбиелеудіњ жалпы принциптері мен
зањдылыќтары µрнектелді, єрбір адамѓа белгілеген маќсаттарына тез, єрі
табысты жетуге м‰мкіндік беретін тиімді білім технологиялары
ќалыптасып,практикаѓа енді. Американ педагогикасыныњ белгілі µкілдерініњ
бірі Джон Дьюи (1859-1952). Оныњ зерттеу ж±мыстары б‰кіл батыс ЕАмерика
жєне Австралия аймаќтарында педагогикалыќ ойдыњ дамуына ‰лкен ыќпал жасады.
Американ педагогтарыныњ жєне бір кµрнекті т±лѓасы Эдвард Торндайк (1874-
1949) оќу процесін зерттеу мен атын єйгілеп, єрекетшіл тєрбие технологиясын
б‰кіл єлемге жария етті.
Елімізде аты танымал американ педагогы жєне дєрігері Бенджамен
Спок. Ол ќауымѓа, бір ќараѓанѓа ќарапайым ѓана, тєрбиеде басты не болу
керек:ќаталдыќ па-деген с±раќ ќойып, кµпшіліктіњ санасына жања тєрбие лебін
жеткізді. Б±л с±раќтардыњ астарынан к‰тілген жауап- педагогика ќай баѓытта:
єміршіл-єкімшіл немесе гуманистік- жолымен дамуы ќажет пе? Єзірше б±ѓан
наќты жауап жоќ. Оны Б.Спок µзініњ “Бала жєне оѓан ќамќорлыќ”, “Анамен
с±ќбат” жєне т.б. ењбектерінде іздестіруде.
XX ѓасырдыњ басында єлемдік педагогикада еркін тєрбие жєне бала
т±лѓасыныњ дамуы идеялары белсенді жария етіле бастады. Мария Монтессори
(1870-1952) болды. µзініњ Ѓылыми педагогика єдістемесі кітабында ол
балалыќ жас м‰мкіндіктерін барынша пайдалану ќажеттігін т‰сіндіріп баќты.
Себебі, сєбилік шаќтаѓы бала дамуы ‰лкен тєрбиелік табыстарѓа есік ашады.
Бастауыш мектеп оќуыныњ басты формасы µзіндік оќу ж±мыстары болуы ќажет.
Монтессори кіші жастаѓы оќушылардыњ жекелеп оќуына ыњѓайлы грамматикалыќ,
математикалыќ, биология-жаратылыстану жєне басќа пєндерге арнап
дидактикалыќ материалдар ±сынды. Б±л оќу ќ±ралдарыныњ ерекшелігі, оларды
пайдалана отырып, бала µз кемшілік-ќателерін табады жєне оларды т‰зетеді.
Б‰гінгі к‰нде Ќазаќстан Республикасында да Монтессори ж‰йесініњ
тараптарлары мен ќолдаушылары баршылыќ. Осы баѓытта т‰зілген бала баќша
-мектеп ж‰йесі іске ќосылып, балаларды еркін тєрбиелеу идеясы µз жемісін
беруде.
Ресейдегі еркін тєрбие идеяларын ќуаттаушылардыњ бірі Константин
Николаевич Вентцель (1857-1947)еді. Ол 1917 жылы д‰ниеде алѓашќылардыњ бірі
болып, бала ќ±ќыќтары декларациясын т‰зіп, жариялады. 1906-1909жж.
Аралыѓында Мєскеуде ол ±йымдастырѓан Еркін бала Отауы ж±мыс істеп т±рды.
Б±л ерекше оќу мекемесінде басты кейіпкер- бала аса ќ±рметпен танылады.
Тєрбиешілер мен м±ѓалімдер бала ќызыѓуларына икемдесіп, оныњ табиѓаттан
берілген ќабілеттері мен дарыныныњ дамуына жєрдемдесу ќызметтерін атќарды.
Ќазан тµњкерісіненкейінгі кењестік педагогикасын жања ќоѓамдаѓы
адам тєрбиесі идеяларын µзіндік т‰сінім жолымен дамыта бастады. Жања
педагогикаѓа байланысты шыѓармашылыќ ізденістер аймаѓында белсенділікпен
ќатысќан белгілі педагог ѓалымдар: С.Т.Шацкий (1878-1934),
П.П.Блонский(1884-1941), А.П. Пинкевич (1884-1939) болды. Социалистік дєуір
педагогикасын танымал еткен Н.К.Крупская, А.С. Макаренко, В.А.Сухомлинский
ењбектері. Надежда Константиновна Крупскаяныњ (1869-1939) теориялыќ
ізденістері жања кењес мектебін ќалыптастыру, сыныптан тыс тєрбиелік
ж±мыстарды ±йымдастыру, енді пайда бола бастаѓан пионер ќозѓалысы
проблемаларыныњ тµњірегінде шоѓырланды. Антон Семенович Макаренко (1888-
1939) балалар ±жымына педагогикалыќ басшылыќ, ењбек тєрбиесі, саналы тєртіп
ќалыптастыру жєне балаларды отбасында тєрбиелеу єдістемелеріне байланысты
идеяларды ќорытындылап, оларды практикада іске асыру принциптерін ±сынды,
єрі µзі оларды тєжірибе тексеруінен µткізді. Василий Александрович
Сухомлинский (1918-1970) µз зерттеулерін жастарды тєрбиелеудіњ моральдыќ
проблемаларымен байланыстырды. Оныњ дидактикалыќ кењестері мен наќты да дєл
баќылаулары ќазіргі педагогикалыќ ой дамуы жєне ќоѓамды ќайта т‰зу
дєуіріндегі мектеп таѓдыры жµніндегі ±сыныстарды µз мањызын єлі де
саќтауда, сонымен бірге білім саласын жањаша т‰сінуде ‰лкен жєрдемін
тигізіп отыр.
Халыќќа білім беру аймаѓында 40-60 жылдары белсенді ењбек еткен
педагог-ѓалымдардыњ бірі Михаил Алексеевич Данилов (1899-1973). Ол бастауыш
мектеп т±жырымдамасын жасап шыќты (“Бастауыш білім беру міндеттері мен
ерекшеліктері”,1943), (1947жылы “Адамныњ аќыл-парасат жєне моральдыќ
дамуында бастауыш мектептіњ рµлі”) кітабын жазып, м±ѓалімдерге арналѓан
кµптеген жетекші єдістемелік ќ±ралдар жариялады. Олар осы к‰нге дейін
м±ѓалім ќауымыныњ таптырмас ќ±ралдарына айналып отыр.
Бастауыш мектеп ќ±рамында кіші комплектті мектептер ерекше орын
иеленеді. М±ндай мектептер кішігірім елдер мен ауылдарда бала саны толыќ
сынып ±йымдастыруѓа жетіспей, бір м±ѓалім балаларды єрќилы пєндерге оќытуѓа
мєжб‰р болѓан жаѓдайда т‰зіледі. Шаѓын комплектті мектептердегі оќу жєне
тєрбие мєселелеріне М.А.Мельникованыњ “М±ѓалімдердіњ ќол кітабы” (1950)
арналѓан. М±нда жіктеп, бµліп оќыту єдістемелерініњ негіздері ашылѓан.
70-80-жылдары бастауыш мектеп проблемаларымен академик
Л.В.Занковтыњ ѓылыми лабораториясы белсенді айналысты. Б±л мекеменіњ
зерттеулері нєтижесінде бастауыш мектеп жасындаѓы балаларды оќытудыњ жања,
оќушылардыњ танымдыќ м‰мкіндіктерін арќау еткен оќу ж‰йесі пайда болды.
80-жылдардыњ аќырында б±рынѓы Кењес республикаларында мектепті
жањалау мен ќайта ќ±ру ќозѓалысы µріс алды. Б±л ќызметтестік
педагогикасыныњ туындауынан кµрінді. Осы дєуірдегі жањаланѓан педагогиканы
дамытуѓа ат салысќан педагог ѓалымдар мен бірегей шыѓармашыл м±ѓалімдер
кµптеп атын таныта бастады. Олардыњ арасында Ш.А.Амонашвили,
Л.С.Соловейчик, В.Ф.Шаталов, Н.П.Гузик, Н.Н.Палтышев, В.А. Караковский жєне
басќалар болды.
Б‰кіл елге белгілі болѓан мєскеулік бастауыш мектеп м±ѓалімі
С.Н.Лысынкова “Ќалайша жењіл оќуѓа болады” атты кітабын жариялап, онда
бастауыш мектеп оќушыларыныњ оќу істерін схема, тірек карточкалар,
таблицалар пайдалану арќылы басќару тєсілдерін кµрсетіп берді. Сонымен
бірге С.Н. Лысынкова “Ілгерілестірілген оќу” єдістемесін жасады.
Б‰гінгі кезењдегі педагогика µзініњ диалектикалыќ, µзгермелі
ѓылым сипаттарына сай болуымен ќарќынды дамуда. Кейінгі он жылдыќтарда
педагогиканыњ бірнеше салаларында келелі табыстар ќолѓа кіргізілді, єсіресе
м±ндай жетістіктер мектепкедейінгі жєне бастауыш мектептегі оќудыњ жања
технологияларын жасауда кµрініс берді.
Сапалы оќу баѓдарламаларымен жабдыќталѓан ќазіргі заман
компьютерлері оќу процесін басќаруда ‰лкен жєрдемін тигізуде. Соныњ
нєтижесінде оќу барысында аз ќуат пен уаќыт ж±мсап, жоѓары нєтижелерге жету
м‰мкіндіктері пайда болды.
Тєрбиеніњ жетілген єдістемелерін жасау баѓытында да пайдалы
µзгерістер ќолѓа тиді. Ѓылыми -µндірістік комплекстер, авторлыќ мектептер,
эксперименталды оќу-тєрбие алањдары - ±намды µзгерістер жолындаѓы елеулі
кµзге т‰скен педагогикалыќ жањалыќтар. Еліміздегі жања жєне жањаланѓан
мектеп оќуы мен тєрбиесі басты назарда т±лѓа дамуын кµзге алып, гуманистік
баѓытта µрлеп, µрістеуде.
Сонымен, тєрбие тєжірибесі адамзат µркениетініњ терењдегі тарихи
сатыларынан бастау алады.тєрбие жµніндегі ѓылым негіздері ежелгі, кµне
дєуір философиясыныњ арнасында дамыѓан. Тєрбие, оќу, білім берудіњ тиімді
теориялары мен єдістемелері пайда болѓанша, педагогика дамудыњ ±заќ та
ќайшылыќты жолын басып µтті.
ІІ. Тарау Қазақ педагогика ғылымын зерттеген ғалым А.Байтұрсынов
БАЙТҰРСЫНҰЛЫ Ахмет (1873-1937) – ақын, әдебиет зерттеушісі, ғалым,
қазақ тіл білімінің атасы, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы,
қоғам қайраткері. Қостанай облысының Жангелдин ауданында туған. Торғайдағы
екі сыныптық орыс-қазақ училищесін, Орынбордағы мұғалімдер мектебін
бітірген. 1895-1909 жылдары Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі
мектептер мен орыс-қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарған. Ол 1905
жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылып, 14500 адам қол қойған Қарқаралы
петициясы (арыз-тілегі) авторларының бірі болған. Қарқаралы петициясында
жергілікті басқару, сот, халыққа білім беру істеріне қазақ елінің мүддесіне
сәйкес өзгерістер енгізу, ар-ождан бостандығы, дін ұстану еркіндігі,
цензурасыз газет шығару немесе баспахана ашуға рұқсат беру, күні өткен дала
ережесін қазақ елінің мүддесіне сай заңмен ауыстыру мәселелері көтерілген.
Сондай-ақ, онда қазақ даласына орыс шаруаларын қоныс аударуды үзілді-
кесілді тоқтату талап етілген. Сол кезеңнен бастап жандармдық бақылауға
алынған Байтұрсынов 1909 жылы шілденің 1-інде губернатор Тройницкийдің
бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне жабылған. 1910 жылы жер аударылған.
Оған тағылған айыпта: халық арасына іріткі салып өзін-өзі автономиялық
басқару идеясын таратты, орыстар мен қазақтар арасында өшпенділік қоздыру
ісімен айналысты деп көрсетілген. Ол 1913-1918 жылдары Орынбор қаласында
өзінің ең жақын сенімді достары Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірігіп, сондай-
ақ, қалың қазақ зиялыларының қолдануына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық Қазақ
газетін шығарып тұрған. Қазақ елінің азаттық қозғалысы тарихында
Байтұрсынов редакторлық жасаған Қазақ газетінің алатын орны ерекше. Осы
тарихи кезеңдегі қазақ өмірінің бірде-бір өзекті мәселесі, елеулі оқиғасы
бұл басылымның назарынан тыс қалмаған. Бүкіл қазақ жұрты Қазақты оқып,
оңы мен солын тани бастап, жаңа қалыптасып келе жатқан ұлт зиялылары осы
басылымнан нәр алып есейген. Қазақ елінің тәуелсіз мемлекеттігін армандап,
сол жолда күрескен Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметі көсемдерінің бірі
болған ол кеңес өкіметі бел алған кезеңде халқына қызмет ету үшін
большевиктер жағына шығып, 1919 жылы маусымның 24-інде Қазақ өлкесін
басқаратын Әскери-революциялық комитеттің мүшелігіне тағайындалған. 1920
жылы В.Ленинге Кеңес үкіметінің Қазақстанды басқару ісіндегі алғашқы
қадамын қатал сынға алған хатын жолдаған. Қазревком мүшесі ретінде
Қазақстанның Ресеймен шекарасының қалыптасу ісіне белсенді түрде араласып,
Бүкілресейлік Орталық атқару комитетінің 1919 жылғы тамыздың 27-індегі
Қостанай уезін Челябинск облысына қосу туралы шешіміне қарсы жазған саяси
наразылығы Қостанай уезін Қазақстан құрамына қайтаруға негіз болған. 1922-
1925 жылдары Қазақстан Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби
комиссияның төрағасы, Халық ағарту комиссары, Ақ жол газетінің
қызметкері, 1925-1929 жылдары Қазақ Халық ағарту институтының (Ташкент)
және Қазақ педагогикалық институтының оқытушысы болған. Шығармашылық
жұмысын өлең жазудан бастаған. Ақынның алғашқы өлеңдері Қырық мысал деген
атпен 1909 жылы Санкт-Петерборда жарық көрген. Бұл кітабы арқылы қалың
ұйқыда жатқан қараңғы елге жар салып, олардың ой-санасын оятуға бар жігер-
қайратын, білімін жұмсаған. Ақын Крылов мысалдары негізінде жазған әр
туындысының соңына өзінің өзекті ойын, айтайын деген түйінді мәселесін
халқымыздың сол кезеңдегі тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне, психологиясына
сәйкес қосып отырған. Маса деген атпен жарық көрген екінші кітабына енген
өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке марғаулық
сияқты кемшіліктерді шенеген. Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық
бағытпен үндес болған. Ол Шоқан, Абай, Ыбырай қалыптастырған дәстүрлерді,
гуманистік, демократиялық бағыттағы толғамды ойларды өзінше жалғастырушы
ретінде көрінді. Қазақ салты, Қазақ қалпы, Досыма хат, Жиған-
терген, Тілек-батам, Жауға түскен жан сөзі, Бақ, т.б. өлеңдерінің
мазмұны осыны танытады. Халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап, жарыққа
шығаруда зор еңбек сіңірген. Қазақтың Ер Сайын атты эпостық жырын
алғысөзбен түсініктемелер жазып, 1923 жылы Мәскеуде шығарған. Қазақ ауыз
әдебиетінде молынан сақталған жоқтау жырларын арнайы жүйелеп, сұрыптап,
1926 жылы 23 жоқтау деген атпен жеке кітап етіп жариялаған. Тілші-ғалым
ретінде қазақ тілінің табиғаты, өзгешеліктері, араб әліпбиінің жайы,
терминдер, қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы мақалалар жазған. 1926 жылы
Бакуде өткен түркітанушылардың Бүкілодақтық 1-ші съезіне қатысып, Түркі
тілдеріндегі терминология жайлы деген тақырыпта баяндама жасаған. Оның
Әдебиет танытқыш деген зерттеуі қазақ тіліндегі тұңғыш іргелі ғылыми-
теориялық еңбек. Онда әдебиет тарихына, теориясы мен сынына,
методологиясына тұңғыш рет тиянақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану
ғылымының жүйесін жасаған. Халық тілінің бай қорынан мағынасы терең,
ұғымдық аясы кең сөздерді термин етіп алып, соның негізінде қазақ
әдебиетінің барлық жанрлық формаларын топтап, жіктеген. Сөз өнері жайында
жазылған әлемдік ғылымның ең үздік үлгілерін пайдалана отырып,
әдебиеттанудағы ұғым, термин, категорияларының соны ұлттық үлгілерін
жасаған. Мысалы: меңзеу, теңеу, ауыстыру, кейіптеу, әсірелеу, алмастыру,
шендестіру, үндестіру, түйдектеу, кескіндеу, т.б. Әдебиет танытқыш
ақындық дарын табиғаты, шығарма психологиясы, шабыт стихиясына ғылыми
тұжырым, өлеңге жан-жақты зерттеу жасап, шумақ, тармақ, бунақ, буын, ұйқас,
т.б. ұғымдарға анықтама берген. Сан-саналы әдебиет табиғатын жан-жақты
ашып, талдап-түсіндірген аталмыш ғылыми-зерттеу еңбек қазақ әдебиеттану
ғылымының негізін салған. Ол ? қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби жасап,
жаңа үлгі ұсынған реформатор. Байтұрсынов әліпбиі қазақ тілінің табиғатына
бейімделген араб жазуы негізінде жасалған. Ғалым Қазақ білімпаздарының
тұңғыш съезінде (Орынбор, 1924), Түркітанушылардың бүкілодақтық 1-ші
құрылтайында (Баку, 1926) араб жазуындағы әліпбидің қажеттілігін,
құндылығын жан-жақты тұжырыммен дәлелдеген ғылыми баяндама жасаған. Бұл
әліпби ұлттық жазудың қалыптасуындағы ірі мәдени жетістік болып табылады.
Байтұрсынов халыққа ғылым-білімнің қажеттілігін түсіндірумен ғана
шектелмей, білім беру ісін жолға қоюға күш салды. Орыс, татар мектептерінен
оқып шыққан ұлт мамандарының өз тілін қолданудағы кемшіліктерін көріп: Әр
жұрттың түрінде, тұтынған жолында, мінезінде қандай басқалық болса, тілінде
де сондай басқалық болады. Біздің жасынан не орысша, не ноғайша оқыған
бауырларымыз сөздің жүйесін, қисынсыз нағыз қазақша келтіріп жаза алмайды
не жазса да қиындықпен жазады, себебі жасынан қазақша жазып
дағдыланбағандық деп жазды. Байтұрсыновтың Оқу құралы (1912) ? қазақша
жазылған тұңғыш әліппелердің бірі. Бұл әліппе оқытудың жаңа әдістері
тұрғысынан өңделіп, 1925 жылға дейін бірнеше рет қайта басылған. Оқу
құралы қазіргі әдістеме тұрғысынан әлі күнге дейін маңызды оқулық ретінде
бағаланады. Байтұрсынов қазақ мектептерінің мұқтаждығын өтеу мақсатында
қазақ тілін пән ретінде үйрететін тұңғыш оқулықтар жазған. Оның үш бөлімнен
тұратын Тіл - құрал атты оқулығының фонетикаға арналған бөлімі 1915
жылдан, морфологияға арналған бөлімі 1914 жылдан, синтаксис бөлімі 1916
жылдан бастап жарық көрген. Тіл - құрал - қазақ тілінің тұңғыш оқулығы.
Оқулық қазіргі қазақ тілінің оқулықтарының негізі болып қаланды. Тіл -
құрал - қазақ тілі білімінің тарау-тарау салаларының құрылымын жүйелеп,
ғылыми негізін салған зерттеу. Оның тілдік ұғымдарға берген анықтамаларының
ғылыми теңдігі, дәлдігі қазіргі ғылым үшін өте маңызды. Ол тұңғыш төл
грамматикалық терминдерді қалыптастырған. Мысалы, зат есім, сын есім,
етістік, есімдік, одағай, үстеу, бастауыш, баяндауыш, пысықтауыш, шылау,
сөз таптары, сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз т.б. жүздеген ұлттық
терминдерді түзген. Сондай-ақ, Байтұрсынов практикалық құрал ретінде Тіл
жұмсар, мұғалімдерге арналған Баяншы деген әдістемелік кітаптар жазған.
Оның оқулығындағы тілдік категорияларды ұғындыру мақсатында енгізілген
сынау, дағдыландыру деген арнайы бөлімдер қазіргі заманғы әдістеме
ғылымы үшін де өз маңызын жойған жоқ. Ф.Голощекиннің тікелей нұсқауымен
Алаш қозғалысы қайраткерлеріне қарсы жасалған қуғын-сүргін кезінде, 1929
жылы маусымның 2-інде Алматыда тұтқынға алынып, сол жылдың соңына қарай
тергеу үшін Мәскеудегі Бутырка абақтысына жөнелтілген. КСРО Халық
комиссарлар кеңесі жанындағы ОГПУ үштігінің 1930 жылғы сәуірдің 4-індегі
шешімімен Байтұрсыновқа 1921 жылы Орынборда контрреволюциялық ұйым құрды,
ортаазиялық панктүрікшіл ұйымының басшысы Валидовпен байланыста болып, 1927
жылы қазақ даласында қарулы көтеріліс даярлау әрекетіне қатынасты деген
айыптар тағылып, РКФСР Қылмыстық кодексінің 58 бабының 2, 4 және 11-ші
тармақтарына сәйкес ату жазасына кесілген. Бұл шешім бірнеше өзгерістерге
ұшыраған: 1931 жылы қаңтарда 10 жылға концлагерге ауыстырылса, 1932 жылы
қарашада 3 жылға Архангельскіге жер аударылысын деп ұйғарылған. 1933 жылы
мамырда денсаулығы нашарлап кетуіне байланысты қалған мерзімді Батыс
Сібірде айдауда жүрген отбасымен (әйелі мен қызы) бірге өткізуге рұқсат
берілген. 1934 жылы М.Горькийдің жұбайы Е.П. Пашкованың көмегімен
Байтұрсынов отбасымен мерзімінен бұрын босатылып, Алматыға оралған. 1937
жылы қазанның 8-інде қайта қамауға алынып, желтоқсанның 8-інде атылған.
Оның ардақты есімі мен асыл мұрасы 1989 жылы ғана ақталып, халқымен қайта
қауышты. Оның атында көшелер, оқу орындары, Қазақстан Республикасы Ұлттық
ғылым академиясының Тіл білімі институты, әдеби-мемориалдық мұражай-үйлер,
ескерткіштер орнатылған.
2.1 Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс жүйесі
Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс жүйесі туралы, қазақ
тіліндегі дыбыстардың саны мен сапасы туралы бірізді пікір де, қазақша
терминдер де жасалған жоқ. Қазақ тілі дыбыс жүйесінін белгілі бір мәселесі
бойынша арнайы зерттеу жүргізілгендіктен орыс түркологтары еңбектерінде
фонетика таза практикалық мақсатта болды. Сондықтан олардың зерттеулері
қазақ тілі дыбыс жүйесі жөніндегі алғашқы мәлімет деңгейінде ғана еді. оны
төмендегі шолуымыздан байқауға толық болады. Демек, нағыз ғылыми зерттеу А.
Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов еңбектерінен басталады деп білеміз.
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті Н.И.
Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан Материалы к изучению
киргизского наречия (Ученые записки Казанского университета) деген
еңбегінен кездестіре аламыз. Ильминский қазақ тіліндегі дыбыстарды екі
топқа жіктеп, дауыстылардың сегіз түрін (а-ä, е, ы, і, о-ö, у-ÿ),
дауыссыздардың он тоғыз түрін (п, м, w; т, д, н; ж, з, ш, с; р, л, j; k¨,
ѓ, к, г, ң) атап өтеді (дыбыстарды өзара артикуляциялық жуықтығына қарай
жіктеп көрсеткен). Н.И. Ильминский тіл алды ашық ä (ә) дауыстысын дербес
фонема түрінде қарамай, а дауыстысының варианты ретінде түсініп, оны
негізгі дауыстылардың тобынан шығарып тастайды.
Дауыссыз дыбыстардың құрамында дж, ч аффрикаттары мен Һ спиранты
кездеспейді. Шамасы, Н.И. Ильминскийдің еңбегі батыс қазақтарының тіл
материалдары негізінде жазылса керек. Еңбекте кейбір дыбыстардың
артикуляциясы, комбинаторлық жағынан алмасуы (б-м, н-д-т, н-ң, к-г, т.б.),
қолдану ерекшелігі және екпін жайынан қысқаша мәлімет берілген. Одан соң
М.Терентьев жазған Гармматикада қазақ фонетикасы жөнінен айтарлықтай
жаңалық байқалмайды. Онда кейбір дыбыстардың айтылуы мен комбинаторлық
түрде алмасуы (ч-ш, ш-с, м-б, л-д, к-г) жайында, сөздің екінші буынында
келетін ы қысаң дауыстысының редукциясы жайында азын-аулақ мәлімет береді.
Түркі тілдерінің фонетика мәселесін зерттеу жайында В.В. Радловтың
сіңірген еңбегі аса зор. В. Радлов тұңғыш рет түркі тілдерінің салыстырмалы
фонетикасын ]жасап, онда қазақ фонетикасының едәуір мәселесін сөз етті.
Түркі тілдері фонетикасының сан алуан мәселелері, лингвистиканың сол
кездегі компаративистика бағыты бойынша түсіндіреді.
В.Радловтың Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы атты еңбегі
күні бүгінге дейін өзінің ғылыми мәнін жоғалтқан емес, мұнда қазақ
фонетикасының едәуір мәселелері, атап айтңанда: дыбыс құрамы, сөзде
дыбыстардың қолдану ерекшелігі, дыбыстардың дистрибуция кезеңі, ол
дыбыстардың әр түрлі өзгеру заңдылықтары, сингармонизм құбылысы, екпін
категориясы сияқты өзекті мәселелер өзге түркі тілдерінің материалдарымен
салыстырыла отыра әңгіме болады. Сонымен қатар қазақ тіліне тән кейбір
фонетикалық құбылыстарға аса назар аударған.
Қазақ вокализмі тоғыз дауыстыдан (а, ä, е, о, ö, у, і, и, ü),
консонантизм саласы жиырма дауыссыздан құралатынын атап, дауыссыздарды
қатаң (q, k, t, р, s, š), ұяң (γ, g, d, b, z, ž), үнді (n, m, η, r, l, Ι)
және аралық немесе жарты дауысты (w, j) деп төрт түрлі акустика-
артикуляциялың топқа жіктеген. В. Радлов ұсынған мына екі мәселені мақұлдай
алмаймыз: оның бірі — w, j дыбыстарын аралық дыбыстар деп сонор
дыбыстардың тобына енгізбеуі, екіншісі -бүйір (латераль) л сонорының сөзде
жуанды-жіңішкелі түрде айтылатын вариантын дербес фонема (сөз мағынасын
ажырата алатын қасиеті бар) деп тануы. Қазіргі тәжірибе фонетикасының
берген мәліметіне қарағанда түркі тілдерінде оның ішінде қазақ тілінде w
(у), j (й) дыбыстары акустика-артикуляциялық табиғаты бойынша сонор немесе
үнді дыбыстардың тобына жатады.
Түркі тілдерінде дауыссыз дыбыстар сөздегі дауыстылардың ыңғайына
қарай әр түрлі вариантта айтыла береді. Мәселен, ал, ел, ол сөздерін
алайық, мұнда л соноры дауысты дыбысқа байланысты бірде жуан (ал), бірде
жіңішке (ел), бірде ерінмен (ол) айтылып тұр, олар атқаратын қызметіне
қарай бір ғана фонеманы құрай алады. Фонема сөзде әлденеше фонетикалық-
комбинаторлық вариантта кездесе береді. Демек, В. Радлов л сонорының
фонематикалық қасиетін теріс түсінген.
В. Радлов Фонетикасын сөз еткенімізде мына үш мәселе есте болуы
қажет: оның бірі — екпін мәселесі, екінші мәселе — дыбыстардың
дистрибуциясы, үшіншісі — түркі тілдерінің үндестік заңы. В. Радлов көп
буынды сөздерде сөз аяғына түсетін негізгі екпінн басқа көмекші екпіндердің
болатынын, көмекші екпіннің фонетикалық табиғаты үнді (музыкалық) екпін
екенін айтады. Сонымен қатар дыбыстардың, әсіресе, дауыссыз дыбыстардың,
дистрибуциялық ережелеріне едәуір көңіл аударып, дыбыс тіркесімдері жайында
біраз мәлімет берген.
В. Радлов түркі тілдерінде сингармонизмнің екі түрі бар екенін атап
(палаталды — езу, лабиалды — ерін), ерін үндестігі әлсізденіп бара жатыр
деп қорытады.
П.М. Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің
грамматикасын жазып, оның алғашқы бөлімін фонетика мен морфология
мәселесіне арнаған болатын. Фонетика тарауында дыбыстардың артикуляциясы
(жасалуы), дыбыстардың комбинаторлық түрде алмасуы, сөз шенінде қолдану
жайы, үндестік заңы мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз болады.
Дауыстылардың протеза, элизия, редукция құбылыстары жайында да азын-аулақ
мәлімет беред.
П. М. Мелиоранский дыбыстардың құрамына тоқтай келіп қазақ
вокализмі тоғыз дауыстыдан (а, ä, е, ы, і, о, ö, у, ÿ), консонантизм саласы
жиырма бір дауыссыз дыбыстан (б, п, м, т, д, н, ж, з, ш, с, p, л, к, г, ч,
1, қ, ғ, ң, й, ǐ-дж) құралатынын атап өтеді. Дауыстыларды жуан-жіңішке,
ашық-қысаң деп жіктеп, графикаға қатысын да анықтайды. Қу, ту, би
сөздерінде айтылатын у, и дыбыстарын естілуіне қарай созылыңқы дыбыстар
деп таниды. П.М. Мелиоранский, В. Радлов айтқан пікірді қуаттай отырып л
сонорының жуанды-жіңішкелі түрде айтылатын вариантын дербес фонема деп
түсінеді. Тіл ортасы к, г және тіл арты қ, ғ дыбыстарын көмей дыбыстары
деп, олардың артикуляциялық-жасалу орнын теріс көрсеткен.
Октябрь революциясына дейін казақ тілі жайында жазылған еңбектерден
- В. Катаринскийдің. Грамматика киргизского языка (Фонетика, этимология и
синтаксис. Оренбург, 1897), И. Лаптевтың Материалы по казах-киргизскому
языку (Москва, 1900) және Н. Созонтовтың Записки по грамматике
киргизского языка (Ташкент, 1912) деген кітаптарын атап өтуге болар еді.
Аталған еңбектердің фонетика тарауында айтарлықтай жаңалық жоқ,
көбіне, бұрынғы айтылған мәселелерді қайталап отырады. Н. Катанов Опыт
исследования урянхайского языка (Казань, 1903) атты еңбегінде қазақ тілі
дыбыстарын өзге түркі тілдердің материалдарымен салыстыра, қазақ тіліне тән
кейбір заңдылықтарды көрсетеді. Октябрь революциясына дейін қазақ тілі
жайында жазылған шағың еңбектерде фонетика мәселелері грамматиканың
құрамына еніп, соған байланысты әңгіме болып келді. Қазақ тілінің дыбыс
құрылысы белгілі жүйеге салынып әржақты талданған емес. Фонетика
құбылыстары жай ғана артикуляциялық фонетика тұрғысынан қаралды да, зерттеу
әдістері анықталмай қалды.
Қазақ тілі дыбыс құрылысының арнаулы жүйемен жан-жақты зерттелуі —
совет дәуірі тұсынан басталды. Совет дәуірі кезінде жаңа ғылым — қазақ
лингвистикасы туды, оның фонетика, грамматика, лексикология, диалектология,
стилистика сияқты бірнеше салалары пайда болды. Қазақ тілін зерттейтін
дербес Институт ұйымдасты және көптеген маман-кадрлар шықты. қазақ тіл
білімінің арнаулы бір тармағы болған — фонетика саласында едәуір жұмыс
істелді. фонетика мен фонологияның зерттеу әдістері, тәсілдері анықтала
түсті.
Фонетика саласы фонология, эксперименттік (тәжірибе) фонетика,
салыстырмалы фонетика, тарихи фонетика тәрізді тармақтарға жіктеле бастады.
Республикамыз өзінің даңқты елу жылдық тойын тойлағалы отыр. Осы даңқты елу
жыл ішінде қазақ фонетикасы жайында нелер істелді, қандай табыстарға
жеттік, алдағы кезде қандай шұғыл міндеттер тұр — осылар жөнінде өз
пікірлерімізді ортаға салмақпыз.
Мектептерде қазақ тілін оқыту және жазу ережелерін (алфавит,
графика, орфография) жетілдіру ісімен байланысты әуелгі кезде қазақ
фонетикасы жөнінде біраз шағын ең-бектер— мақалалар жарың көрді.
Г. В. Архангельский жазған Грамматикада қазақ тілі дыбыстарының
жіктелуі, дыбыстардың өз ара алмасуы, кейде дыбыстардың сөзде айтылмай
түсіп қалуы (редукциясы), үндестік заң мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз
болады. Бұл ғалым қазақ тілі дыбыстарын дауысты, шала дауысты және дауыссыз
деп үш топқа жіктеп көрсетеді. Ауыздың ашылу түріне қарап дауыссыздарды
ашық (а, ә), жарты ашық (е, о, ө), қысаң (ы, і) және жарты қысаң (ұ, ү) деп
төрт топқа жіктеп өтеді.
Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерттеу кезеңі
проф. Құдайберген Жұбановтан басталады. Проф. Қ. Жұбанов қазақ
лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды. Ол қазақ
фонетикасының бір топ мәселелері (атап айтқанда — тіл дыбыстарының
фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру құбылысы, үндестік заң, сөздің
буын құрылысы және акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жүргізіп, олар
туралы белгілі шешімге келеді.
Қорытынды
Ұғымдар (категориялар) обьективтік құбылыстарды , қасиеттерді және
қатынастарды бейнелейтін ойлау формасы. Осымен бірге ұғымдар біздің
санамыздың сатылары .
Педагогикалық ұғымдар арқылы педагогикалық құбылыстарды, олардың
өзара байланысын танимыз. Педагогикада мақсат, құрал, тәсіл, даму
және қалыптасу сияқты ұғымдар да кездеседі. Бірақ, олар барлық
ғылымдарға ортақ ұғымдар. Біз оларға да оқу , тәP
рбие тақырыптарына сәйкес тоқталамыз.
Педагогикалық ұғымдардың бірі – тәрбие. Тәрбие жайында
осы уақытқа дейін әр түрлі теориялар мен пікірлер айтылып келеді. Тәрбиені
ересек адамдардың балаларға ықпал жасауы деп түсіндірушілер де бар.
Бұл жағдайда бала пассивті обьект түрінде қарастырылады . Ол
педагогикалық процестің субьектісі бола алмайды, яғни өздігінен ойланып ,
белсенді іс- әрекет жасау рөлін атқармайды.Бұдан тәрбиеге бір жақты
анықтама беру байқалады.
Тәрбие баланың өздігінен табиғи және еркін дамуы үшін
жасалатын жағдай деп анықтама берушілер де кездеседі.Бұл жерде балаға толық
ерік беру мәселесіне ерекше көңіл аударылып , аз тәрбиенің рөлі
бүркемеленіп , елусіз қалып отыр .
Кейбіреулер тәрбиені практикалық тұрғыдан бір жақты жалаң
тәжірибеге сүйеніп түсіндірмекші. Мұндай пікірді қуаттаушылар пратматистер.
Олардың айтуынша, тәрбие баланы түрмыс қалпына бейімдейді, сондықтан ол
өзінің күнін көруге пайдасы бар білімді , іскерлікті және дағдыны меңгеруі
қажет. Осы жағдайда бала жеке басының қамын ойлап , өзімшілдік мүддесін
қанағаттандырады деп дәлелдейді .
Педагогика ғылымы тәрбиені қоғамдық құбылыс, қоғамдық
категория, тәрбиесіз өмір сүре алмайтындығын философия тұрғысынан
қарастырып түсіндіреді. Егер қоғам тәрбиеден қол үзсе, онда адамзаттың мол
тәжірибесі мәңгілік елеусіз қалып, тәрбие ілгері баспай, бір жерде тұра
берген болар еді деді В.И.Ленин. Сондықтан да Ленин тәрбиені жалпы және
мәңгілік категория деп тұжырымдайды.
Тәрбие жайында К.Д.Ушинский: ...мектеп , тәрбиеші және ұстаздар-
адамның тіпті жалғыз ғана тәрбиешілері емес , оның сонша күшті, ал мүмкін
және әлдеқайда күшті тәрбиешілері: табиғат , үйелмен , қоғам , халық...және
оның тілі болады , -деді.
Ушинскийдің түсінуі бойынша бұл факторлардың әсері педогогикалық
талаптардан басқа (әр түрлі дәстүр, үйелмен ішіндегі қарым-қатынас және
т.б. ) себептерге де байланысты.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Ж.Б.Қоянбаев Р.М.Қоянбаев Педагогика Алматы 2004 ж
2. С.Б.Бабаев Ж.К.Оңалбек Жалпы педагогика Алматы 2005 ж
3. Жұмахан Ысқақов Жәнібек Ысқақов Педагогика Шымкент 2004 ж
4. Қ.Жарықбаев Ұстаздық еткен жалықпас Алматы 1987 ж
5. В.С.Черепанов Экспертные оценки в педагогических
исследованиях
Москва 1989 г
6. Бес ғасыр жырлайды Алматы Жазушы 1984 ж
Кіріспе.
Педагогика тарихының түрлі кезеңдерінде баланы ұжым арқылы
тәрбиелеу туралы айтылған педагогикалық тұжырымды ойлар сонау
Квинтиллианнан басталып, көне Египетте, Спарталықтарда, орта ғасырлық
қорғандарда жетекші орын алса, швейцария педагогы И.Г. Песталоцци мен неміс
педагогы Вильгельм Август Лайдың еңбектерінде көрініс тапты.
Кеңестік мектептер пайда болған алғашқы жылдардан бастап
оның негізгі міндеттерінің бірі - оқушылар ұжымын құру болып саналды.
Кеңес өкіметі тұлғалық-бағдарлы тәрбиеден бас тартып, тәрбиелік іс-әрекетті
ұжымдық ортада құруды басты нысана етті. Атақты педагогтар мен қоғам
қайраткерлері А.В. Луначарский, Н.К. Крупская, А. С. Макаренко, С.Т.
Шацкий, В.П. Сухомлинскийлердің еңбектерінен оқу-тәрбие жұмысында
оқушыларды мақсатқа сай ұжымшылдыққа тәрбиелеуді кеңінен насихаттағанын
көруге болады.
Соңғы педагогикалық зерттеулер тәрбие ұжымдарын ұйымдастырудың
тиімді түрлерін, тәрбие ұйымдарын жетілдіру және топтастыру әдістерін
(Т.Е.Конникова., Л.И.Новикова., М.Д.Виноградова., А.В.Мудрик., О.С.
Богданова., И.П.Первин т.б.) ұжымдық жұмыстың әдістері мен ұстанымдарын
(Л.Ю.Гордин., М.П.Шульц т.б.), ұжымдық қызметтің педагогикалық құралдарын
(Э.С.Кузнецова., Н.Е.Щуркова т.б.) қарастырады.
Тәрбие ұжымдарының қазіргі тұжырымдамасында (Т.А.Куракин,
Л.И.Новикова, А.В.Мудрик) ұжымды адамзаттық құндылықтарды көрсететін
қоғамның өзіндік моделі ретінде қарастырады.
Қазіргі кезеңде Л.И.Новикова мен Н.Л.Селиванова өз зерттеулерінде
балалар ұжымын нығайту үшін сабақтан тыс қарым-қатынас, таным, ойын т.б. іс-
әрекет түрлерінің маңыздылығын ашып көрсетсе, ұжымдағы көпшіліктің мақсаты
жеке бас мәдениетінің түрлі қырларын ашу, ұжымдық мақсат қою, ұжым
мүшелерінің жеке шығармашылығын дамыту мен әлеуметтік бағыттылығын
жетілдіру сияқты ұжым теориясын құрайтын құндылықтар әлі де зерттелуде.
Жалпы орта білім беретін мектеп балалардың қоғамдық бірлестіктері
мен балалар қозғалысы сияқты түрлі әлеуметтік институттардың оқушыларға
ықпалын үнемі ескеріп отырады. Балалардың қоғамдық бірлестіктері - балалар
мен үлкендердің қалауы бойынша олардың тілектері мен мақсаттарын іске
асыратын талаптарын, қажеттіліктері мен мұқтаждықтарын қанағаттандыруға
бағытталған өздігінен ұйымдасқан, өзін-өзі басқаратын қауымдастық.
Бүгінгі күні балалар қозғалысы - баланың қажетін анықтап, өздігінен
қызмет ету арқылы бір нәтижеге жетуді көздеп, әлеуметтік дамуын қамтамасыз
етеді.
Б.э.д. VІ ғ. көне Спартада жеті жасқа толған барлық ер балаларды
жинап, топтарға бөліп, оларды “агелдер” деп атап, ер балаларды тәртіптік
өнерге, жаттығу арқылы белгілі бір тәртіпке бағынуға үйретсе, ал чех
секталары балаларды қоғамдық жұмысқа дайындап, сол арқылы өмірге
дайындады.
Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, Фурье, Т.Г.Фихте өз еңбектерінде
балалардың қоғамдық тәрбиесіне жаңаша көзқарастың қажеттілігіне назар
аударады.
Шет елдердегі балалар ұйымдарының мақсаты - қазіргі саяси жүйе
шеңберінен шығып, соғыс, бейбітшілік, экология т.б. жал
пы адамзаттық құндылықтарды қозғайды. Шет елдердегі барлық коммунистік
партиядағы балалар коммунистік ұйымдарының көпшілігі пионерлер деп
аталады. Мыс, Бельгиядағы “Пионерлер Одағы”, Италияның “Пионерлер
ассоциациясы”, ФРГ-ң “Жас пионерлері” т.б. Бұл ұйымдар 6 жастан 14-15
жасқа дейінгі балаларды өз еріктері бойынша қабылдап, біріктіріп,
пролетарлық қозғалыстар дәстүрін негізге ала отырып, балалардың өз бетінше
дамуын қолдайды. Чехиядағы 6-10 жастағы балалардан құрылған “Мектеп
дружинасы” атты бірлестігі балалардың қызығушылықтарына сай жұмыстар
жүргізсе, Венгриядағы балалар ұйымы оқушыларды зерттеу жұмыстарына
қатыстырып, поляктың харцерлер одағындағы әскери дәрежедегі үйірмелерді
Қорғаныс министрлігінің орталық кеңесі басқарады. Австриядағы “Эврика”
балалар лигасы 10-16 жастағы ұл мен қыз балаларды тұратын жерлеріне қарай
біріктіреді.
АҚШ-тың “Балалар табиғат лигасы”, “Балалар алаңының ассоциациясы”,
“АҚШ-тың болашақ фермерлері” клубы, скауттар ұйымы жеке қорлар мен
шіркеулер көмегіне сүйенеді. Бұл елдегі скауттар ұйымы балалардың жеке
тұлғасын әлеуметтендіруді болашақ мемлекет қорғаушыларын дайындаумен
байланысты жүргізеді. “АҚШ-тың болашақ фермерлері” клубының мақсаты -
балаларды азаматтық жауапкершілікке тәрбиелеу, қабілетін дамыту, жастарды
бизнес пен басқару жұмыстарына және көпшілік алдында өз пікірін ашық
айтып, сөйлей білуге баулу.
Шет елдердегі қоғамдық балалар ұйымдарының қызметін талдай келе,
оларға былайша сипаттама беруге болады:
1. Мемлекеттегі ірі партиялар өз мүддесіне қызмет ететін ізбасарларын
тәрбиелеу мақсатында ерікті балалар ұйымдарын құрып, оларды
қаржыландырып, болашақ саяси лидерлерді даярлайды.
2. Мемлекеттік емес ұйымдар мен шіркеулер және түрлі қорлардың
қаржыландыруымен ерікті балалар ұйымдары құрылып, оқушылардың
қызығушылықтарын ескеріп, шығармашылыққа баулып, қоғамдық қайраткерлер
даярлайды.
Педагогиканың тарихи-қоғамдық сипаты
Адам баласының алғашқы дәуірінен бастап педагогика балалар
тәрбиесі жайлы ғылым болып қалыптаса бастады. Тәрбие туралы белгілі
мәліметтер адам баласының тәжірибелеріне негізделеді. Алғашқы қоғамдағы
адамдардың тәрбие жөніндегі тану мағлұматтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Тарау Педагогиканыњ пайда болуы мен дамуы
1.1 Халќымыздыњ тєлім-тєрбиелік алтын
ќорына елеулі ‰лес ќосќан
ғалымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ. Тарау Қазақ педагогика ғылымын зерттеген
ғалым
А.Байтұрсынов ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 14
2.1 Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..26
Кіріспе
Педагогика ғылым ретінде өзара байланысты оқыту теориясы
(дидактика, грек тілінде дидаско- үйретемін) және тәрбие теориясы
бөлімдерінен тұрады.
Дидактиканың пәні-тұлға мазмұны және оқыту процесін ұйымдастыру,
оқыту формалары, әдістерімен құралдары болып табылады.
Педагогика сөзі грек тілінде пайдагогос яғни бала жетектеуші
ұғымын білдіреді. Олай болса ол оқыту процесіне тікелей байланысты.
Оқыту дегеніміз өнер өнер болғандада күрделі көп қырлы өзіндік
ерекшелігі бар өнер. Өйткені бұған екі адам – оқытушы мен оқушы қатысады.
Оқыту нәтижелері оқушының білім сапасынан, даму дәрежесінен көрінеді. Олай
болса оқыту – таным, дамыту, қарым-қатынасты шығармашылықты ұйымдастыру
процесі.
Білім беру – білім, біліктілік және дағды жыйынтығынан меігеру
процесі десек. Мұнда-қандай білімді деген сұрақ туатыны сөзсіз.
Бүгінгі күнгі бәрінен бұрын ғылыми білімді меңгеру болып табылады.
Десекте, көп жағдайда бұл білім күнделікті қолданыс таба бермейді.
Біріншіден, педагогиканың тұрмыстық та мәні бар екенін жоққа
шығаруға болмайды. Өйткені әр-бір ата-ана педагог.
Екішіден, оның практикалық мәні педагогика адам баласының
үлкендердің кейінгі ұрпаққа – берер тәлім тәрбиесі бойынша іс-әрекеттері.
Үшіншіден, Педагогика адамдардың даму және дүние танымын жетілдіру
де оларға әсері. Сондықтан, педагогика білімдерді философия, әлеуметтану,
психология және басқа ғылым салаларынан алады.
Адамды тєрбиелеу жµніндегі ѓылым педагогика деп аталады. Ол µз
атамасын грек сµздері пайдес- балалар жєне аго -жетектеу дегеннен
алѓан, тікелей аудармасында педагогика сµзі бала тєрбиесін баѓыттау µнері
дегенді ањдатады, ал педагог сµзі бала жетектеуші мєнін білдіреді.
Барша дєуірлерде педагогтар балалардыњ табиѓаттан берілген
м‰мкіндіктерін іске асырып, жања сапаларды ќалыптастырудыњ тиімді жолдарын
тауып, оларѓа кµмектесумен келеді. Мыњ жылдар бойы ќажетті білімдер
тырнаќтап жиналып педагогикалыќ ж‰йе келеге келді, тексерілді, ќажет
болмаѓан т±стары ќолданымнан шыѓарылды, аќырында µміршењ, ењ пайдалы
педагогикалыќ идеялар саќталып, б‰гінгі к‰німізге жетті. Бірте-бірте басты
міндеті ѓылыми білімдерді топтастыру жєне ж‰йеге келтіру болѓан тєрбие
жµніндегі ѓылым пайда болды. ¦заќќа созылѓан даму жолын бастан кешірген
б‰гінгі заман педагогикасы адам тєрбиесі зањдылыќтары жµніндегі ѓылымѓа
айналды.
Педагогикалыќ басшылыќ барша адамдарѓа µте ќажет. Біраќ мектепке
дейінгі жєне кіші мектеп жасындаѓы тєрбие мєселелері єрдайым кµкейкесті
болып ќалуда, себебі б±л дєуірде адамныњ барша негізгі ќасиет-сапалары
ќаланады жєне дамиды. Мектепке дейінгі жєне кіші мектеп жасындаѓы
балалардыњ тєрбиесімен педагогика ѓылымыныњ арнайы саласы – бастауыш мектеп
педагогикасы ш±ѓылданады. Кейде б±л пєн бірнеше µзара байланысќан салаларѓа
бµлініп ќарастырылады: отбасы педагогикасы, мектепке дейінгі педагогика
жєне бастауыш мектеп педагогикасы. Б±лардыњ єрќайсысы µз пєніне ие.
Бастауыш мектеп педагогикасыныњ негізгі проблемасы – мектепке дейінгі
жєне бастауыш мектеп жасындаѓы балалар тєрбиесі.
Педагогика м±ѓалімдерді белгілі жас тобындаѓы балаларды
тєрбиелеу ерекшеліктері жµніндегі кєсіби білімдермен ќаруландырып, єрќилы
жаѓдайлардаѓы оќу тєрбие процесін болжастыруѓа, жобалауѓа жєне іске
асыруѓа, оныњ тиімділігін баѓалауѓа ‰йретеді. Тєрбие процесін ±дайы
жетілдіріп бару ќажет, себебі адамдардыњ µмір жаѓдайлары µзгермелі ,
аќпараттар кµлемі ±лѓаяды, адамѓа ќойылѓан талаптар жыл сайын к‰рделеніп
баруда. Ќоѓамныњ м±ндай талаптарына педагогтар µсіп келе жатќан єулетті
оќыту, тєрбиелеу жєне оѓан білім берудіњ жања технологияларын ќ±растырумен
жауап береді.
Сонымен, педагогика- тєрбие жµніндегі ѓылым. Оныњ басты
міндеті адам тєрбиесі жµніндегі ѓылыми білімдерді жинаќтау жєне
ж‰йелестіру. Педагогика адамдарды тєрбиелеу, білім беру жєне оќыту
зањдылыќтарын ашып, соныњ негізінде алѓа ќойылѓан маќсаттарѓа жетудіњ ењ
пайдалы педагогикалыќ жолдары мен тєсілдерін кµрсетіп отырады.
Педагогиканың осындай жағдайларда көрініс табуы, кейбір
ғалымдарымыздың педагогикалық білімінсіз ақ педагогтық іс-әрекеттермен әр-
біріміз күнделікті айналысып жүргенімізді алға тартады.
Білімді білім беруді әлеуметтік мәдениет феномені деп қабылдау
дұрыс болмаған болар еді.
Сондықтан да, кәзіргі кезде педагогиканы оқу-тәрбие процесін
басқару жөніндегі ғылым деп түсінген жөн.
І. Тарау Педагогиканыњ пайда болуы мен дамуы
Тєрбие практикасы µз бастауларын адамзат µркениетініњ бірінші
ќадамдарымен байланыстырады. Тєрбие алѓашќы адамдармен бірге пайда болѓан.
Ол замандары бала ешќандай педагогикасыз-аќ тєрбиеленген. Адамдардыњ ол
жµнінде тіпті хабары да болмаѓан. Тєрбие жµніндегі ѓылым геометрия,
астрономия жєне басќа ѓылым салаларынан кµп кейін ќалыптасќан.
Белгілі болѓандай, барша ѓылым салаларыныњ пайда болуындаѓы алѓы
шарт -µмір ќажеттігі. Кейіннен тєрбие адамдар µмірінде аса мањызды рµл
атќара бастады. Єрќандай ќоѓам µсіп келе жатќан єулиетке берген тєрбиесіне
орай жылдам немесе шабан дамитыны белгілі болды. Осыдан тєрбие тєжірибесін
топтастыру жєне ќорытындылау, арнайы оќу- тєрбие мекемелерін ±йымдастырып,
жастарды µмірге дайындаудыњ ќажеттігі туындады.
Ежелгі д‰ниеніњ Ќытай, Индия, Египет, Греция сынды аса дамыѓан
елдерінде сол заманныњ µзінде тєрбие тєжірибесінде бір арнаѓа келтірілді,
теория т‰зу ќадамдары жасалды. Ол кезде табиѓат, адам, ќоѓам жµніндегі
барша білімдер философия шењберінде жинаќталып, сол ѓылыми аумаќта алѓашќы
педагогикалыќ т±жырымдар д‰ниеге келді.
Барша замандарда адамдардыњ рухани жєне тєн-дене дамуында шешуші
рµл атќарѓан ќуатты халыќ педагогикасы жасап келген. Инабаттылыќ, ењбектік,
тєн-дене тєрбиесі бойынша халыќ ќайталанбас ѓажайып µміршењ ж‰йе т‰зді.
Еуропалыќ тєрбие ж‰йесініњ бесігі ежелгі Греция философиясында
ќалыптасќан. Оныњ кµрнекті µкілі Демокрит (460-370 жж. Б.э.д.)- балалар
тєрбиесі бойынша алѓашќы н±сќаулар кітабын жазѓан.
Ол сол уаќыттыњ µзінде: Табиѓат жєне тєрбие мегзес. Дєлірек
айтсаќ, тєрбие адамды ќайта жасайды жєне оны µзгерте отырып, болмыс
табиѓатын т‰зеді... Жаќсы адам болу табиѓат ыќпалынан гµрі тєрбиеге кµбірек
тєуелді.
Адам тєрбиесіне жєне т±лѓа ќалыптастыруѓа байланысты идеялар мен
т±жырымдар ежелгі Грек ойшылдары Сократ (469-399жж.б.э.д.), Платон (427-
347жж. Б.э.д.), Аристотель (384-322жж.б.э.д.), Тертуллиана (160-222жж.
Б.э.д) ењбектерінде жарияланѓан.
Орта ѓасырлар дєуірінде шіркеу ќуатќа мініп, тєрбиені толыѓымен
діни арнаѓа б±рды. Ѓасырдан ѓасырѓа догматикалыќ оќу принциптері шыњдала
берді. Б±л баѓыт Еуропада 12ѓасыр бойы ‰стемдік етті. Солайда болса, µз
философиялыќ т±жырымдары мен педагогикаѓа ‰лес ќосќан шіркеу µкілдері
Августин (354-430жж.), Фома Аквинский (1225-1274) есімдері ѓылым тарихында
саќталѓан. Б‰гінгі к‰йінде жалпы білім беретін мектепті ойлап, іске ќосќан
Лойола (1491-1556) жєне оныњ ізбасарлары.
Ќайта тіктелу заманы аса жарќын ойшыл педагог-гуманистерді ѓылым
сахнасына келтірді. Олардыњ ќатарында голландиялыќ Эразм Роттердамский
(1466-1536), италиялыќ Витторино де Фельтре (1378-1446), француздыќ Франсуа
Рабле (1483-1553) жєне Мишель Монтень (1553-1592) µздерініњ педагогикалыќ
ењбектерімен єйгілі болды.
Педагогика кµп заманѓа дейін философияныњ бµлігі болып келді,
тек ќана XVII ѓасырда ол дербес ѓылым лауазымына ие болды. Осыдан
педагогика б‰гінгі к‰нде де философиямен аса тыѓыз байланысќан. Себебі б±л
екі ѓылымныњ да ш±ѓылданатыны адам, оныњ µмірі мен дамуын зерттеу.
Педагогиканыњ философиядан бµлініп, µз алдына ѓылыми ж‰йеге
келуі ±лы чех педагогы Ян Амос Коменскийдіњ (1592-1670) есімімен
байланысты. Оныњ 1654 жылы Амстердамда жарыќ кµрген ¦лы дидактика атты
ењбегі алѓашќы ѓылыми –педагогикалыќ кітаптардыњ бірегейі болды. Ондаѓы
айтылѓан идеялардыњ кµпшілігі осы к‰нге дейін µзініњ кµкейкестілігін жєне
ѓылыми мањызын жоѓалтќан емес. Я.А.Коменский ±сынѓан табиѓи сєйкестік
принципі, сынып-сабаќтыќ оќу ж‰йесі жєне басќа да оќу принциптері,
єдістері, формалары педагогикалыќ теорияныњ алтын ќорынан орын иеленді.
Оќу негізіне басќалардыњ зат жµніндегі баќылаулары мен айѓаќтарын жаттау
алынбай, сол заттар мен ќ±былыстарды танып, білу ќалануы тиіс; Естігенді
–кµргенмен, сµзді- ќол єрекетімен байланыстыру ќажет; Єрќандай ‰йрету
сыртќы сезім жєне аќыл-парасат байланысы негізіндегі дєлелдерге с‰йенуі
ќажет... ¦лы педагогтыњ осы т±жырымдары біздіњ заманымыздыњ талаптарына да
сєйкес келіп т±р.
Аѓылшын философы жєне педагогы Джон Локк (1632-1704) µз ќайрат-
к‰шін тєрбие теориясына баѓыштады. µзініњ Тєрбие жµніндегі ойлар атты
басты ењбегінде ол µзіне сенімді, ауќымды білімділігін іскерлікпен, берік
наным-сенімдерін с±лу мєнерлікпен ±штастыра білген адам- джентельмен
тєрбиелеуге арналѓан кµзќарастарын жариялады.
XVIII ѓасырда бастауыш мектеп педагогикасы бойынша µз
шыѓармаларымен танылѓан француз материалист-аѓартушылары Д.Дидро (1713-
1784), К.Гельвеций (1715-1771), П.Гольбах (1723-1789), єсіресе Ж.Ж.Руссо
(1712-1778) болды. Затќа назар! Затќа! Мен ешќашанда біздіњ мылжыњ
тєрбиемізбен сµзге аса кµп мањыз беріп, ќ±рѓаќ сµзді адамдарды
жасайтынымызды ќайталап айтудан жалыќпаймын-деп ±рандады ол.
Бастауыш мектеп педагогикасында И.Г.Песталоцийдіњ (1746-1827)
есімі аса ќ±рметпен аталады. О с‰йікті халќым! Сеніњ ќаншалыќты тµмен
жасап жатќаныњды мен байќап ж‰рмін, мен саѓан кµтерілуге жєрдем беремін-
деп, ол жан айќайын салды. И.Г.Пестолоций µз дегеніне жетті: м±ѓалімдерге
балаларды оќыту мен адамгершілік тєрбиесініњ ізгілікті теориясын ±сынды.
µзгерістерден басќа т±раќты ешнєрсе жоќ, -деп ‰йреткен неміс
педагогы Фридрих А.В.Дистервег (1790-1886) барша педагогикалыќ ќ±былыстарѓа
тєн тєрбиеніњ ќозѓаушы к‰штері мен ќарама-ќарсылыќтарын зерттеген.
1.1 Халќымыздыњ тєлім-тєрбиелік алтын ќорына
елеулі ‰лес ќосќан ғалымдар
Орыс ойшылдары, философтары жєне жазушыларыныњ арасында
педагогикалыќ шыѓармаларымен белгілі болѓан есімдер: В.Г.Белинский (1811-
1848), А.И.Герцен (1812-1870), Н.Г. Чернышевский (1828-1889),
Н.А.Добролюбов (1836-1561). Б‰кіл єлемде Л.Н.Толстойдыњ (1828-1910),
Н.И.Пироговтыњ педагогикалыќ идеялары єйгілі болды. Олар таптыќ мектепті
ќатањ сынѓа алып, халыќтыќ тєрбие саласын т‰бегейлі µзгерту ќажеттігін
±рандады.
Ќазаќ халќыныњ да тєлім-тєрбиелік ж‰йесі ±ланѓайыр да мєуелі.
Б±л салада халќымыздыњ тєлім-тєрбиелік алтын ќорына елеулі ‰лес ќосќан
арыстарымыз Абай, Ы.Алтынсарин, С.Торайѓыр±лы жєне т.б. Олардыњ тєлім-
тєрбиелік µсиеттері талай зерттеулерге арќау болѓан. Кемењгер Ахмет
Байт±рсын±лыныњ µткен ѓасыр басында –Мектептіњ жаны м±ѓалім.м±ѓалім ќандай
болса, мектебі ћєм сондай болмаќшы...Єуелі біз елді т‰зетуді бала оќыту ісін
т‰зетуден бастауымыз керек. Неге десек, болыстыќ та, билік те, халыќтыќ та
оќумен т‰зеледі. Ќазаќ ісіндегі неше т‰рлі кемшіліктіњ кµбі т‰зелгенде,
оќумен т‰зеледі-деген ±лаѓатты ескертпесі б‰гінгі ќазаќ мектебініњ ±лттыќ
білім стратегиясыныњ т±ѓыры ретінде ќабылдануда.
Орыс педагогикасын єлемдік дањќќа бµлеген Константин Дмитриевич
Ушинский (1824-1871).ол оќу-тєрбие теориясын т‰бегейлі µзгеріске келтіріп,
педагогикалыќ практика тµњкеріс жасады. Ушинскийдіњ педагогикалыќ ж‰йесінде
жетекші орын тєрбие маќсаттарына, принциптеріне жєне оныњ мєніне берілген.
Тєрбие, егер ол адамѓа баќыт баѓыштаѓысы келсе, оны баќыт ‰шін
тєрбиелемей, µмірлік ењбекке баулуы тиіс- деп жазѓан еді ±лы ѓ±лама. ¦дайы
жетілуде болѓан тєрбие адамныњ тєн-дене, аќыл-парасат жєне ізгілік-
инабаттыќ к‰штерініњ ауќымын барынша кењейту м‰мкіндігіне ие болады.
Тєрбие жолындаѓы жетекші рµл мектеп жєне м±ѓалімніњ билігінде:
Тєрбиедегі барлыќ істер тєрбиеші т±лѓасына негізделуі тиіс, себебі тєрбие
к‰ші т±лѓаныњ адамилыќ ќадір-сапаларынан бастау алады. Ешбір жарѓы немесе
баѓдарлама , ешќандай жасанды мекеме организмі, ќаншалыќты айламен ќ±рылса
да, тєрбие ж±мысындаѓы т±лѓа беделініњ орнын баса алмайды.
Ушинский б‰кіл педагогиканы ќайта ќарастырып, жања ѓылыми
деректер негізінде білім беру ж‰йесін толыѓымен т‰бегейлі ќайта ќ±руды
талап етті:
...теориядан алшаќтаѓан педагогикалыќ практиканыњ бір µзі
–медицинадаѓы тєуіпшілдікпен тењ.
XIX ѓ. Аяѓы- XXѓ. басында педагогикалыќ проблемалар АЌШ-та
ќарќынды зерттеле бастады. Ол жерде адам тєрбиелеудіњ жалпы принциптері мен
зањдылыќтары µрнектелді, єрбір адамѓа белгілеген маќсаттарына тез, єрі
табысты жетуге м‰мкіндік беретін тиімді білім технологиялары
ќалыптасып,практикаѓа енді. Американ педагогикасыныњ белгілі µкілдерініњ
бірі Джон Дьюи (1859-1952). Оныњ зерттеу ж±мыстары б‰кіл батыс ЕАмерика
жєне Австралия аймаќтарында педагогикалыќ ойдыњ дамуына ‰лкен ыќпал жасады.
Американ педагогтарыныњ жєне бір кµрнекті т±лѓасы Эдвард Торндайк (1874-
1949) оќу процесін зерттеу мен атын єйгілеп, єрекетшіл тєрбие технологиясын
б‰кіл єлемге жария етті.
Елімізде аты танымал американ педагогы жєне дєрігері Бенджамен
Спок. Ол ќауымѓа, бір ќараѓанѓа ќарапайым ѓана, тєрбиеде басты не болу
керек:ќаталдыќ па-деген с±раќ ќойып, кµпшіліктіњ санасына жања тєрбие лебін
жеткізді. Б±л с±раќтардыњ астарынан к‰тілген жауап- педагогика ќай баѓытта:
єміршіл-єкімшіл немесе гуманистік- жолымен дамуы ќажет пе? Єзірше б±ѓан
наќты жауап жоќ. Оны Б.Спок µзініњ “Бала жєне оѓан ќамќорлыќ”, “Анамен
с±ќбат” жєне т.б. ењбектерінде іздестіруде.
XX ѓасырдыњ басында єлемдік педагогикада еркін тєрбие жєне бала
т±лѓасыныњ дамуы идеялары белсенді жария етіле бастады. Мария Монтессори
(1870-1952) болды. µзініњ Ѓылыми педагогика єдістемесі кітабында ол
балалыќ жас м‰мкіндіктерін барынша пайдалану ќажеттігін т‰сіндіріп баќты.
Себебі, сєбилік шаќтаѓы бала дамуы ‰лкен тєрбиелік табыстарѓа есік ашады.
Бастауыш мектеп оќуыныњ басты формасы µзіндік оќу ж±мыстары болуы ќажет.
Монтессори кіші жастаѓы оќушылардыњ жекелеп оќуына ыњѓайлы грамматикалыќ,
математикалыќ, биология-жаратылыстану жєне басќа пєндерге арнап
дидактикалыќ материалдар ±сынды. Б±л оќу ќ±ралдарыныњ ерекшелігі, оларды
пайдалана отырып, бала µз кемшілік-ќателерін табады жєне оларды т‰зетеді.
Б‰гінгі к‰нде Ќазаќстан Республикасында да Монтессори ж‰йесініњ
тараптарлары мен ќолдаушылары баршылыќ. Осы баѓытта т‰зілген бала баќша
-мектеп ж‰йесі іске ќосылып, балаларды еркін тєрбиелеу идеясы µз жемісін
беруде.
Ресейдегі еркін тєрбие идеяларын ќуаттаушылардыњ бірі Константин
Николаевич Вентцель (1857-1947)еді. Ол 1917 жылы д‰ниеде алѓашќылардыњ бірі
болып, бала ќ±ќыќтары декларациясын т‰зіп, жариялады. 1906-1909жж.
Аралыѓында Мєскеуде ол ±йымдастырѓан Еркін бала Отауы ж±мыс істеп т±рды.
Б±л ерекше оќу мекемесінде басты кейіпкер- бала аса ќ±рметпен танылады.
Тєрбиешілер мен м±ѓалімдер бала ќызыѓуларына икемдесіп, оныњ табиѓаттан
берілген ќабілеттері мен дарыныныњ дамуына жєрдемдесу ќызметтерін атќарды.
Ќазан тµњкерісіненкейінгі кењестік педагогикасын жања ќоѓамдаѓы
адам тєрбиесі идеяларын µзіндік т‰сінім жолымен дамыта бастады. Жања
педагогикаѓа байланысты шыѓармашылыќ ізденістер аймаѓында белсенділікпен
ќатысќан белгілі педагог ѓалымдар: С.Т.Шацкий (1878-1934),
П.П.Блонский(1884-1941), А.П. Пинкевич (1884-1939) болды. Социалистік дєуір
педагогикасын танымал еткен Н.К.Крупская, А.С. Макаренко, В.А.Сухомлинский
ењбектері. Надежда Константиновна Крупскаяныњ (1869-1939) теориялыќ
ізденістері жања кењес мектебін ќалыптастыру, сыныптан тыс тєрбиелік
ж±мыстарды ±йымдастыру, енді пайда бола бастаѓан пионер ќозѓалысы
проблемаларыныњ тµњірегінде шоѓырланды. Антон Семенович Макаренко (1888-
1939) балалар ±жымына педагогикалыќ басшылыќ, ењбек тєрбиесі, саналы тєртіп
ќалыптастыру жєне балаларды отбасында тєрбиелеу єдістемелеріне байланысты
идеяларды ќорытындылап, оларды практикада іске асыру принциптерін ±сынды,
єрі µзі оларды тєжірибе тексеруінен µткізді. Василий Александрович
Сухомлинский (1918-1970) µз зерттеулерін жастарды тєрбиелеудіњ моральдыќ
проблемаларымен байланыстырды. Оныњ дидактикалыќ кењестері мен наќты да дєл
баќылаулары ќазіргі педагогикалыќ ой дамуы жєне ќоѓамды ќайта т‰зу
дєуіріндегі мектеп таѓдыры жµніндегі ±сыныстарды µз мањызын єлі де
саќтауда, сонымен бірге білім саласын жањаша т‰сінуде ‰лкен жєрдемін
тигізіп отыр.
Халыќќа білім беру аймаѓында 40-60 жылдары белсенді ењбек еткен
педагог-ѓалымдардыњ бірі Михаил Алексеевич Данилов (1899-1973). Ол бастауыш
мектеп т±жырымдамасын жасап шыќты (“Бастауыш білім беру міндеттері мен
ерекшеліктері”,1943), (1947жылы “Адамныњ аќыл-парасат жєне моральдыќ
дамуында бастауыш мектептіњ рµлі”) кітабын жазып, м±ѓалімдерге арналѓан
кµптеген жетекші єдістемелік ќ±ралдар жариялады. Олар осы к‰нге дейін
м±ѓалім ќауымыныњ таптырмас ќ±ралдарына айналып отыр.
Бастауыш мектеп ќ±рамында кіші комплектті мектептер ерекше орын
иеленеді. М±ндай мектептер кішігірім елдер мен ауылдарда бала саны толыќ
сынып ±йымдастыруѓа жетіспей, бір м±ѓалім балаларды єрќилы пєндерге оќытуѓа
мєжб‰р болѓан жаѓдайда т‰зіледі. Шаѓын комплектті мектептердегі оќу жєне
тєрбие мєселелеріне М.А.Мельникованыњ “М±ѓалімдердіњ ќол кітабы” (1950)
арналѓан. М±нда жіктеп, бµліп оќыту єдістемелерініњ негіздері ашылѓан.
70-80-жылдары бастауыш мектеп проблемаларымен академик
Л.В.Занковтыњ ѓылыми лабораториясы белсенді айналысты. Б±л мекеменіњ
зерттеулері нєтижесінде бастауыш мектеп жасындаѓы балаларды оќытудыњ жања,
оќушылардыњ танымдыќ м‰мкіндіктерін арќау еткен оќу ж‰йесі пайда болды.
80-жылдардыњ аќырында б±рынѓы Кењес республикаларында мектепті
жањалау мен ќайта ќ±ру ќозѓалысы µріс алды. Б±л ќызметтестік
педагогикасыныњ туындауынан кµрінді. Осы дєуірдегі жањаланѓан педагогиканы
дамытуѓа ат салысќан педагог ѓалымдар мен бірегей шыѓармашыл м±ѓалімдер
кµптеп атын таныта бастады. Олардыњ арасында Ш.А.Амонашвили,
Л.С.Соловейчик, В.Ф.Шаталов, Н.П.Гузик, Н.Н.Палтышев, В.А. Караковский жєне
басќалар болды.
Б‰кіл елге белгілі болѓан мєскеулік бастауыш мектеп м±ѓалімі
С.Н.Лысынкова “Ќалайша жењіл оќуѓа болады” атты кітабын жариялап, онда
бастауыш мектеп оќушыларыныњ оќу істерін схема, тірек карточкалар,
таблицалар пайдалану арќылы басќару тєсілдерін кµрсетіп берді. Сонымен
бірге С.Н. Лысынкова “Ілгерілестірілген оќу” єдістемесін жасады.
Б‰гінгі кезењдегі педагогика µзініњ диалектикалыќ, µзгермелі
ѓылым сипаттарына сай болуымен ќарќынды дамуда. Кейінгі он жылдыќтарда
педагогиканыњ бірнеше салаларында келелі табыстар ќолѓа кіргізілді, єсіресе
м±ндай жетістіктер мектепкедейінгі жєне бастауыш мектептегі оќудыњ жања
технологияларын жасауда кµрініс берді.
Сапалы оќу баѓдарламаларымен жабдыќталѓан ќазіргі заман
компьютерлері оќу процесін басќаруда ‰лкен жєрдемін тигізуде. Соныњ
нєтижесінде оќу барысында аз ќуат пен уаќыт ж±мсап, жоѓары нєтижелерге жету
м‰мкіндіктері пайда болды.
Тєрбиеніњ жетілген єдістемелерін жасау баѓытында да пайдалы
µзгерістер ќолѓа тиді. Ѓылыми -µндірістік комплекстер, авторлыќ мектептер,
эксперименталды оќу-тєрбие алањдары - ±намды µзгерістер жолындаѓы елеулі
кµзге т‰скен педагогикалыќ жањалыќтар. Еліміздегі жања жєне жањаланѓан
мектеп оќуы мен тєрбиесі басты назарда т±лѓа дамуын кµзге алып, гуманистік
баѓытта µрлеп, µрістеуде.
Сонымен, тєрбие тєжірибесі адамзат µркениетініњ терењдегі тарихи
сатыларынан бастау алады.тєрбие жµніндегі ѓылым негіздері ежелгі, кµне
дєуір философиясыныњ арнасында дамыѓан. Тєрбие, оќу, білім берудіњ тиімді
теориялары мен єдістемелері пайда болѓанша, педагогика дамудыњ ±заќ та
ќайшылыќты жолын басып µтті.
ІІ. Тарау Қазақ педагогика ғылымын зерттеген ғалым А.Байтұрсынов
БАЙТҰРСЫНҰЛЫ Ахмет (1873-1937) – ақын, әдебиет зерттеушісі, ғалым,
қазақ тіл білімінің атасы, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы,
қоғам қайраткері. Қостанай облысының Жангелдин ауданында туған. Торғайдағы
екі сыныптық орыс-қазақ училищесін, Орынбордағы мұғалімдер мектебін
бітірген. 1895-1909 жылдары Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі
мектептер мен орыс-қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарған. Ол 1905
жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылып, 14500 адам қол қойған Қарқаралы
петициясы (арыз-тілегі) авторларының бірі болған. Қарқаралы петициясында
жергілікті басқару, сот, халыққа білім беру істеріне қазақ елінің мүддесіне
сәйкес өзгерістер енгізу, ар-ождан бостандығы, дін ұстану еркіндігі,
цензурасыз газет шығару немесе баспахана ашуға рұқсат беру, күні өткен дала
ережесін қазақ елінің мүддесіне сай заңмен ауыстыру мәселелері көтерілген.
Сондай-ақ, онда қазақ даласына орыс шаруаларын қоныс аударуды үзілді-
кесілді тоқтату талап етілген. Сол кезеңнен бастап жандармдық бақылауға
алынған Байтұрсынов 1909 жылы шілденің 1-інде губернатор Тройницкийдің
бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне жабылған. 1910 жылы жер аударылған.
Оған тағылған айыпта: халық арасына іріткі салып өзін-өзі автономиялық
басқару идеясын таратты, орыстар мен қазақтар арасында өшпенділік қоздыру
ісімен айналысты деп көрсетілген. Ол 1913-1918 жылдары Орынбор қаласында
өзінің ең жақын сенімді достары Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірігіп, сондай-
ақ, қалың қазақ зиялыларының қолдануына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық Қазақ
газетін шығарып тұрған. Қазақ елінің азаттық қозғалысы тарихында
Байтұрсынов редакторлық жасаған Қазақ газетінің алатын орны ерекше. Осы
тарихи кезеңдегі қазақ өмірінің бірде-бір өзекті мәселесі, елеулі оқиғасы
бұл басылымның назарынан тыс қалмаған. Бүкіл қазақ жұрты Қазақты оқып,
оңы мен солын тани бастап, жаңа қалыптасып келе жатқан ұлт зиялылары осы
басылымнан нәр алып есейген. Қазақ елінің тәуелсіз мемлекеттігін армандап,
сол жолда күрескен Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметі көсемдерінің бірі
болған ол кеңес өкіметі бел алған кезеңде халқына қызмет ету үшін
большевиктер жағына шығып, 1919 жылы маусымның 24-інде Қазақ өлкесін
басқаратын Әскери-революциялық комитеттің мүшелігіне тағайындалған. 1920
жылы В.Ленинге Кеңес үкіметінің Қазақстанды басқару ісіндегі алғашқы
қадамын қатал сынға алған хатын жолдаған. Қазревком мүшесі ретінде
Қазақстанның Ресеймен шекарасының қалыптасу ісіне белсенді түрде араласып,
Бүкілресейлік Орталық атқару комитетінің 1919 жылғы тамыздың 27-індегі
Қостанай уезін Челябинск облысына қосу туралы шешіміне қарсы жазған саяси
наразылығы Қостанай уезін Қазақстан құрамына қайтаруға негіз болған. 1922-
1925 жылдары Қазақстан Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби
комиссияның төрағасы, Халық ағарту комиссары, Ақ жол газетінің
қызметкері, 1925-1929 жылдары Қазақ Халық ағарту институтының (Ташкент)
және Қазақ педагогикалық институтының оқытушысы болған. Шығармашылық
жұмысын өлең жазудан бастаған. Ақынның алғашқы өлеңдері Қырық мысал деген
атпен 1909 жылы Санкт-Петерборда жарық көрген. Бұл кітабы арқылы қалың
ұйқыда жатқан қараңғы елге жар салып, олардың ой-санасын оятуға бар жігер-
қайратын, білімін жұмсаған. Ақын Крылов мысалдары негізінде жазған әр
туындысының соңына өзінің өзекті ойын, айтайын деген түйінді мәселесін
халқымыздың сол кезеңдегі тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне, психологиясына
сәйкес қосып отырған. Маса деген атпен жарық көрген екінші кітабына енген
өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке марғаулық
сияқты кемшіліктерді шенеген. Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық
бағытпен үндес болған. Ол Шоқан, Абай, Ыбырай қалыптастырған дәстүрлерді,
гуманистік, демократиялық бағыттағы толғамды ойларды өзінше жалғастырушы
ретінде көрінді. Қазақ салты, Қазақ қалпы, Досыма хат, Жиған-
терген, Тілек-батам, Жауға түскен жан сөзі, Бақ, т.б. өлеңдерінің
мазмұны осыны танытады. Халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап, жарыққа
шығаруда зор еңбек сіңірген. Қазақтың Ер Сайын атты эпостық жырын
алғысөзбен түсініктемелер жазып, 1923 жылы Мәскеуде шығарған. Қазақ ауыз
әдебиетінде молынан сақталған жоқтау жырларын арнайы жүйелеп, сұрыптап,
1926 жылы 23 жоқтау деген атпен жеке кітап етіп жариялаған. Тілші-ғалым
ретінде қазақ тілінің табиғаты, өзгешеліктері, араб әліпбиінің жайы,
терминдер, қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы мақалалар жазған. 1926 жылы
Бакуде өткен түркітанушылардың Бүкілодақтық 1-ші съезіне қатысып, Түркі
тілдеріндегі терминология жайлы деген тақырыпта баяндама жасаған. Оның
Әдебиет танытқыш деген зерттеуі қазақ тіліндегі тұңғыш іргелі ғылыми-
теориялық еңбек. Онда әдебиет тарихына, теориясы мен сынына,
методологиясына тұңғыш рет тиянақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану
ғылымының жүйесін жасаған. Халық тілінің бай қорынан мағынасы терең,
ұғымдық аясы кең сөздерді термин етіп алып, соның негізінде қазақ
әдебиетінің барлық жанрлық формаларын топтап, жіктеген. Сөз өнері жайында
жазылған әлемдік ғылымның ең үздік үлгілерін пайдалана отырып,
әдебиеттанудағы ұғым, термин, категорияларының соны ұлттық үлгілерін
жасаған. Мысалы: меңзеу, теңеу, ауыстыру, кейіптеу, әсірелеу, алмастыру,
шендестіру, үндестіру, түйдектеу, кескіндеу, т.б. Әдебиет танытқыш
ақындық дарын табиғаты, шығарма психологиясы, шабыт стихиясына ғылыми
тұжырым, өлеңге жан-жақты зерттеу жасап, шумақ, тармақ, бунақ, буын, ұйқас,
т.б. ұғымдарға анықтама берген. Сан-саналы әдебиет табиғатын жан-жақты
ашып, талдап-түсіндірген аталмыш ғылыми-зерттеу еңбек қазақ әдебиеттану
ғылымының негізін салған. Ол ? қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби жасап,
жаңа үлгі ұсынған реформатор. Байтұрсынов әліпбиі қазақ тілінің табиғатына
бейімделген араб жазуы негізінде жасалған. Ғалым Қазақ білімпаздарының
тұңғыш съезінде (Орынбор, 1924), Түркітанушылардың бүкілодақтық 1-ші
құрылтайында (Баку, 1926) араб жазуындағы әліпбидің қажеттілігін,
құндылығын жан-жақты тұжырыммен дәлелдеген ғылыми баяндама жасаған. Бұл
әліпби ұлттық жазудың қалыптасуындағы ірі мәдени жетістік болып табылады.
Байтұрсынов халыққа ғылым-білімнің қажеттілігін түсіндірумен ғана
шектелмей, білім беру ісін жолға қоюға күш салды. Орыс, татар мектептерінен
оқып шыққан ұлт мамандарының өз тілін қолданудағы кемшіліктерін көріп: Әр
жұрттың түрінде, тұтынған жолында, мінезінде қандай басқалық болса, тілінде
де сондай басқалық болады. Біздің жасынан не орысша, не ноғайша оқыған
бауырларымыз сөздің жүйесін, қисынсыз нағыз қазақша келтіріп жаза алмайды
не жазса да қиындықпен жазады, себебі жасынан қазақша жазып
дағдыланбағандық деп жазды. Байтұрсыновтың Оқу құралы (1912) ? қазақша
жазылған тұңғыш әліппелердің бірі. Бұл әліппе оқытудың жаңа әдістері
тұрғысынан өңделіп, 1925 жылға дейін бірнеше рет қайта басылған. Оқу
құралы қазіргі әдістеме тұрғысынан әлі күнге дейін маңызды оқулық ретінде
бағаланады. Байтұрсынов қазақ мектептерінің мұқтаждығын өтеу мақсатында
қазақ тілін пән ретінде үйрететін тұңғыш оқулықтар жазған. Оның үш бөлімнен
тұратын Тіл - құрал атты оқулығының фонетикаға арналған бөлімі 1915
жылдан, морфологияға арналған бөлімі 1914 жылдан, синтаксис бөлімі 1916
жылдан бастап жарық көрген. Тіл - құрал - қазақ тілінің тұңғыш оқулығы.
Оқулық қазіргі қазақ тілінің оқулықтарының негізі болып қаланды. Тіл -
құрал - қазақ тілі білімінің тарау-тарау салаларының құрылымын жүйелеп,
ғылыми негізін салған зерттеу. Оның тілдік ұғымдарға берген анықтамаларының
ғылыми теңдігі, дәлдігі қазіргі ғылым үшін өте маңызды. Ол тұңғыш төл
грамматикалық терминдерді қалыптастырған. Мысалы, зат есім, сын есім,
етістік, есімдік, одағай, үстеу, бастауыш, баяндауыш, пысықтауыш, шылау,
сөз таптары, сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз т.б. жүздеген ұлттық
терминдерді түзген. Сондай-ақ, Байтұрсынов практикалық құрал ретінде Тіл
жұмсар, мұғалімдерге арналған Баяншы деген әдістемелік кітаптар жазған.
Оның оқулығындағы тілдік категорияларды ұғындыру мақсатында енгізілген
сынау, дағдыландыру деген арнайы бөлімдер қазіргі заманғы әдістеме
ғылымы үшін де өз маңызын жойған жоқ. Ф.Голощекиннің тікелей нұсқауымен
Алаш қозғалысы қайраткерлеріне қарсы жасалған қуғын-сүргін кезінде, 1929
жылы маусымның 2-інде Алматыда тұтқынға алынып, сол жылдың соңына қарай
тергеу үшін Мәскеудегі Бутырка абақтысына жөнелтілген. КСРО Халық
комиссарлар кеңесі жанындағы ОГПУ үштігінің 1930 жылғы сәуірдің 4-індегі
шешімімен Байтұрсыновқа 1921 жылы Орынборда контрреволюциялық ұйым құрды,
ортаазиялық панктүрікшіл ұйымының басшысы Валидовпен байланыста болып, 1927
жылы қазақ даласында қарулы көтеріліс даярлау әрекетіне қатынасты деген
айыптар тағылып, РКФСР Қылмыстық кодексінің 58 бабының 2, 4 және 11-ші
тармақтарына сәйкес ату жазасына кесілген. Бұл шешім бірнеше өзгерістерге
ұшыраған: 1931 жылы қаңтарда 10 жылға концлагерге ауыстырылса, 1932 жылы
қарашада 3 жылға Архангельскіге жер аударылысын деп ұйғарылған. 1933 жылы
мамырда денсаулығы нашарлап кетуіне байланысты қалған мерзімді Батыс
Сібірде айдауда жүрген отбасымен (әйелі мен қызы) бірге өткізуге рұқсат
берілген. 1934 жылы М.Горькийдің жұбайы Е.П. Пашкованың көмегімен
Байтұрсынов отбасымен мерзімінен бұрын босатылып, Алматыға оралған. 1937
жылы қазанның 8-інде қайта қамауға алынып, желтоқсанның 8-інде атылған.
Оның ардақты есімі мен асыл мұрасы 1989 жылы ғана ақталып, халқымен қайта
қауышты. Оның атында көшелер, оқу орындары, Қазақстан Республикасы Ұлттық
ғылым академиясының Тіл білімі институты, әдеби-мемориалдық мұражай-үйлер,
ескерткіштер орнатылған.
2.1 Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс жүйесі
Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс жүйесі туралы, қазақ
тіліндегі дыбыстардың саны мен сапасы туралы бірізді пікір де, қазақша
терминдер де жасалған жоқ. Қазақ тілі дыбыс жүйесінін белгілі бір мәселесі
бойынша арнайы зерттеу жүргізілгендіктен орыс түркологтары еңбектерінде
фонетика таза практикалық мақсатта болды. Сондықтан олардың зерттеулері
қазақ тілі дыбыс жүйесі жөніндегі алғашқы мәлімет деңгейінде ғана еді. оны
төмендегі шолуымыздан байқауға толық болады. Демек, нағыз ғылыми зерттеу А.
Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов еңбектерінен басталады деп білеміз.
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті Н.И.
Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан Материалы к изучению
киргизского наречия (Ученые записки Казанского университета) деген
еңбегінен кездестіре аламыз. Ильминский қазақ тіліндегі дыбыстарды екі
топқа жіктеп, дауыстылардың сегіз түрін (а-ä, е, ы, і, о-ö, у-ÿ),
дауыссыздардың он тоғыз түрін (п, м, w; т, д, н; ж, з, ш, с; р, л, j; k¨,
ѓ, к, г, ң) атап өтеді (дыбыстарды өзара артикуляциялық жуықтығына қарай
жіктеп көрсеткен). Н.И. Ильминский тіл алды ашық ä (ә) дауыстысын дербес
фонема түрінде қарамай, а дауыстысының варианты ретінде түсініп, оны
негізгі дауыстылардың тобынан шығарып тастайды.
Дауыссыз дыбыстардың құрамында дж, ч аффрикаттары мен Һ спиранты
кездеспейді. Шамасы, Н.И. Ильминскийдің еңбегі батыс қазақтарының тіл
материалдары негізінде жазылса керек. Еңбекте кейбір дыбыстардың
артикуляциясы, комбинаторлық жағынан алмасуы (б-м, н-д-т, н-ң, к-г, т.б.),
қолдану ерекшелігі және екпін жайынан қысқаша мәлімет берілген. Одан соң
М.Терентьев жазған Гармматикада қазақ фонетикасы жөнінен айтарлықтай
жаңалық байқалмайды. Онда кейбір дыбыстардың айтылуы мен комбинаторлық
түрде алмасуы (ч-ш, ш-с, м-б, л-д, к-г) жайында, сөздің екінші буынында
келетін ы қысаң дауыстысының редукциясы жайында азын-аулақ мәлімет береді.
Түркі тілдерінің фонетика мәселесін зерттеу жайында В.В. Радловтың
сіңірген еңбегі аса зор. В. Радлов тұңғыш рет түркі тілдерінің салыстырмалы
фонетикасын ]жасап, онда қазақ фонетикасының едәуір мәселесін сөз етті.
Түркі тілдері фонетикасының сан алуан мәселелері, лингвистиканың сол
кездегі компаративистика бағыты бойынша түсіндіреді.
В.Радловтың Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы атты еңбегі
күні бүгінге дейін өзінің ғылыми мәнін жоғалтқан емес, мұнда қазақ
фонетикасының едәуір мәселелері, атап айтңанда: дыбыс құрамы, сөзде
дыбыстардың қолдану ерекшелігі, дыбыстардың дистрибуция кезеңі, ол
дыбыстардың әр түрлі өзгеру заңдылықтары, сингармонизм құбылысы, екпін
категориясы сияқты өзекті мәселелер өзге түркі тілдерінің материалдарымен
салыстырыла отыра әңгіме болады. Сонымен қатар қазақ тіліне тән кейбір
фонетикалық құбылыстарға аса назар аударған.
Қазақ вокализмі тоғыз дауыстыдан (а, ä, е, о, ö, у, і, и, ü),
консонантизм саласы жиырма дауыссыздан құралатынын атап, дауыссыздарды
қатаң (q, k, t, р, s, š), ұяң (γ, g, d, b, z, ž), үнді (n, m, η, r, l, Ι)
және аралық немесе жарты дауысты (w, j) деп төрт түрлі акустика-
артикуляциялың топқа жіктеген. В. Радлов ұсынған мына екі мәселені мақұлдай
алмаймыз: оның бірі — w, j дыбыстарын аралық дыбыстар деп сонор
дыбыстардың тобына енгізбеуі, екіншісі -бүйір (латераль) л сонорының сөзде
жуанды-жіңішкелі түрде айтылатын вариантын дербес фонема (сөз мағынасын
ажырата алатын қасиеті бар) деп тануы. Қазіргі тәжірибе фонетикасының
берген мәліметіне қарағанда түркі тілдерінде оның ішінде қазақ тілінде w
(у), j (й) дыбыстары акустика-артикуляциялық табиғаты бойынша сонор немесе
үнді дыбыстардың тобына жатады.
Түркі тілдерінде дауыссыз дыбыстар сөздегі дауыстылардың ыңғайына
қарай әр түрлі вариантта айтыла береді. Мәселен, ал, ел, ол сөздерін
алайық, мұнда л соноры дауысты дыбысқа байланысты бірде жуан (ал), бірде
жіңішке (ел), бірде ерінмен (ол) айтылып тұр, олар атқаратын қызметіне
қарай бір ғана фонеманы құрай алады. Фонема сөзде әлденеше фонетикалық-
комбинаторлық вариантта кездесе береді. Демек, В. Радлов л сонорының
фонематикалық қасиетін теріс түсінген.
В. Радлов Фонетикасын сөз еткенімізде мына үш мәселе есте болуы
қажет: оның бірі — екпін мәселесі, екінші мәселе — дыбыстардың
дистрибуциясы, үшіншісі — түркі тілдерінің үндестік заңы. В. Радлов көп
буынды сөздерде сөз аяғына түсетін негізгі екпінн басқа көмекші екпіндердің
болатынын, көмекші екпіннің фонетикалық табиғаты үнді (музыкалық) екпін
екенін айтады. Сонымен қатар дыбыстардың, әсіресе, дауыссыз дыбыстардың,
дистрибуциялық ережелеріне едәуір көңіл аударып, дыбыс тіркесімдері жайында
біраз мәлімет берген.
В. Радлов түркі тілдерінде сингармонизмнің екі түрі бар екенін атап
(палаталды — езу, лабиалды — ерін), ерін үндестігі әлсізденіп бара жатыр
деп қорытады.
П.М. Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің
грамматикасын жазып, оның алғашқы бөлімін фонетика мен морфология
мәселесіне арнаған болатын. Фонетика тарауында дыбыстардың артикуляциясы
(жасалуы), дыбыстардың комбинаторлық түрде алмасуы, сөз шенінде қолдану
жайы, үндестік заңы мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз болады.
Дауыстылардың протеза, элизия, редукция құбылыстары жайында да азын-аулақ
мәлімет беред.
П. М. Мелиоранский дыбыстардың құрамына тоқтай келіп қазақ
вокализмі тоғыз дауыстыдан (а, ä, е, ы, і, о, ö, у, ÿ), консонантизм саласы
жиырма бір дауыссыз дыбыстан (б, п, м, т, д, н, ж, з, ш, с, p, л, к, г, ч,
1, қ, ғ, ң, й, ǐ-дж) құралатынын атап өтеді. Дауыстыларды жуан-жіңішке,
ашық-қысаң деп жіктеп, графикаға қатысын да анықтайды. Қу, ту, би
сөздерінде айтылатын у, и дыбыстарын естілуіне қарай созылыңқы дыбыстар
деп таниды. П.М. Мелиоранский, В. Радлов айтқан пікірді қуаттай отырып л
сонорының жуанды-жіңішкелі түрде айтылатын вариантын дербес фонема деп
түсінеді. Тіл ортасы к, г және тіл арты қ, ғ дыбыстарын көмей дыбыстары
деп, олардың артикуляциялық-жасалу орнын теріс көрсеткен.
Октябрь революциясына дейін казақ тілі жайында жазылған еңбектерден
- В. Катаринскийдің. Грамматика киргизского языка (Фонетика, этимология и
синтаксис. Оренбург, 1897), И. Лаптевтың Материалы по казах-киргизскому
языку (Москва, 1900) және Н. Созонтовтың Записки по грамматике
киргизского языка (Ташкент, 1912) деген кітаптарын атап өтуге болар еді.
Аталған еңбектердің фонетика тарауында айтарлықтай жаңалық жоқ,
көбіне, бұрынғы айтылған мәселелерді қайталап отырады. Н. Катанов Опыт
исследования урянхайского языка (Казань, 1903) атты еңбегінде қазақ тілі
дыбыстарын өзге түркі тілдердің материалдарымен салыстыра, қазақ тіліне тән
кейбір заңдылықтарды көрсетеді. Октябрь революциясына дейін қазақ тілі
жайында жазылған шағың еңбектерде фонетика мәселелері грамматиканың
құрамына еніп, соған байланысты әңгіме болып келді. Қазақ тілінің дыбыс
құрылысы белгілі жүйеге салынып әржақты талданған емес. Фонетика
құбылыстары жай ғана артикуляциялық фонетика тұрғысынан қаралды да, зерттеу
әдістері анықталмай қалды.
Қазақ тілі дыбыс құрылысының арнаулы жүйемен жан-жақты зерттелуі —
совет дәуірі тұсынан басталды. Совет дәуірі кезінде жаңа ғылым — қазақ
лингвистикасы туды, оның фонетика, грамматика, лексикология, диалектология,
стилистика сияқты бірнеше салалары пайда болды. Қазақ тілін зерттейтін
дербес Институт ұйымдасты және көптеген маман-кадрлар шықты. қазақ тіл
білімінің арнаулы бір тармағы болған — фонетика саласында едәуір жұмыс
істелді. фонетика мен фонологияның зерттеу әдістері, тәсілдері анықтала
түсті.
Фонетика саласы фонология, эксперименттік (тәжірибе) фонетика,
салыстырмалы фонетика, тарихи фонетика тәрізді тармақтарға жіктеле бастады.
Республикамыз өзінің даңқты елу жылдық тойын тойлағалы отыр. Осы даңқты елу
жыл ішінде қазақ фонетикасы жайында нелер істелді, қандай табыстарға
жеттік, алдағы кезде қандай шұғыл міндеттер тұр — осылар жөнінде өз
пікірлерімізді ортаға салмақпыз.
Мектептерде қазақ тілін оқыту және жазу ережелерін (алфавит,
графика, орфография) жетілдіру ісімен байланысты әуелгі кезде қазақ
фонетикасы жөнінде біраз шағын ең-бектер— мақалалар жарың көрді.
Г. В. Архангельский жазған Грамматикада қазақ тілі дыбыстарының
жіктелуі, дыбыстардың өз ара алмасуы, кейде дыбыстардың сөзде айтылмай
түсіп қалуы (редукциясы), үндестік заң мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз
болады. Бұл ғалым қазақ тілі дыбыстарын дауысты, шала дауысты және дауыссыз
деп үш топқа жіктеп көрсетеді. Ауыздың ашылу түріне қарап дауыссыздарды
ашық (а, ә), жарты ашық (е, о, ө), қысаң (ы, і) және жарты қысаң (ұ, ү) деп
төрт топқа жіктеп өтеді.
Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерттеу кезеңі
проф. Құдайберген Жұбановтан басталады. Проф. Қ. Жұбанов қазақ
лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды. Ол қазақ
фонетикасының бір топ мәселелері (атап айтқанда — тіл дыбыстарының
фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру құбылысы, үндестік заң, сөздің
буын құрылысы және акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жүргізіп, олар
туралы белгілі шешімге келеді.
Қорытынды
Ұғымдар (категориялар) обьективтік құбылыстарды , қасиеттерді және
қатынастарды бейнелейтін ойлау формасы. Осымен бірге ұғымдар біздің
санамыздың сатылары .
Педагогикалық ұғымдар арқылы педагогикалық құбылыстарды, олардың
өзара байланысын танимыз. Педагогикада мақсат, құрал, тәсіл, даму
және қалыптасу сияқты ұғымдар да кездеседі. Бірақ, олар барлық
ғылымдарға ортақ ұғымдар. Біз оларға да оқу , тәP
рбие тақырыптарына сәйкес тоқталамыз.
Педагогикалық ұғымдардың бірі – тәрбие. Тәрбие жайында
осы уақытқа дейін әр түрлі теориялар мен пікірлер айтылып келеді. Тәрбиені
ересек адамдардың балаларға ықпал жасауы деп түсіндірушілер де бар.
Бұл жағдайда бала пассивті обьект түрінде қарастырылады . Ол
педагогикалық процестің субьектісі бола алмайды, яғни өздігінен ойланып ,
белсенді іс- әрекет жасау рөлін атқармайды.Бұдан тәрбиеге бір жақты
анықтама беру байқалады.
Тәрбие баланың өздігінен табиғи және еркін дамуы үшін
жасалатын жағдай деп анықтама берушілер де кездеседі.Бұл жерде балаға толық
ерік беру мәселесіне ерекше көңіл аударылып , аз тәрбиенің рөлі
бүркемеленіп , елусіз қалып отыр .
Кейбіреулер тәрбиені практикалық тұрғыдан бір жақты жалаң
тәжірибеге сүйеніп түсіндірмекші. Мұндай пікірді қуаттаушылар пратматистер.
Олардың айтуынша, тәрбие баланы түрмыс қалпына бейімдейді, сондықтан ол
өзінің күнін көруге пайдасы бар білімді , іскерлікті және дағдыны меңгеруі
қажет. Осы жағдайда бала жеке басының қамын ойлап , өзімшілдік мүддесін
қанағаттандырады деп дәлелдейді .
Педагогика ғылымы тәрбиені қоғамдық құбылыс, қоғамдық
категория, тәрбиесіз өмір сүре алмайтындығын философия тұрғысынан
қарастырып түсіндіреді. Егер қоғам тәрбиеден қол үзсе, онда адамзаттың мол
тәжірибесі мәңгілік елеусіз қалып, тәрбие ілгері баспай, бір жерде тұра
берген болар еді деді В.И.Ленин. Сондықтан да Ленин тәрбиені жалпы және
мәңгілік категория деп тұжырымдайды.
Тәрбие жайында К.Д.Ушинский: ...мектеп , тәрбиеші және ұстаздар-
адамның тіпті жалғыз ғана тәрбиешілері емес , оның сонша күшті, ал мүмкін
және әлдеқайда күшті тәрбиешілері: табиғат , үйелмен , қоғам , халық...және
оның тілі болады , -деді.
Ушинскийдің түсінуі бойынша бұл факторлардың әсері педогогикалық
талаптардан басқа (әр түрлі дәстүр, үйелмен ішіндегі қарым-қатынас және
т.б. ) себептерге де байланысты.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Ж.Б.Қоянбаев Р.М.Қоянбаев Педагогика Алматы 2004 ж
2. С.Б.Бабаев Ж.К.Оңалбек Жалпы педагогика Алматы 2005 ж
3. Жұмахан Ысқақов Жәнібек Ысқақов Педагогика Шымкент 2004 ж
4. Қ.Жарықбаев Ұстаздық еткен жалықпас Алматы 1987 ж
5. В.С.Черепанов Экспертные оценки в педагогических
исследованиях
Москва 1989 г
6. Бес ғасыр жырлайды Алматы Жазушы 1984 ж
Кіріспе.
Педагогика тарихының түрлі кезеңдерінде баланы ұжым арқылы
тәрбиелеу туралы айтылған педагогикалық тұжырымды ойлар сонау
Квинтиллианнан басталып, көне Египетте, Спарталықтарда, орта ғасырлық
қорғандарда жетекші орын алса, швейцария педагогы И.Г. Песталоцци мен неміс
педагогы Вильгельм Август Лайдың еңбектерінде көрініс тапты.
Кеңестік мектептер пайда болған алғашқы жылдардан бастап
оның негізгі міндеттерінің бірі - оқушылар ұжымын құру болып саналды.
Кеңес өкіметі тұлғалық-бағдарлы тәрбиеден бас тартып, тәрбиелік іс-әрекетті
ұжымдық ортада құруды басты нысана етті. Атақты педагогтар мен қоғам
қайраткерлері А.В. Луначарский, Н.К. Крупская, А. С. Макаренко, С.Т.
Шацкий, В.П. Сухомлинскийлердің еңбектерінен оқу-тәрбие жұмысында
оқушыларды мақсатқа сай ұжымшылдыққа тәрбиелеуді кеңінен насихаттағанын
көруге болады.
Соңғы педагогикалық зерттеулер тәрбие ұжымдарын ұйымдастырудың
тиімді түрлерін, тәрбие ұйымдарын жетілдіру және топтастыру әдістерін
(Т.Е.Конникова., Л.И.Новикова., М.Д.Виноградова., А.В.Мудрик., О.С.
Богданова., И.П.Первин т.б.) ұжымдық жұмыстың әдістері мен ұстанымдарын
(Л.Ю.Гордин., М.П.Шульц т.б.), ұжымдық қызметтің педагогикалық құралдарын
(Э.С.Кузнецова., Н.Е.Щуркова т.б.) қарастырады.
Тәрбие ұжымдарының қазіргі тұжырымдамасында (Т.А.Куракин,
Л.И.Новикова, А.В.Мудрик) ұжымды адамзаттық құндылықтарды көрсететін
қоғамның өзіндік моделі ретінде қарастырады.
Қазіргі кезеңде Л.И.Новикова мен Н.Л.Селиванова өз зерттеулерінде
балалар ұжымын нығайту үшін сабақтан тыс қарым-қатынас, таным, ойын т.б. іс-
әрекет түрлерінің маңыздылығын ашып көрсетсе, ұжымдағы көпшіліктің мақсаты
жеке бас мәдениетінің түрлі қырларын ашу, ұжымдық мақсат қою, ұжым
мүшелерінің жеке шығармашылығын дамыту мен әлеуметтік бағыттылығын
жетілдіру сияқты ұжым теориясын құрайтын құндылықтар әлі де зерттелуде.
Жалпы орта білім беретін мектеп балалардың қоғамдық бірлестіктері
мен балалар қозғалысы сияқты түрлі әлеуметтік институттардың оқушыларға
ықпалын үнемі ескеріп отырады. Балалардың қоғамдық бірлестіктері - балалар
мен үлкендердің қалауы бойынша олардың тілектері мен мақсаттарын іске
асыратын талаптарын, қажеттіліктері мен мұқтаждықтарын қанағаттандыруға
бағытталған өздігінен ұйымдасқан, өзін-өзі басқаратын қауымдастық.
Бүгінгі күні балалар қозғалысы - баланың қажетін анықтап, өздігінен
қызмет ету арқылы бір нәтижеге жетуді көздеп, әлеуметтік дамуын қамтамасыз
етеді.
Б.э.д. VІ ғ. көне Спартада жеті жасқа толған барлық ер балаларды
жинап, топтарға бөліп, оларды “агелдер” деп атап, ер балаларды тәртіптік
өнерге, жаттығу арқылы белгілі бір тәртіпке бағынуға үйретсе, ал чех
секталары балаларды қоғамдық жұмысқа дайындап, сол арқылы өмірге
дайындады.
Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, Фурье, Т.Г.Фихте өз еңбектерінде
балалардың қоғамдық тәрбиесіне жаңаша көзқарастың қажеттілігіне назар
аударады.
Шет елдердегі балалар ұйымдарының мақсаты - қазіргі саяси жүйе
шеңберінен шығып, соғыс, бейбітшілік, экология т.б. жал
пы адамзаттық құндылықтарды қозғайды. Шет елдердегі барлық коммунистік
партиядағы балалар коммунистік ұйымдарының көпшілігі пионерлер деп
аталады. Мыс, Бельгиядағы “Пионерлер Одағы”, Италияның “Пионерлер
ассоциациясы”, ФРГ-ң “Жас пионерлері” т.б. Бұл ұйымдар 6 жастан 14-15
жасқа дейінгі балаларды өз еріктері бойынша қабылдап, біріктіріп,
пролетарлық қозғалыстар дәстүрін негізге ала отырып, балалардың өз бетінше
дамуын қолдайды. Чехиядағы 6-10 жастағы балалардан құрылған “Мектеп
дружинасы” атты бірлестігі балалардың қызығушылықтарына сай жұмыстар
жүргізсе, Венгриядағы балалар ұйымы оқушыларды зерттеу жұмыстарына
қатыстырып, поляктың харцерлер одағындағы әскери дәрежедегі үйірмелерді
Қорғаныс министрлігінің орталық кеңесі басқарады. Австриядағы “Эврика”
балалар лигасы 10-16 жастағы ұл мен қыз балаларды тұратын жерлеріне қарай
біріктіреді.
АҚШ-тың “Балалар табиғат лигасы”, “Балалар алаңының ассоциациясы”,
“АҚШ-тың болашақ фермерлері” клубы, скауттар ұйымы жеке қорлар мен
шіркеулер көмегіне сүйенеді. Бұл елдегі скауттар ұйымы балалардың жеке
тұлғасын әлеуметтендіруді болашақ мемлекет қорғаушыларын дайындаумен
байланысты жүргізеді. “АҚШ-тың болашақ фермерлері” клубының мақсаты -
балаларды азаматтық жауапкершілікке тәрбиелеу, қабілетін дамыту, жастарды
бизнес пен басқару жұмыстарына және көпшілік алдында өз пікірін ашық
айтып, сөйлей білуге баулу.
Шет елдердегі қоғамдық балалар ұйымдарының қызметін талдай келе,
оларға былайша сипаттама беруге болады:
1. Мемлекеттегі ірі партиялар өз мүддесіне қызмет ететін ізбасарларын
тәрбиелеу мақсатында ерікті балалар ұйымдарын құрып, оларды
қаржыландырып, болашақ саяси лидерлерді даярлайды.
2. Мемлекеттік емес ұйымдар мен шіркеулер және түрлі қорлардың
қаржыландыруымен ерікті балалар ұйымдары құрылып, оқушылардың
қызығушылықтарын ескеріп, шығармашылыққа баулып, қоғамдық қайраткерлер
даярлайды.
Педагогиканың тарихи-қоғамдық сипаты
Адам баласының алғашқы дәуірінен бастап педагогика балалар
тәрбиесі жайлы ғылым болып қалыптаса бастады. Тәрбие туралы белгілі
мәліметтер адам баласының тәжірибелеріне негізделеді. Алғашқы қоғамдағы
адамдардың тәрбие жөніндегі тану мағлұматтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz