Мінез – адамның негізгі өмірлік беталысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І . Мінез туралы жалпы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Адамның мінез бітістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Типтік мінез бітістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3.Мінез және адамның басқа қасиеттері арасындағы байланыс12
1.4. Мінезді тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ. Эксперименталды бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1. Экспериментті талдау бейімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21 Экспериментті өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2. Эксперимент нәтижесіне интерпретация жасау және қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
І . Мінез туралы жалпы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Адамның мінез бітістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Типтік мінез бітістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3.Мінез және адамның басқа қасиеттері арасындағы байланыс12
1.4. Мінезді тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ. Эксперименталды бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1. Экспериментті талдау бейімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21 Экспериментті өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2. Эксперимент нәтижесіне интерпретация жасау және қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Тақырыптың өзектілігі. Әр адам сыртқы дүниенің сансыз көп тітіркендіргіштеріне өз әлінше жауап қайтарып отырады. Бұл жауап реакциялар оның сыртқы дүниемен қалайша қатынас жасайтынын көрсетумен қатар, біртіндеп беки келе, сол адамның үйреншікті әдетіне, мінез-құлқының мәнеріне айналады. Сөйтіп, әр адамда әртүрлі әртүрлі мінез бітістерінің болуы оның сыртқы ортамен тұрліше қарым-қатынас жасауының нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде оның сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарына сәйкес келмейтін кездері де болады. Мысалы, біреудің қатал, не тымыр болуының негізінде адамды менсінбеу, тәкаппарсыну, сияқты мінез қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай, оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Тақырыптың нысаны. Мінез – адамның негізгі өмірлік беталысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік. Ол – көп қасиеттің бірлігі, түрлі өзгешеліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан көрсететін қасиет. Мінез бітістері өте көп. Олардың бәрі де жеке адамның қасиеттері болып табылғанмен, мұның кез келген мінездің бітістері болып саналмайды.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасының тарихы бейнеленеді. Мінез – кең мағыналы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып жатады. Мінездің моралдық жағынан тәрбиелілігі, бірқалыптылығы, толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы – оның негізгі сапалары болып есептелінеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті – адамның мінез бітістері және адамның басқа қасиеттері арасындағы байланысты жан-жақты ашып көрсету.
Жұмыстың қүрылымы – кіріспе бөлім, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу пәні- Мінез және адамның басқа қасиеттері арасындағы байланыс
Зерттеу базасы- №1 А. Байтұрсынов атындағы жалпы орта мектебі
Зерттеу болжамы- Егер оқушылардың мінезі сабырлы, салмақты болса онда олардың ұйымдастыру қабілеті жоғары және де өмірдегі ұнататын қағидаларын қатаң сақтап аналнтикалық ойлай білу
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде оның сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарына сәйкес келмейтін кездері де болады. Мысалы, біреудің қатал, не тымыр болуының негізінде адамды менсінбеу, тәкаппарсыну, сияқты мінез қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай, оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Тақырыптың нысаны. Мінез – адамның негізгі өмірлік беталысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік. Ол – көп қасиеттің бірлігі, түрлі өзгешеліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан көрсететін қасиет. Мінез бітістері өте көп. Олардың бәрі де жеке адамның қасиеттері болып табылғанмен, мұның кез келген мінездің бітістері болып саналмайды.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасының тарихы бейнеленеді. Мінез – кең мағыналы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып жатады. Мінездің моралдық жағынан тәрбиелілігі, бірқалыптылығы, толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы – оның негізгі сапалары болып есептелінеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті – адамның мінез бітістері және адамның басқа қасиеттері арасындағы байланысты жан-жақты ашып көрсету.
Жұмыстың қүрылымы – кіріспе бөлім, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу пәні- Мінез және адамның басқа қасиеттері арасындағы байланыс
Зерттеу базасы- №1 А. Байтұрсынов атындағы жалпы орта мектебі
Зерттеу болжамы- Егер оқушылардың мінезі сабырлы, салмақты болса онда олардың ұйымдастыру қабілеті жоғары және де өмірдегі ұнататын қағидаларын қатаң сақтап аналнтикалық ойлай білу
1. Ж.Аймауытов. Психология. – Алматы. – 1996.- 79-83 беттер
2. Бабаев С. Психология. – Түркістан. – 1998. – 53-55 бет
3. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері.- Алматы. – 2008. – 502-512 беттер
4. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы.- 1982. – 103-112 беттер
5. М.Жұмабаев. Жалпы педагогика. – Алматы. – 1987.
6. Немов . Психология. В 3-хт. – Москва. – 1996.
7. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томды. 3-том. – Алматы. – 2005. – 241-253 беттер
8. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томды. 7-том. – Алматы. – 2005.
9. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту. – Алматы. – 1951.
10. Т.Тәжібаев. Жалы психология. Алматы. «Қазақ университеті» 1993ж.-240-бет.
11. Жарықбаев.Жантану негіздері. Алматы 2002.-415-бет
12. С.Бап-Баба Психология танымы. Түркістан,2000.-138-бет
13. А.Адамұратов. Жалпы Психология. 1996
2. Бабаев С. Психология. – Түркістан. – 1998. – 53-55 бет
3. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері.- Алматы. – 2008. – 502-512 беттер
4. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы.- 1982. – 103-112 беттер
5. М.Жұмабаев. Жалпы педагогика. – Алматы. – 1987.
6. Немов . Психология. В 3-хт. – Москва. – 1996.
7. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томды. 3-том. – Алматы. – 2005. – 241-253 беттер
8. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томды. 7-том. – Алматы. – 2005.
9. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту. – Алматы. – 1951.
10. Т.Тәжібаев. Жалы психология. Алматы. «Қазақ университеті» 1993ж.-240-бет.
11. Жарықбаев.Жантану негіздері. Алматы 2002.-415-бет
12. С.Бап-Баба Психология танымы. Түркістан,2000.-138-бет
13. А.Адамұратов. Жалпы Психология. 1996
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І . Мінез туралы жалпы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Адамның мінез
бітістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..4
1.2. Типтік мінез бітістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3.Мінез және адамның басқа қасиеттері арасындағы байланыс12
1.4. Мінезді тәрбиелеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...18 ІІ. Эксперименталды бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1. Экспериментті талдау бейімдеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21 Экспериментті
өткізу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...25
2. Эксперимент нәтижесіне интерпретация жасау және
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 33
1
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әр адам сыртқы дүниенің сансыз көп
тітіркендіргіштеріне өз әлінше жауап қайтарып отырады. Бұл жауап реакциялар
оның сыртқы дүниемен қалайша қатынас жасайтынын көрсетумен қатар, біртіндеп
беки келе, сол адамның үйреншікті әдетіне, мінез-құлқының мәнеріне
айналады. Сөйтіп, әр адамда әртүрлі әртүрлі мінез бітістерінің болуы оның
сыртқы ортамен тұрліше қарым-қатынас жасауының нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының
жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде
оның сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарына сәйкес келмейтін кездері
де болады. Мысалы, біреудің қатал, не тымыр болуының негізінде адамды
менсінбеу, тәкаппарсыну, сияқты мінез қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай,
оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты
қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Тақырыптың нысаны. Мінез – адамның негізгі өмірлік беталысын және
оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік. Ол –
көп қасиеттің бірлігі, түрлі өзгешеліктердің қосындысы, сонымен қатар,
адамды әр қырынан көрсететін қасиет. Мінез бітістері өте көп. Олардың бәрі
де жеке адамның қасиеттері болып табылғанмен, мұның кез келген мінездің
бітістері болып саналмайды.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының
өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасының
тарихы бейнеленеді. Мінез – кең мағыналы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып
жатады. Мінездің моралдық жағынан тәрбиелілігі, бірқалыптылығы,
толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы – оның негізгі сапалары болып
есептелінеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті – адамның мінез бітістері және адамның
басқа қасиеттері арасындағы байланысты жан-жақты ашып көрсету.
Жұмыстың қүрылымы – кіріспе бөлім, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу пәні- Мінез және адамның басқа қасиеттері арасындағы байланыс
Зерттеу базасы- №1 А. Байтұрсынов атындағы жалпы орта мектебі
Зерттеу болжамы- Егер оқушылардың мінезі сабырлы, салмақты болса онда
олардың ұйымдастыру қабілеті жоғары және де өмірдегі ұнататын қағидаларын
қатаң сақтап аналнтикалық ойлай білу
Зерттеу әдістері- Ғылыми әдістемелік әдебиеттер озат психологиялық
тәжірибелер, баспасөз материялдары, тірек сызбалары психологиялық
зерттеулер.
І. Мінез туралы жалпы түсінік
1.1. Адамның мінез бітістері
Адамгершілік жағынан тәрбиеленген мінез адамды мінез-құлық
тұрғысынан да, оның айналасымен байланысы тұрғысынан да сипаттап отырады.
Инбаттылық, гуманизм, адамдарға қамқорлық, жолдастықты қадір тұту,
жұртшылық пікірмен санасы білушілік, өзі міндетін орындаудағы жауапкершілік
пен адалдық – мінездің осы сапасының негізгі компоненттері.
Бүкіл адамзат қауымының орта ғасырдағы теңдесі жоқ ұлы философ –
гуманисі Әл-Фараби өз еңбектерінде жүректі адам денесіндегі басты тұлға,
бастапқы кезеңдегі әмірші ретінде танумен қатар ақылды да басты тұлғаның
қатарында айтады, бірақ ми адам бойындағы бүкіл процеске басшылық еткенмен
жүрекке тәуелді емес, жүректің ізгі ниеттерін жүзеге асыруға биім
екекндігін айтқан[2].
Дегендегі Абайдың өлмейді деп танитыны – мен, яғни ақыл мен
жан. Әр сөзін барынша ойлап та талғап қолданатын Абай ақыл сөзін алдымен
қолданып, оған арнаулы мән беріп, салмақтың ауыр жағын соған түсіндіру үшін
әрі оқырмандарының назарын осы сөзге аудару мақсатымен ақыл сөзіне
үстемелете салмақ түсіріп, оны жанның синонимі ретінде танытып отыр[4].Бұл
жерде Абайды қызықтырып отырған шешуші нәрсе жан емес, керісінше жан
қуатымен пайда болатын ақыл.Адамның басына қонған, бақыттың тқрақты болуы
жақсы мінез-құлыққа байланысты. [3].
Ұлы Абай жас ұрпақтың талабы деңгейінде тәрбиелеуді
мақсат ете отырып, осы мүдде тұрғысынан адам болам деген
әрбір талапты жастың бойында адамшылықтың қандай нәрі, ізгілікті сипаттары
басым болу керектігін алғаш рет Ғылым таппай мақтанба атты өлеңінде
саралап, көп нәрсенің төркініне назар аудартады. Бұл өлеңінде Абайдың көп
ой қорытындылары Адам болам десеңіз деген атақты тезисі бойынша қойып
отырған мәселесінде қазақ қауымының болашағы – жастардың адамгершілік
қасиеттерінің негізгі сипаттары, яғни толық адам немесе ынсанияттың
кәмелеттігі туралы даналық ойлары мен танымының басты ұғымдары сараланып
қамтылған [7].
Бұл өлеңінде Абай толық адам болудың басты сипаттары туралы ойларының
түп негізі шығыс ойшылдарының пікірімен асып-тасып жатыр.
Адамның бойындағы ақын мадақтап отырған: талап, еңбек, терең ой,
қанағат рақым және оларға қарама – қарсы: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек
мал шашпақ сияқты сипаттарды айтып отыруы белгілі бір жүйелі танымның
негізінен туып, тамыры тереңде жатқанын танымасқа болмайды[1]. Абайдың адам
болу туралы ойларының желісі өлеңдерінде басталғаны мен, оның негізі қара
сөздерінде толығырақ баяндалатынын жете ескере бермейміз. Абай
өлеңдеріндегі жиі ұшырасатын: Адам болуы, Жарым адам, Толық адам,
Адамдық, Адамшылық, Адамның адамдығы, Толық ынсаният сияқты және
тағы басқа терминдік терең мәні бар сөздер мен күрделі ұғымдардың бәрі де
өзінің арнасы жағынан шығыс пен батыс ойшылдарының еңбектерінде көп сөз
болған Камили Инсанин мәселесімен іліктес жатқан дүниелер. Абай өз
заманының теңдесі жоқ ойшылы болғандықтан, оның адам болуы туралы ойларының
рухани, өзекті желісін етерліктей танытып білу аса қатерлі міндеттеріміздің
бірінен саналмақ.
Ұлы ақын жас ұрпақтың адам болуы талабының тұңғыш қадамы неден
басталу керек деген сұраққа: Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпен
көксерлік болса, сонда оның аты адам болады, - деп жауап берген[6]. Абай
ұсынып отырған бұл өлшем бұл меже адам болам деген талапқа алғашқы қадамы
ретінде баланың саналы түрде махаббатпен қызығуы арқылы ғылым, білімді
меңгеруі Абайдың пікірінше үш түрлі себепте байланысты. Баланың адам болуға
ұмтылған алғашқы адамның негізін бұзатын, яғни, қазақ болмысында оның
адамдық қасиетінің толық қалыптасуына зардабын тигізетін нәрсе – бала өнеге
әлеуметтік орта. Бала соның әсерінен қиянатшыл болады деп қараған. Бұл
қиянатшылдар – жарым адам... Абай баланы қиянатшылдықтан сақтауға, оның
бойына ә дегеннен – ақ мейір махаббатты, ізгілік шапағатты өлшеусіз
түсіндіре беру жағынан шешуші мән бере қараған[2].
Абайдың танымынша, шын мәніндегі толық адам қандай болмақ? Абай
тыңдайшыларының жалпы қрамында айрықша назар аударып, ішінара кездесетін
кейбір діни ұғымдарын табиғатына сын мен әрі шартты түрде ескере қарасақ
қана толық адам болу туралы ұлы ойшылдың түпкі нанымының, түсінігінің
қалпын дәл бейнелей алуға болар еді.
Бірақ ұлы ақынның адам болу туралы ойының бір төркіні оның
жауанмәртлік туралы ұғымдарымен сабақтас жатқандықтан , оны арнайы
зертеген кісі болмаса, екінің бірінің көзіне шалына бермейтіні тағы
бар.
Сан ғасырға созылған бұл ұғымның өзіндік тарихымен санаспауға
болмайтын құбылыс екеніне көзі жетіп келеді. Абайдың өзі толық адам
туралы ойларының негізін осы жауанмәртлікпен ұштастыра қарайды. Адам
болудың үш сипаты : ғылым(ақыл), рахым (шапағат), әділет (ғадалат)
тәрізді қасиеттерді жас ұрпақтың бойына толық дамытқанда ғана оның аты
– Абай сөзімен айтсақ, толық инсанияты бар немесе камили инсани бола
алмақ. Қоғамдық ой-санада Абайға дейінгі , тіпті кейінгі заманның өз
кезінде де толық адам болудың жоғарыда аталған сипаттары әркімнің
тағдырына жазылуынан дейтін уағызғы сүйеніп, оның теориялық негізі
имам Ғазалидің қасб туралы санашылдық ілімінің тұрғысынан
түсіндірілетін.
Ал, Абай боса, осы ілімнің негізіне қарама-қарсы көзқарасты қуаттау
ы себепті , толық адам болудың нақты шарттарын тікелей адамның өз
басына тән тума құбылыстар деп танығандықтан: Бұлар өз иждиһатың
бірлан, ниет халс бірлар ізденсең ғана берілетін нәрселер бомаса
жоқ, - кесіп айтады.
Абай жоғарыда үш сипатты толық адам болудың басты шарттары
ретінде қарағанда да оларды бірлікте, тұтасықта алып отырған. Олардың
бірінің болмауы бірлікті, тұтасықты бұзады да , толық адам дәрежесіне
жеткізбей, жарым дәрежесінде қалдырады. Жалпы толық адам жөніндегі
ұғымдар - Абайдың жиырма жылдық ақындық жолында үзіліссіз өрістеп,
толассыз даму, толығу үстінде туындап отырған күрделі ұғым. Абайдың
1889 жылы дүниеге келген Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек деген
өлеңінде , адам ойындағы ақыл, қайрат, жүрек жөніндегі күрделі ұғымға
алғаш рет ерекше назар аударып, ой толғай бастайды[9]. Осы күрделі
ұғымның философиялық мән-мағынасынан өз өмірінің соңғы шағына дейін қол
үзбей, оның негізінен гуманистік астар бере отырып, әсіресе, ондағы
жүрек мәселесіне Абайдың өзі үш сүю немесе имангүл деп атаған
танымының негізінде өзіндік ой байламдарын жан-жақты таратып беруге
ұмтылған ақынның белсенді әрекетін көреміз.
Абай, толық адам хақында ұстанған көзқарастарына сай сипаттарды
түгел қамтитын елеулі ұғымдардың басты-бастыларын жайдан-жай атап
отырған жоқ. Бұларға Абайдың философиялық лирикаларында ақыл мен
жан яғни жан құнары деген парасаттылық жөніндегі ұғым негізінде
талдау беріліп, кейінірек, қарасөздерінде молырақ қамтылып, терең
түрде тарата бастайды.
Абай өзінің дүниетанымында ақыл, қайрат, жүректің бірлігіне аса
зор мән бре қарап, аталмыш ұғымдардың қоғамдық санадағы алатын орны
мен мағынасын білуде ғылымға жүгініп, оған сілтеме жасауында мән бар.
Сыншыл ақын өзі жасаған әлеуметтік ортаның әртекті таптарының
бойындағы адамшылыққа жат қылықтарымен, мінез-құлықты терең танып, ол
туралы шыншыл да өткір сындарын : Қартайдық, қайғы ойлады, ұлғайды
арман, Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, Көңілім қайтты достан
да, дұшпаннан да, Болыс болдым, мінекей, Қайғы шығар ілімнен
және т.б. өлеңдерінде жеріне жеткізе айтты да. Осы аталмыш
өлеңдерінде таңбаланған өз ортасының надандық қалпынан туындаған жат
қылықтарымен мыңмен жалғыз алысқан ақын оларға жалпы адамзат
баласының бойындағы үш асыл қасиетті қарсы қойып, оларды меңгеруге
үндейді.
Мұндағы тілге тиек етіп отырған үш ұғымға Абай тарапынан арнайы
мән беріле айтылып отырған анықтаушы сөздер (ыстық, нұрлы, жылы)
тектен тек айтыла салмай , олар сол күрделі үш ұғымның өзіне тән
гуманистік мағынасын ашып, айғақтап тұр. Жоғарыдағы өлең жолында
жүрекке байланысты айтылып отырған жылы деген анықтаушы сөз жай
қарағанда айтарлықтай ерекшелігі жоқ дағдылы құбылыс ретінде
қабылданса да, шындығында сол бір ғана анықтаушы сөздің өзі аса
елеулі, гуманистік ұғымның салмағын көтеріп тұр. Осы аталмыш сөз
Абайдың дүниетанымының негізінен туындап жатқан құбылыстың мән-
мағынасын аша түсумен қатар, бұл ұғымның ілкі бастауларының түп-
төркіні көне заманнан келе жатқан мешаиюндық ұғымдарға да саяды.
Мысал ретінде алатын болсақ, әл-Фараби : ..жүрек – ішкі табиғи
жылылықтың көзі. Басқа мүшелерге жылылық нақ осыдан тарайды, олар
осыдан нәр алып отырады - дегенде жүректі ішкі табиғи жылылықтың
көзі деп арнайы көрсеткен. Абай айтып отырған жылы жүректің немесе
Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек деген өлең жолының мағыналық
төркіні қайда жатқанынан хабар беріп тұр емес пе? Әл-Фараби
тарапынан айтылған жүрек жөніндегі философиялық ұғым соңыра
гуманистік соны көзқарастың негізіне айнылп, шығыс ақындары ғана
емес, орыс ақындарының шығармаларынан да белгілі орын алғандығы
Абайдың өз шығармасы мен ол аударған Лермонтов, Полонский, Пушкин
өлеңдерін салыстыра қарағанның өзінде-ақ көзімізді бірден шындыққа
жеткізе түседі. Мұндағы нұрлы ақыл деген сөздің негізгі мағынасы
Абайдың толық адам жөніндегі ұғымдарымен ұштасып жатқандықтан , ол
ыстық жүректің ырқымен жүретін, тек қана рахым-шапағаттың дегенін
іске асыратын гуманистік жолдағы ізгілікті ақлдың игілікті қызметін
көркейтіп тұр. Абай жүректі өз ырқына көндіріп, айла мен амалдың
айтқанын істейтін ақылды нұрлы ақыл демей, оның қарсы ұғымы
ретінде суық ақыл деген анықтаушы сөзбен береді. Яғни Абайдың :
Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды. Амалдың тілін алса,
жүрек ұмытқылады, - деген қорытындысымен үндес жатқаны байқалады[12].
Осы айтылмыш ойлардың кең мағынада таратылып, барынша толықтырылып,
жетілдіріліп берілуіон жетінші қара сөзінде айрықша байқалады. Абай
осы сөзінде өз ойын ғылымның атынан айтып, ақыл, қайрат, жүрекке жеке-
жеке, олардың әрқайсысына тән ерекшеліктеріне лайықты баға береді.
Абайдың өзі толық адам туралы ойларының негізін осы жәуанмәрттілікпен
ұштастыра қарап: Сенде бұл ғылым, рахым, ғадалап үш сипатпен сипаттанбақ;
... толық ынсанияттық бар болады, - деген пікірін ашық айтады. Адам
болудың бұл үш сипаты: ғылым (ақыл), рақым (шафағат), әділет (ғадалат)
тәрізді қасиеттерді жас ұрпақтың бойына толық дамытқанда ғана оны аты –
Абай сөзімен айтсақ , толық ынсанияты бар немесе кәмили ынсани бола алмақ.
1.2. Типтік мінез бітістері
дамдардың өмір жолы мен іс-әрекетінің сипаты түрліше болатындықтан,
оның мінез бітістерінде басқа біреуде қайталанбайтын жеке ерекшелік көптеп
кездесіп отырады. Сонымен қоса, адамдарда өзі өмір сүріп отырған қоғамның
ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан, көпшілікке ортақ мінездері болады.
Сондықтан бір адамның мінезі жөніндесөз болғанда мінездің дара және типтік
бітістерін қоса еске алып отыру қажет. Типтік мінездер – белгілі тарихи-
қоғамдық жағдайлардың нәтижесі. Типтік мінезден әр адамның ұлттық, кәсіптік
және жас ерекшелігіне сәйкес өзгешеліктері де тиісінше орын алып отырады.
Мысалы, қарама-қарсы тап қайшылықтары бар қоғамда мінездің таптық
өзгешелігі ерекше көзге түседі. Осындай қоғамда әрбір тап өкілдерінің
таптық мүдделері де дүниетанымдары да бөлек болады. Мысалы, зауыт
фабрикалардың қожасы болып табылатын капиталистер жұмысшыардың еңбегі
арқылы баюға тырысса, жұмысшылар өздерінің тұрмыс жағдайы мен құқықтарын
жақсартуды көздейді. Осы айтылғандар дамдардың мінез бітістеріне,
психологиясына ықпалын тигізбей қоймайды.
Адамның сансыз мінез бітістерінің кейбірін белгілі топтарға жинақтауға
болады. Олар мына төмендегідей:
Адамның ұстаған бағытынан, яғни бүкіл психикалық тұрпатынан байқалатын
мінез бітістері әртүрлі жағдайда көрініп отырады. Мұның біріншісіне адамның
басқалармен қатынасын білдіретін мінез бітістері кіреді. Бұларға :
гуманизм, қайырымдылық, үйірсектік, адалдық және осыларға қарама-қарсы
жекешілдік, қатыгездік, тұйықтық, зымияндық т.б. бітістері жатады. Осы
топқа сондай-ақ адамның өз ісіне, еңбегіне қатынасын білдіретін мінез
бітістері де жатады. Бұларға еңбек сүйгіштік, құнттылық, бастамашылдық,
салақтық, тиянақсыздық, кертартпалық т.б. бітістер кіреді.
Адамның өзіне-өзі қатынасын білдіретін мінез сипаттары да осы топтың
негізгі бір жағы. Бұларға кішіпейілділік, қарапайымдылық, өзін-өзі сынай
алу, талап қоя білушілік және бұларға қарама-қарсы өр көкіректік,
мақтаншақтық, жасқаншақтық т.б. жатады.
Мінез бітістерінің келесі тобын адамның өзін-өзі меңгере алу
қабілетіне орай қалыптасқан өзгешеліктері құрайды. Бұл топты мінездің
еріктік сапалары немесе мінездің жотасы деп атайды. Бұларды да адамның
жалпы ұстаған бағыты мен дүниетанымына, жоғарыда көрсетілген мінез
бітістерінің мазмұынынан тыс қарауға болмайды. Сондықтан да сотқар адамның
жөнсіз батылдығы мен мемлекет мүлкін тонаушы ұрының жылпос пысықтығын
мінездің еріктік сапаларына кіреді деп ойлау шындыққа сай келмейді.
Мінездің еріктік сапаларының өзі күшті және әлсіз, яғни нашар мінез
болып екіге бөлінеді. Күшті мінезге – мақсатқа талпынғандық, дербестілік,
тоқтамға келішілік, батылдық, шыдамдылық , тәртіптілік, жинақылық, ерлік
т.б. жатса, әлсіз мінезге негативизм иланғыштық, қыңырлық, ұстамсыздық,
жүрексіздік және т.б. кіреді. Мінезі ауыр, жеңілтек, мінезсіз, сотқар,
тентек, бейбастақ, итмінез т,б, түрлерге бөлінеді.
Бұл аталып отырған сипаттар Абайдың ұғымында адамға иманация арқылы
берілетін тәңірлік құбылыстар емес, керісінше әрбір кәмили инсани
дәрежесіне жетуді мақсат етіп, талаптанушылар қолына ізденіп еңбектенумен
ғана түсетін кәсіби нәрселер. Қоғамдық ой санада Абайға дейінгі, тіпті
кейінгі заманның өз кезінде де толық адам болудың жоғарыда аталған
сипаттары әркімнің тағдырына жазылуынан дейтін уағызға сүйеніп оның
теориялық негізі имам Ғазалидің қасб (жазмыштан озмыш жоқ деген ұғымдағы)
туралы санашылдық ілімінің тұрғысынан түсіндірілетін.
Ал, Абай болса, осы ілімнің негізінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І . Мінез туралы жалпы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Адамның мінез
бітістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..4
1.2. Типтік мінез бітістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3.Мінез және адамның басқа қасиеттері арасындағы байланыс12
1.4. Мінезді тәрбиелеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...18 ІІ. Эксперименталды бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1. Экспериментті талдау бейімдеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21 Экспериментті
өткізу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...25
2. Эксперимент нәтижесіне интерпретация жасау және
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 33
1
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әр адам сыртқы дүниенің сансыз көп
тітіркендіргіштеріне өз әлінше жауап қайтарып отырады. Бұл жауап реакциялар
оның сыртқы дүниемен қалайша қатынас жасайтынын көрсетумен қатар, біртіндеп
беки келе, сол адамның үйреншікті әдетіне, мінез-құлқының мәнеріне
айналады. Сөйтіп, әр адамда әртүрлі әртүрлі мінез бітістерінің болуы оның
сыртқы ортамен тұрліше қарым-қатынас жасауының нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының
жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде
оның сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарына сәйкес келмейтін кездері
де болады. Мысалы, біреудің қатал, не тымыр болуының негізінде адамды
менсінбеу, тәкаппарсыну, сияқты мінез қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай,
оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты
қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Тақырыптың нысаны. Мінез – адамның негізгі өмірлік беталысын және
оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік. Ол –
көп қасиеттің бірлігі, түрлі өзгешеліктердің қосындысы, сонымен қатар,
адамды әр қырынан көрсететін қасиет. Мінез бітістері өте көп. Олардың бәрі
де жеке адамның қасиеттері болып табылғанмен, мұның кез келген мінездің
бітістері болып саналмайды.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының
өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасының
тарихы бейнеленеді. Мінез – кең мағыналы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып
жатады. Мінездің моралдық жағынан тәрбиелілігі, бірқалыптылығы,
толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы – оның негізгі сапалары болып
есептелінеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті – адамның мінез бітістері және адамның
басқа қасиеттері арасындағы байланысты жан-жақты ашып көрсету.
Жұмыстың қүрылымы – кіріспе бөлім, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу пәні- Мінез және адамның басқа қасиеттері арасындағы байланыс
Зерттеу базасы- №1 А. Байтұрсынов атындағы жалпы орта мектебі
Зерттеу болжамы- Егер оқушылардың мінезі сабырлы, салмақты болса онда
олардың ұйымдастыру қабілеті жоғары және де өмірдегі ұнататын қағидаларын
қатаң сақтап аналнтикалық ойлай білу
Зерттеу әдістері- Ғылыми әдістемелік әдебиеттер озат психологиялық
тәжірибелер, баспасөз материялдары, тірек сызбалары психологиялық
зерттеулер.
І. Мінез туралы жалпы түсінік
1.1. Адамның мінез бітістері
Адамгершілік жағынан тәрбиеленген мінез адамды мінез-құлық
тұрғысынан да, оның айналасымен байланысы тұрғысынан да сипаттап отырады.
Инбаттылық, гуманизм, адамдарға қамқорлық, жолдастықты қадір тұту,
жұртшылық пікірмен санасы білушілік, өзі міндетін орындаудағы жауапкершілік
пен адалдық – мінездің осы сапасының негізгі компоненттері.
Бүкіл адамзат қауымының орта ғасырдағы теңдесі жоқ ұлы философ –
гуманисі Әл-Фараби өз еңбектерінде жүректі адам денесіндегі басты тұлға,
бастапқы кезеңдегі әмірші ретінде танумен қатар ақылды да басты тұлғаның
қатарында айтады, бірақ ми адам бойындағы бүкіл процеске басшылық еткенмен
жүрекке тәуелді емес, жүректің ізгі ниеттерін жүзеге асыруға биім
екекндігін айтқан[2].
Дегендегі Абайдың өлмейді деп танитыны – мен, яғни ақыл мен
жан. Әр сөзін барынша ойлап та талғап қолданатын Абай ақыл сөзін алдымен
қолданып, оған арнаулы мән беріп, салмақтың ауыр жағын соған түсіндіру үшін
әрі оқырмандарының назарын осы сөзге аудару мақсатымен ақыл сөзіне
үстемелете салмақ түсіріп, оны жанның синонимі ретінде танытып отыр[4].Бұл
жерде Абайды қызықтырып отырған шешуші нәрсе жан емес, керісінше жан
қуатымен пайда болатын ақыл.Адамның басына қонған, бақыттың тқрақты болуы
жақсы мінез-құлыққа байланысты. [3].
Ұлы Абай жас ұрпақтың талабы деңгейінде тәрбиелеуді
мақсат ете отырып, осы мүдде тұрғысынан адам болам деген
әрбір талапты жастың бойында адамшылықтың қандай нәрі, ізгілікті сипаттары
басым болу керектігін алғаш рет Ғылым таппай мақтанба атты өлеңінде
саралап, көп нәрсенің төркініне назар аудартады. Бұл өлеңінде Абайдың көп
ой қорытындылары Адам болам десеңіз деген атақты тезисі бойынша қойып
отырған мәселесінде қазақ қауымының болашағы – жастардың адамгершілік
қасиеттерінің негізгі сипаттары, яғни толық адам немесе ынсанияттың
кәмелеттігі туралы даналық ойлары мен танымының басты ұғымдары сараланып
қамтылған [7].
Бұл өлеңінде Абай толық адам болудың басты сипаттары туралы ойларының
түп негізі шығыс ойшылдарының пікірімен асып-тасып жатыр.
Адамның бойындағы ақын мадақтап отырған: талап, еңбек, терең ой,
қанағат рақым және оларға қарама – қарсы: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек
мал шашпақ сияқты сипаттарды айтып отыруы белгілі бір жүйелі танымның
негізінен туып, тамыры тереңде жатқанын танымасқа болмайды[1]. Абайдың адам
болу туралы ойларының желісі өлеңдерінде басталғаны мен, оның негізі қара
сөздерінде толығырақ баяндалатынын жете ескере бермейміз. Абай
өлеңдеріндегі жиі ұшырасатын: Адам болуы, Жарым адам, Толық адам,
Адамдық, Адамшылық, Адамның адамдығы, Толық ынсаният сияқты және
тағы басқа терминдік терең мәні бар сөздер мен күрделі ұғымдардың бәрі де
өзінің арнасы жағынан шығыс пен батыс ойшылдарының еңбектерінде көп сөз
болған Камили Инсанин мәселесімен іліктес жатқан дүниелер. Абай өз
заманының теңдесі жоқ ойшылы болғандықтан, оның адам болуы туралы ойларының
рухани, өзекті желісін етерліктей танытып білу аса қатерлі міндеттеріміздің
бірінен саналмақ.
Ұлы ақын жас ұрпақтың адам болуы талабының тұңғыш қадамы неден
басталу керек деген сұраққа: Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпен
көксерлік болса, сонда оның аты адам болады, - деп жауап берген[6]. Абай
ұсынып отырған бұл өлшем бұл меже адам болам деген талапқа алғашқы қадамы
ретінде баланың саналы түрде махаббатпен қызығуы арқылы ғылым, білімді
меңгеруі Абайдың пікірінше үш түрлі себепте байланысты. Баланың адам болуға
ұмтылған алғашқы адамның негізін бұзатын, яғни, қазақ болмысында оның
адамдық қасиетінің толық қалыптасуына зардабын тигізетін нәрсе – бала өнеге
әлеуметтік орта. Бала соның әсерінен қиянатшыл болады деп қараған. Бұл
қиянатшылдар – жарым адам... Абай баланы қиянатшылдықтан сақтауға, оның
бойына ә дегеннен – ақ мейір махаббатты, ізгілік шапағатты өлшеусіз
түсіндіре беру жағынан шешуші мән бере қараған[2].
Абайдың танымынша, шын мәніндегі толық адам қандай болмақ? Абай
тыңдайшыларының жалпы қрамында айрықша назар аударып, ішінара кездесетін
кейбір діни ұғымдарын табиғатына сын мен әрі шартты түрде ескере қарасақ
қана толық адам болу туралы ұлы ойшылдың түпкі нанымының, түсінігінің
қалпын дәл бейнелей алуға болар еді.
Бірақ ұлы ақынның адам болу туралы ойының бір төркіні оның
жауанмәртлік туралы ұғымдарымен сабақтас жатқандықтан , оны арнайы
зертеген кісі болмаса, екінің бірінің көзіне шалына бермейтіні тағы
бар.
Сан ғасырға созылған бұл ұғымның өзіндік тарихымен санаспауға
болмайтын құбылыс екеніне көзі жетіп келеді. Абайдың өзі толық адам
туралы ойларының негізін осы жауанмәртлікпен ұштастыра қарайды. Адам
болудың үш сипаты : ғылым(ақыл), рахым (шапағат), әділет (ғадалат)
тәрізді қасиеттерді жас ұрпақтың бойына толық дамытқанда ғана оның аты
– Абай сөзімен айтсақ, толық инсанияты бар немесе камили инсани бола
алмақ. Қоғамдық ой-санада Абайға дейінгі , тіпті кейінгі заманның өз
кезінде де толық адам болудың жоғарыда аталған сипаттары әркімнің
тағдырына жазылуынан дейтін уағызғы сүйеніп, оның теориялық негізі
имам Ғазалидің қасб туралы санашылдық ілімінің тұрғысынан
түсіндірілетін.
Ал, Абай боса, осы ілімнің негізіне қарама-қарсы көзқарасты қуаттау
ы себепті , толық адам болудың нақты шарттарын тікелей адамның өз
басына тән тума құбылыстар деп танығандықтан: Бұлар өз иждиһатың
бірлан, ниет халс бірлар ізденсең ғана берілетін нәрселер бомаса
жоқ, - кесіп айтады.
Абай жоғарыда үш сипатты толық адам болудың басты шарттары
ретінде қарағанда да оларды бірлікте, тұтасықта алып отырған. Олардың
бірінің болмауы бірлікті, тұтасықты бұзады да , толық адам дәрежесіне
жеткізбей, жарым дәрежесінде қалдырады. Жалпы толық адам жөніндегі
ұғымдар - Абайдың жиырма жылдық ақындық жолында үзіліссіз өрістеп,
толассыз даму, толығу үстінде туындап отырған күрделі ұғым. Абайдың
1889 жылы дүниеге келген Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек деген
өлеңінде , адам ойындағы ақыл, қайрат, жүрек жөніндегі күрделі ұғымға
алғаш рет ерекше назар аударып, ой толғай бастайды[9]. Осы күрделі
ұғымның философиялық мән-мағынасынан өз өмірінің соңғы шағына дейін қол
үзбей, оның негізінен гуманистік астар бере отырып, әсіресе, ондағы
жүрек мәселесіне Абайдың өзі үш сүю немесе имангүл деп атаған
танымының негізінде өзіндік ой байламдарын жан-жақты таратып беруге
ұмтылған ақынның белсенді әрекетін көреміз.
Абай, толық адам хақында ұстанған көзқарастарына сай сипаттарды
түгел қамтитын елеулі ұғымдардың басты-бастыларын жайдан-жай атап
отырған жоқ. Бұларға Абайдың философиялық лирикаларында ақыл мен
жан яғни жан құнары деген парасаттылық жөніндегі ұғым негізінде
талдау беріліп, кейінірек, қарасөздерінде молырақ қамтылып, терең
түрде тарата бастайды.
Абай өзінің дүниетанымында ақыл, қайрат, жүректің бірлігіне аса
зор мән бре қарап, аталмыш ұғымдардың қоғамдық санадағы алатын орны
мен мағынасын білуде ғылымға жүгініп, оған сілтеме жасауында мән бар.
Сыншыл ақын өзі жасаған әлеуметтік ортаның әртекті таптарының
бойындағы адамшылыққа жат қылықтарымен, мінез-құлықты терең танып, ол
туралы шыншыл да өткір сындарын : Қартайдық, қайғы ойлады, ұлғайды
арман, Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, Көңілім қайтты достан
да, дұшпаннан да, Болыс болдым, мінекей, Қайғы шығар ілімнен
және т.б. өлеңдерінде жеріне жеткізе айтты да. Осы аталмыш
өлеңдерінде таңбаланған өз ортасының надандық қалпынан туындаған жат
қылықтарымен мыңмен жалғыз алысқан ақын оларға жалпы адамзат
баласының бойындағы үш асыл қасиетті қарсы қойып, оларды меңгеруге
үндейді.
Мұндағы тілге тиек етіп отырған үш ұғымға Абай тарапынан арнайы
мән беріле айтылып отырған анықтаушы сөздер (ыстық, нұрлы, жылы)
тектен тек айтыла салмай , олар сол күрделі үш ұғымның өзіне тән
гуманистік мағынасын ашып, айғақтап тұр. Жоғарыдағы өлең жолында
жүрекке байланысты айтылып отырған жылы деген анықтаушы сөз жай
қарағанда айтарлықтай ерекшелігі жоқ дағдылы құбылыс ретінде
қабылданса да, шындығында сол бір ғана анықтаушы сөздің өзі аса
елеулі, гуманистік ұғымның салмағын көтеріп тұр. Осы аталмыш сөз
Абайдың дүниетанымының негізінен туындап жатқан құбылыстың мән-
мағынасын аша түсумен қатар, бұл ұғымның ілкі бастауларының түп-
төркіні көне заманнан келе жатқан мешаиюндық ұғымдарға да саяды.
Мысал ретінде алатын болсақ, әл-Фараби : ..жүрек – ішкі табиғи
жылылықтың көзі. Басқа мүшелерге жылылық нақ осыдан тарайды, олар
осыдан нәр алып отырады - дегенде жүректі ішкі табиғи жылылықтың
көзі деп арнайы көрсеткен. Абай айтып отырған жылы жүректің немесе
Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек деген өлең жолының мағыналық
төркіні қайда жатқанынан хабар беріп тұр емес пе? Әл-Фараби
тарапынан айтылған жүрек жөніндегі философиялық ұғым соңыра
гуманистік соны көзқарастың негізіне айнылп, шығыс ақындары ғана
емес, орыс ақындарының шығармаларынан да белгілі орын алғандығы
Абайдың өз шығармасы мен ол аударған Лермонтов, Полонский, Пушкин
өлеңдерін салыстыра қарағанның өзінде-ақ көзімізді бірден шындыққа
жеткізе түседі. Мұндағы нұрлы ақыл деген сөздің негізгі мағынасы
Абайдың толық адам жөніндегі ұғымдарымен ұштасып жатқандықтан , ол
ыстық жүректің ырқымен жүретін, тек қана рахым-шапағаттың дегенін
іске асыратын гуманистік жолдағы ізгілікті ақлдың игілікті қызметін
көркейтіп тұр. Абай жүректі өз ырқына көндіріп, айла мен амалдың
айтқанын істейтін ақылды нұрлы ақыл демей, оның қарсы ұғымы
ретінде суық ақыл деген анықтаушы сөзбен береді. Яғни Абайдың :
Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды. Амалдың тілін алса,
жүрек ұмытқылады, - деген қорытындысымен үндес жатқаны байқалады[12].
Осы айтылмыш ойлардың кең мағынада таратылып, барынша толықтырылып,
жетілдіріліп берілуіон жетінші қара сөзінде айрықша байқалады. Абай
осы сөзінде өз ойын ғылымның атынан айтып, ақыл, қайрат, жүрекке жеке-
жеке, олардың әрқайсысына тән ерекшеліктеріне лайықты баға береді.
Абайдың өзі толық адам туралы ойларының негізін осы жәуанмәрттілікпен
ұштастыра қарап: Сенде бұл ғылым, рахым, ғадалап үш сипатпен сипаттанбақ;
... толық ынсанияттық бар болады, - деген пікірін ашық айтады. Адам
болудың бұл үш сипаты: ғылым (ақыл), рақым (шафағат), әділет (ғадалат)
тәрізді қасиеттерді жас ұрпақтың бойына толық дамытқанда ғана оны аты –
Абай сөзімен айтсақ , толық ынсанияты бар немесе кәмили ынсани бола алмақ.
1.2. Типтік мінез бітістері
дамдардың өмір жолы мен іс-әрекетінің сипаты түрліше болатындықтан,
оның мінез бітістерінде басқа біреуде қайталанбайтын жеке ерекшелік көптеп
кездесіп отырады. Сонымен қоса, адамдарда өзі өмір сүріп отырған қоғамның
ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан, көпшілікке ортақ мінездері болады.
Сондықтан бір адамның мінезі жөніндесөз болғанда мінездің дара және типтік
бітістерін қоса еске алып отыру қажет. Типтік мінездер – белгілі тарихи-
қоғамдық жағдайлардың нәтижесі. Типтік мінезден әр адамның ұлттық, кәсіптік
және жас ерекшелігіне сәйкес өзгешеліктері де тиісінше орын алып отырады.
Мысалы, қарама-қарсы тап қайшылықтары бар қоғамда мінездің таптық
өзгешелігі ерекше көзге түседі. Осындай қоғамда әрбір тап өкілдерінің
таптық мүдделері де дүниетанымдары да бөлек болады. Мысалы, зауыт
фабрикалардың қожасы болып табылатын капиталистер жұмысшыардың еңбегі
арқылы баюға тырысса, жұмысшылар өздерінің тұрмыс жағдайы мен құқықтарын
жақсартуды көздейді. Осы айтылғандар дамдардың мінез бітістеріне,
психологиясына ықпалын тигізбей қоймайды.
Адамның сансыз мінез бітістерінің кейбірін белгілі топтарға жинақтауға
болады. Олар мына төмендегідей:
Адамның ұстаған бағытынан, яғни бүкіл психикалық тұрпатынан байқалатын
мінез бітістері әртүрлі жағдайда көрініп отырады. Мұның біріншісіне адамның
басқалармен қатынасын білдіретін мінез бітістері кіреді. Бұларға :
гуманизм, қайырымдылық, үйірсектік, адалдық және осыларға қарама-қарсы
жекешілдік, қатыгездік, тұйықтық, зымияндық т.б. бітістері жатады. Осы
топқа сондай-ақ адамның өз ісіне, еңбегіне қатынасын білдіретін мінез
бітістері де жатады. Бұларға еңбек сүйгіштік, құнттылық, бастамашылдық,
салақтық, тиянақсыздық, кертартпалық т.б. бітістер кіреді.
Адамның өзіне-өзі қатынасын білдіретін мінез сипаттары да осы топтың
негізгі бір жағы. Бұларға кішіпейілділік, қарапайымдылық, өзін-өзі сынай
алу, талап қоя білушілік және бұларға қарама-қарсы өр көкіректік,
мақтаншақтық, жасқаншақтық т.б. жатады.
Мінез бітістерінің келесі тобын адамның өзін-өзі меңгере алу
қабілетіне орай қалыптасқан өзгешеліктері құрайды. Бұл топты мінездің
еріктік сапалары немесе мінездің жотасы деп атайды. Бұларды да адамның
жалпы ұстаған бағыты мен дүниетанымына, жоғарыда көрсетілген мінез
бітістерінің мазмұынынан тыс қарауға болмайды. Сондықтан да сотқар адамның
жөнсіз батылдығы мен мемлекет мүлкін тонаушы ұрының жылпос пысықтығын
мінездің еріктік сапаларына кіреді деп ойлау шындыққа сай келмейді.
Мінездің еріктік сапаларының өзі күшті және әлсіз, яғни нашар мінез
болып екіге бөлінеді. Күшті мінезге – мақсатқа талпынғандық, дербестілік,
тоқтамға келішілік, батылдық, шыдамдылық , тәртіптілік, жинақылық, ерлік
т.б. жатса, әлсіз мінезге негативизм иланғыштық, қыңырлық, ұстамсыздық,
жүрексіздік және т.б. кіреді. Мінезі ауыр, жеңілтек, мінезсіз, сотқар,
тентек, бейбастақ, итмінез т,б, түрлерге бөлінеді.
Бұл аталып отырған сипаттар Абайдың ұғымында адамға иманация арқылы
берілетін тәңірлік құбылыстар емес, керісінше әрбір кәмили инсани
дәрежесіне жетуді мақсат етіп, талаптанушылар қолына ізденіп еңбектенумен
ғана түсетін кәсіби нәрселер. Қоғамдық ой санада Абайға дейінгі, тіпті
кейінгі заманның өз кезінде де толық адам болудың жоғарыда аталған
сипаттары әркімнің тағдырына жазылуынан дейтін уағызға сүйеніп оның
теориялық негізі имам Ғазалидің қасб (жазмыштан озмыш жоқ деген ұғымдағы)
туралы санашылдық ілімінің тұрғысынан түсіндірілетін.
Ал, Абай болса, осы ілімнің негізінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz