Саясаттану ғылым және пән ретінде
1. Саясаттану ғылым ретінде
2. Саяси ғылымның қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері
3. Қазақстандағы саяси ойдың даму тарихы
4. Саясат қоғамдық өмір жүйесінде
5. Билік саяси феномен ретінде
6. Әлеуметтік.этникалық қауымдастықтар және ұлттық саясат
7. Қоғамның саяси жүйесі
8. Мемлекет және азаматтық қоғам
9. Саяси партиялар және қоғамдық.саяси қозғалыстар
10. Саяси тәртіп
11. Қоғамды демократияландыру және саяси модернизация
12. Саяси процесс және саяси қызмет
13. Саяси сана мен саяси мәдениет
14. Саяси элита және саяси басшылық
15. Әлемдік саясат және халықаралық қатынас
16. Қазіргі заманның ғаламдық мәселелері
17. Егемен Қазақстанның саяси проблемалары
2. Саяси ғылымның қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері
3. Қазақстандағы саяси ойдың даму тарихы
4. Саясат қоғамдық өмір жүйесінде
5. Билік саяси феномен ретінде
6. Әлеуметтік.этникалық қауымдастықтар және ұлттық саясат
7. Қоғамның саяси жүйесі
8. Мемлекет және азаматтық қоғам
9. Саяси партиялар және қоғамдық.саяси қозғалыстар
10. Саяси тәртіп
11. Қоғамды демократияландыру және саяси модернизация
12. Саяси процесс және саяси қызмет
13. Саяси сана мен саяси мәдениет
14. Саяси элита және саяси басшылық
15. Әлемдік саясат және халықаралық қатынас
16. Қазіргі заманның ғаламдық мәселелері
17. Егемен Қазақстанның саяси проблемалары
Саясаттану қоғамдық ғылымдар жүйесінде өз орны мен рөлі, өзіндік атқаратын қызметі бар ғылым болып табылады.Ол өзінше күрделі ғылым. Өйткені, оның дербес ғылым ретіндегі зерттейтін пәні және оның ауқымы туралы мәселелерде осы күнге дейін ортақ пікір қалыптаспаған. Мәселен, кей ғалымдар оны философияның бір саласы деп есептесе, екіншілері заң ғылымының, үшіншілері тарихтың, төртіншілері әлеуметтанудың саласы деп айтуда. Бірақ, бұған қарамастан саясаттану ғылымы дүниежүзілік ғылыми сахнада академиялық пән ретінде, ғылым ретінде қалыптасып, кең өріс алуда. Сондықтан саясаттанудың өз зерттейтінмәселесі, пәні бар дербес ғылым.
Шамамен алғанда 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап саясаттану дербес ғылым ретінде, академиялық пән ретінде қалыптаса бастады. 1857 жылы АҚШ-тағы Колумбия колледжінде Фрэнсис либер тарих және саяси ғылым кафедрасын ашады. 1880 жылы осы колледжде алғашқы саяси ғылым мектебі ұйымдастырылады.саясаттану ұғымы гректің “Politik” және “Logos” – деген сөздерінен шыққан. Біріншісі – мемлекеттік іс немесе мемлекеттік істі басқару мағынасында қолданса, ал екіншісі –ілім, ғылым денген мағынаны білдіреді. Жалпы саясаттану дегеніміз қоғамның саяси өмірінің қалыптасуы мен даму заңдылықтары, қозғаушы күштері, оны ұйымдастыру жолдары, тәсілдері, принциптері және халықаралық саяси қатынас туралы ғылым. Дәлірек айтқанда саясаттану – саясат пен саяси билік, саяси мүдделер мен саяси қатынастар, саяси сана мен саяси мәдениет, адамдардың саяси әрекеттері мен саяси үрдістер туралы логикалық тұрғыдан негізделген біртұтас ілімдердің жиынтығы.
2. Саясаттануды өз алдына алдына дербес ғылым дейтін болсақ, оны зерттейтін мәселесін анықтау үшін алдымен, оның зерттейтін объектісін анықтаған дұрыс. Жалпы алғанда, қазіргі қоғам өміріндегі барлық қоғамдық-саяси қатынастардың жиынтығы саясаттанудың зерттеу объектісі болып табылады. Мәселен, мемлекеттің өз ішіндегі және мемлекетаралық саяси қатынастар, таптар, ұлттар, және ұлыстар, әлеуметтік топтар, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, кәсіподақтар, жеке адамдар арасындағы қатынастар. Дәлірек айтқанда, саясаттанудың объектісі –саясат.
Шамамен алғанда 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап саясаттану дербес ғылым ретінде, академиялық пән ретінде қалыптаса бастады. 1857 жылы АҚШ-тағы Колумбия колледжінде Фрэнсис либер тарих және саяси ғылым кафедрасын ашады. 1880 жылы осы колледжде алғашқы саяси ғылым мектебі ұйымдастырылады.саясаттану ұғымы гректің “Politik” және “Logos” – деген сөздерінен шыққан. Біріншісі – мемлекеттік іс немесе мемлекеттік істі басқару мағынасында қолданса, ал екіншісі –ілім, ғылым денген мағынаны білдіреді. Жалпы саясаттану дегеніміз қоғамның саяси өмірінің қалыптасуы мен даму заңдылықтары, қозғаушы күштері, оны ұйымдастыру жолдары, тәсілдері, принциптері және халықаралық саяси қатынас туралы ғылым. Дәлірек айтқанда саясаттану – саясат пен саяси билік, саяси мүдделер мен саяси қатынастар, саяси сана мен саяси мәдениет, адамдардың саяси әрекеттері мен саяси үрдістер туралы логикалық тұрғыдан негізделген біртұтас ілімдердің жиынтығы.
2. Саясаттануды өз алдына алдына дербес ғылым дейтін болсақ, оны зерттейтін мәселесін анықтау үшін алдымен, оның зерттейтін объектісін анықтаған дұрыс. Жалпы алғанда, қазіргі қоғам өміріндегі барлық қоғамдық-саяси қатынастардың жиынтығы саясаттанудың зерттеу объектісі болып табылады. Мәселен, мемлекеттің өз ішіндегі және мемлекетаралық саяси қатынастар, таптар, ұлттар, және ұлыстар, әлеуметтік топтар, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, кәсіподақтар, жеке адамдар арасындағы қатынастар. Дәлірек айтқанда, саясаттанудың объектісі –саясат.
Негізгі әдебиеттер:
1. Жамбылов Д.Ә. Саясаттану. Оқулық.- Алматы 2006
2. Саясаттануға кіріспе. Проф. Т.Мустафиннің редакциялауымен.-Алматы, 1997.
3. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағанбетова З.Н. Саясаттану. Оқу құралы. Алматы, 2005
4. Л.А. Байдельдинов. Политология. Учебник для ВУЗов, - Алматы, 2005.
5. Смагулов Е.М. Основы политологии, - Астана, 2001.
Қосымша әдебиеттер:
1. Джунусова Ж.Х. и др. Введение в политологию. – Алматы, 2001.
2. Политология: уч. для ВУЗов. Под редакцией Решетникова С.В. – Москва, 1999.
3. Панарин А.С. Политология: Уч пособие, - Москва, 2001.
4. Абсаттаров Р.Б., Жалмагамбетова С.Т., Нуракишев А.А. Тесты по политологии: вопросы и ответы: учебное пособие, - Алматы: Гылым, 2005.
5. Категории политической науки. Учебник – М, 2002.
6. Современная политическая теория / Авт-сост. Д.Хэлд; Пер. анг. Под общ. ред. В.И.Даниленко – М, 2001.
7. Ишмухамедов А.Ш. Проблемы становления и развития политической науки в Казахстане – Алматы, 1999.
8. Валиханов Ч. Избранные произведения – Алматы, 1990.
9. История Казахстана. В 5 томах. Том 2-4, - Алматы, 1999.
10. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. – А., 1992.
11. Политология. Энциклопедический словарь. М., 1997.
1. Жамбылов Д.Ә. Саясаттану. Оқулық.- Алматы 2006
2. Саясаттануға кіріспе. Проф. Т.Мустафиннің редакциялауымен.-Алматы, 1997.
3. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағанбетова З.Н. Саясаттану. Оқу құралы. Алматы, 2005
4. Л.А. Байдельдинов. Политология. Учебник для ВУЗов, - Алматы, 2005.
5. Смагулов Е.М. Основы политологии, - Астана, 2001.
Қосымша әдебиеттер:
1. Джунусова Ж.Х. и др. Введение в политологию. – Алматы, 2001.
2. Политология: уч. для ВУЗов. Под редакцией Решетникова С.В. – Москва, 1999.
3. Панарин А.С. Политология: Уч пособие, - Москва, 2001.
4. Абсаттаров Р.Б., Жалмагамбетова С.Т., Нуракишев А.А. Тесты по политологии: вопросы и ответы: учебное пособие, - Алматы: Гылым, 2005.
5. Категории политической науки. Учебник – М, 2002.
6. Современная политическая теория / Авт-сост. Д.Хэлд; Пер. анг. Под общ. ред. В.И.Даниленко – М, 2001.
7. Ишмухамедов А.Ш. Проблемы становления и развития политической науки в Казахстане – Алматы, 1999.
8. Валиханов Ч. Избранные произведения – Алматы, 1990.
9. История Казахстана. В 5 томах. Том 2-4, - Алматы, 1999.
10. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. – А., 1992.
11. Политология. Энциклопедический словарь. М., 1997.
Мазмұны
Саясаттану ғылым ретінде
Саяси ғылымның қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері
Қазақстандағы саяси ойдың даму тарихы
Саясат қоғамдық өмір жүйесінде
Билік саяси феномен ретінде
Әлеуметтік-этникалық қауымдастықтар және ұлттық саясат
Қоғамның саяси жүйесі
Мемлекет және азаматтық қоғам
Саяси партиялар және қоғамдық-саяси қозғалыстар
Саяси тәртіп
Қоғамды демократияландыру және саяси модернизация
Саяси процесс және саяси қызмет
Саяси сана мен саяси мәдениет
Саяси элита және саяси басшылық
Әлемдік саясат және халықаралық қатынас
Қазіргі заманның ғаламдық мәселелері
Егемен Қазақстанның саяси проблемалары
Саясаттану ғылым ретінде
1. Саясаттану ғылым және пән ретінде
2. Саясаттану ғылымының объектісі және пәні
3. Саясаттанудың заңдары мен принциптері, категориялары мен тәсілдері
4. Саясаттанудың қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орны.
1. Саясаттану қоғамдық ғылымдар жүйесінде өз орны мен рөлі, өзіндік
атқаратын қызметі бар ғылым болып табылады.Ол өзінше күрделі ғылым.
Өйткені, оның дербес ғылым ретіндегі зерттейтін пәні және оның ауқымы
туралы мәселелерде осы күнге дейін ортақ пікір қалыптаспаған. Мәселен, кей
ғалымдар оны философияның бір саласы деп есептесе, екіншілері заң
ғылымының, үшіншілері тарихтың, төртіншілері әлеуметтанудың саласы деп
айтуда. Бірақ, бұған қарамастан саясаттану ғылымы дүниежүзілік ғылыми
сахнада академиялық пән ретінде, ғылым ретінде қалыптасып, кең өріс алуда.
Сондықтан саясаттанудың өз зерттейтінмәселесі, пәні бар дербес ғылым.
Шамамен алғанда 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап саясаттану дербес
ғылым ретінде, академиялық пән ретінде қалыптаса бастады. 1857 жылы АҚШ-
тағы Колумбия колледжінде Фрэнсис либер тарих және саяси ғылым кафедрасын
ашады. 1880 жылы осы колледжде алғашқы саяси ғылым мектебі
ұйымдастырылады.саясаттану ұғымы гректің “Politik” және “Logos” – деген
сөздерінен шыққан. Біріншісі – мемлекеттік іс немесе мемлекеттік істі
басқару мағынасында қолданса, ал екіншісі –ілім, ғылым денген мағынаны
білдіреді. Жалпы саясаттану дегеніміз қоғамның саяси өмірінің қалыптасуы
мен даму заңдылықтары, қозғаушы күштері, оны ұйымдастыру жолдары,
тәсілдері, принциптері және халықаралық саяси қатынас туралы ғылым. Дәлірек
айтқанда саясаттану – саясат пен саяси билік, саяси мүдделер мен саяси
қатынастар, саяси сана мен саяси мәдениет, адамдардың саяси әрекеттері мен
саяси үрдістер туралы логикалық тұрғыдан негізделген біртұтас ілімдердің
жиынтығы.
2. Саясаттануды өз алдына алдына дербес ғылым дейтін болсақ, оны
зерттейтін мәселесін анықтау үшін алдымен, оның зерттейтін объектісін
анықтаған дұрыс. Жалпы алғанда, қазіргі қоғам өміріндегі барлық қоғамдық-
саяси қатынастардың жиынтығы саясаттанудың зерттеу объектісі болып
табылады. Мәселен, мемлекеттің өз ішіндегі және мемлекетаралық саяси
қатынастар, таптар, ұлттар, және ұлыстар, әлеуметтік топтар, саяси
партиялар, қоғамдық ұйымдар, кәсіподақтар, жеке адамдар арасындағы
қатынастар. Дәлірек айтқанда, саясаттанудың объектісі –саясат.
Сонымен, саясаттану ең алдымен саясаттың қоғамдық құбылыс екенін
дәлелдеп, оның мәні мен мазмұнын, мақсатын, міндетін, қоғамдағы орны мен
рөлін, әлеуметтік негіздерін, саясаттың объектісі мен субъектісін
зерттейді.
Қорыта келгенде саясаттанудың зерттеу пәні ретінде төмендегі
мәселелерді айтуға болады:
-қоғамның саяси жүйесінің құрылымы мен қызметі;
-мемлекеттік саясатты жасау тәсілдері мен оны іске асыру;
-қоғамдық-саяси қатынастарды реттеу мәселелері;
-демократия мәселесінің бүкіл кешені;
-саяси билік мәселелері,
-адамды саяси ортаға бейімдеу;
-саяси ойлар тарихы және оның негізгі ағымдары;
3. Саясаттанудың заңдарын үш топқа бөлуге болады.
1.Саяси-экономикалық заңдар
2. Әлеуметтік заңдар
3. Саяси психологиялық заңдар
Саясаттану өзінің танымдық процесінде мынадай негізгі принциптерге
сүйенеді:
1. Саясаттану қоғамның саяси өмірін үнемі қозғалыста болатын құбылыс
ретінде қарастырады.
2. Саяси өмірді үнемі қайшылықта болатын процесс ретінде тану принципіне
негізделеді.
3. Саясаттану саяси құбылыстардың, жалпы саясаттың ішкі біртұтастығын
мойындау принципіне негізделеді.
Саясаттанудың ғылым ретінде өзіндік категориялары бар. Саясаттанудың
негізгі ұғымдарына төмендегілерді жатқызуға болады: саясат, саяси өмір,
саяси жүйе, саяси процесс, саяси қозғалыс, саяси мүдде, саяси партия, саяси
билік, саяси институттар, саяси қатынас, саяси құндылық, саяси субъект,
саяси сана, саяси мәдениет, саяси құқық, мемлекет, саяси конфликт, саяси
дағдарыс, саяси элита, және т.б.
Барлық ғылымдардағыда сияқты саясаттануға да төмендегідей ғылыми
зерттеу тәсілдері тән: жүйелік тәсіл, бихевиористік тәсіл, сандық
көрсеткіштерге негізделу тәсілі,салыстырмалы тәсіл.
4. Саясаттану басқа қоғамдық ғылымдармен тығыз байланыста дамиды.
Себебі олардың бәрінің зерттеу объектісі ортақ –қоғамдық өмір. Олар
бірталай ортақ ұғымдарды пайдаланады.
Қазір еліміз тәуелсіздігін алып, шын мәнінде, демократиялық жолға
түсіп жатқан кезде азаматтық қоғам, құқықтық мемлекет орнату үшін
саясаттану пәнін оқып-үйрену болашақ мамандарға ауадай қажет.
Саясаттануды оқып-үйрену саяси шыдамдылықты, келісімге, ымыраға келуге
дайын болуды, өркениетті және заң шеңберінде, демократиялық институттар
арқылы өз мүдделерін білдіріп, қөорғай білуді, әлеуметтік шиеленістердің
алдын алып, болдырмай немесе оларды ауыртпалықсыз жеңілірек шешу сияқты
қасиеттерді қалыптастырады.
Саяси білім азаматқа өмір сүріп отырған қоғамдық және саяси құрылысты,
мемлекеттегі өз орны мен рөлін, құқығы мен міндеттерін дұрыс ұғынып, жете
түсінуге көмектеседі. Оның мақсаты – адамды күрделі әлеуметтік – саяси
жағдайда лайықты жөн таба білуге, басқа адамдардың мүдделері мен құқығын
сыйлай отырып, өз мұддесін қорғой білуге үйрету. Сонымен қатар ол
азаматтарды демократиялық тәртіпті және оны қамтамасыз ететін мемлекеттік,
қоғамдық ұйымдарды сыйлауға баулиды.
Саяси ғылымның қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері
1. Антикалық замандағы саяси ойлар. Платон мен Аристотельдің саяси
ойлары.
2. Орта ғасырдағы негізгі саяси ойлар. Августин Аврелий, Фома Аквинский.
3. Жаңа замандағы саяси ойлар
4. Қазіргі заманғы батыс саясаттануы. Негізгі мектептер мен ағымдар.
Ежелгі шығыстың саяси ойлары (буддизм, конфуцийшылдық, даосизм,
заңшылдар мектебі). Ежелгі Грекия мен ежелгі Римдегі саяси ойлар (Платон,
Аристотель, Цицерон).
Ортағасырлық
Шығыстағы саяси ойлар (Әл-Фараби, Низами, Әлішер Науаи). Саяси ойлар
тарихындағы Еуропалық ортағасыр (Марк Аврелий, Фома Аквинский). Қайта
өркендеу дәуіріндегі саяси ойлар (Н.Макиавелли, Томас Мор, Жан Боден).
Еуропалық ағартушылық дәуірдегі саяси идеялар (Т.Гоббс, Дж.Локк,
Ш.Монтескье, Ж-Ж. Руссо). ХХ ғасырдағы шетелдік саяси ой-пікірлер
(В.Парето, Д.Истон, Г.Моска, М.Вебер, Т.Парсонс, М.Дюверже)
1. Батыс елдерінің ішінде саяси идеялар Ежелгі гректерде қарқынды
дамыды. Онда қоғам шығыс елдерімен салыстырғанда көп жағдайда қарама-қарсы
өрістеді. Саяси ұйым түрін жеке мемлекет болып саналған қалалар құрды.
Патшалық өкіметтің орнына аристократиялық және құлиеленушілік демократия
орын алды. Саяси өмір қызу өрбіді, ол саяси сана теориясының терең дамуына
әкелді. Сондықтан олардың саяси санасы мифтен теорияға тез ауысты.
Платон б.з.б. 427-347 жылдарда өмір сүрді. Шын аты Аристокл.
Платонның екі жүздей еңбектері бар. Саясаттануға қатысты еңбектері
“Мемлекет”, “Саясатшы”, “Заңдар”, “Софист”, “Парменид” және т.б. Платонның
ойынша адамдар жеке дара өмір сүре алмайды. Адамдар бірігіп қажеттіліктерін
өтейді. Осы бірігудің арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. Ол қоғамдағы
адамдарды үш үлкен әлеуметтік топқа бөлді: 1) әкімдер; 2) қорғаушылар; 3)
өндірушілер. Платон қоғамдық меншікті қолдап жеке меншікке қарсы тұрды.
Өйткені қоғамдағы дау-жанжал, қайшылықтарды тудыратын жеке меншік деп
санады. Платон мемлекеттік құрылысты 5 түрге бөлді: аристократия,
олигархия, демократия, тимократия, тирания.
Аристотель б.з.б. 384-322 ж.ж Саясаттануға қатысты “Саясат”,
“Афиналық полития”, “Этика”, “Риторика” деген еңбектері бар. Саясатты адам
мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның мақсаты- адамды, мемлекетті жақсы
тұрмысқа , молшылыққа, бақытқа жеткізу деп білді. Аристотелдің ойынша ,
мемлекет –қауымның дамыған түрі, ал қауым-отбасының дамыған түрі.
Мемлекетке адамдар белгілі бір игілікке жету үшін бірігеді. Ол мемлекетті
бұрыс және бұрыс деп екі түрге бөлді. Дұрыс түріне монархияны,
аристократияны және политияны жатқызды. Ал, тирания, олигархия, мен
демократияны бұрыс мемлекеттер қатарына жатқызды. Ұлы ойшыл саяси басқаруда
адам емес заң басқарғанын дұрыс көрді. Себебі, әкім қаншалықты жақсы
болғанымен сезімге, ашу-ызаға берілмей қоймайды, ал заң болса
байсалдылығын, парасаттылығын жоймайды.
Марк Туллий Цицерон (б.з.б. 106-43 ж.ж) атақты шешен, мемлекет
қайраткері және ойшыл. Оның “Мемлекет туралы”, “Заңдар туралы”. “Міндеттер
туралы” деген еңбектері көпке әйгілі. Цицерон мемлекеттің пайда болуының
негізгі себебі –адамдардың бірігіп өмір сүруге тырысатын табиғи талабының
және меншікті қорғау мақсатынан туындайды дейді. Қоғамға және жеке меншікке
қол сұғуға болмайды.
2. Саяси ой тарихында орта ғасырлардағы феодалдық қоғамның орны
ерекше. Батыс Еуропада феодализм мың жылдан артыққа созылды (V-XVI ғ). Бұл
дәуірде рухани өмірде түгелдей дін үстемдік етті. Христиан діні феодалдық
қоғам көзқарасының өзегі, біртұтас христиан мәдениетінің негізі болды.
Бұл заманда христиан дініне көп еңбек сіңірген Авреллий Августин (354-
430) еді. Ол христиан философиясының негізгі қағидаларын зерттеп
жетілдірді.Оның саяси көзқарастары “Құдай қаласы туралы” деген еңбегінде
баяндалған.
Христиан дінінің саяси теориясын жасап, шыңына жеткізген монах Фома
Аквинский (1225-1274) болды.Оның саяси көзқарастары “Билеушілердің
басқаруы туралы”, “Теологияның жиынтығы” деген еңбектерінде
қаралады.Фоманың ойынша билік құдайдың құдіретімен орнайды. Сондықтан
патшалық билік жоғары діни билікке бағынуы керек, оның түсіндіруінше,
аспанда құдай, жерде Рим папасы билеуі тиіс.
3. Бұл дәуірдің көрнекті өкілдерінің бірі ағылшын ойшылы Томас Гоббс
(1588-1679) еді. Оның ойынша, мемлекет қоғамдық келісімнің негізінде
жалпыға бірдей жалпыға бірдей бейбіт өмір мен қауіпсіздікті сақтау үшін
пайда болды. Қоғамдық келісім бойынша патшаға жеке адамдардың құқы
тапсырылды.
Франциядағы буржуазиялық революцияның көрнекті өкілі Шарль Луи
Монтескье (1689-1775) әр халықтың адамгершілік бейнесін, оның заңдарының
айырмашылығын, қоғамның дамуын географиялық ортаға байланыстырады.
Францияның ойшыл –ағартушысы Жан Жак Руссо (1712-1778) ұсақ
буржуазияның, шаруалардың мүддесін қорғады. Ол еркіндік пен теңдікті ең
жоғарғы игілік деп санады.
Америка халқының демократия жолында азаттық күресі Томас Джефферсонның
(1743-1826) атына байланысты. Ол сол кездегі ұлы революциялық құжат-
Америка Құрама штаттарының “Тәуелсіздік Декларациясын” жазды.Мұнда
Джефферсон рақымсыз билеушіге қарсы халықтың көтеріліс жасауға құқы
барлығын дәлелдеп, халық егемендігін жақтады. Декларацияда жаратушы барлық
адамдарды тең етіп жаратты және олардың өмірге, бостандыққа, бақытқа
тырысуына құқы бар делінген.
Тәуелсіздік үшін күрес кезінде өзінің батыл идеяларымен Томас Пейн
(1737-1809) көзге түсті. Ол Америка халқын азаттық күреске, отаршылдардан
бөлініп шығуға шақырды. Адамдардың табиғи құқына еркіндікті, теңдікті, сөз,
баспасөз, дінге сену бостандығын, рақатқа, бақытқа жету т.б. жатқызды.пейн
соғысқа қарсы болды, бейбітшілікке шақырды.
4. ХХ ғасырдың бірінші жартысында Батыс елдерінде солидаризм ілімі кең
өріс алды. Бұл ілімнің негізін салушы француз ғалымы Л.Дюгидің (1859-1928)
пікірінше әрбір тап өмірде өз міндетін атқаруы, қоғамның ынтымақтастығы мен
үйлесушілігін қамтамасыз етуі қажет.
ХХ ғасырда кең жайылған аристократиялық теориялардың бірі
-элитаризм.элита деген сөз француз тілінде ең жақсы, іріктелген,
сұрыпталған, таңдаулы деген мағынаны білдіреді. Бұл теорияны жаңа жағдайда
жаңғыртып, толықтырып, жетесіне жеткізгендер итальяндық саясатшылар Г.Моска
мен В.Паретто болды. Олардың ойынша халық өзін-өзі басқара алмайды, оған
қабілеті, бейімі жетпейді.
Г.Моска (1856-1941) “Саяси ілімнің негіздері” деген кітабында саясат
қарама-қарсы екі таптың – үстемдік жүргізуші азшылықтың және оған бағынышты
көпшіліктің- күресінің айналасында болатын жағдай деп түсіндіреді.
В.Паретто (1848-1923) “Жалпы социология жөніндегі трактат” деген
еңбегінде элита деген атауды саяси ілімге бірінші болып енгізді.
Импералистік буржуазияның мүддесін көздейтін реакцияшыл саяси бағытқа
фашизм жатады. Оның негізгі белгілері –еңбекшілерді басып жаншуда зорлық-
зомбылықтың шектен тыс түрлерін пайдалану, қоғам және адам өмірін қатаң
қадағалау және т.б.Сыртқы саясатта фашизм басқа елдердің жерін басып алуға
бағытталады. Бұл мақсатын іске асыру үшін ол геосаясат деген теорияны ойлап
шығарды (негізін салушы Ф.Рацель) Бұл теория бойынша мемлекеттің өмірі
қауіпсіз, сенімді болу үшін оған жеткілікті географиялық кеңістік, жер
қажет.
ХХ ғасырда елімізге көп қайғы-қасірет әкелген тоталитаризм теориясы
дамыды. Ол- мемлекет тарапынан қоғамның және әр азаматтың өмірін қатаң
бақылауға алатын мемлекеттік-саяси құрылыс.
Қазақстандағы саяси ойдың даму тарихы
1. Қазақстандағы саяси ойдың қалыптасуы
2. ХІХ ғасырдағы қазақ ағартушыларының саяси ойлары
3. ХХ ғасырдағы саяси ілім
Қазақстандағы саяси ойлардың қалыптасуы мен дамуы. Жүсіп Баласағұни,
Қорқыт Ата, Қожа Ахмет Яссауидің көзқарастары. Фольклор – қазақ халқының
саяси ой-пікірлерінің қайнар көзі. Тәуке хан заңдары. Жеті жарғы -
маңызды саяси құқықтық құжат. ХІХ ғасырдағы қазақ ағартушыларының саяси
көзқарастары. (Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев). ХХ ғасырдың
басындағы Қазақстандағы саяси ойлар. Ә.Бөкейхановтың, А.Байтұрсыновтың,
М.Дулатовтың, М.Шоқайдың, М.Тынышпаевтың, Х.Досмұхамедовтың, Т.Рысқұловтың,
М.Жұмабаевтың, С.Сейфулиннің және т.б. саяси идеялары.
Қазіргі жағдайдағы Қазақстандағы саяси ой-пікірлердің ерекшеліктері
мен негізгі бағыттары.
1. Қазақтың бірінші философы, әлеуметтанушысы, математигі, астрономы,
физигі, ботанигі, логика және тіл маманы, музыка зерттеушісі Әбу Насыр
Мұхаммед ибн Тархан Әл-Фараби 870-950 жылдары өмір сүрді. Бабамыз ғылымның
сан саласы бойынша 160-тан астам трактаттар жазып, артына мол мұра
қалдырды. Саясаттануға байланысты “Рахымды қала тұрғындарының
көзқарастары”, “Азаматтық саясат”, “Бақытқа жету жолдары”, “Саясат туралы”
деген еңбектері бар. Әл-фараби басқаруды қайырлы және қайырсыз етіп екіге
бөлді. Қайырлы, білімді, мәдениетті басқару халықты бақытқа бастайды,
олардың іс-әрекетін, ерік-қасиетін осы жолға бағыттайды. Ол үшін басқару
заң күшіне, игі тәжірибеге негізделуі тиіс. Ал, қайырымсыз, надан басқаруда
теріс әрекеттер мен жаман қасиеттер бой алады. Сондықтан ол надан адам
басқарған, озбырлыққа сүйенген, қайырымсыз, қатал мемлекеттік тәртіпті
өткір сынайды.Ол мінсіз мемлекетті уағыздайды.
Жүсіп Хасхаджиб Баласағұни (1021-1075) аты әлемге әйгілі ақын ,
философ, қоғам қайраткері болған. Ол туралы мағлұматтарды біз оның өзінің
негізгі еңбегі “Құтадғу білік” (Құтты білік) дастанынан білеміз. “Құтадғу
білікте мемлекетті орталықтандыру, оның бірлігі, мемлекетті басқару
мәселелеріне басым көңіл бөлінген. Ол-тек саяси трактат қана емес, онда
өмірдің мән-мағынасына, адамның тағдыры, оның қоғамдағы орны мен ролі,
халықтың мінез-құлқы, салт-санасы, дет-ғұрпы және т.с.с. туралы көзқарастар
жинақталған үлкен шығарма. Ол шындыққа, бақытқа жетудің адамгершілік
жолдарын іздейді. Әділет,ақыл,рақымдылықты жырлайды.Өмірде әділ заңды,
еркіндікті аңсайды.
Махмуд Қашғари “Диуани лұғат-ат-түрік” (“Түркі сөздерінің жинағы)”
еңбегінің негізгі идеясы әскери,табиғат, адамгершілік,махаббат, рухтық-
этикалық, тұрмыстық оқиғалар да сөз болады. Махмуд Қашғаридің
шығармаларынан түркі тайпаларының ХІ ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдайы,
олардың отырықшылыққа көшіп, қала мәдениетін қабылдағаны, мемлекеттік-
әкімшілік дәстүрге зор мән бергені көрінеді.
Қожа Ахмет Ясауидің (1093-1157) басты еңбегі “Диуани Хикмет”
(“Даналық жайындағы кітап)” көне қыпшақ тілінде жазылған, 4 мың 400 жолдан
тұратын әдеби-философиялық мұра. Осы шығармасында ол әділдік, шапағаттық,
мейірімділік, шыншылдық, ойлылық, тазалық секілді игі істерге, яғни, Абай
айтқандай “бес нәрсеге асық, бес нәрседен қашық” болуға шақырады.
2. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында саяси идеология
ретінде ағартушылық кең өріс алды. Бұл кезде қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы-
демократ, саяхатшы, этнограф, Орта Азияның, Қазақстанның, Батыс қытайдың
тарихы мен мәдениетін зерттеуші Шоқан Уалиханов (1835-1865) өмір сүрді.
Шоқан өз өмірінің негізгі мақсаты- халыққа қызмет ету, оның мақсат-мүддесін
патша шенеуніктері мен жергілікті байлардың зорлық-зомбылығынан қорғау,
қолынан келгенше оның рухани және мәдени өркендеуіне ықпал жасау деп білді.
Шоқан Азия мен Қазақстан жағдайында халықты аяусыз қанап, соның
нәтижесінде билеп-төстеушілердің орынсыз баюына жол ашатын нәрсе-олардың
қолындағы шексіз билік деп ұқты.Сондықтан халықты қанаудан құтқару үшін бай-
манаптардың билігін жою немесе тым болмаса олардың саяси үстемдігін шектеп,
бұқара халықтың демократиялық құқығы мен бостандығын кеңейтпек болды.
Бұл кезде қазақ халқынан шыққан ұлы ұстаз Ыбырай Алтынсарин (1841-
1889) де өмір сүрді. Ол тек білім, ағартушылық қана бұқара халықты билеп-
төстеушілердің қысым-қыспағынан құтқара алады. Адамдардың ойындағы бос
қиялдардан арылып, дүниенің ақиқатына көздерін ашып, шын мәнінде алға
жылжитын, прогрестік жолға түсіруге тырысты. Ыбырай “Қазақ даласындағы жұт”
деген еңбегінде халқының болашағы отырықшылыққа көшу және егін
шаруашылығымен айналысуда деп атап көрсетті. Бірақ оны өз еркімен,
ықтиярымен біртіндеп істеуге тиіс. Сондықтан көшпелі қазақтарды күшпен
отырықшылыққа айналдыруға болмайды деп, үзілді-кесілді қарсы шықты.
Бұл кезде қазақтың кемеңгер данасы, заңғар ақыны, асқан ағартушысы,
жазба әдебиетіміздің негізін салушы Абай Құнанбаев (1845-1905) та өмір
сүрген еді. Абай қазақ даласында барлық жақсылықтың, жаңалықтың жаршысы
болды. Абай қазақ даласында барлық жақсылықтың, жаңалықтың жаршысы болды.
Ол адамды “ақыл, білім, ерік” жоғары дәрежеге көтеріп, асқақтататындай
қоғамның прогрестік дамуын аңсады. Игілікті, парасатты қоғам орнату Абай
еңбектерінің басты бағыттарының бірі болды. Сондықтан ол барлық адамдарды
өзіңді өмірде қалай ұстадың, игілікке, ақылға сыйымды іс істедім бе деп
күніне немесе аптасына, тым болмаса, айына бір рет өз-өзіне есеп беруге
шақырады.
3. Қазақ халқының саяси санасының дамуына ХІХ ғасырдың аяғы ХХ
ғасырдың басында пайда болған алғашқы интеллегенттік топ та зор ықпал етті.
Оларға: Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мыржақып Дулатов, Мұстафа
Шоқай, Мұхамеджан тынышбаев, Мағжан Жұмабаев, Бақытжан Қаратаев, Халел
және Жаханша Досмұхамедовтар және т.б. жатады. Олар ресейдің отаршыл
саясатына қарсы ұлт-азаттық қозғалысын басқарып, қазақ халқының ұлттық
бірлесуін мұрат етті.Алаштың білімді де білікті асыл азаматтары қызыл
империяның құрбаны болып кетті. Бірақ олардың ісі, саяси мұраты өлген жоқ.
Саясат қоғамдық өмір жүйесінде
1. Саясат ұғымы және оның пайда болуы
2. Саясаттың элементтері
3. Саясаттың қызметтері
1. Саясат ұғымы қоғамның қалыптасуымен, қызметімен, құрылысымен
байланыста өмір сүрудің айрықша аспектісін білдіреді. Адамдардың
ассоциативты негізде бірлесіп өмір сүрулері ғана қажетті мәнді кезең
ретінде саясатты тудырады. Ол адамдардың мүддесін түйістіретін және қоғам
тұтастығын сақтайтын қоғамдық өмірдің реттеуші функциясы. Саясаттың осы
функциясы оған жеткілікті түрде әмбебаптылық сипат береді, өйткені саясат
адамдардың тіршілік әрекетінің негізгі сфераларындағы қоғамның барлық
құрылымдық әрекеттерінің белсенділігін бақылауға және бағыт беруге
міндетті. Осы негізде саясат әлеуметтік мазмұны бойынша өте кең мағынаға
ие.
Қазіргі қоғамдық өмірде саясат термині төмендегідей түсінік береді:
Біріншіден, мемлекеттің қызметін, адамдардың үлкен ассоциативты топтарының
(әлеуметтік, этникалық, кәсіби, жыныстық, жас ерекшеліктік және т.б)
арасындағы қоғамдық қатынастарды реттеудегі мемлекеттік билік органдарының
қызметін көрсетеді, және осынау іс-әрекет топ мүдделерін ескерумен, олардың
ортақ позициясын жасақтау мен түйістірумен және оны билік құралдарын
пайдалану арқылы жүзеге асырумен байланысты.
Еуропалық қоғамдастықтың дамуы мен саяси ойларының отаны болған ежелгі
гректерде саясат мемлекет пен қоғам істерін басқаруды білдірді. Платонның
көзқарасы бойынша, бірігіп өмір сүру, адамдар арасындағы теңсіздік (байлық
пен кедейлік, әртүрлі дәреже мен кәсіптер), өзара әрекет алмасудың
қажеттілігі және осы орайда қандай да бір нормалардың сақталу қажеттілігі
мемлекет пен саясатты, мемлекет пен қоғам істерін басқаруға алып келеді.
Саяси ойлардың негізін салушылар Платон мен Аристотель пікірлерінде саясат
адамдарды басқару ретінде анықталынады. Осыған байланысты олардың
еңбектерінде мемлекеттік басқарудың формаларына талдау жасалынып, оның
түрлері бөліп көрсетіліп, оларға салыстырмалы талдау жүргізіліп,
ежелгігректік полистің (қала-мемлекеттер) саяси өмірінің және осы полистің
азаматтары - ерікті адамдардың мемлекеттік басқарудағы саяси іс-
әрекеттерінің барлық негізгі аспектілері қарастырылған.
Екіншіден: азаматтардың мемлекеттік биліктің қалыптасуы мен қызмет
атқаруының және мемлекеттік құрылыс пен қоғамды басқарудың формаларын
анықтауға, басқарудың тиімді әдістері мен амалдарын білуге, оның шешімдері
мен акцияларының заңдылығын мойындауға қатысуын көрсетеді.
Үшіншіден, мемлекеттік шешімдер, мемлекеттік билік пен саяси
қатынастардың басқа да субъектілерінің акциялары, олардың қоғамдық өмірдің
әртүрлі аспектілеріне ықпалын талдау мен бағалау және оларға ықпал ету
мақсатында оларды тиісінше реттеуді көрсетеді. Мемлекеттік биліктің, саяси
партиялардың, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстардың қабылдаған барлық
құжаттары саяси мазмұнға ие болғандықтан, олар да саяси шынайылықтың,
саясаттың элементтері болып табылады.
Төртіншіден, басқару өнерін, керекті нәтижелерге қол жеткізуді, осы
іске қажетті ресурстарды (материалдық-заттай және рухани) жұмылдыра білу
қабілеті мен билік өкілеттіктерін қолдана білуді, оларды кеңейтуге қол
жеткізуді, билік өкілеттіктерін іске асыруда мейлінше тиімді күштер мен
әдістерді анықтауды, басқару мәдениетін көрсетеді. Саяси партиялар,
қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар тарапынан биліктің саясаты мен іс-
әрекетіне өзгерістер енгізу мақсатында оған қысым жасау өнерін, және
қажетті жағдайда билікті алмастыруды білдіреді.
Қорыта айтқанда, саясат адамдардың мінез құлқы мен әрекеттеріне ықпал
ететін және биліктің қалыптасуы мен қызмет ету мәселелеріне қатысты
әлеуметтік қатынастар, көзқарастар, принциптер, бағдарлар мен
коммуникациялар әлемі. Билік саясаттың негізі, өзегі және құралы. Саясат
биліктің арқасында ғана жүзеге асып, қоғам өміріндегі ұйымдастырушы және
бағыттаушы күшке айнала алады. Сонымен қатар саясат қоғамның саяси
сферасындағы саясат субъектілерінің іс- әрекетін де қамтиды.
2. Саясат субъектілері болып мыналар табылады:
1. Жеке адам, индивид. Саясат субъектісі ретінде көріну үшін индивид
әлеуметтік белсенділік пен бостандық сияқты тұлғалық қасиеттерге ие болуы
шарт және осы қасиеттер индивидке өз субъектілігін танытуға мүмкіндік
береді. Индивид әлеуметтік белсенділігінің арқасында өз мүдделерін
айқындап, оларды саяси сфераға бағыттайды, яғни саяси белсенді субъектіге
айналады, ал бостандығы оның әрекетіне дербестік береді.
2. Әлеуметтік топтар - адамдардың ассоциативті қоғамдастықтары, саяси
қатынастардың ең тиімді әрекет етуші субъектісі. Әлеуметтік топтар көлеміне
қарай (кіші, орташа, үлкен), ассоциациялардың тұрақтылығы мен ұзақтылығы,
топ элементтері арасындағы байланыстың қарқындылығы мен әлсіздігі, ұйымдық
құрылымы және т.б ерекшеліктері бойынша ажыратылады. Әлеуметтік топтарға
мыналарды жатқызуға болады: таптар; дәрежелік, жыныстық және жас
ерекшеліктік, этникалық, кәсіби және басқа топтар; мүдде бірлігіне
байланысты пайда болатын тұрақты және уақытша ассоциациялар. Бірақ
әлеуметтік топтар – біршама аморфты құрылым. Ұйым оның әрекетіне бірізділік
пен тиімділік береді және осының арқасында әлеуметтік топ саясаттың
субъектісіне айналады.
3. Мемлекеттік билік. Қоғам, мемлекет қалыптастырған басқару органы -
саясаттың ең әрекетшіл субъектісі. Мемлекеттік билік мемлекеттің ішкі және
сыртқы саясатын, әлеуметтік басымдылығын айқындап, ресурстарды бөліп,
әлеуметтік өмірдің негізгі аспектілерін бақылайды.
4. Саяси элита. Бұл қоғамның ең саяси белсенді бөлігі. Оған саясатқа
және саяси қызметке өздерін кәсіби түрде бағыштаған және осы іске өз күш-
жігері мен уақытының басым бөлігін жұмсайтын адамдар кіреді. Әлеуметтік
саяси элита біртекті емес, оған әртүрлі әлеуметтік топтардың әлеуметтік
белсенді өкілдері кіреді. Бұқарадан саяси элитаны өте жоғары әлеуметтік
және саяси белсенділігі, саяси іс-әрекетте пайдаланылатын форма, әдістер,
құралдардың барлық ресурстар қолдану арқылы саяси мәдениетті мазмұнды түрде
игеруге талаптануы ерекшелеп тұрады.
Саясат субъектісі ретінде мемлекет (сыртқы саясат шеңберінде, сондай-
ақ әлеуметтік өмірдің қандай да болмасын түбірлі бағдарламаларын шешуде
және іске асыруда); өздерінің жеке және аймақтық мүдделерін қорғайтын
мемлекеттің құрамдас бөліктері; мемлекеттік биліктің құрамы мен саясатын
өзгерту мақсатында оған ықпал ететін саяси партиялар және бірінші кезекке
қандай да болмасын өзекті, өмірлік маңызды мәселені қойып, билікке
бұқаралық қысым жасауды ұйымдастыратын қоғамдық-саяси қозғалыстар да
көрінеді. Сондықтан да саясат - көптүрлі субъектілер әлемі.
Саясаттың өзіне тән басты ерекшелігі - оның субъектілігі және оның
субъектіге тәуелділігі мен онымен анықталынуы. Субъектілік – саясаттың
шынайы факторы. Ол саяси процестер мен жағдайларға көпварианттылық,
субъективті өзіндік сипат береді, олардың субъектінің жасампаздық
әлеуетіне, оған тән ерік-жігерлік қасиетке, әлеуметтік белсенділігіне және
әлеуметтік жауапкершілік дәрежесіне тәуелділігін сипаттайды. Сондықтан,
субъектілік әлеуметтік оқиғалардың, әлеуметтік уақыттың тарихи аралығының,
жеке әрекеттердің, өмірлік мағынаға ие шешімдердің, олардың
қорытындыларын, нәтижелерін және т.б белгілеуде қолданылады.
Тақырып №5: Билік саяси феномен ретінде
1. Билік ұғымы және негізгі концепциялар.
2. Саяси және мемлекеттік билік
3. Биліктің легитимдігі
Дәріс тезисі:
Бұл ұғымға қатынастағы қызығушылық ерте замандардан басталған.
Биліктің өз құпиясы бар. Адамзат өз дамуының өне бойында өзінің ойшыл
өкілдерімен оның мәнін ашуға талпынды. Неге адамдар басқа адамдарға
бағынады? Т.Джефферсон айтқандай, бір адамдар – арқасында ерімен, ал
басқалары – аяқ киімдеріндегі өкше темірлерімен туылмайды. Бірақ осылай
болса да, біреулер билік құрады, ал басқалары осы билікті мойындайды және
оған мүлтіксіз бағынады.
Билік құрылымын зерттеушілер бұл ұғымды анықтауда әртүрлі тәсілдерді
қолданып, түрлі көзқарастарды ұстанады.
Билік – билік құру объектісін басқарудағы ерекше іс-әрекеттерді жүзеге
асыратын субъект. Себебі биліктің әсері қоғамның барлық құрылымдық
элементтерінде бойлай отырып, соларда жүзеге асатындықтан, билік қоғамдық
өмірдегі өз көрінісінің көптүрлілігімен сипатталынады.
Бұқаралық санада қалыптасқан жалпы түсінік бойынша билік тәртіп үшін
керек, ол – қоғамдағы тәртіпті сақтаудың қаруы, құралы. Бұл формуланың
көзге көрініп тұрған қарабайырлығына қарамастан мұнда билік қажеттілігін
мойындау мен билік құрудың мақсаты көрсетілген.
Саяси білімдер жүйесінде билік ұғымын анықтаудың төмендегідей әртүрлі
тәсілдері бар:
1. Телеологиялық ( гр.сөзі teleos – мақсат + logos - түсінік,ілім).
Телеологиялық тәсіл кез-келген құбылыс, процесс өзінің негізі, қозғалтқыш
күші ретінде алдын-ала белгіленген мақсатты ұстанатынын мойындауды
білдіреді.
2. Инструменталдық. Ол билікті түпкілікті әлеуметтік проблемаларды
шешетін құрал, аспап ретінде қарастырады. Бұл тәсіл билік құралдарын
қолдану қажеттілігін аша отырып, олардың әлеуметтік процестегі мәнін
анықтайды.
3. Функционалдық. Әлеуметтік құбылыстарды, оның ішінде билікті де
зерттеудің де бірден-бір іргелі тәсілі, өйткені, тек функцияларда ғана
мейлінше толық формада биліктің мәні, әлеуметтік ықпалы мен маңыздылығы,
оның іс-әрекетінің өзгешелігі көрініс табады.
4. Құрылымдық-функционалдық тәсіл. Бұл тәсіл адамдар қауымдастығының
билеуші және бағынышты болып екі құрылымдық элементке бөлінуімен және
олардың бір-біріне функционалдық тәуелділігін анықтаумен байланысты. Осы
тәсіл билік пен оған бағынушылардың өзара қарым-қатынасын субъект-
субъектілік қатынастар ретінде қарастыру арқылы оларға қойылатын әлеуметтік
талаптар жүйесін анықтауға мүмкіндік береді.
Аталған тәсілдердің барлығы билік, билік құру ұғымдарымен белгіленетін
қоғамдық қатынастардың шынайы мазмұнын жете түсінуге, биліктің
көпөлшемділігін, оның мәндік аспектілерін жете түсінудің қиындығын ашуға,
билік мәнінің сарапшылар анықтаған тәсілге, позицияға және мүддеге
тәуелділігін түсіндіруге мүмкіндік береді.
Сонымен, билікті адамдар қауымдастығына тұтастықты сақтау үшін оның
құрылымдық элементтеріне мақсатты әсерін тигізетін белсенді, жігерлі
бастама ретінде, осы қауымдастықтың ішкі және сыртқы өзекті проблемаларын
шешуге бағытталған ұйымдастырушы әрекет ретінде де сипаттауға болады.
Биліктік іс-әрекеттің өзінің мойындалуын сипаттайтын маңызды
тұстарының бірі легитимділік туралы мәселе. Легитимділік термині (лат.
сөзі legitimus – заңды) өмір сүріп отырған билікті өзінің
бағыныштыларының, сонымен қатар биліктің басқа субъектілерінің заңды деп
тануын анықтайды. Легитимділік терминін тарихи тұрғыда 1830 ж.
Франциядағы шілде революциясы кезеңінде пайда болған легитимистер
партиясының іс-әрекеттерімен байланыстырады. Олар 1789-1794 жж.
революциялар нәтижесінде биліктен аластатылған Франциядағы Бурбондар
династиясының идеяларын заңды және қажетті деп танып, оны заңды билік
ретінде қайта жаңғыртуды ұсынған еді.
Аталмыш ұғым саяси дағдарыстар, биліктік құрылымдардағы түпкілікті
өзгерістер, биліктің ауысу жағдайларында және осы жағдайлардағы билік
өкілеттіктерін кеңейту қажеттілігі пайда болғанда, олардың заңдылық
дәрежесі күмән тудырғанда ерекше өткір саяси мәселеге айналады. Яғни
билікті тартып алу, оны заңсыз жаулап алу және басып алушының өз еркін таңу
тенденциясы пайда болады.
Қандай билік болмасын өзінің заңды екендігін қорғайды. Билік
легитимділігі ұғымын француз революциясы мен оның салдары ерекше өзекті
мәселе ретінде қалыптастырғанымен, бұл ұғым қарапайым формада саяси
ойлардың бастапқы кезеңдерінде-ақ пайда болған. Адамзат биліктік
қатынастардың, билік құру мен бағынудың пайда болу кезеңінен бастап неге
біреулері билік құрып, үстемдік етеді, ал басқалары – оларға бағынып, қол
астында болуы тиіс және билік, оның акциялары бағынушылар үшін қаншалықты
қажетті деген сауалдарға жауап іздеумен келеді. Легитимділік туралы мәселе
билік үшін бәсекелестік күресте өте күшті қару болды. Өйткені, биліктің
ауысуы, биліктік құрылымдардағы түпкілікті өзгерістер өздерімен бірге
белгілі бір аласапыран мен тәртіпсіздікті ала келді, осының салдары –
ұзаққа созылған қанды соғыстарға апарып соқтырғандықтан, қоғамның саяси
элитасы биліктің алмастырылуын, билік құрушы субъектілерді заңдастырудың
әртүрлі әдістерін, осы процестердің астарында белгілі бір қағидалық
негіздердің бар екенін келтіре отырып жасақтады. Бұл монархиялық режим
жағдайында – биліктің мұраға қалатындығы туралы, республикаларда – биліктің
сайлануы туралы заң.
Орта ғасырларда Еуропада зайырлы элита мен діндарлар арасында билік
үшін бәсекелестік күрес орын алды. Бұл күресте шіркеу ұзақ уақыт бойы
зайырлы биліктің легитимділігін тану құқығын сақтап қалды, яғни шіркеудің
беделі мемлекеттік биліктің заңды екендігін тануда шешуші мәнге ие болды.
Легитимация – ең алдымен, осы биліктің қажеттілігін, оның бағыныштылар
үшін игілікті екендігін идеологиялық және құқықтық тұрғыдан негіздеу.
Легитимация тек биліктік құрылымдарға, билік субъектісіне ғана емес, сондай-
ақ олардың акцияларына, шешімдеріне, қағидаларына да таралады. Билік
легитимациясы биліктік ықпал ету кеңістігіне, оның шегіне, шекарасына
байланысты. Осы ассоциативты кеңістіктің ішінде билік қажетті деп танылып,
ал оның шешімдері орындалуға міндетті деп саналады.
Биліктік ықпал ету кеңістігін игеру үшін билік биліктік ықпал ету
күшіне ие болуы керек. Бұл күш билік құрушы субъектінің билік ресурстарын:
адамдарды басқару өнері ретіндегі саясатты; саясаттың нақтылық дәрежесін;
күш пен құралдардың қажетті арсеналдарын пайдалана білу қабілеттілігін;
әдістердің ыңғайлығы мен тиімділігін және т.б. қаншалықты игергендігіне
тәуелді.
Биліктің ықпал ету кеңістігі жеке адам, бағынышты ассоциацияның соңғы,
ажырамас құрылымдық элементі, оның атомы болатын құрылымданған және
ассоциативты кеңістік. Демократиялық қоғамда – бұл азаматтық құқықтар мен
міндеттерге ие жеке тұлға. Сондықтан да демократиялық қоғамда билік
легитимациясы оның құқығын қорғайтын заң шеңберінде жүруі қажет. Билік
легитимациясы – азаматтарға тікелей ықпал ету актісі емес, ол – осы билікті
мойындайтын қоғамдық келісім деңгейінде заңды әлеуметтік-саяси ортаны
қалыптастыру процесі. Легитимацияның актілері биліктің, оның шешімдері мен
іс-әрекетінің маңыздылығы туралы қоғамдық пікірді қалыптастыратын
идеологиялық, саяси, құқықтық іс-әрекет болып табылады.
Билік легитимділігін тану – бұқаралық сананың феномені, сондықтан
билікті заңдастыру үшін пайдаланылатын бірқатар идеологиялық қағидалар бар:
1. Биліктің киелілігі. Биліктің, билік құрушы субъектінің қасиетті,
киелі екендігі мен оларды мифологияландыру. Билік құрушыларға
харизматикалық қасиеттерді таңу.
2. Биліктің халықтық сипаты: (билеуші бізге туыс, ол – біздің
арамыздан шыққан, ол біздің қажетіліктеріміз бен мұңымызды жақсы біледі).
Легитимация – биліктің тұрақты, үздіксіз іс-әрекеті, оның өзіне деген
қамқорлығы.
Оппозициялық күштер билікті, оның шешімдері мен акцияларын заңсыз деп
тану жолында әрекет етеді. Оппозиция билік қабылдаған заңдардың
легитимділігін, билік өкілеттігінің кеңеюіне қол жеткізетін биліктік
құрылымдардағы өзгерістерді, олардың Конституцияға сәйкестігін, олардың
қажеттілігі мен дер уақыттық шара екендігін жоққа шығарады, билік пен оны
қолдаушылар ұсынған аргументтердің дұрыстығын сынға алады. Легитимация да,
делегитимация да – билік пен оппозиция арасындағы бәсекелестікте
пайдаланылатын күрестің әлеуметтік формасы. Бірақ мұндай күрестің қандайы
болмасын Конституция шеңберінде жүзеге асуы керек.
Билікке келгеннен кейін билік құрушы субъект өз әрекетін
легитимдендіру үшін әртүрлі формалар мен тәсілдерді іздестіреді. Ол
референдумдар өткізіп, өзінің іс-әрекетінде олардың шешіміне сүйенеді,
Конституцияға өзгерістер енгізеді, өз өкілеттігінің кеңеюіне қол жеткізуге
тырысады, билік құрылымдарын жетілдіреді, заңдар шығарады, өзінің
әлеуметтік базасын кеңейту және оппозицияны оқшауландыру, оның әлеуметтік
ықпалын әлсірету мақсатында әрқилы әлеуметтік шаралар өткізеді.
Оппозиция биліктің әрекетін мұқият бақылап, олардың легитимділігін
жоққа шығарады, конституциялық нормалардың, қабылданған заңдардың қатаң
сақталуын талап етеді. Мұның барлығы қоғамның демократиялық саяси
мәдениетінің дамуына септігін тигізеді, нарықтық қатынастар жүйесіне сай
келетін қоғамның саяси құрылымын қалыптастырады.
Легитимділік туралы мәселенің сыртқы аспектілері де бар. Билік
біріктірген ассоциативтік қауымдастық субъект-субъектілік қатынастардың
мейлінше кең жүйесінде субъект ретінде көрінуі мүмкін. Оның бұл сыртқы
саяси іс-әрекеті осы кең жүйеде қабылданған нормаларға сай келуі, басқа
субъектілердің мүдделеріне, құқықтарына нұқсан келтірмеуі қажет. Басқа
ассоциативтік қауымдастықтардың мүдделерін бұзатын билік құрушы субъект,
оның әрекеттері, акциялары заңды деп танылмауы да мүмкін.
Тақырып №6: Әлеуметтік-этникалық қауымдастықтар және ұлттық саясат
1. Этнос және ұлт ұғымы
2. Ұлт мәселесі және оның құрылымы
3. Ұлттық саясат мемлекеттік саясаттың негізгі құрамдас бөлігі ретінде.
Дәріс тезисі:
Әлеуметтік топ ұғымы мүдделерінің, құндылықтары мен жүріс-тұрыс
нормаларының ортақтығы мен айырмашылықтарына орай ел халқының жіктелуін
бейнелейді. Әлеуметтік топ - бірігу дәрежесі әрқилы бірлестіктердің құрамын
белгілейтін өте кең ұғым. Қазіргі қоғамдық ғылымдарда әлеуметтік топтар
ретінде таптар, сословиелер, таптар және сословиелер ішіндегі бөлімшелер,
этникалық, кәсіптік, жыныстық, жас ерекшеліктік, қоныстық, тұтынушылық,
діни, біліми және басқа да топтар қарастырылады. Бұл жағдайда топтау,
біріктіру белгілері қатаң емес, олар жеткілікті түрде дербес. Барлығы
топтардың қандай мақсатпен жіктелетініне, қоғамдық өмірдің қандай ғылыми
және саяси проблемаларының зерттелетіндігіне, әлеуметтік субъект кім бола
алатынына, саяси практиканың қандай әлеуметтік және саяси мәселелерді алға
шығаратындығына байланысты.
Әлеуметтік топтар теориясында топтардың үлкен, орташа және кіші болып
бөлінуі методологиялық мәнге ие.
Үлкен әлеуметтік топтарға ел халқын қамтитын бірлестіктер кіреді, яғни
олар: сословиелер, таптар, әлеуметтік жіктер, жыныстық, жас ерекшеліктік,
этникалық, діни және т.б. топтар. Үлкен топтар елеулі саяси ықпалға ие
болғандықтан әртүрлі әлеуметтік қозғалыстардың базалық негізі болуы мүмкін.
Орташа топтар өндірістік, территориялық бірлестіктер арқылы
жасалынады, олардың арасында әртүрлі мүдделер мен саяси бәсекелестіктің
болуы мүмкін.
Кіші топтарға ең бірінші мүдделерінің ортақтығы негізінде пайда
болатын тұрақты немесе уақытша ассоциациялар жатады. Отбасы, кіші
өндірістік бірлестіктер, қоғамдық өмірдің әртүрлі ұйымдары кіші топтардың
түрлері. Кіші топтар үшін адамдардың тікелей байланыстары тән, адамдар
арасындағы өзара қарым-қатынастарды тұлғааралық, моральдық-психологиялық
байланыс формалары реттейді.
Аталмыш барлық топтық бірлестіктер қандай дәрежеде болмасын қоғамның
саяси өміріне қатысып, саясаттың субъектісі бола алады.
Осылардың арасынан үлкен әлеуметтік топтардың, әсіресе таптардың
қызметі үлкен саяси ықпалға ие.
Таптар мен тап күресінің теориясы – адамзаттың саяси ойының
қалыптасу мен даму процесінде ерекше рөл атқаратын іргелі саяси ілім.
Сословиелік-таптық бөліну - өркениет дамуының сипатты негізі. Таптар
мен таптық күрестің рационалды түрде дәлелденген теориясын марксизм жасады.
К.Маркс пен Ф.Энгельс бірігіп жазған Коммунистік партияның манифесті
(1848) атты еңбекте қоғамдық өмірдің таптық табиғатына ретроспективті
сараптама берілген, пролетариаттың тап күресінің стратегиясы мен тактикасы
мәселелері қарастырылған, пролетариаттың саяси күш ретіндегі дүниежүзілік-
тарихи рөлі идеологиялық тұрғыда дәйектелінген.
Таптар мен тап күресінің маркстік-лениндік теориясында таптардың
әлеуметтік-экономикалық негізіне ерекше назар аударылады. Марксизм-
ленинизмде қолданылған таптар анықтамасын В.И.Ленин Ұлы бастама атты
мақаласында берген болатын: Таптар деп қоғамдық өндірістің тарихи белгілі
бір жүйесіндегі алатын орындары бойынша, өндіріс құралдарына қатынасы
бойынша, еңбекті қоғамдық ұйымдастырудағы рөлі, яғни қоғамдық байлықтан өз
үлесін алу тәсілі мен мөлшері бойынша ажыратылатын адамдардың үлкен тобы
аталады. Таптар - бұл қоғамдық шаруашылықтың белгілі бір формасында алатын
орнына байланысты біреулерінің басқалардың еңбегін өзіне иемденіп кете
алатын адамдардың үлкен тобы.
Бұл көзқарас бойынша, құл иеленушілік, крепостниктік, жалдамалы еңбек
тәрізді әлеуметтік-экономикалық дамудың әрбір сатысында екі негізгі тап
болады, олардың өзара қатынастары қоғамдық өмірдің өзегі мен қоғамның саяси
проблемаларының негізін құрайды. Бірақ мұндай түсініктің қоғамдық дамудың
саяси бояуын тарылтып әрі жұтаңдатып жіберетіндігі сөзсіз. Шынтуайтына
келгенде, қоғамның нағыз саяси өмірі – қоғамның екі негізгі табының саяси
қарсыласуына қарағанда анағұрлым күрделі және әрқилы.
Таптық бөлінудің әлеуметтік-экономикалық негізін бөліп көрсету, осы
белгіге баса көңіл аудару аталмыш ұғымның іргелі идеологиялық жүктемені
атқаратындығын көрсетеді. Ол меншік қатынастарын ревоюциялық қайта
өзгертуге бағытталынған, мұндай өзгерістердің жан-жақты қоғамдық
прогресстің кілті болып табылатындығына ерекше көңіл аударады. Бірақ
социалистік лагерь елдерінің тарихи тәжірибесі көрсеткендей, меншік
қатынастарының түпкілікті күрт өзгеруі, олардың мемлекеттенуі тиімді
экономикалық дамудың тетігін бұзып, қоғамдық прогресті тежейді.
Экономиканың фундаментальдық негізі - өз кезегінде жеке және ортақ
мүдделерді тоғыстырудың тиімді тәсілі болып саналатын нарықтық қатынастар
жүйесі болып табылады.
Сонымен қорыта айтар болсақ, қоғамды қайта құрудың радикалды
идеологиясы ретіндегі таптар мен тап күресінің маркстік-лениндік теориясы –
қазіргі экономикалық және саяси шынайылықтарға лайықты жауап бере алмайды.
Батыстық әлеуметтік және саяси ойларда таптар мен тап күресінің
теориясын сыни бағалау негізінде қазіргі заманға сай идеяларды іздестіру
жүзеге асуда. Бұл тұрғыда М.Вебердің көзқарастары айтарлықтай мәнге ие.
М.Вебердің теориялық көзқарастарында қоғамның әлеуметтік жіктелуінің
қатаң экономикалық анықтамасы жоқ. Ол таптық бөлінуді анықтауда қоғамның
экономикалық жіктелуінің бастапқылығын, фундаментальдылығын мойындай
отырып, қоғамның экономикалық қана емес, әлеуметтік-мәдени ерекшеліктеріне
де сүйенеді.
Батыстық қоғамдық ойдың әлеуметтік жіктелу проблемасына көзқарасы
әлеуметтік стратификация теориясымен байланысты. Әлеуметтік стратификация
негіздері М.Вебердің, П.Сорокиннің, Т.Парсонстың, В.Паретоның және басқа да
авторлардың еңбектерінде көрініс тапқан. Қазіргі батыстық қоғамдық және
саяси ойларда бұл теория – маңызды ғылыми және қолданбалы функцияларды
атқаратын кең тараған теория.
Әлеуметтік стратификация теориясында әлеуметтік страта мен
әлеуметтік тұтастық орталық ұғымдар болып есептелінеді. Жер беті
қабаттарын білдіретін геологиялық страта термині мұнда қоғамның
әлеуметтік жіктелуін белгілеу үшін, ғылыми зерттеу мақсатында халықтың
әлеуметтік маңызды топтарын бөліп көрсету үшін пайдаланылады.
Бүгінгі таңда демократиялық мәдениет, адамдар өмірінің демократиялық
салты, демократиялық институттар қажетті қоғамдық қайта құрылулардың
тетігіне айналды. Нәтижесінде дамыған елдерде әлеуметтік әділеттілік
нұсқалары айқын көріне бастады.
Стратификациялық айырмашылықтар әлеуметтік антагонизмның дамуына алып
келмейді, себебі қазіргі қоғам – тұтас, страттар арасындағы шек тұлға үшін
жеңіл алынады. Егер ол қажетті энергияны
жұмсай отырып, іскерлік танытса, стратификациялық сатымен жоғары
өрлеп, өз мүмкіндіктерін жүзеге асыра алатын ең тиімді позицияларды иелене
алады, немесе көлденеңінен жылжып, өз талантын көрсетуге мүмкіндіктер
беретін стратаға өте алады.
Нәтижесінде қоғамдық организмде шиеленістер болмайды, революциялық
акциялар өзінің әлеуметтік негізін жоғалтады. Марксистердің көзқарасы
бойынша, қоғамдық өмірдің барлық сферасына еніп, экономикалық, идеологиялық
және саяси түрдегі үш негізгі формада жүзеге асқан тап күресі қоғамда
сақталғанымен, өзінің әлеуметтік мазмұны мен бағытын өзгертті.
Этникалық бірлестіктердің көпшілігі өздерінің этникалық, тарихи
отандары бар диаспоралар. Диаспоралар әрқилы дәрежеде мемлекетаралық
қатынастардың саяси процесіне тартылады. Сондықтан, полиэтникалық
мемлекеттерде этникалық, діни, тілдік ерекшеліктеріне қарамастан адам
құқығы мен азаматтардың заң алдындағы теңдігін қамтамасыз ететін
принциптердің қатаң сақталынуы тиіс.
Ұлттар – бұл өзін-өзі сақтау мен дамуға қабілетті тарихи тұрғыда
құрылған тұрақты бірлестіктер. Ұлттық мемлекет – осы әлеуметтік-саяси
тенденцияны қамтамасыз ететін саяси форма. Сондықтан ұлттар өздерінің
ұлттық мүдделерін қорғайтын осы саяси форманы жасауға ұмтылады.
Көпұлтты мемлекеттерде барлық ұлттар мен ұлыстардың мүдделерін сақтау
шешім қиын проблема, себебі оларда көбінесе елеулі экономикалық, этно- және
әлеуметтік-мәдени, саяси ықпалға ие үстем ұлт болады. Бұл үстем ұлт
қасақана не еріксіз түрде басқа ұлттардың дамуын тежейтіндіктен, мемлекет
ішінде ұлттық-территориялық автономия құруды, ал егер мемлекет құрамында
ұлттық-территориялық автономиялар болса, олардың дербестігін қамтамасыз
етуді немесе ұлттық-мемлекеттік тәуелсіздікті үзілді-кесілді талап ететін
және саяси тұрғыда жүзеге асуы мүмкін орталықтан қашатын тенденциялар пайда
болады. Сондықтан, көпұлтты мемлекеттерде мемлекеттің территориялық
тұтастығына нұқсан келтіруге бағытталған сепаратизм пайда болады.
Осы ретте үстем ұлттың саясаты құрамындағы басқа ұлыстар мен ұлттардың
дербестігін, тыныштығын, этномәдени төл ерекшеліктерін қамтамасыз етуге
және көпұлтты мемлекеттің тұтастығын сақтауға міндетті.
Этностар арасындағы проблемалар қазіргі кезде өте күрделі проблема
болып отыр. Бұл проблемалардың өздерінің мемлекетаралық және мемлекетішілік
аспектілері бар. Олардың негізінде ұзақ уақыттар бойы басқа мемлекеттер мен
елдерді қатыстыра отырып бірде бәсеңдейтін, бірде өршитін қақтығыстар өтіп
жататын саяси шиеленістер ошағы пайда болады.
Біздің еліміз Қазақстан Республикасы – көпұлтты мемлекет емес, жүзден
аса этникалық бірлестік өкілдері тұратын полиэтникалық мемлекет. Осы
реттегі Қазақстанның саяси ерекшелігінің өзі сонда, қазақтар үстем этнос
болып табылмайды және әзірше басқа этникалық топтар өкілдерін
ассимиляциялау мүмкіндіктеріне ие бола қойған жоқ. Сондықтан елде шынайы
полиэтнизм қалыптасқан. Қазақтармен қатар Қазақстанда елеулі этно- және
әлеуметтік-мәдени ықпалға ие өте үлкен орыс диаспорасы да өмір сүреді, ол
ел ішінде де, сондай-ақ Ресеймен өзара қарым-қатынаста да күшті саяси
фактор болып табылады.
Сонымен, саясатта адамдардың үлкен бұқарасы әрекет етеді екен. Бұл
бұқаралар, белгілі бір дәрежеде бір-бірлеріне қарсы тұрады. Сондықтан саяси
мәдениеттің ең маңызды проблемасы – осы қарсы тұруларды өркениеттік
шеңберге көшіру болып табылады.
Бұл мақсаттарға жету үшін бұқаралар ұйымдасып, саяси процеске саналы түрде
қатысуы, яғни төл идеологиясы болуы, өз мүдделерінің мағынасы мен мәнін
билік органдарына қатынастағы талаптар жүйесінде, заң шығарушылық қызметте,
саяси қызмет стратегиясы мен тактикасында, бір сөзбен айтқанда саясат
сферасында көрсете алуы қажет.
Тақырып №7: Қоғамның саяси жүйесі
1. Қоғамның саяси жүйесінің ұғымы мен құрылымы
2. Саяси жүйе типологиясы
3. Саяси жүйе қызметтері мен ерекшеліктері.
Дәріс тезисі:
Саяси жүйе ұғымы қоғам мен биліктің өзара әрекеті ретінде. Д.Истон,
Г.Алмонд және К.Дойчтың саяси жүйе теориялары.
Саяси жүйенің құрылымы. Институционалдық, нормативтік,
коммуникативтік, мәдени, функционалдық жүйешелер.
Саяси жүйе қызметтері: әлеуметтену, бейімделу, реттеу, керісінше жауап
қайтару және коммуникация.
М. Вебердің, Г. Аптердің, Г. Алмондтың саяси жүйе теориялары.
Дәстүрлі және қазіргі саяси жүйелер. (өкілетті, модернистік және
постмодернистік).
Саяси жүйе институттары: мемлекет, саяси партиялар, мүдделі топтар
және үкіметтік емес ұйымдар. ҚР саяси жүйесін реформалаудың мәселелері
оның дамуының тенденциялары. ҚР партиялық саяси және сайлау жүйелерін одан
әрі дамыту проблемасы.
Саяси жүйе қоғам, мемлекет және тұлға арасындағы байланысты жүзеге
асырады. Осы байланыстың әлеуметтік өмірдің басты субъектілерінің арасында
қалай және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Саясаттану ғылым ретінде
Саяси ғылымның қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері
Қазақстандағы саяси ойдың даму тарихы
Саясат қоғамдық өмір жүйесінде
Билік саяси феномен ретінде
Әлеуметтік-этникалық қауымдастықтар және ұлттық саясат
Қоғамның саяси жүйесі
Мемлекет және азаматтық қоғам
Саяси партиялар және қоғамдық-саяси қозғалыстар
Саяси тәртіп
Қоғамды демократияландыру және саяси модернизация
Саяси процесс және саяси қызмет
Саяси сана мен саяси мәдениет
Саяси элита және саяси басшылық
Әлемдік саясат және халықаралық қатынас
Қазіргі заманның ғаламдық мәселелері
Егемен Қазақстанның саяси проблемалары
Саясаттану ғылым ретінде
1. Саясаттану ғылым және пән ретінде
2. Саясаттану ғылымының объектісі және пәні
3. Саясаттанудың заңдары мен принциптері, категориялары мен тәсілдері
4. Саясаттанудың қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орны.
1. Саясаттану қоғамдық ғылымдар жүйесінде өз орны мен рөлі, өзіндік
атқаратын қызметі бар ғылым болып табылады.Ол өзінше күрделі ғылым.
Өйткені, оның дербес ғылым ретіндегі зерттейтін пәні және оның ауқымы
туралы мәселелерде осы күнге дейін ортақ пікір қалыптаспаған. Мәселен, кей
ғалымдар оны философияның бір саласы деп есептесе, екіншілері заң
ғылымының, үшіншілері тарихтың, төртіншілері әлеуметтанудың саласы деп
айтуда. Бірақ, бұған қарамастан саясаттану ғылымы дүниежүзілік ғылыми
сахнада академиялық пән ретінде, ғылым ретінде қалыптасып, кең өріс алуда.
Сондықтан саясаттанудың өз зерттейтінмәселесі, пәні бар дербес ғылым.
Шамамен алғанда 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап саясаттану дербес
ғылым ретінде, академиялық пән ретінде қалыптаса бастады. 1857 жылы АҚШ-
тағы Колумбия колледжінде Фрэнсис либер тарих және саяси ғылым кафедрасын
ашады. 1880 жылы осы колледжде алғашқы саяси ғылым мектебі
ұйымдастырылады.саясаттану ұғымы гректің “Politik” және “Logos” – деген
сөздерінен шыққан. Біріншісі – мемлекеттік іс немесе мемлекеттік істі
басқару мағынасында қолданса, ал екіншісі –ілім, ғылым денген мағынаны
білдіреді. Жалпы саясаттану дегеніміз қоғамның саяси өмірінің қалыптасуы
мен даму заңдылықтары, қозғаушы күштері, оны ұйымдастыру жолдары,
тәсілдері, принциптері және халықаралық саяси қатынас туралы ғылым. Дәлірек
айтқанда саясаттану – саясат пен саяси билік, саяси мүдделер мен саяси
қатынастар, саяси сана мен саяси мәдениет, адамдардың саяси әрекеттері мен
саяси үрдістер туралы логикалық тұрғыдан негізделген біртұтас ілімдердің
жиынтығы.
2. Саясаттануды өз алдына алдына дербес ғылым дейтін болсақ, оны
зерттейтін мәселесін анықтау үшін алдымен, оның зерттейтін объектісін
анықтаған дұрыс. Жалпы алғанда, қазіргі қоғам өміріндегі барлық қоғамдық-
саяси қатынастардың жиынтығы саясаттанудың зерттеу объектісі болып
табылады. Мәселен, мемлекеттің өз ішіндегі және мемлекетаралық саяси
қатынастар, таптар, ұлттар, және ұлыстар, әлеуметтік топтар, саяси
партиялар, қоғамдық ұйымдар, кәсіподақтар, жеке адамдар арасындағы
қатынастар. Дәлірек айтқанда, саясаттанудың объектісі –саясат.
Сонымен, саясаттану ең алдымен саясаттың қоғамдық құбылыс екенін
дәлелдеп, оның мәні мен мазмұнын, мақсатын, міндетін, қоғамдағы орны мен
рөлін, әлеуметтік негіздерін, саясаттың объектісі мен субъектісін
зерттейді.
Қорыта келгенде саясаттанудың зерттеу пәні ретінде төмендегі
мәселелерді айтуға болады:
-қоғамның саяси жүйесінің құрылымы мен қызметі;
-мемлекеттік саясатты жасау тәсілдері мен оны іске асыру;
-қоғамдық-саяси қатынастарды реттеу мәселелері;
-демократия мәселесінің бүкіл кешені;
-саяси билік мәселелері,
-адамды саяси ортаға бейімдеу;
-саяси ойлар тарихы және оның негізгі ағымдары;
3. Саясаттанудың заңдарын үш топқа бөлуге болады.
1.Саяси-экономикалық заңдар
2. Әлеуметтік заңдар
3. Саяси психологиялық заңдар
Саясаттану өзінің танымдық процесінде мынадай негізгі принциптерге
сүйенеді:
1. Саясаттану қоғамның саяси өмірін үнемі қозғалыста болатын құбылыс
ретінде қарастырады.
2. Саяси өмірді үнемі қайшылықта болатын процесс ретінде тану принципіне
негізделеді.
3. Саясаттану саяси құбылыстардың, жалпы саясаттың ішкі біртұтастығын
мойындау принципіне негізделеді.
Саясаттанудың ғылым ретінде өзіндік категориялары бар. Саясаттанудың
негізгі ұғымдарына төмендегілерді жатқызуға болады: саясат, саяси өмір,
саяси жүйе, саяси процесс, саяси қозғалыс, саяси мүдде, саяси партия, саяси
билік, саяси институттар, саяси қатынас, саяси құндылық, саяси субъект,
саяси сана, саяси мәдениет, саяси құқық, мемлекет, саяси конфликт, саяси
дағдарыс, саяси элита, және т.б.
Барлық ғылымдардағыда сияқты саясаттануға да төмендегідей ғылыми
зерттеу тәсілдері тән: жүйелік тәсіл, бихевиористік тәсіл, сандық
көрсеткіштерге негізделу тәсілі,салыстырмалы тәсіл.
4. Саясаттану басқа қоғамдық ғылымдармен тығыз байланыста дамиды.
Себебі олардың бәрінің зерттеу объектісі ортақ –қоғамдық өмір. Олар
бірталай ортақ ұғымдарды пайдаланады.
Қазір еліміз тәуелсіздігін алып, шын мәнінде, демократиялық жолға
түсіп жатқан кезде азаматтық қоғам, құқықтық мемлекет орнату үшін
саясаттану пәнін оқып-үйрену болашақ мамандарға ауадай қажет.
Саясаттануды оқып-үйрену саяси шыдамдылықты, келісімге, ымыраға келуге
дайын болуды, өркениетті және заң шеңберінде, демократиялық институттар
арқылы өз мүдделерін білдіріп, қөорғай білуді, әлеуметтік шиеленістердің
алдын алып, болдырмай немесе оларды ауыртпалықсыз жеңілірек шешу сияқты
қасиеттерді қалыптастырады.
Саяси білім азаматқа өмір сүріп отырған қоғамдық және саяси құрылысты,
мемлекеттегі өз орны мен рөлін, құқығы мен міндеттерін дұрыс ұғынып, жете
түсінуге көмектеседі. Оның мақсаты – адамды күрделі әлеуметтік – саяси
жағдайда лайықты жөн таба білуге, басқа адамдардың мүдделері мен құқығын
сыйлай отырып, өз мұддесін қорғой білуге үйрету. Сонымен қатар ол
азаматтарды демократиялық тәртіпті және оны қамтамасыз ететін мемлекеттік,
қоғамдық ұйымдарды сыйлауға баулиды.
Саяси ғылымның қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері
1. Антикалық замандағы саяси ойлар. Платон мен Аристотельдің саяси
ойлары.
2. Орта ғасырдағы негізгі саяси ойлар. Августин Аврелий, Фома Аквинский.
3. Жаңа замандағы саяси ойлар
4. Қазіргі заманғы батыс саясаттануы. Негізгі мектептер мен ағымдар.
Ежелгі шығыстың саяси ойлары (буддизм, конфуцийшылдық, даосизм,
заңшылдар мектебі). Ежелгі Грекия мен ежелгі Римдегі саяси ойлар (Платон,
Аристотель, Цицерон).
Ортағасырлық
Шығыстағы саяси ойлар (Әл-Фараби, Низами, Әлішер Науаи). Саяси ойлар
тарихындағы Еуропалық ортағасыр (Марк Аврелий, Фома Аквинский). Қайта
өркендеу дәуіріндегі саяси ойлар (Н.Макиавелли, Томас Мор, Жан Боден).
Еуропалық ағартушылық дәуірдегі саяси идеялар (Т.Гоббс, Дж.Локк,
Ш.Монтескье, Ж-Ж. Руссо). ХХ ғасырдағы шетелдік саяси ой-пікірлер
(В.Парето, Д.Истон, Г.Моска, М.Вебер, Т.Парсонс, М.Дюверже)
1. Батыс елдерінің ішінде саяси идеялар Ежелгі гректерде қарқынды
дамыды. Онда қоғам шығыс елдерімен салыстырғанда көп жағдайда қарама-қарсы
өрістеді. Саяси ұйым түрін жеке мемлекет болып саналған қалалар құрды.
Патшалық өкіметтің орнына аристократиялық және құлиеленушілік демократия
орын алды. Саяси өмір қызу өрбіді, ол саяси сана теориясының терең дамуына
әкелді. Сондықтан олардың саяси санасы мифтен теорияға тез ауысты.
Платон б.з.б. 427-347 жылдарда өмір сүрді. Шын аты Аристокл.
Платонның екі жүздей еңбектері бар. Саясаттануға қатысты еңбектері
“Мемлекет”, “Саясатшы”, “Заңдар”, “Софист”, “Парменид” және т.б. Платонның
ойынша адамдар жеке дара өмір сүре алмайды. Адамдар бірігіп қажеттіліктерін
өтейді. Осы бірігудің арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. Ол қоғамдағы
адамдарды үш үлкен әлеуметтік топқа бөлді: 1) әкімдер; 2) қорғаушылар; 3)
өндірушілер. Платон қоғамдық меншікті қолдап жеке меншікке қарсы тұрды.
Өйткені қоғамдағы дау-жанжал, қайшылықтарды тудыратын жеке меншік деп
санады. Платон мемлекеттік құрылысты 5 түрге бөлді: аристократия,
олигархия, демократия, тимократия, тирания.
Аристотель б.з.б. 384-322 ж.ж Саясаттануға қатысты “Саясат”,
“Афиналық полития”, “Этика”, “Риторика” деген еңбектері бар. Саясатты адам
мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның мақсаты- адамды, мемлекетті жақсы
тұрмысқа , молшылыққа, бақытқа жеткізу деп білді. Аристотелдің ойынша ,
мемлекет –қауымның дамыған түрі, ал қауым-отбасының дамыған түрі.
Мемлекетке адамдар белгілі бір игілікке жету үшін бірігеді. Ол мемлекетті
бұрыс және бұрыс деп екі түрге бөлді. Дұрыс түріне монархияны,
аристократияны және политияны жатқызды. Ал, тирания, олигархия, мен
демократияны бұрыс мемлекеттер қатарына жатқызды. Ұлы ойшыл саяси басқаруда
адам емес заң басқарғанын дұрыс көрді. Себебі, әкім қаншалықты жақсы
болғанымен сезімге, ашу-ызаға берілмей қоймайды, ал заң болса
байсалдылығын, парасаттылығын жоймайды.
Марк Туллий Цицерон (б.з.б. 106-43 ж.ж) атақты шешен, мемлекет
қайраткері және ойшыл. Оның “Мемлекет туралы”, “Заңдар туралы”. “Міндеттер
туралы” деген еңбектері көпке әйгілі. Цицерон мемлекеттің пайда болуының
негізгі себебі –адамдардың бірігіп өмір сүруге тырысатын табиғи талабының
және меншікті қорғау мақсатынан туындайды дейді. Қоғамға және жеке меншікке
қол сұғуға болмайды.
2. Саяси ой тарихында орта ғасырлардағы феодалдық қоғамның орны
ерекше. Батыс Еуропада феодализм мың жылдан артыққа созылды (V-XVI ғ). Бұл
дәуірде рухани өмірде түгелдей дін үстемдік етті. Христиан діні феодалдық
қоғам көзқарасының өзегі, біртұтас христиан мәдениетінің негізі болды.
Бұл заманда христиан дініне көп еңбек сіңірген Авреллий Августин (354-
430) еді. Ол христиан философиясының негізгі қағидаларын зерттеп
жетілдірді.Оның саяси көзқарастары “Құдай қаласы туралы” деген еңбегінде
баяндалған.
Христиан дінінің саяси теориясын жасап, шыңына жеткізген монах Фома
Аквинский (1225-1274) болды.Оның саяси көзқарастары “Билеушілердің
басқаруы туралы”, “Теологияның жиынтығы” деген еңбектерінде
қаралады.Фоманың ойынша билік құдайдың құдіретімен орнайды. Сондықтан
патшалық билік жоғары діни билікке бағынуы керек, оның түсіндіруінше,
аспанда құдай, жерде Рим папасы билеуі тиіс.
3. Бұл дәуірдің көрнекті өкілдерінің бірі ағылшын ойшылы Томас Гоббс
(1588-1679) еді. Оның ойынша, мемлекет қоғамдық келісімнің негізінде
жалпыға бірдей жалпыға бірдей бейбіт өмір мен қауіпсіздікті сақтау үшін
пайда болды. Қоғамдық келісім бойынша патшаға жеке адамдардың құқы
тапсырылды.
Франциядағы буржуазиялық революцияның көрнекті өкілі Шарль Луи
Монтескье (1689-1775) әр халықтың адамгершілік бейнесін, оның заңдарының
айырмашылығын, қоғамның дамуын географиялық ортаға байланыстырады.
Францияның ойшыл –ағартушысы Жан Жак Руссо (1712-1778) ұсақ
буржуазияның, шаруалардың мүддесін қорғады. Ол еркіндік пен теңдікті ең
жоғарғы игілік деп санады.
Америка халқының демократия жолында азаттық күресі Томас Джефферсонның
(1743-1826) атына байланысты. Ол сол кездегі ұлы революциялық құжат-
Америка Құрама штаттарының “Тәуелсіздік Декларациясын” жазды.Мұнда
Джефферсон рақымсыз билеушіге қарсы халықтың көтеріліс жасауға құқы
барлығын дәлелдеп, халық егемендігін жақтады. Декларацияда жаратушы барлық
адамдарды тең етіп жаратты және олардың өмірге, бостандыққа, бақытқа
тырысуына құқы бар делінген.
Тәуелсіздік үшін күрес кезінде өзінің батыл идеяларымен Томас Пейн
(1737-1809) көзге түсті. Ол Америка халқын азаттық күреске, отаршылдардан
бөлініп шығуға шақырды. Адамдардың табиғи құқына еркіндікті, теңдікті, сөз,
баспасөз, дінге сену бостандығын, рақатқа, бақытқа жету т.б. жатқызды.пейн
соғысқа қарсы болды, бейбітшілікке шақырды.
4. ХХ ғасырдың бірінші жартысында Батыс елдерінде солидаризм ілімі кең
өріс алды. Бұл ілімнің негізін салушы француз ғалымы Л.Дюгидің (1859-1928)
пікірінше әрбір тап өмірде өз міндетін атқаруы, қоғамның ынтымақтастығы мен
үйлесушілігін қамтамасыз етуі қажет.
ХХ ғасырда кең жайылған аристократиялық теориялардың бірі
-элитаризм.элита деген сөз француз тілінде ең жақсы, іріктелген,
сұрыпталған, таңдаулы деген мағынаны білдіреді. Бұл теорияны жаңа жағдайда
жаңғыртып, толықтырып, жетесіне жеткізгендер итальяндық саясатшылар Г.Моска
мен В.Паретто болды. Олардың ойынша халық өзін-өзі басқара алмайды, оған
қабілеті, бейімі жетпейді.
Г.Моска (1856-1941) “Саяси ілімнің негіздері” деген кітабында саясат
қарама-қарсы екі таптың – үстемдік жүргізуші азшылықтың және оған бағынышты
көпшіліктің- күресінің айналасында болатын жағдай деп түсіндіреді.
В.Паретто (1848-1923) “Жалпы социология жөніндегі трактат” деген
еңбегінде элита деген атауды саяси ілімге бірінші болып енгізді.
Импералистік буржуазияның мүддесін көздейтін реакцияшыл саяси бағытқа
фашизм жатады. Оның негізгі белгілері –еңбекшілерді басып жаншуда зорлық-
зомбылықтың шектен тыс түрлерін пайдалану, қоғам және адам өмірін қатаң
қадағалау және т.б.Сыртқы саясатта фашизм басқа елдердің жерін басып алуға
бағытталады. Бұл мақсатын іске асыру үшін ол геосаясат деген теорияны ойлап
шығарды (негізін салушы Ф.Рацель) Бұл теория бойынша мемлекеттің өмірі
қауіпсіз, сенімді болу үшін оған жеткілікті географиялық кеңістік, жер
қажет.
ХХ ғасырда елімізге көп қайғы-қасірет әкелген тоталитаризм теориясы
дамыды. Ол- мемлекет тарапынан қоғамның және әр азаматтың өмірін қатаң
бақылауға алатын мемлекеттік-саяси құрылыс.
Қазақстандағы саяси ойдың даму тарихы
1. Қазақстандағы саяси ойдың қалыптасуы
2. ХІХ ғасырдағы қазақ ағартушыларының саяси ойлары
3. ХХ ғасырдағы саяси ілім
Қазақстандағы саяси ойлардың қалыптасуы мен дамуы. Жүсіп Баласағұни,
Қорқыт Ата, Қожа Ахмет Яссауидің көзқарастары. Фольклор – қазақ халқының
саяси ой-пікірлерінің қайнар көзі. Тәуке хан заңдары. Жеті жарғы -
маңызды саяси құқықтық құжат. ХІХ ғасырдағы қазақ ағартушыларының саяси
көзқарастары. (Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев). ХХ ғасырдың
басындағы Қазақстандағы саяси ойлар. Ә.Бөкейхановтың, А.Байтұрсыновтың,
М.Дулатовтың, М.Шоқайдың, М.Тынышпаевтың, Х.Досмұхамедовтың, Т.Рысқұловтың,
М.Жұмабаевтың, С.Сейфулиннің және т.б. саяси идеялары.
Қазіргі жағдайдағы Қазақстандағы саяси ой-пікірлердің ерекшеліктері
мен негізгі бағыттары.
1. Қазақтың бірінші философы, әлеуметтанушысы, математигі, астрономы,
физигі, ботанигі, логика және тіл маманы, музыка зерттеушісі Әбу Насыр
Мұхаммед ибн Тархан Әл-Фараби 870-950 жылдары өмір сүрді. Бабамыз ғылымның
сан саласы бойынша 160-тан астам трактаттар жазып, артына мол мұра
қалдырды. Саясаттануға байланысты “Рахымды қала тұрғындарының
көзқарастары”, “Азаматтық саясат”, “Бақытқа жету жолдары”, “Саясат туралы”
деген еңбектері бар. Әл-фараби басқаруды қайырлы және қайырсыз етіп екіге
бөлді. Қайырлы, білімді, мәдениетті басқару халықты бақытқа бастайды,
олардың іс-әрекетін, ерік-қасиетін осы жолға бағыттайды. Ол үшін басқару
заң күшіне, игі тәжірибеге негізделуі тиіс. Ал, қайырымсыз, надан басқаруда
теріс әрекеттер мен жаман қасиеттер бой алады. Сондықтан ол надан адам
басқарған, озбырлыққа сүйенген, қайырымсыз, қатал мемлекеттік тәртіпті
өткір сынайды.Ол мінсіз мемлекетті уағыздайды.
Жүсіп Хасхаджиб Баласағұни (1021-1075) аты әлемге әйгілі ақын ,
философ, қоғам қайраткері болған. Ол туралы мағлұматтарды біз оның өзінің
негізгі еңбегі “Құтадғу білік” (Құтты білік) дастанынан білеміз. “Құтадғу
білікте мемлекетті орталықтандыру, оның бірлігі, мемлекетті басқару
мәселелеріне басым көңіл бөлінген. Ол-тек саяси трактат қана емес, онда
өмірдің мән-мағынасына, адамның тағдыры, оның қоғамдағы орны мен ролі,
халықтың мінез-құлқы, салт-санасы, дет-ғұрпы және т.с.с. туралы көзқарастар
жинақталған үлкен шығарма. Ол шындыққа, бақытқа жетудің адамгершілік
жолдарын іздейді. Әділет,ақыл,рақымдылықты жырлайды.Өмірде әділ заңды,
еркіндікті аңсайды.
Махмуд Қашғари “Диуани лұғат-ат-түрік” (“Түркі сөздерінің жинағы)”
еңбегінің негізгі идеясы әскери,табиғат, адамгершілік,махаббат, рухтық-
этикалық, тұрмыстық оқиғалар да сөз болады. Махмуд Қашғаридің
шығармаларынан түркі тайпаларының ХІ ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдайы,
олардың отырықшылыққа көшіп, қала мәдениетін қабылдағаны, мемлекеттік-
әкімшілік дәстүрге зор мән бергені көрінеді.
Қожа Ахмет Ясауидің (1093-1157) басты еңбегі “Диуани Хикмет”
(“Даналық жайындағы кітап)” көне қыпшақ тілінде жазылған, 4 мың 400 жолдан
тұратын әдеби-философиялық мұра. Осы шығармасында ол әділдік, шапағаттық,
мейірімділік, шыншылдық, ойлылық, тазалық секілді игі істерге, яғни, Абай
айтқандай “бес нәрсеге асық, бес нәрседен қашық” болуға шақырады.
2. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында саяси идеология
ретінде ағартушылық кең өріс алды. Бұл кезде қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы-
демократ, саяхатшы, этнограф, Орта Азияның, Қазақстанның, Батыс қытайдың
тарихы мен мәдениетін зерттеуші Шоқан Уалиханов (1835-1865) өмір сүрді.
Шоқан өз өмірінің негізгі мақсаты- халыққа қызмет ету, оның мақсат-мүддесін
патша шенеуніктері мен жергілікті байлардың зорлық-зомбылығынан қорғау,
қолынан келгенше оның рухани және мәдени өркендеуіне ықпал жасау деп білді.
Шоқан Азия мен Қазақстан жағдайында халықты аяусыз қанап, соның
нәтижесінде билеп-төстеушілердің орынсыз баюына жол ашатын нәрсе-олардың
қолындағы шексіз билік деп ұқты.Сондықтан халықты қанаудан құтқару үшін бай-
манаптардың билігін жою немесе тым болмаса олардың саяси үстемдігін шектеп,
бұқара халықтың демократиялық құқығы мен бостандығын кеңейтпек болды.
Бұл кезде қазақ халқынан шыққан ұлы ұстаз Ыбырай Алтынсарин (1841-
1889) де өмір сүрді. Ол тек білім, ағартушылық қана бұқара халықты билеп-
төстеушілердің қысым-қыспағынан құтқара алады. Адамдардың ойындағы бос
қиялдардан арылып, дүниенің ақиқатына көздерін ашып, шын мәнінде алға
жылжитын, прогрестік жолға түсіруге тырысты. Ыбырай “Қазақ даласындағы жұт”
деген еңбегінде халқының болашағы отырықшылыққа көшу және егін
шаруашылығымен айналысуда деп атап көрсетті. Бірақ оны өз еркімен,
ықтиярымен біртіндеп істеуге тиіс. Сондықтан көшпелі қазақтарды күшпен
отырықшылыққа айналдыруға болмайды деп, үзілді-кесілді қарсы шықты.
Бұл кезде қазақтың кемеңгер данасы, заңғар ақыны, асқан ағартушысы,
жазба әдебиетіміздің негізін салушы Абай Құнанбаев (1845-1905) та өмір
сүрген еді. Абай қазақ даласында барлық жақсылықтың, жаңалықтың жаршысы
болды. Абай қазақ даласында барлық жақсылықтың, жаңалықтың жаршысы болды.
Ол адамды “ақыл, білім, ерік” жоғары дәрежеге көтеріп, асқақтататындай
қоғамның прогрестік дамуын аңсады. Игілікті, парасатты қоғам орнату Абай
еңбектерінің басты бағыттарының бірі болды. Сондықтан ол барлық адамдарды
өзіңді өмірде қалай ұстадың, игілікке, ақылға сыйымды іс істедім бе деп
күніне немесе аптасына, тым болмаса, айына бір рет өз-өзіне есеп беруге
шақырады.
3. Қазақ халқының саяси санасының дамуына ХІХ ғасырдың аяғы ХХ
ғасырдың басында пайда болған алғашқы интеллегенттік топ та зор ықпал етті.
Оларға: Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мыржақып Дулатов, Мұстафа
Шоқай, Мұхамеджан тынышбаев, Мағжан Жұмабаев, Бақытжан Қаратаев, Халел
және Жаханша Досмұхамедовтар және т.б. жатады. Олар ресейдің отаршыл
саясатына қарсы ұлт-азаттық қозғалысын басқарып, қазақ халқының ұлттық
бірлесуін мұрат етті.Алаштың білімді де білікті асыл азаматтары қызыл
империяның құрбаны болып кетті. Бірақ олардың ісі, саяси мұраты өлген жоқ.
Саясат қоғамдық өмір жүйесінде
1. Саясат ұғымы және оның пайда болуы
2. Саясаттың элементтері
3. Саясаттың қызметтері
1. Саясат ұғымы қоғамның қалыптасуымен, қызметімен, құрылысымен
байланыста өмір сүрудің айрықша аспектісін білдіреді. Адамдардың
ассоциативты негізде бірлесіп өмір сүрулері ғана қажетті мәнді кезең
ретінде саясатты тудырады. Ол адамдардың мүддесін түйістіретін және қоғам
тұтастығын сақтайтын қоғамдық өмірдің реттеуші функциясы. Саясаттың осы
функциясы оған жеткілікті түрде әмбебаптылық сипат береді, өйткені саясат
адамдардың тіршілік әрекетінің негізгі сфераларындағы қоғамның барлық
құрылымдық әрекеттерінің белсенділігін бақылауға және бағыт беруге
міндетті. Осы негізде саясат әлеуметтік мазмұны бойынша өте кең мағынаға
ие.
Қазіргі қоғамдық өмірде саясат термині төмендегідей түсінік береді:
Біріншіден, мемлекеттің қызметін, адамдардың үлкен ассоциативты топтарының
(әлеуметтік, этникалық, кәсіби, жыныстық, жас ерекшеліктік және т.б)
арасындағы қоғамдық қатынастарды реттеудегі мемлекеттік билік органдарының
қызметін көрсетеді, және осынау іс-әрекет топ мүдделерін ескерумен, олардың
ортақ позициясын жасақтау мен түйістірумен және оны билік құралдарын
пайдалану арқылы жүзеге асырумен байланысты.
Еуропалық қоғамдастықтың дамуы мен саяси ойларының отаны болған ежелгі
гректерде саясат мемлекет пен қоғам істерін басқаруды білдірді. Платонның
көзқарасы бойынша, бірігіп өмір сүру, адамдар арасындағы теңсіздік (байлық
пен кедейлік, әртүрлі дәреже мен кәсіптер), өзара әрекет алмасудың
қажеттілігі және осы орайда қандай да бір нормалардың сақталу қажеттілігі
мемлекет пен саясатты, мемлекет пен қоғам істерін басқаруға алып келеді.
Саяси ойлардың негізін салушылар Платон мен Аристотель пікірлерінде саясат
адамдарды басқару ретінде анықталынады. Осыған байланысты олардың
еңбектерінде мемлекеттік басқарудың формаларына талдау жасалынып, оның
түрлері бөліп көрсетіліп, оларға салыстырмалы талдау жүргізіліп,
ежелгігректік полистің (қала-мемлекеттер) саяси өмірінің және осы полистің
азаматтары - ерікті адамдардың мемлекеттік басқарудағы саяси іс-
әрекеттерінің барлық негізгі аспектілері қарастырылған.
Екіншіден: азаматтардың мемлекеттік биліктің қалыптасуы мен қызмет
атқаруының және мемлекеттік құрылыс пен қоғамды басқарудың формаларын
анықтауға, басқарудың тиімді әдістері мен амалдарын білуге, оның шешімдері
мен акцияларының заңдылығын мойындауға қатысуын көрсетеді.
Үшіншіден, мемлекеттік шешімдер, мемлекеттік билік пен саяси
қатынастардың басқа да субъектілерінің акциялары, олардың қоғамдық өмірдің
әртүрлі аспектілеріне ықпалын талдау мен бағалау және оларға ықпал ету
мақсатында оларды тиісінше реттеуді көрсетеді. Мемлекеттік биліктің, саяси
партиялардың, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстардың қабылдаған барлық
құжаттары саяси мазмұнға ие болғандықтан, олар да саяси шынайылықтың,
саясаттың элементтері болып табылады.
Төртіншіден, басқару өнерін, керекті нәтижелерге қол жеткізуді, осы
іске қажетті ресурстарды (материалдық-заттай және рухани) жұмылдыра білу
қабілеті мен билік өкілеттіктерін қолдана білуді, оларды кеңейтуге қол
жеткізуді, билік өкілеттіктерін іске асыруда мейлінше тиімді күштер мен
әдістерді анықтауды, басқару мәдениетін көрсетеді. Саяси партиялар,
қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар тарапынан биліктің саясаты мен іс-
әрекетіне өзгерістер енгізу мақсатында оған қысым жасау өнерін, және
қажетті жағдайда билікті алмастыруды білдіреді.
Қорыта айтқанда, саясат адамдардың мінез құлқы мен әрекеттеріне ықпал
ететін және биліктің қалыптасуы мен қызмет ету мәселелеріне қатысты
әлеуметтік қатынастар, көзқарастар, принциптер, бағдарлар мен
коммуникациялар әлемі. Билік саясаттың негізі, өзегі және құралы. Саясат
биліктің арқасында ғана жүзеге асып, қоғам өміріндегі ұйымдастырушы және
бағыттаушы күшке айнала алады. Сонымен қатар саясат қоғамның саяси
сферасындағы саясат субъектілерінің іс- әрекетін де қамтиды.
2. Саясат субъектілері болып мыналар табылады:
1. Жеке адам, индивид. Саясат субъектісі ретінде көріну үшін индивид
әлеуметтік белсенділік пен бостандық сияқты тұлғалық қасиеттерге ие болуы
шарт және осы қасиеттер индивидке өз субъектілігін танытуға мүмкіндік
береді. Индивид әлеуметтік белсенділігінің арқасында өз мүдделерін
айқындап, оларды саяси сфераға бағыттайды, яғни саяси белсенді субъектіге
айналады, ал бостандығы оның әрекетіне дербестік береді.
2. Әлеуметтік топтар - адамдардың ассоциативті қоғамдастықтары, саяси
қатынастардың ең тиімді әрекет етуші субъектісі. Әлеуметтік топтар көлеміне
қарай (кіші, орташа, үлкен), ассоциациялардың тұрақтылығы мен ұзақтылығы,
топ элементтері арасындағы байланыстың қарқындылығы мен әлсіздігі, ұйымдық
құрылымы және т.б ерекшеліктері бойынша ажыратылады. Әлеуметтік топтарға
мыналарды жатқызуға болады: таптар; дәрежелік, жыныстық және жас
ерекшеліктік, этникалық, кәсіби және басқа топтар; мүдде бірлігіне
байланысты пайда болатын тұрақты және уақытша ассоциациялар. Бірақ
әлеуметтік топтар – біршама аморфты құрылым. Ұйым оның әрекетіне бірізділік
пен тиімділік береді және осының арқасында әлеуметтік топ саясаттың
субъектісіне айналады.
3. Мемлекеттік билік. Қоғам, мемлекет қалыптастырған басқару органы -
саясаттың ең әрекетшіл субъектісі. Мемлекеттік билік мемлекеттің ішкі және
сыртқы саясатын, әлеуметтік басымдылығын айқындап, ресурстарды бөліп,
әлеуметтік өмірдің негізгі аспектілерін бақылайды.
4. Саяси элита. Бұл қоғамның ең саяси белсенді бөлігі. Оған саясатқа
және саяси қызметке өздерін кәсіби түрде бағыштаған және осы іске өз күш-
жігері мен уақытының басым бөлігін жұмсайтын адамдар кіреді. Әлеуметтік
саяси элита біртекті емес, оған әртүрлі әлеуметтік топтардың әлеуметтік
белсенді өкілдері кіреді. Бұқарадан саяси элитаны өте жоғары әлеуметтік
және саяси белсенділігі, саяси іс-әрекетте пайдаланылатын форма, әдістер,
құралдардың барлық ресурстар қолдану арқылы саяси мәдениетті мазмұнды түрде
игеруге талаптануы ерекшелеп тұрады.
Саясат субъектісі ретінде мемлекет (сыртқы саясат шеңберінде, сондай-
ақ әлеуметтік өмірдің қандай да болмасын түбірлі бағдарламаларын шешуде
және іске асыруда); өздерінің жеке және аймақтық мүдделерін қорғайтын
мемлекеттің құрамдас бөліктері; мемлекеттік биліктің құрамы мен саясатын
өзгерту мақсатында оған ықпал ететін саяси партиялар және бірінші кезекке
қандай да болмасын өзекті, өмірлік маңызды мәселені қойып, билікке
бұқаралық қысым жасауды ұйымдастыратын қоғамдық-саяси қозғалыстар да
көрінеді. Сондықтан да саясат - көптүрлі субъектілер әлемі.
Саясаттың өзіне тән басты ерекшелігі - оның субъектілігі және оның
субъектіге тәуелділігі мен онымен анықталынуы. Субъектілік – саясаттың
шынайы факторы. Ол саяси процестер мен жағдайларға көпварианттылық,
субъективті өзіндік сипат береді, олардың субъектінің жасампаздық
әлеуетіне, оған тән ерік-жігерлік қасиетке, әлеуметтік белсенділігіне және
әлеуметтік жауапкершілік дәрежесіне тәуелділігін сипаттайды. Сондықтан,
субъектілік әлеуметтік оқиғалардың, әлеуметтік уақыттың тарихи аралығының,
жеке әрекеттердің, өмірлік мағынаға ие шешімдердің, олардың
қорытындыларын, нәтижелерін және т.б белгілеуде қолданылады.
Тақырып №5: Билік саяси феномен ретінде
1. Билік ұғымы және негізгі концепциялар.
2. Саяси және мемлекеттік билік
3. Биліктің легитимдігі
Дәріс тезисі:
Бұл ұғымға қатынастағы қызығушылық ерте замандардан басталған.
Биліктің өз құпиясы бар. Адамзат өз дамуының өне бойында өзінің ойшыл
өкілдерімен оның мәнін ашуға талпынды. Неге адамдар басқа адамдарға
бағынады? Т.Джефферсон айтқандай, бір адамдар – арқасында ерімен, ал
басқалары – аяқ киімдеріндегі өкше темірлерімен туылмайды. Бірақ осылай
болса да, біреулер билік құрады, ал басқалары осы билікті мойындайды және
оған мүлтіксіз бағынады.
Билік құрылымын зерттеушілер бұл ұғымды анықтауда әртүрлі тәсілдерді
қолданып, түрлі көзқарастарды ұстанады.
Билік – билік құру объектісін басқарудағы ерекше іс-әрекеттерді жүзеге
асыратын субъект. Себебі биліктің әсері қоғамның барлық құрылымдық
элементтерінде бойлай отырып, соларда жүзеге асатындықтан, билік қоғамдық
өмірдегі өз көрінісінің көптүрлілігімен сипатталынады.
Бұқаралық санада қалыптасқан жалпы түсінік бойынша билік тәртіп үшін
керек, ол – қоғамдағы тәртіпті сақтаудың қаруы, құралы. Бұл формуланың
көзге көрініп тұрған қарабайырлығына қарамастан мұнда билік қажеттілігін
мойындау мен билік құрудың мақсаты көрсетілген.
Саяси білімдер жүйесінде билік ұғымын анықтаудың төмендегідей әртүрлі
тәсілдері бар:
1. Телеологиялық ( гр.сөзі teleos – мақсат + logos - түсінік,ілім).
Телеологиялық тәсіл кез-келген құбылыс, процесс өзінің негізі, қозғалтқыш
күші ретінде алдын-ала белгіленген мақсатты ұстанатынын мойындауды
білдіреді.
2. Инструменталдық. Ол билікті түпкілікті әлеуметтік проблемаларды
шешетін құрал, аспап ретінде қарастырады. Бұл тәсіл билік құралдарын
қолдану қажеттілігін аша отырып, олардың әлеуметтік процестегі мәнін
анықтайды.
3. Функционалдық. Әлеуметтік құбылыстарды, оның ішінде билікті де
зерттеудің де бірден-бір іргелі тәсілі, өйткені, тек функцияларда ғана
мейлінше толық формада биліктің мәні, әлеуметтік ықпалы мен маңыздылығы,
оның іс-әрекетінің өзгешелігі көрініс табады.
4. Құрылымдық-функционалдық тәсіл. Бұл тәсіл адамдар қауымдастығының
билеуші және бағынышты болып екі құрылымдық элементке бөлінуімен және
олардың бір-біріне функционалдық тәуелділігін анықтаумен байланысты. Осы
тәсіл билік пен оған бағынушылардың өзара қарым-қатынасын субъект-
субъектілік қатынастар ретінде қарастыру арқылы оларға қойылатын әлеуметтік
талаптар жүйесін анықтауға мүмкіндік береді.
Аталған тәсілдердің барлығы билік, билік құру ұғымдарымен белгіленетін
қоғамдық қатынастардың шынайы мазмұнын жете түсінуге, биліктің
көпөлшемділігін, оның мәндік аспектілерін жете түсінудің қиындығын ашуға,
билік мәнінің сарапшылар анықтаған тәсілге, позицияға және мүддеге
тәуелділігін түсіндіруге мүмкіндік береді.
Сонымен, билікті адамдар қауымдастығына тұтастықты сақтау үшін оның
құрылымдық элементтеріне мақсатты әсерін тигізетін белсенді, жігерлі
бастама ретінде, осы қауымдастықтың ішкі және сыртқы өзекті проблемаларын
шешуге бағытталған ұйымдастырушы әрекет ретінде де сипаттауға болады.
Биліктік іс-әрекеттің өзінің мойындалуын сипаттайтын маңызды
тұстарының бірі легитимділік туралы мәселе. Легитимділік термині (лат.
сөзі legitimus – заңды) өмір сүріп отырған билікті өзінің
бағыныштыларының, сонымен қатар биліктің басқа субъектілерінің заңды деп
тануын анықтайды. Легитимділік терминін тарихи тұрғыда 1830 ж.
Франциядағы шілде революциясы кезеңінде пайда болған легитимистер
партиясының іс-әрекеттерімен байланыстырады. Олар 1789-1794 жж.
революциялар нәтижесінде биліктен аластатылған Франциядағы Бурбондар
династиясының идеяларын заңды және қажетті деп танып, оны заңды билік
ретінде қайта жаңғыртуды ұсынған еді.
Аталмыш ұғым саяси дағдарыстар, биліктік құрылымдардағы түпкілікті
өзгерістер, биліктің ауысу жағдайларында және осы жағдайлардағы билік
өкілеттіктерін кеңейту қажеттілігі пайда болғанда, олардың заңдылық
дәрежесі күмән тудырғанда ерекше өткір саяси мәселеге айналады. Яғни
билікті тартып алу, оны заңсыз жаулап алу және басып алушының өз еркін таңу
тенденциясы пайда болады.
Қандай билік болмасын өзінің заңды екендігін қорғайды. Билік
легитимділігі ұғымын француз революциясы мен оның салдары ерекше өзекті
мәселе ретінде қалыптастырғанымен, бұл ұғым қарапайым формада саяси
ойлардың бастапқы кезеңдерінде-ақ пайда болған. Адамзат биліктік
қатынастардың, билік құру мен бағынудың пайда болу кезеңінен бастап неге
біреулері билік құрып, үстемдік етеді, ал басқалары – оларға бағынып, қол
астында болуы тиіс және билік, оның акциялары бағынушылар үшін қаншалықты
қажетті деген сауалдарға жауап іздеумен келеді. Легитимділік туралы мәселе
билік үшін бәсекелестік күресте өте күшті қару болды. Өйткені, биліктің
ауысуы, биліктік құрылымдардағы түпкілікті өзгерістер өздерімен бірге
белгілі бір аласапыран мен тәртіпсіздікті ала келді, осының салдары –
ұзаққа созылған қанды соғыстарға апарып соқтырғандықтан, қоғамның саяси
элитасы биліктің алмастырылуын, билік құрушы субъектілерді заңдастырудың
әртүрлі әдістерін, осы процестердің астарында белгілі бір қағидалық
негіздердің бар екенін келтіре отырып жасақтады. Бұл монархиялық режим
жағдайында – биліктің мұраға қалатындығы туралы, республикаларда – биліктің
сайлануы туралы заң.
Орта ғасырларда Еуропада зайырлы элита мен діндарлар арасында билік
үшін бәсекелестік күрес орын алды. Бұл күресте шіркеу ұзақ уақыт бойы
зайырлы биліктің легитимділігін тану құқығын сақтап қалды, яғни шіркеудің
беделі мемлекеттік биліктің заңды екендігін тануда шешуші мәнге ие болды.
Легитимация – ең алдымен, осы биліктің қажеттілігін, оның бағыныштылар
үшін игілікті екендігін идеологиялық және құқықтық тұрғыдан негіздеу.
Легитимация тек биліктік құрылымдарға, билік субъектісіне ғана емес, сондай-
ақ олардың акцияларына, шешімдеріне, қағидаларына да таралады. Билік
легитимациясы биліктік ықпал ету кеңістігіне, оның шегіне, шекарасына
байланысты. Осы ассоциативты кеңістіктің ішінде билік қажетті деп танылып,
ал оның шешімдері орындалуға міндетті деп саналады.
Биліктік ықпал ету кеңістігін игеру үшін билік биліктік ықпал ету
күшіне ие болуы керек. Бұл күш билік құрушы субъектінің билік ресурстарын:
адамдарды басқару өнері ретіндегі саясатты; саясаттың нақтылық дәрежесін;
күш пен құралдардың қажетті арсеналдарын пайдалана білу қабілеттілігін;
әдістердің ыңғайлығы мен тиімділігін және т.б. қаншалықты игергендігіне
тәуелді.
Биліктің ықпал ету кеңістігі жеке адам, бағынышты ассоциацияның соңғы,
ажырамас құрылымдық элементі, оның атомы болатын құрылымданған және
ассоциативты кеңістік. Демократиялық қоғамда – бұл азаматтық құқықтар мен
міндеттерге ие жеке тұлға. Сондықтан да демократиялық қоғамда билік
легитимациясы оның құқығын қорғайтын заң шеңберінде жүруі қажет. Билік
легитимациясы – азаматтарға тікелей ықпал ету актісі емес, ол – осы билікті
мойындайтын қоғамдық келісім деңгейінде заңды әлеуметтік-саяси ортаны
қалыптастыру процесі. Легитимацияның актілері биліктің, оның шешімдері мен
іс-әрекетінің маңыздылығы туралы қоғамдық пікірді қалыптастыратын
идеологиялық, саяси, құқықтық іс-әрекет болып табылады.
Билік легитимділігін тану – бұқаралық сананың феномені, сондықтан
билікті заңдастыру үшін пайдаланылатын бірқатар идеологиялық қағидалар бар:
1. Биліктің киелілігі. Биліктің, билік құрушы субъектінің қасиетті,
киелі екендігі мен оларды мифологияландыру. Билік құрушыларға
харизматикалық қасиеттерді таңу.
2. Биліктің халықтық сипаты: (билеуші бізге туыс, ол – біздің
арамыздан шыққан, ол біздің қажетіліктеріміз бен мұңымызды жақсы біледі).
Легитимация – биліктің тұрақты, үздіксіз іс-әрекеті, оның өзіне деген
қамқорлығы.
Оппозициялық күштер билікті, оның шешімдері мен акцияларын заңсыз деп
тану жолында әрекет етеді. Оппозиция билік қабылдаған заңдардың
легитимділігін, билік өкілеттігінің кеңеюіне қол жеткізетін биліктік
құрылымдардағы өзгерістерді, олардың Конституцияға сәйкестігін, олардың
қажеттілігі мен дер уақыттық шара екендігін жоққа шығарады, билік пен оны
қолдаушылар ұсынған аргументтердің дұрыстығын сынға алады. Легитимация да,
делегитимация да – билік пен оппозиция арасындағы бәсекелестікте
пайдаланылатын күрестің әлеуметтік формасы. Бірақ мұндай күрестің қандайы
болмасын Конституция шеңберінде жүзеге асуы керек.
Билікке келгеннен кейін билік құрушы субъект өз әрекетін
легитимдендіру үшін әртүрлі формалар мен тәсілдерді іздестіреді. Ол
референдумдар өткізіп, өзінің іс-әрекетінде олардың шешіміне сүйенеді,
Конституцияға өзгерістер енгізеді, өз өкілеттігінің кеңеюіне қол жеткізуге
тырысады, билік құрылымдарын жетілдіреді, заңдар шығарады, өзінің
әлеуметтік базасын кеңейту және оппозицияны оқшауландыру, оның әлеуметтік
ықпалын әлсірету мақсатында әрқилы әлеуметтік шаралар өткізеді.
Оппозиция биліктің әрекетін мұқият бақылап, олардың легитимділігін
жоққа шығарады, конституциялық нормалардың, қабылданған заңдардың қатаң
сақталуын талап етеді. Мұның барлығы қоғамның демократиялық саяси
мәдениетінің дамуына септігін тигізеді, нарықтық қатынастар жүйесіне сай
келетін қоғамның саяси құрылымын қалыптастырады.
Легитимділік туралы мәселенің сыртқы аспектілері де бар. Билік
біріктірген ассоциативтік қауымдастық субъект-субъектілік қатынастардың
мейлінше кең жүйесінде субъект ретінде көрінуі мүмкін. Оның бұл сыртқы
саяси іс-әрекеті осы кең жүйеде қабылданған нормаларға сай келуі, басқа
субъектілердің мүдделеріне, құқықтарына нұқсан келтірмеуі қажет. Басқа
ассоциативтік қауымдастықтардың мүдделерін бұзатын билік құрушы субъект,
оның әрекеттері, акциялары заңды деп танылмауы да мүмкін.
Тақырып №6: Әлеуметтік-этникалық қауымдастықтар және ұлттық саясат
1. Этнос және ұлт ұғымы
2. Ұлт мәселесі және оның құрылымы
3. Ұлттық саясат мемлекеттік саясаттың негізгі құрамдас бөлігі ретінде.
Дәріс тезисі:
Әлеуметтік топ ұғымы мүдделерінің, құндылықтары мен жүріс-тұрыс
нормаларының ортақтығы мен айырмашылықтарына орай ел халқының жіктелуін
бейнелейді. Әлеуметтік топ - бірігу дәрежесі әрқилы бірлестіктердің құрамын
белгілейтін өте кең ұғым. Қазіргі қоғамдық ғылымдарда әлеуметтік топтар
ретінде таптар, сословиелер, таптар және сословиелер ішіндегі бөлімшелер,
этникалық, кәсіптік, жыныстық, жас ерекшеліктік, қоныстық, тұтынушылық,
діни, біліми және басқа да топтар қарастырылады. Бұл жағдайда топтау,
біріктіру белгілері қатаң емес, олар жеткілікті түрде дербес. Барлығы
топтардың қандай мақсатпен жіктелетініне, қоғамдық өмірдің қандай ғылыми
және саяси проблемаларының зерттелетіндігіне, әлеуметтік субъект кім бола
алатынына, саяси практиканың қандай әлеуметтік және саяси мәселелерді алға
шығаратындығына байланысты.
Әлеуметтік топтар теориясында топтардың үлкен, орташа және кіші болып
бөлінуі методологиялық мәнге ие.
Үлкен әлеуметтік топтарға ел халқын қамтитын бірлестіктер кіреді, яғни
олар: сословиелер, таптар, әлеуметтік жіктер, жыныстық, жас ерекшеліктік,
этникалық, діни және т.б. топтар. Үлкен топтар елеулі саяси ықпалға ие
болғандықтан әртүрлі әлеуметтік қозғалыстардың базалық негізі болуы мүмкін.
Орташа топтар өндірістік, территориялық бірлестіктер арқылы
жасалынады, олардың арасында әртүрлі мүдделер мен саяси бәсекелестіктің
болуы мүмкін.
Кіші топтарға ең бірінші мүдделерінің ортақтығы негізінде пайда
болатын тұрақты немесе уақытша ассоциациялар жатады. Отбасы, кіші
өндірістік бірлестіктер, қоғамдық өмірдің әртүрлі ұйымдары кіші топтардың
түрлері. Кіші топтар үшін адамдардың тікелей байланыстары тән, адамдар
арасындағы өзара қарым-қатынастарды тұлғааралық, моральдық-психологиялық
байланыс формалары реттейді.
Аталмыш барлық топтық бірлестіктер қандай дәрежеде болмасын қоғамның
саяси өміріне қатысып, саясаттың субъектісі бола алады.
Осылардың арасынан үлкен әлеуметтік топтардың, әсіресе таптардың
қызметі үлкен саяси ықпалға ие.
Таптар мен тап күресінің теориясы – адамзаттың саяси ойының
қалыптасу мен даму процесінде ерекше рөл атқаратын іргелі саяси ілім.
Сословиелік-таптық бөліну - өркениет дамуының сипатты негізі. Таптар
мен таптық күрестің рационалды түрде дәлелденген теориясын марксизм жасады.
К.Маркс пен Ф.Энгельс бірігіп жазған Коммунистік партияның манифесті
(1848) атты еңбекте қоғамдық өмірдің таптық табиғатына ретроспективті
сараптама берілген, пролетариаттың тап күресінің стратегиясы мен тактикасы
мәселелері қарастырылған, пролетариаттың саяси күш ретіндегі дүниежүзілік-
тарихи рөлі идеологиялық тұрғыда дәйектелінген.
Таптар мен тап күресінің маркстік-лениндік теориясында таптардың
әлеуметтік-экономикалық негізіне ерекше назар аударылады. Марксизм-
ленинизмде қолданылған таптар анықтамасын В.И.Ленин Ұлы бастама атты
мақаласында берген болатын: Таптар деп қоғамдық өндірістің тарихи белгілі
бір жүйесіндегі алатын орындары бойынша, өндіріс құралдарына қатынасы
бойынша, еңбекті қоғамдық ұйымдастырудағы рөлі, яғни қоғамдық байлықтан өз
үлесін алу тәсілі мен мөлшері бойынша ажыратылатын адамдардың үлкен тобы
аталады. Таптар - бұл қоғамдық шаруашылықтың белгілі бір формасында алатын
орнына байланысты біреулерінің басқалардың еңбегін өзіне иемденіп кете
алатын адамдардың үлкен тобы.
Бұл көзқарас бойынша, құл иеленушілік, крепостниктік, жалдамалы еңбек
тәрізді әлеуметтік-экономикалық дамудың әрбір сатысында екі негізгі тап
болады, олардың өзара қатынастары қоғамдық өмірдің өзегі мен қоғамның саяси
проблемаларының негізін құрайды. Бірақ мұндай түсініктің қоғамдық дамудың
саяси бояуын тарылтып әрі жұтаңдатып жіберетіндігі сөзсіз. Шынтуайтына
келгенде, қоғамның нағыз саяси өмірі – қоғамның екі негізгі табының саяси
қарсыласуына қарағанда анағұрлым күрделі және әрқилы.
Таптық бөлінудің әлеуметтік-экономикалық негізін бөліп көрсету, осы
белгіге баса көңіл аудару аталмыш ұғымның іргелі идеологиялық жүктемені
атқаратындығын көрсетеді. Ол меншік қатынастарын ревоюциялық қайта
өзгертуге бағытталынған, мұндай өзгерістердің жан-жақты қоғамдық
прогресстің кілті болып табылатындығына ерекше көңіл аударады. Бірақ
социалистік лагерь елдерінің тарихи тәжірибесі көрсеткендей, меншік
қатынастарының түпкілікті күрт өзгеруі, олардың мемлекеттенуі тиімді
экономикалық дамудың тетігін бұзып, қоғамдық прогресті тежейді.
Экономиканың фундаментальдық негізі - өз кезегінде жеке және ортақ
мүдделерді тоғыстырудың тиімді тәсілі болып саналатын нарықтық қатынастар
жүйесі болып табылады.
Сонымен қорыта айтар болсақ, қоғамды қайта құрудың радикалды
идеологиясы ретіндегі таптар мен тап күресінің маркстік-лениндік теориясы –
қазіргі экономикалық және саяси шынайылықтарға лайықты жауап бере алмайды.
Батыстық әлеуметтік және саяси ойларда таптар мен тап күресінің
теориясын сыни бағалау негізінде қазіргі заманға сай идеяларды іздестіру
жүзеге асуда. Бұл тұрғыда М.Вебердің көзқарастары айтарлықтай мәнге ие.
М.Вебердің теориялық көзқарастарында қоғамның әлеуметтік жіктелуінің
қатаң экономикалық анықтамасы жоқ. Ол таптық бөлінуді анықтауда қоғамның
экономикалық жіктелуінің бастапқылығын, фундаментальдылығын мойындай
отырып, қоғамның экономикалық қана емес, әлеуметтік-мәдени ерекшеліктеріне
де сүйенеді.
Батыстық қоғамдық ойдың әлеуметтік жіктелу проблемасына көзқарасы
әлеуметтік стратификация теориясымен байланысты. Әлеуметтік стратификация
негіздері М.Вебердің, П.Сорокиннің, Т.Парсонстың, В.Паретоның және басқа да
авторлардың еңбектерінде көрініс тапқан. Қазіргі батыстық қоғамдық және
саяси ойларда бұл теория – маңызды ғылыми және қолданбалы функцияларды
атқаратын кең тараған теория.
Әлеуметтік стратификация теориясында әлеуметтік страта мен
әлеуметтік тұтастық орталық ұғымдар болып есептелінеді. Жер беті
қабаттарын білдіретін геологиялық страта термині мұнда қоғамның
әлеуметтік жіктелуін белгілеу үшін, ғылыми зерттеу мақсатында халықтың
әлеуметтік маңызды топтарын бөліп көрсету үшін пайдаланылады.
Бүгінгі таңда демократиялық мәдениет, адамдар өмірінің демократиялық
салты, демократиялық институттар қажетті қоғамдық қайта құрылулардың
тетігіне айналды. Нәтижесінде дамыған елдерде әлеуметтік әділеттілік
нұсқалары айқын көріне бастады.
Стратификациялық айырмашылықтар әлеуметтік антагонизмның дамуына алып
келмейді, себебі қазіргі қоғам – тұтас, страттар арасындағы шек тұлға үшін
жеңіл алынады. Егер ол қажетті энергияны
жұмсай отырып, іскерлік танытса, стратификациялық сатымен жоғары
өрлеп, өз мүмкіндіктерін жүзеге асыра алатын ең тиімді позицияларды иелене
алады, немесе көлденеңінен жылжып, өз талантын көрсетуге мүмкіндіктер
беретін стратаға өте алады.
Нәтижесінде қоғамдық организмде шиеленістер болмайды, революциялық
акциялар өзінің әлеуметтік негізін жоғалтады. Марксистердің көзқарасы
бойынша, қоғамдық өмірдің барлық сферасына еніп, экономикалық, идеологиялық
және саяси түрдегі үш негізгі формада жүзеге асқан тап күресі қоғамда
сақталғанымен, өзінің әлеуметтік мазмұны мен бағытын өзгертті.
Этникалық бірлестіктердің көпшілігі өздерінің этникалық, тарихи
отандары бар диаспоралар. Диаспоралар әрқилы дәрежеде мемлекетаралық
қатынастардың саяси процесіне тартылады. Сондықтан, полиэтникалық
мемлекеттерде этникалық, діни, тілдік ерекшеліктеріне қарамастан адам
құқығы мен азаматтардың заң алдындағы теңдігін қамтамасыз ететін
принциптердің қатаң сақталынуы тиіс.
Ұлттар – бұл өзін-өзі сақтау мен дамуға қабілетті тарихи тұрғыда
құрылған тұрақты бірлестіктер. Ұлттық мемлекет – осы әлеуметтік-саяси
тенденцияны қамтамасыз ететін саяси форма. Сондықтан ұлттар өздерінің
ұлттық мүдделерін қорғайтын осы саяси форманы жасауға ұмтылады.
Көпұлтты мемлекеттерде барлық ұлттар мен ұлыстардың мүдделерін сақтау
шешім қиын проблема, себебі оларда көбінесе елеулі экономикалық, этно- және
әлеуметтік-мәдени, саяси ықпалға ие үстем ұлт болады. Бұл үстем ұлт
қасақана не еріксіз түрде басқа ұлттардың дамуын тежейтіндіктен, мемлекет
ішінде ұлттық-территориялық автономия құруды, ал егер мемлекет құрамында
ұлттық-территориялық автономиялар болса, олардың дербестігін қамтамасыз
етуді немесе ұлттық-мемлекеттік тәуелсіздікті үзілді-кесілді талап ететін
және саяси тұрғыда жүзеге асуы мүмкін орталықтан қашатын тенденциялар пайда
болады. Сондықтан, көпұлтты мемлекеттерде мемлекеттің территориялық
тұтастығына нұқсан келтіруге бағытталған сепаратизм пайда болады.
Осы ретте үстем ұлттың саясаты құрамындағы басқа ұлыстар мен ұлттардың
дербестігін, тыныштығын, этномәдени төл ерекшеліктерін қамтамасыз етуге
және көпұлтты мемлекеттің тұтастығын сақтауға міндетті.
Этностар арасындағы проблемалар қазіргі кезде өте күрделі проблема
болып отыр. Бұл проблемалардың өздерінің мемлекетаралық және мемлекетішілік
аспектілері бар. Олардың негізінде ұзақ уақыттар бойы басқа мемлекеттер мен
елдерді қатыстыра отырып бірде бәсеңдейтін, бірде өршитін қақтығыстар өтіп
жататын саяси шиеленістер ошағы пайда болады.
Біздің еліміз Қазақстан Республикасы – көпұлтты мемлекет емес, жүзден
аса этникалық бірлестік өкілдері тұратын полиэтникалық мемлекет. Осы
реттегі Қазақстанның саяси ерекшелігінің өзі сонда, қазақтар үстем этнос
болып табылмайды және әзірше басқа этникалық топтар өкілдерін
ассимиляциялау мүмкіндіктеріне ие бола қойған жоқ. Сондықтан елде шынайы
полиэтнизм қалыптасқан. Қазақтармен қатар Қазақстанда елеулі этно- және
әлеуметтік-мәдени ықпалға ие өте үлкен орыс диаспорасы да өмір сүреді, ол
ел ішінде де, сондай-ақ Ресеймен өзара қарым-қатынаста да күшті саяси
фактор болып табылады.
Сонымен, саясатта адамдардың үлкен бұқарасы әрекет етеді екен. Бұл
бұқаралар, белгілі бір дәрежеде бір-бірлеріне қарсы тұрады. Сондықтан саяси
мәдениеттің ең маңызды проблемасы – осы қарсы тұруларды өркениеттік
шеңберге көшіру болып табылады.
Бұл мақсаттарға жету үшін бұқаралар ұйымдасып, саяси процеске саналы түрде
қатысуы, яғни төл идеологиясы болуы, өз мүдделерінің мағынасы мен мәнін
билік органдарына қатынастағы талаптар жүйесінде, заң шығарушылық қызметте,
саяси қызмет стратегиясы мен тактикасында, бір сөзбен айтқанда саясат
сферасында көрсете алуы қажет.
Тақырып №7: Қоғамның саяси жүйесі
1. Қоғамның саяси жүйесінің ұғымы мен құрылымы
2. Саяси жүйе типологиясы
3. Саяси жүйе қызметтері мен ерекшеліктері.
Дәріс тезисі:
Саяси жүйе ұғымы қоғам мен биліктің өзара әрекеті ретінде. Д.Истон,
Г.Алмонд және К.Дойчтың саяси жүйе теориялары.
Саяси жүйенің құрылымы. Институционалдық, нормативтік,
коммуникативтік, мәдени, функционалдық жүйешелер.
Саяси жүйе қызметтері: әлеуметтену, бейімделу, реттеу, керісінше жауап
қайтару және коммуникация.
М. Вебердің, Г. Аптердің, Г. Алмондтың саяси жүйе теориялары.
Дәстүрлі және қазіргі саяси жүйелер. (өкілетті, модернистік және
постмодернистік).
Саяси жүйе институттары: мемлекет, саяси партиялар, мүдделі топтар
және үкіметтік емес ұйымдар. ҚР саяси жүйесін реформалаудың мәселелері
оның дамуының тенденциялары. ҚР партиялық саяси және сайлау жүйелерін одан
әрі дамыту проблемасы.
Саяси жүйе қоғам, мемлекет және тұлға арасындағы байланысты жүзеге
асырады. Осы байланыстың әлеуметтік өмірдің басты субъектілерінің арасында
қалай және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz