Мемлекет жəне құқық теориясының жалпы сипаттамасы

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 тақырып. Мемлекет жəне құқық теориясына
жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2 тақырып. Мемлекет жəне құқық теориясының пəні
жəне əдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3 тақырып. Мемлекеттің пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... .13
4 тақырып. Мемлекеттің түсінігі жəне мəні ... ... ... ... ... ... .17
5 тақырып. Мемлекеттің функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... 20
6 тақырып. Мемлекет механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
7 тақырып. Мемлекет нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
8 тақырып. Мемлекет типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
9 тақырып. Қоғамның саяси жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
10 тақырып. Құқықтық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
11 тақырып. Мемлекет жəне қоғам ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
12 тақырып. Құқықтың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... 40
13 тақырып. Құқықтың түсінігі жəне мəні ... ... ... ... ... ... .42
14 тақырып. Құқықты түсінудегі қазіргі кезгі бағыттар ... ... ..46
15 тақырып. Құқықтың қағидалары жəне функциялары ... ... 49
16 тақырып. Құқықтың типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
17 тақырып. Əлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқық ... ... ..53
18 тақырып. Құқық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
19 тақырып. Тұлға, құқық, мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... .59
20 тақырып. Құқықтың қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ..62
21 тақырып. Құқық нормалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
22 тақырып. Құқықшығармашылық ... ... ... ... ... ... ... ... .70
23 тақырып. Заңнаманы жүйелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
24 тақырып. Құқықтық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
25 тақырып. Құқықты жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... .81
26 тақырып. Құқық нормаларын түсіндіру ... ... ... ... ... ... .84
27 тақырып. Құқықтық мінез.құлық ... ... ... ... ... ... ... ... .87
28 тақырып. Құқықбұзушылық жəне заңды жауапкершілік ... 89
29 тақырып. Құқықтық сана жəне құқықтық мəдениет ... ... ..94
30 тақырып. Заңдылық жəне құқықтық тəртіп ... ... ... ... ... .98
31 тақырып. Қоғамның құқықтық жүйесі ... ... ... ... ... ... .101
32 тақырып. Құқықтық реттеу механизмі ... ... ... ... ... ... .103

1. Мемлекет жəне құқық теориясының анықтамасы. Мем-
лекет жəне құқық теориясы – бұл мемлекет пен құқықтың жалпы
заңдылықтары туралы, олардың мəні, мақсаты жəне қоғамдағы
дамуы туралы жалпыланған білімдер жүйесі.
2. Ғылым ретіндегі мемлекет жəне құқық теориясының
ерекшеліктері мынада:
Біріншіден, ол қоғамдық ғылым болып табылады, оның пəнін
қоғамдық құбылыстар – мемлекет пен құқық құрайды. Бұл ерек-
шелігі арқылы мемлекет жəне құқық теориясы бірқатар басқа
ғылымдардан (жаратылыстану, техникалық жəне т.б.) ерекшеле-
неді.
Екіншіден, ол саяси-заңды ғылым бола тұрып, мемлекеттің
биліктік қызметі, саясаты саласымен тікелей қатысты қоғамдық
құбылыстарды зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы мемлекет жəне
құқық теориясы мемлекеттік-құқықтық құрылымды тікелей
зерттемейтін басқа қоғамдық ғылымдардан ерекшеленеді.
Үшіншіден, ол жалпы теориялық ғылым бола тұрып, мемлекет
пен құқықтың негізгі жəне жалпы заңдылықтары мен сипаттарын
зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы ол арнайы заң ғылымдарынан
ерекшеленеді.
Төртіншіден, ол əдістемелік сипаттағы ғылым болып табы-
лады. Мемлекеттік-құқықтық құрылымның жалпы заңдылықта-
рын көрсете отырып, ол мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды
меңгеру əдісі мəселесін қарастырады.
3. Мемлекет жəне құқық теориясының функциялары. Мем-
лекет жəне құқық теориясының үш негізгі функциясы бар:
1. Теориялық-танымдық функция – мемлекеттік-құқықтық құ-
былыстарды тек сыртқы, техникалық-заңды жағынан ғана емес,
сонымен қатар, олардың заңдылықтары, терең, мəндік белгілері
тұрғысынан да ғылыми түсіндіруге негізделген. Бұл, өз кезегінде,
ғылыми болжамдау міндеттерін шешуді, мемлекеттік-құқықтық
құбылыстардың дамуының басымдылықтары мен бағыттары ту-ралы ғылыми болжамдарды қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
2. Тəжірибелік-қолданбалы функция. Мемлекет жəне құқық
теориясы, басқа да заң ғылымдары сияқты, мемлекеттің қызметін
жетілдіруге, заңнама мен оны қолдану тəжірибесін жақсартуға
жəне дамытуға бағытталаған ұсыныстар жасауға қызмет етеді.
3. Тəрбиелік функция. Мемлекет жəне құқық теориясы құқық-
тық тəрбиелеу мəселелерін шешуге, адамдарда демократия, тұлға-
ның құқықтары мен бостандықтары, заңдылық, тəртіп жəне т.б.
күрделі мəселелерге қатысты шынайы ғылыми көзқарастардың
қалыптасуына жəрдемдесуі қажет.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 99 бет
Таңдаулыға:

Мемлекет жəне құқық теориясының Жалпы сипаттамасы
1. Мемлекет жəне құқық теориясының анықтамасы.
2. Мемлекет жəне құқық теориясының ерекшеліктері.
3. Мемлекет жəне құқық теориясының функциялары.
1. Мемлекет жəне құқық теориясының анықтамасы. Мем-
лекет жəне құқық теориясы – бұл мемлекет пен құқықтың жалпы
заңдылықтары туралы, олардың мəні, мақсаты жəне қоғамдағы
дамуы туралы жалпыланған білімдер жүйесі.
2. Ғылым ретіндегі мемлекет жəне құқық теориясының
ерекшеліктері мынада:
Біріншіден, ол қоғамдық ғылым болып табылады, оның пəнін
қоғамдық құбылыстар – мемлекет пен құқық құрайды. Бұл ерек-
шелігі арқылы мемлекет жəне құқық теориясы бірқатар басқа
ғылымдардан (жаратылыстану, техникалық жəне т.б.) ерекшеле-
неді.
Екіншіден, ол саяси-заңды ғылым бола тұрып, мемлекеттің
биліктік қызметі, саясаты саласымен тікелей қатысты қоғамдық
құбылыстарды зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы мемлекет жəне
құқық теориясы мемлекеттік-құқықтық құрылымды тікелей
зерттемейтін басқа қоғамдық ғылымдардан ерекшеленеді.
Үшіншіден, ол жалпы теориялық ғылым бола тұрып, мемлекет
пен құқықтың негізгі жəне жалпы заңдылықтары мен сипаттарын
зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы ол арнайы заң ғылымдарынан
ерекшеленеді.
Төртіншіден, ол əдістемелік сипаттағы ғылым болып табы-
лады. Мемлекеттік-құқықтық құрылымның жалпы заңдылықта-
рын көрсете отырып, ол мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды
меңгеру əдісі мəселесін қарастырады.
3. Мемлекет жəне құқық теориясының функциялары. Мем-
лекет жəне құқық теориясының үш негізгі функциясы бар:
1. Теориялық-танымдық функция – мемлекеттік-құқықтық құ-
былыстарды тек сыртқы, техникалық-заңды жағынан ғана емес,
сонымен қатар, олардың заңдылықтары, терең, мəндік белгілері
тұрғысынан да ғылыми түсіндіруге негізделген. Бұл, өз кезегінде,
ғылыми болжамдау міндеттерін шешуді, мемлекеттік-құқықтық
құбылыстардың дамуының басымдылықтары мен бағыттары ту-ралы ғылыми
болжамдарды қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
2. Тəжірибелік-қолданбалы функция. Мемлекет жəне құқық
теориясы, басқа да заң ғылымдары сияқты, мемлекеттің қызметін
жетілдіруге, заңнама мен оны қолдану тəжірибесін жақсартуға
жəне дамытуға бағытталаған ұсыныстар жасауға қызмет етеді.
3. Тəрбиелік функция. Мемлекет жəне құқық теориясы құқық-
тық тəрбиелеу мəселелерін шешуге, адамдарда демократия, тұлға-
ның құқықтары мен бостандықтары, заңдылық, тəртіп жəне т.б.
күрделі мəселелерге қатысты шынайы ғылыми көзқарастардың
қалыптасуына жəрдемдесуі қажет.
№ 1 кесте
Мемлекет жəне құқық теориясы — мемлекет пен құқықтың олардың қоғамдағы
мəні, мақсаты жəне дамуы туралы негізгі жəне жалпы заңдылықтары туралы
жалпыланған білімдер жүйесі
Қоғамдық
ғылым
Саяси-заңды
ғылым
Жалпы теориялық
ғылым
Əдістемелік
ғылым
Мемлекет жəне құқық теориясының функциялары
Теориялық-
танымдық
Тəжірибелік-қолданбалық Тəрбиелік 2 тақырып.
МЕМЛЕКЕТ ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ
ПƏНІ МЕН ƏДІСТЕРІ
1. Мемлекет жəне құқық теориясының пəні.
2. Мемлекет жəне құқық теориясының əдістері.
3. Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі мемлекет жəне құқық
теориясы.
4. Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет жəне құқық теория-
сының орны.
1. Мемлекет жəне құқық теориясының пəні. Əрбір ғылым-
ның өз зерттеу пəні болады. Ол дегеніміз осы ғылымның объек-
тивтік шындықты зерттеу жағы. Мемлекет жəне құқық теория-
сының пəні болып мемлекет жəне құқықтың пайда болуы, дамуы
мен қызмет етуінің жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының
негізгі түсініктерінің жүйесі табылады. Бұл жерде ерекше атап
өтетін жайт, мемлекет жəне құқық теориясы нақты бір мемлекет
пен құқықтың емес, жалпы мемлекеттіліктің пайда болуы, дамуы
мен қызмет етуін, сонымен қатар, жалпы заң ғылымдарына тəн
құқық нормасы, құқықтық қатынас, құқық субъектісі жəне т.б.
сияқты түсініктерді зерттейді.
2. Мемлекет жəне құқық теориясының əдістері. Ғылым əдісі
– бұл пəнді түсінуге мүмкіндік беретін тəсілдер мен бағыттардың
жиынтығы. Мемлекет жəне құқық теориясы өз пəнін зерттеу үшін
көптеген əдістерді қолданады. Олардың ішінен мыналарды ерекше
атауға болады:
1. Жалпы əдістер – ойлаудың кешенді қағидаларын көрсететін
философиялық, дүниетанымдық бағыттар. Оларға мыналар жатады:
а) метафизика. Ол мемлекет пен құқықты мəңгілік жəне
өзгермейтін институттар ретінде қарастырады;
ə) диалектика. Өз ішінде материалистік жəне идеалистік болып
бөлінеді. Материалистік диалектика бұл құбылыстарды қоғамдағы
əлеуметтік-экономикалық өзгерістермен, нақты айтқанда, жеке
меншіктің пайда болуымен жəне қоғамның таптарға бөлінуімен
байланыстырады, яғни, мемлекет пен құқық нақты бір тарихи
кезеңге сəйкес, бір-бірімен байланыстылықта, даму барысында
қарастырылады. Идеалистік диалектика, өз кезегінде, объективтік
жəне субъективтік идеализм болып екіге бөлінеді. Объективтік
идеализм мемлекет пен құқықтың пайда болу себептері мен өмірсүру жағдайын
құдайдың күшімен, ал субъективтік идеализм
адамның санасымен байланыстырады.
2. Жалпы ғылыми əдістер – жалпы əдістер сияқты бүкіл ғы-
лыми танымды толығымен қамтымайды, оның жекелеген кезең-
дерінде ғана қолданылады. Оларға мыналар жатады:
а) талдау – күрделі мемлекеттік-құқықтық құбылысты шартты
түрде жекелеген бөліктерге бөлу;
ə) синтез – құбылысты оның құрамдас бөліктерін шартты түр-
де біріктіре отырып зерттеу;
б) жүйелік əдіс – объектінің тұтастығын ашуға, ондағы əртүрлі
байланыс түрлерін анықтауға бағыттайды;
в) функционалды əдіс – бір əлеуметтік құбылыстардың екінші-
леріне қатысты функцияларын анықтауға бағыттайды.
3. Жеке ғылыми əдістер – мемлекет жəне құқық теориясының
техникалық, жаратылыстану жəне гумантарлық ғылымдардың
ғылыми жетістіктерін қабылдауы нəтижесінде пайда болатын
əдістер. Оларға мыналар жатады:
а) нақты-əлеуметтанушылық əдіс – сұраудың, бақылаудың,
сұхбаттасудың жəне т.б. тəсілдердің көмегімен мемлекеттік-құ-
қықтық саладағы субъектілердің іс жүзіндегі жүріс-тұрысы тура-
лы мəліметтер алуға мүмкіндік береді;
ə) статистикалық əдіс – нақты бір мемлекеттік-құқықтық
құбылыстың сандық көрсеткіштерін алуға мүмкіндік береді;
б) кибернетикалық əдіс – кибернетиканың түсініктері, заңдары
жəне техникалық құралдарының жүйесі арқылы мемлекеттік-
құқықтық құбылыстарды тануға мүмкіндік береді.
4. Жеке құқықтық əдістер – тек заң ғылымдарына ғана тəн
болып келеді, оларға мыналар жатады:
а) формалды-заңды əдіс – заң түсініктерін,олардың белгілерін
анықтауға, түрлендіруді жүзеге асыруға, құқықтық ережелердің
мазмұнын түсіндіруге жəне т.б. мүмкіндік береді;
ə) салыстырмалы-құқықтық əдіс – əртүрлі құқықтық жүйелерді
не олардың жекелеген элементтерін олардың жалпы жəне арнайы
қасиеттерін анықтау мақсатында салыстыруға мүмкіндік береді.
3. Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі мемлекет жəне
құқық теориясы. Өз жиынтығында ғылым жүйесін құрайтын
ғылыми пəндерді шартты түрде үш топқа бөлуге болады: 1) тех-
никалық ғылымдар; 2) жаратылыстану ғылымдары; 3) гумани-
тарлық ғылымдар.
Гуманитарлық ғылымдар қоғамды, адамды, əлеуметтік қаты-настар мен
институттарды зерттейді. Заң ғылымдары – гуманитар-
лық ғылымдардың бір түрі, себебі, мемлекет пен құқық əлеуметтік
институттар болып табылады. Заң ғылымдарын мынадай түрлерге
бөлуге болады:
– мемлекет жəне құқық теориясы;
– тарихи-құқықтық ғылымдар (мемлекет жəне құқық тарихы,
саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы);
– салалық заң ғылымдары (конституциялық, азаматтық,
қылмыстық жəне т.б. құқық салалары);
– қолданбалы ғылымдар (криминалистика, сот медицинасы, сот
психиатриясы жəне т.б.).
Мемлекет жəне құқық теориясы гуманитарлық ғылымдар жүй-
есінде бола тұра, философиямен, əлеуметтанумен, саясаттанумен
жəне т.б. тығыз байланысқа түседі. Солай, философияның кө-
мегімен мемлекет жəне құқық теориясының дүниетанымдық ба-
ғыттары қалыптасады, оның нəтижесінде мемлекеттік-құқықтық
шындықты танудың жалпы əдістемесі қалыптасады. Өз кезегінде,
мемлекет жəне құқық теориясы кеңейтілген философиялық
жалпылаулар үшін нақты материалдар береді.
4. Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет жəне құқық Тео-
риясының орны. Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет жəне
құқық теориясының орнын оның тарихи-құқықтық ғылымдармен
арақатынасын мысалға ала отырып қарастыруға болады. Мем-
лекет жəне құқық теориясы мен тарихи-құқықтық ғылымдарға тəн
ортақ белгі – олар мемлекет пен құқықты зерттейді. Ал айырма-
шылықтары мынада – тарихи-құқықтық ғылымдар мемлекеттік-
құқықтық құбылыстардың даму үдерісін хронологиялық тəртіпте
зерттесе, мемлекет жəне құқық теориясы бұл үдерістерге жалпы
сипаттама береді, мемлекет пен құқықтың мəнін, олардың қызмет
ету заңдылықтарын жəне т.б. зерттейді.
Салалық заң ғылымдарына қатысты мемлекет жəне құқық
теориясы жалпылаушы сипатты иеленеді; ол мемлекет пен құ-
қықтың пайда болуы, қызмет етуі мен дамуының жалпы заңды-
лықтарын зерттейді. Ал кез-келген салалық ғылымның пəні қо-
ғамдық қатынастардың тек нақты бір саласымен ғана байланысты
болады. Сонымен қатар, мемлекет жəне құқық теориясы барлық
салаларға ортақ мəселелерді зерттейді, яғни, мемлекет жəне құқық
теориясының түсініктері мен институттарының негізінде салалық
заң ғылымдарының түсініктері мен институттары қалыптасады. № 2 кесте
№ 3 кесте
Ме м л е к е т жəне құқық теориясының пəні — мемлекет пен құқықтың пайда
болуының, əрекет етуінің жəне дамуының жалпы заңдылықтары
Ме м л е к е т жəне құқық теориясының əдістері — бұл пəнді тануға
бағытталған
əдістер мен тəсілдер
Жалпы əдістер
Метафизика
Диалектика
Материалис-
тік
Идеалистік
Ортақ ғылыми
əдістер
Анализ
Синтез
Жүйелік
Функцио-
налдық
Жеке ғылыми
əдістер
Нақты-
əлеуметтік
Статистика-
лық
Тарихи жəне
т.б.
Жеке құқықтық
əдістер
Формальды
заңдық
Салыстыр-
малы
құқықтық
Заң ғылымдарының жүйесі
Жалпы теориялық заң ғылымы
↓
мемлекет жəне құқық теориясы
Мемлекет пен құқық туралыжалпы тарихи ғылымдар
↓
- Мемлекет жəне құқық тарихы;
- Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы;
Салалық заң ғылымдары
↓
- Конституциялық құқық;
- Əкімшілік құқық;
- Азаматтық құқық;
- Қылмыстық құқық жəне т.б.
Қолданбалы заң ғылымдары
↓
- Криминалистика;
- Сот медицинасы;
- Сот психиатриясы жəне т.б. 3 тақырып.
МЕМЛЕКЕТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі əлеуметтік билікке жалпы
сипаттама.
2. Мемлекеттің пайда болу себептері.
3. Мемлекеттің пайда болу нысандары.
1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі əлеуметтік билікке жалпы
сипаттама. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі əлеуметтік биліктің
ерекшеліктері болып мыналар табылады:
- ол тек бір ру көлемінде ғана таралды, оның еркін білдірді
жəне қандық туыстыққа негізделді;
- тікелей қоғамдық болып табылды, алғашқы қауымдық
демократияның, өзін-өзі басқарудың бастамаларының негізінде
қалыптасты;
- бұл биліктің биліктік органдары ретінде рулық жиналыстар,
ақсақалдар, əскербасылары жəне т.б. қызмет етті, олар алғашқы
қауымдық қоғамның өмір сүруінің маңызды мəселелерін шешіп
отырды.
2. Мемлекеттің пайда болу себептері. Мемлекеттің пайда бо-
луы туралы мəселе даулы болып табылады, себебі, этнография
жəне тарих ғылымдары оның пайда болуы туралы күннен-күнге
жаңа мəліметтер беруде. Мемлекеттің пайда болу себептері тура-
лы бірқатар теориялар бар, олардың негізгілері болып мыналар
табылады:
1. Діни теория – мемлекеттің, мемлекеттік биліктің пайда
болуының құдайлық бастамасын негізге алады, барлық билік
құдайдан деген тұжырымдаманы бекітіп, жақтайды. Өзінің діни
мазмұнына қарамастан, бұл теория бірқатар шынайы жағдайларды
көрсетеді, нақты айтқанда, алғашқы мемлекеттердің теократиялық
нысандарын–абыздар билігін, шіркеудің ролін, діни жəне
əкімшілік орталықтар арасындағы билік бөлінісін. Бұл теорияның
көрнекті өкілдерінің бірі – Фома Аквинский.
2. Патриархалды теория – мемлекеттің пайда болуын отба-
сымен байланыстырады, ал мемлекет басшысының билігін отбасы
мүшелерінің алдындағы əке билігінен туындатады. Бұл теория
патшаның шексіз билігін негіздеуге бағытталған, ал бұл биліктің
қайнар көзі ретінде құдайды емес, отбасындағы əкенің, пат-риархтың шексіз
билігі орын алған отбасы нысанын таниды. Бұл
теория Грецияда пайда болған, өз негіздемесін Аристотельдің
еңбектерінен иеленсе, өз дамуын ағылшын ғалымы Филмердің ең-
бектерінен тапты.
3. Шартты теория – ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда кеңінен таралған.
Оны жақтаушылардың қатарынан Голландияда Гуго Гроций мен
Спиноза, Англияда Д.Локк пен Т.Гоббс, Францияда Ж.-Ж.Руссо,
Ресейде А.Радищев орын алды. Мысалы, А.Радищевтің ойынша,
билік халыққа тиесілі, алайда ол мемлекет басшысына берілген
жəне оны халық бақылауы тиіс. Шарттық теорияға сəйкес, мем-
лекет шарт нəтижесі ретінде пайда болады, оның қатысушылары
болып адамдар табылады, олар шарттың негізінде өз бостан-
дықтарының, өз билігінің бір бөлігін мемлекетке береді.
4. Күштеу теориясы – мемлекеттің пайда болу негізі ретінде
күштеу əрекетін, бір халықтың екінші халықты жаулауын таниды.
Жауланған халықтың үстінен билікті бекіту үшін, оған күштеу
жүргізу үшін мемлекет құрылады. Күштеу теориясы ХІХ ғасырда
пайда болды, оның өкілдері – Л.Гумплович, К.Каутский, Е.Дюринг.
5. Психологиялық теория – мемлекеттің пайда болуын адам
психикасының көріністерімен: бағыну қажеттігімен, еліктеумен,
алғашқы қауымдық қоғамның жоғарғы топтарына тəуелділікті
сезінумен, белгілі бір əрекет түрлерінің əділдігін түсінумен жəне
т.б. байланыстырады. Психологиялық теорияның өкілдерінің қата-
рынан Л.Петражицкий мен Г.Тардты атауға болады.
6. Органикалық теория. Бұл теорияның өкілдері Г.Спенсер,
Вормс, Х.Прейс мемлекетті ағза ретінде түсіндіреді. Оның бө-
ліктері арасындағы тұрақты байланыстар тірі ағзаның бөліктері
арасындағы байланысқа теңестіріледі, яғни, мемлекет – биология-
лық дамудың бір түрі ретінде көрініс табатын əлеуметтік даму
өнімі. Биологиялық ағзаның бір түрі ретінде мемлекеттің өз миы
(басшы) мен оның шешімдерін жүзеге асыру құралдары (халық)
болады.
7. Ирригациялық теорияға сəйкес мемлекеттердің алғашқы қа-
наушы нысандарының пайда болуы шығыстық аграрлық аймақ-
тардағы ірі ирригациялық құрылыстарды жүргізу қажеттігімен
байланысты. Бұл теория қазіргі кездегі неміс ғалымы К.-А.Вит-
тфогельдің еңбектерінен айрықша көрініс тапқан.
8. Материалистік теория – мемлекеттің пайда болуын əлеумет-
тік-экономикалық факторлармен, яғни, жеке меншіктің пайда
болуымен жəне қоғамның таптарға бөлінумен, байланыстырады. Бұл теорияның
өкілдері – К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин –
мемлекет бір таптың екінші таптың үстінен үстемдігін сақтау жəне
бекіту, қоғамның біртұтас ағза ретінде өмір сүруі мен қызмет
етуін қамтамасыз ету мақсаттарында пайда болған деп санайды.
3. Мемлекеттің пайда болу нысандары. Мемлекеттің қалып-
тасуы – əртүрлі халықтарда түрліше жүзеге асқан ұзақ үдеріс.
Шығыста өндірістің азиялық тəсілі (Египет, Вавилон, Үн-
дістан, Қытай жəне т.б.) нысаны кеңінен таралды. Бұл жерде
рулық құрылымның əлеуметтік-экономикалық бөліктері – жердік
үлес, ұжымдық меншік жəне т.б. тұрақты сипатты иеленді. Ежелгі
Шығыста пайда болған алғашқы мемлекеттер ауылдық қауым-
дастықтарды қанай отырып, оларды басқарды, яғни, өндірісті
ұйымдастырушы ролін атқарды.
Афины мен Римде мемлекеттің пайда болу бағыты басқаша
жолмен жүзеге асырылды, бұларда құлиеленушілік мемлекет
меншіктің пайда болуы жəне қоғамның таптарға бөлінуі негізінде
пайда болды. Афины – мемлекеттің пайда болуының ең таза,
классикалық нысаны, себебі, мемлекет рулық құрылым ішіндегі
таптық қарама-қайшылықтардың негізінде пайда болады. Римде
мемлекеттің пайда болуы плебейлердің римдік аристократтар –
патрицийлерге қарсы күресінің нəтижесінде тездетілді.
Ежелгі герман мемлекетінің пайда болуы көптеген жерлерді
алып жатқан бөтен аумақтарды жаулап алумен байланысты, бұл
жерлерге үстемдік орнатуда рулық қоғам əлсіз болды, сол себепті,
мемлекеттің пайда болу қажеттігі туды.
Барлық нысандағы мемлекеттердің пайда болуына негіз болып
10-12 мың жылдар бұрынғы неолиттік революция табылды. Оның
мəні мынада: өз қажеттіктерін қанағаттандыру мақсатында адам
дайын өсімдік жəне жануарлық нысандарын иемденумен
байланысты құралдық қызметтен табиғатты өзгертумен жəне азық
дайындаумен байланысты шынайы еңбек қызметіне ауысты, яғни,
иемденушіден өндіруші экономикаға өту орын алды.
Сонымен, мемлекет объективтік түрде, сырттан емес, ішкі
факторлардың негізінде пайда болады. № 4 кесте

Алғашқы қауымдық қоғамдағы биліктің ерекшеліктері
Билік рулық қауымнан, рудың барлық ересек мүшелерінен
туындайды
Ақсақалдар əскери қолбасшылар, абыздар ру мүшелерінің
жиналысымен сайланатын болды, олар биліктік
функцияларды ру мүшелерінің жиналысының
бақылауымен жүзеге асырды, жəне кез келген уақытта
жиналыс мүшелерімен орындарынан алынуы мүмкін
болатын
Тек қана басқарумен айналысатын арнайы аппарат
болған жоқ
Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар
№ 5 кесте
Теологиялық – биліктің құдайдан пайда болғандығы туралы пайымдайды
Фома Аквинский
Патриархалды – мемлекеттің пайда болуын тікелей жанұяның таралуымен
байланыстыра қарастырады
Аристотель, Филмер
Шарттық – мемлекет қоғамдық шарт негізінде пайда болды
Г.Гроций, Т.Гоббс, Ж.-Ж. Руссо, А.Радищев
Күштеу теориясы – мемлекет ішкі (экономикалық жəне саяси) жəне сыртқы
күштеу
(біреудің екіншісін жаулап алуы) нəтижесінде пайда болады
Е. Дюринг, Л. Гумплович, К. Каутский
Психологиялық – мемлекет адамдардың ұйымдасқан қоғам ұжымдық арақатынас
аясында өмір сүру жөніндегі психологиялық қажеттіліктері нəтижесінде пайда
болды
Л. Петражицкий, Г. Тард
Органикалық – қоғам мен мемлекет, тірі адам ағзасы тірі жасушалардан
тұратын сияқты,
адамдардан құралатын қоғамдық ағзаны білдіреді
Г.Спенсер, Х.Прейс
Ирригациялық – мемлекеттің пайда болуы шығыс аграрлық облыстарда ірі
ирригациялық құрылымдарды салу қажеттілігімен байланыстырылады
К.-А. Виттфогель
Материалистик (таптық) – мемлекеттің пайда болуы əлеуметтік-экономикалық
факторлармен, яғни жеке меншіктің пайда болуымен жəне қоғамның таптарға
бөлінуімен байланыстырылады
К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин4 тақырып.
МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ ЖƏНЕ МƏНІ
1. Мемлекеттің түсінігі жəне белгілері.
2. Мемлекеттік билік əлеуметтік биліктің ерекше түрі ретінде.
3. Мемлекеттің мəні.
1. Мемлекеттің түсінігі жəне белгілері. Мемлекет – бұл ар-
найы басқару жəне мəжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі бола
тұра, оны басқаратын жəне оның дамуын қамтамасыз ететін, бұқа-
ралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы.
Мемлекетті рулық құрылымдағы əлеуметтік биліктен ажыра-
татын төмендегідей белгілері болады:
1. Бұқаралық биліктің болуы. Міндетті түрде мемлекеттің бас-
қару жəне мəжбүрлеу аппараты болуы тиіс, себебі, бұқаралық
билік – бұл шенеуніктер, əскер, полиция, түрме мен басқа да меке-
мелер.
2. Аумақтық бөлініс. Мемлекет өз аумағында өмір сүруші бар-
лық адамдарды өз билігімен жəне қорғау арқылы біріктіреді.
3.Салықтар жүйесі. Олар мемлекеттік аппараттың өмір сүруін
қамтамасыз ету үшін қажет.
4. Егемендік. Бұл мемлекетке тəн өз аумағындағы үстемдік пен
халықаралық қатынастардағы тəуелсіздік.
5. Құқықтың болуы. Мемлекет құқықсыз өмір сүре алмайды,
себебі, құқық мемлекеттік билікті заңдастырады.
2. Мемлекеттік билік əлеуметтік биліктің ерекше түрі ре-
тінде. Мемлекеттік билікке сипаттама берместен бұрын əлеу-
меттік билікке анықтама беріп алу қажет. Əлеуметтік билік – бұл
адамдарың кез-келген бірігуіне тəн үстемдік пен бағынушылық
қатынастары, бұл кезде бір тұлғалардың – билік құрушылардың –
еркі мен əрекеттері басқа тұлғалардың – бағынушылардың – еркі
мен əрекеттеріне үстемдік құрады. Əлеуметтік билік кез-келген
ұйымдасқан, белгілі бір дəрежеде тұрақты адамдар тобына – руға,
тайпаға, отбасына, қоғамдық ұйымға, партияға, мемлекетке, қо-
ғамға жəне т.б. тəн.
Мемлекеттік билік əлеуметтік биліктің ерекше бір түрі ретінде
көрініс табады. Бұл мемлекеттік мəжбүрлеуге сүйенген, субъек-
тілер арасындағы үстемдік жəне бағынушылық сипаттағы бұқа-
ралық-саяси қатынас. Мемлекеттік биліктің ерекшеліктері:
1. Бұқаралық билік. Ол бүкіл қоғамның, халықтың атынанқызмет етеді жəне
өз қызметінде бұқаралық негізге – қазына
мүлкіне, өз кірістеріне, салықтарға ие.
2. Аппараттық билік. Ол аппаратқа, мемлекеттік органдар
жүйесіне сүйенеді жəне олар арқылы жүзеге асырылады.
3. Заң қолдайтын билік. Сол себепті, ол аппарат пен заң
нормаларының көмегімен елдегі барлық халық үшін міндетті
сипатты иеленеді.
4. Егеменді билік–ол кез-келген биліктен дербес жəне тəуелсіз.
5. Заңдастырылған билік. Яғни, ол заңды негізді жəне қоғам-
дық тануды иеленген.
Мемлекетте еңбек бөлінісі болған жағдайда ғана, яғни, ерекше
қызмет түріне негізделген дербес билік түрлері қалыптасқан
жағдайда ғана, мемлекеттік биліктің тиімділігі артады. Мұндай
биліктің үш түрі бар: заң шығарушы билік, атқарушы билік жəне
сот билігі.
3. Мемлекеттің мəні. Мемлекеттің мəнін түсіну мемлекет
жəне құқық теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табы-
лады. Мемлекеттің мəні – бұл оның мазмұнын, мақсаттарын,
қызмет етуін анықтайтын басты қасиеті. Мемлекеттің мəнін бұл
түсініктің кең жəне тар мағынасында анықтауға болады.
Кең мағынада мемлекеттің əлеуметтік мəнін биліктік-саяси
ұйымдасқан қоғам, құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдар
бірлестігі ретінде анықтауға болады. Мұндай бірлестіктердің тұ-
тастығы сəйкес мемлекеттік-құқықтық институттар мен қатынас-
тарда көрініс тапқан бұқаралық-биліктік құрылымдар не-гізінде
қалыптасады.
Тар мағынада мемлекеттің əлеуметтік табиғатын қоғамнан
бөлектенген, жекелеген класстар мен əлеуметтік топтардың да,
қоғамның да мүддесін білдіруші əрі қорғаушы басқару аппараты,
бұқаралық биліктің əртүрлі мекемелерінің жүйесі ретінде анық-
тайды.
Жоғарыда аталғандардың негізінде, мемлекеттің мəнін қарас-
тыруда екі аспектіні ескерудің маңызы зор:
1) формальды – кез-келген мемлекеттің саяси биліктің ұйымы
екендігі;
2) мазмұнды – осы ұйымның кімнің мүдделеріне қызмет
ететіндігі.
Мемлекеттің мəнін анықтауда келесі бағыттарды атап өтуге
болады:
- класстық, бұған сəйкес мемлекетті экономикалық үстемдікқұрушы топтың
саяси билігінің ұйымы ретінде анықтауға болады;
- жалпы əлеуметтік, бұған сəйкес мемлекетті əртүрлі класстар
мен əлеуметтік топтардың мүдделерін ескеру үшін жағдай жасай-
тын саяси биліктің ұйымы ретінде анықтауға болады.
Сонымен, мемлекеттің мəні саяси билік аппаратының көме-
гімен қоғамның тұтастығын жəне қалыпты қызмет етуін қамта-
масыз етуден көрінеді. № 6 кесте
Мемлекет – басқару мен мəжбүрлеуді жүзеге асыратын арнайы аппараты бар.
Жария биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы. Бұл ұйым қоғамды білдіре
отырып, заңдардың көмегімен осы қоғамды басқарады жəне оның интеграциясын
қамтамасыз етеді.
Мемлекет белгілері:
1) жария биліктін болуы;
2) тұрғындардың аумақтық бөлінуі;
3) салық жүйесі;
4) егемендік;
5) құқық.
№ 7 кесте
Мемлекетті түсінудің əртүрлілігі
Аристотель – азаматтардың барлық ой жəне адамгершілік мүдделерін топтастыру
Цицерон – ортақ құқық бастамаларымен жəне ортақ пайдамен біріккен адамдар
одағы
Коркунов, Шершеневич, Трубецкой – белгілі бір аумақ шегінде ерікті
адамдарға жеке
дара мəжбүрлі билік етуді білдіретін
қоғамдық одақ
Гумплович – белгілі бір тəртіпті қорғауға арналған табиғи жолмен пайда
болған билік
ету ұйымы
Еллинек – заңды субъект болып табылатын жəне құқықтарды иеленетін
тұлғалардың мақсатты біртұтастығы№ 8 кесте
Мемлекеттің əлеуметтік мақсаты
Құқықтық тəртіпті, адам
бостандықтары мен құқықтарын
қорғау
Қоғамның əртүрлі таптары
тарапынан қолдау тапқан шешімдерді
жүзеге асыру
Əлеуметтік қарама-қайшылықтарды
жою
Бейбітшілікті сақтау, қарулы
қақтығыстардың алдын алу
Əлеуметтік тіл табысушылыққа қол жеткізу,
халықтың əртүрлі топ тарының мүдделерін ескеру
мен үйлестіру5 тақырып.
МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ
1. Мемлекет функцияларының түсінігі.
2. Мемлекет функцияларының түрлері.
3. Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары.
1. Мемлекет функцияларының түсінігі. Мемлекет функция-
лары – бұл мемлекеттің қызметінің негізгі бағыттары, олардан
мемлекеттің мəні мен мақсаты көрініс табады. Мемлекеттің
функциялары оның міндеттерімен тығыз байланысты, олар мем-
лекеттің мəніне тəуелді болып келеді жəне оның өзгеруіне қарай
өздері де өзгереді. Сонымен, мемлекет функциялары – ауыспалы
сипаттағы категория. Олар мемлекет түрінің басқа түрге ауысу
жағдайында да өзгереді.
2. Мемлекет функцияларының түрлері. Мемлекет функция-
ларын түрлерге бөлуді əртүрлі негіздер бойынша жүзеге асыруға
болады:
а) əрекет ету ұзақтығына қарай функциялар тұрақты жəне
уақытша болып бөлінеді. Тұрақты функциялар мемлекет дамуы-
ның барлық кезеңдерінде жүзеге асырылса, уақытша функциялар
төтенше сипаттағы белгілі бір міндетті шешумен өз əрекетін
жояды.
ə) маңыздылығына қарай – негізгі жəне қосымша функциялар;
б) қоғамдық өмірдің қай саласында жүзеге асырылуына бай-
ланысты – ішкі жəне сыртқы функциялар.
Мемлекеттің ішкі функциялары – оның алдында тұрған ішкі
міндеттерді шешудегі қызметінің негізгі бағыттары. Ішкі функ-
цияларға мыналар жатады: адам жəне азамат құқықтары мен бос-
тандықтарын қорғау, құқықтық тəртіпті қамтамасыз ету функция-
сы, экономикалық функция, салық салу функциясы, əлеуметтік
қорғау функциясы, экологиялық функция жəне мəдени функция.
Мемлекеттің сыртқы функциялары – оның алдында тұрған
сыртқы міндеттерді шешуге байланысты қызметінің негізгі бағыт-
тары. Сыртқы функцияларға мыналар жатады: мемлекетті қорғау
функциясы, бейбіт тəртіпті сақтау функциясы, басқа мемлекеттер-
мен одақтасу функциясы жəне т.б.
3. Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары –
бұл мемлекеттің функцияларын жүзеге асыруға бағытталған оның
органдарының біртектес қызметі. Мұндай нысандарды екіге бө-луге болады:
құқықтық жəне ұйымдастырушылық нысандар. Құ-
қықтық нысандарға мыналар жатады:
а) құқықшығармашылық – бұл нормативтік актілерді дайындау
мен шығаруға қатысты қызмет;
ə) құқыққолданушы – бұл құқық қолдану актілерін шығару
арқылы нормативтік актілерді жүзеге асыруға байланысты қыз-
мет, бұл заңдарды орындау мен басқарушылық сипаттағы əртүрлі
мəселелерді шешуге байланысты күнделікті жұмыс;
б) құқыққорғаушы – бұл адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға, құқықбұзушылықтардың алдын алуға
жəне кінəлі тұлғаларды заңды жауапкершілікке тартуға жəне т.б.
байланысты қызмет.
Ұйымдастырушылық нысандарға мыналар жатады:
а) ұйымдастырушылық-реттеуші – бұл белгілі бір құрылымдар-
дың құжаттар жобаларын дайындаумен, сайлаулар жүргізумен т.б.
байланысты мемлекеттік органдардың қызмет етуін қамтамасыз
етуге бағытталған ағымдағы жұмысы;
ə) ұйымдастырушылық-шаруашылық – бұл бухгалтерлік есеп-
пен, статистикамен, қамтамасыз етумен т.б. байланысты жедел-
техникалық жəне шаруашылық жұмыс;
б) ұйымдастырушылық-идеологиялық – бұл жаңадан қабыл-
данған нормативтік актілерді түсіндірумен, қоғамдық көзқарасты
қалыптастырумен жəне т.б. байланысты мемлекеттің əртүрлі
функцияларын орындауды идеологиялық қамтамасыз етудегі күн-
делікті тəрбие жұмысы. № 9 кесте
Функциялардың топтастырылуы
таралу аясы бойынша
ішкі сыртқы
мақсаттылығы бойынша
негізгі негізгі емес
əрекет ету ұзақтығына байланысты
тұрақты уақытша
Мемлекеттің функциялары – бұл оның мəні мен мақсатын көрсететін қызмет
аясының негізгі бағыттары6 тақырып.
МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІ
1. Мемлекет механизмінің түсінігі.
2. Мемлекет механизмінің құрылымы.
3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың жəне оның қыз-
метінің қағидалары.
4. Мемлекет органдарының түсінігі жəне түрлері.
1. Мемлекет механизмінің түсінігі. Əдетте заң əдебиеттерінде
мемлекет механизмі жəне мемлекеттік аппарат түсініктері
синоним сөздер ретінде қолданылады. Мемлекет механизмі – бұл
мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға
бағытталған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекет аппара-
тының, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдық өмірдің
барлық салаларының тиісті ұйымдаусы мен тиімді қызмет етуін
қамтамасыз етуге бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушы-
лық қызмет құрайды.
Бұл қызметтің нысандары көп жағдайда басқарудағы заңдар
мен құқықтық механизмдердің қолданылу шамасына байланысты.
Осыған сəйкес мемлекеттік аппарат қызметінің келесі нысандарын
бөліп қарастыруға болады:
1) тікелей басқарушылық – бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен,
тəжірибе алмасумен байланысты, құқықтық сипатты иеленбеген
қызмет түрлері;
2) құқықтық нысандар – құқықтық заңды сипаттағы қызмет
түрлері, яғни, олар барлық субъектілер үшін міндетті болып табы-
лады жəне мемлекеттік-міндетті салдарды туындатады. Мемлекет
аппараты қызметінің негізгі құқықтық нысандарына мыналар
жатады:
а) құқықшығармашылық қызмет – бұл нормативтік актілер
жобаларын дайындауға, оларды қабылдау мен жариялауға байла-
нысты қызмет;
ə) құқыққолданушы қызмет – бұл құқықтық нормаларды жү-
зеге асырумен байланысты қызмет;
б) құқыққорғаушы қызмет – бұл заңдардың сақталуын бақы
лаумен жəне қадағалаумен, кінəлі тұлғаларды заңды жауапкер-
шілікке тартумен т.б. байланысты қызмет.
2. Мемлекет механизмінің құрылымы. Бұл құрылымға мына-
лар кіреді: 1) өздерінің тікелей биліктік функцияларын жүзеге асыру
барысында тығыз байланыстағы жəне өзара бағыныстылықтағы
мемлекеттік органдар;
2) биліктік өкілеттіктерге ие емес, алайда, экономика, білім
беру, мəдениет, денсаулық қорғау, ғылым т.б. салаларда жалпы
əлеуметтік функцияларды атқаратын мемлекеттік мекемелер мен
кəсіпорындар;
3) басқарумен арнайы айналысатын мемлекеттік қызметшілер;
4) мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз ету үшін
қажетті ұйымдастырушылық,қаржылық жəне күштеу құралдары.
3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың жəне оның
қызметінің қағидалары – бұл мемлекеттік органдарды құру мен
олардың қызмет етуінің негізгі бағыттарын анықтайтын баста-
машылық ережелер. Оларға мыналар жатады:
1) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
артықшылығы қағидасы, бұл қағидаға сəйкес, мемлекеттік қыз-
метшілер аталған құқықтар мен бостандықтарды мойындауы жəне
қорғауы тиіс;
2) демократиялық қағидасы, бұл қағида мемлекеттік органдар
қызметін қалыптастыру мен ұйымдастыруға азаматтардың кең
көлемде қатысуын білдіреді;
3) биліктің тармақтарға бөліну қағидасы, бұл қағида билік
органдары мен лауазымды тұлғалар тарапынан заңсыз əрекеттерді
болдырмауға негізделген;
4) заңдылық қағидасы, бұл барлық мемлекеттік қызметші-
лердің Конституцияны, заңдар мен заңға сəйкес актілерді сақтау
міндеттілігін білдіреді;
5) жариялылық қағидасы, бұл қағида нақты бір мемлекеттік
органдардың тəжірибелік қызметіне қатысты құқық субъекті-
лерінің ақпараттармен танысуын білдіреді;
6) кəсібилік қағиадсы, бүл қағида мемлекеттік аппарат қыз-
метінде мейлінше кəсіби қызметкерлерді пайдалануға қолайлы
жағдайлар жасайды,
7) алқалық пен жалғызіліктіліктің үйлесу қағидасы, бұл қағида
мемлекеттік аппараттың демократиялық жəне бюрократиялық бас-
тамаларының саналы сəйкестігін қамтамасыз етеді;
8) сайлаушылық пен тағайындаушылықтың үйлесу қағидасы,
бұл қағида мемлекеттік басқарудағы орталықтандыру мен орта-
лықсыздандырудың тиімді байланысын білдіреді;
9) бағыныстылық (иерархичность) қағидасы, бұл қағида мемле-кеттік
органдардың мемлекеттік аппараттағы əртүрлі деңгейде
орналасқанын білдіреді.
4. Мемлекет органдарының түсінігі жəне түрлері. Мемле-
кеттік орган – бұл мемлекеттік міндеттерді орындаушы жəне осы
мақсатта сəйкес биліктік өкілеттіктерді иеленген ұйым немесе
мекеме. Əрбір мемлекеттік органға мыналар тиесілі: а) оның
оралымды басқаруындағы мемлекеттік, қазыналық мүліктер; ə)
қаржы құралдары, банктегі есепшот, бюджеттен қаржыландыру
көзі; б) өзіне тəн ұйымдастырушылық құрылымы, онымен
байланысты қызметтік бағыныстылық жəне қызметтік тəртіп
жүйесі; в) биліктік өкілеттіктердің қажетті көлемі, олардың
негізінде лауазымдық тұлғалар мен алқалық органдар заңды
міндетті əрекеттерді жүзеге асырады.
Мемлекеттік органдардың түрлері:
1. Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру нысанына қарай мем-
лекет органдары өкілдік, атқарушылық, сот, прокурорлық жəне
басқа да бақылаушы-қадағалаушы органдар болып бөлінеді.
2. Биліктің тармақтарға бөліну қағидасы бойынша – заң шыға-
рушы, атқарушы жəне сот органдары.
3. Қызметінің құқықтық нысандары бойынша – құқықшығару-
шы, құқыққолданушы жəне құқыққорғаушы органдар.
4. Бағыныстылық деңгейіне байланысты – республикалық жəне
жергілікті органдар.
5. Өкілеттіктерінің мерзіміне байланысты – тұрақты (қызмет
ету мерзімі шектеусіз түрде құрылады) жəне уақытша (қысқа
мерзімді мақсаттарға жету үшін құрылады).
6. Құзіретінің сипатына қарай – жалпы (мысалы, Үкімет) жəне
арнайы (мысалы, министрлік) құзіретті органдар. № 10 кесте

Мемлекет механизмі
Биліктік басқару функцияларын атқару кезінде өзара тығыз
əрекеттесетін мемлекеттік органдардың, мекемелер мен
ұйымдардың күрделі жүйесі
Нені білдіреді
Мемлекеттік басқарумен арнайы айналысатын адамдардан
құралады (заң шығарушылық, заңдарды атқару, заңдарды
бұзушылықтардан қорғау)
Құрамы
өзінің функционалдық қызметін жүзеге асыру үшін қажетті
материалды — техникалық, қаржылық жəне басқа да құралдармен
қамтамасыз етіледі
Қамтамасыз
етілуі
Құқықтық тəртіпті, құқықтар мен бостандықтарды берік
қөрғау мен сақтау, ел тұрғындарының міндеттерді орындауын
қамтамасыз ету
Бағытталуы
№ 11 кесте
Мемлекет органы заңды тəртіпте құрылады
Заңмен анықталған құзырет аясында əрекет ететін мемлекет
Нені білдіреді механизмінің өз алдына жеке құрылымдық элементі
Қоғамның қалыпты қызмет етуін, сыртқы қауіпсіздік пен
мемлекеттің аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету
мақсатында мемлекеттің баска да органдарымен өзара
əрекеттесуі
Əрекеттесуі
Құрылу тəртібі жəне атқаратын міндеттерінің сипаты бойынша
мемлекеттік органдар төмендегідей топтастырылады: Заң шығару мекемелері,
жергілікті өзін-өзі басқару мен билік ету
Өкілдік
органдары
Мемлекет басшысы, үкімет, министрлік басшысы, жергілікті
Атқарушы атқарушы органдар
Соторгандары Конституциялық сот, сот төрелігі органдарының жүйесі7 тақырып.

МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ
1. Мемлекет нысанының түсінігі.
2. Басқару нысаны.
3. Мемлекеттік құрылым нысаны.
4. Саяси режим.
1. Мемлекет нысанының түсінігі. Мемлекет нысаны – бұл
қоғамның басқару, мемлекеттік құрылым жəне саяси режим
нысандарынан құралған құрылымдық ұйымдастырылуы.
2. Басқару нысаны – бұл мемлекеттік биліктің жоғары орган-
дарының өкілеттіктерінің өзара қатынасы, олардың құрамы мен
құрылу тəртібі. Басқару нысаны жоғары билікті жалғыз адамның
немесе сайланбалы алқалық органның жүзеге асыруына байла-
нысты ерекшеленеді. Осыған сəйкес, басқарудың негізгі түрлері
болып монархия мен республика болып табылады.
Монархия – бұл жоғары мемлекеттік биліктің бір тұлғада ғана,
монархта, болуымен сипатталатын басқару нысаны. Монарх
билікті мұрагерлік бойынша өмір бойы иеленеді.
Егер монарх мемлекеттік биліктің жалғыз органы болып
табылса, бұл монархия шектелмеген деп аталады, ал жоғарғы
билік монарх пен басқа бір органның арасында бөлінсе, бұл
монархия шектелген деп аталады. Шектелген монархиялар, өз
кезегінде, өкілдік (дуалистік) жəне парламентарлық болып екіге
бөлінеді. Өкілдік монархияда монарх атқарушылық билікті жүзеге
асыра алады, ол үкіметті құру, министрлерді тағайындау, вето
жəне парламентті тарату құқықтарын иеленеді. Ал парламен-
тарлық монархияда монархтың құқықтық жағдайы əлдеқайда шек-
телген болады, монарх тағайындаған министрлер парламенттің
сенімсіздік вотумына тəуелді болады жəне монарх заңда көзделген
жекелеген жағдайларда ғана парламентті тарата алады.
Республика – жоғары мемлекеттік билік белгілі бір мерзімге
сайланатын сайланбалы органға тиесілі басқару нысаны. Ха-
лықтың қай бөлігінің мемлекеттік биліктің жоғары органдарын
сайлауға қатыса алатынына байланысты республика аристокра-
тиялық жəне демократиялық болып екіге бөлінеді.
Демократиялық мемлекеттер, өз кезегінде, төмендегідей түр-
лерге бөлінеді: 1) парламенттік, бұл мемлекетте саяси өмірдегі
шешуші рөл парламент сайлаған үкіметке тиесілі болады; 2) пре-зиденттік,
бұл мемлекетте сайланған ел басшысы үкіметтің де
басшысы болып табылады, сол себепті, ол үкімет мүшелерін
тағайындайды жəне оларды қызметінен босатады; 3) аралас, бұл
мемлекетте үкіметті президент пен парламент бірлесе отырып
құрайды.
3. Мемлекеттік құрылым нысаны – бұл мемлекеттің аумақтық
құрылымы, оның құрамдас бөліктерінің жəне осы бөліктердің
əрбірінің мемлекетпен қарым-қатынасының сипаты. Барлық мем-
лекеттер өздерінің мемлекеттік құрылымы бойынша жай жəне
күрделі болып екіге бөлінеді.
Жай немесе біртұтас мемлекет – бұл өз ішінде бөлінбейтін
тұтас мемлекет, оның өз ішінде дербес мемлекеттік құрылымдар
болмайды, бұл мемлекетте жоғары органдардың біртұтас жүйесі,
заңнаманың ортақ жүйесі, ортақ сот жүйесі, ортақ азаматтығы мен
салықтардың бір каналды жүйесі болады.
Күрделі мемлекет – бұл белгілі бір дəрежедегі дербестікке ие
жекелеген мемлекеттік құрылымдардан құралған мемлекет. Күр-
делі мемлекеттерге империялар, федерациялар, конфедерациялар,
достастықтар мен одақтастықтар жатады.
Империялар күштеу арқылы құрылатын күрделі мемлекеттер,
бұларда құрамдас бөліктердің жоғары билікке бағыныстылық дең-
гейі əртүрлі болған. Империялардың басты ерекшелігі – олардың
құрамдас бөліктерінің ешқашан ортақ мемлекеттік-құқықтық мəр-
тебесі болмаған.
Конфедерация империяға қарағанда ерікті негізде құрылады.
Бұл нақты бір тарихи кезең шегінде белгілі бір мақсаттарға жету
үшін құрылған мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияны
құраған егеменді мемлекеттер халықаралық-құқықтық қатынастар
субъектісі болып қала береді, оларда өз азаматтығы, билік,
басқару жəне сот əділдігі органдарының жүйесі болады.
Федерация – бұл күрделі, одақтас мемлекет, оның бөліктері
мемлекеттік құрылымдар болып табылады жəне жəне белгілі бір
дəрежеде мемлекеттік егемендікке ие болады; федерацияда жоғар-
ғы федералдық органдар мен федералдық заңнамамен қатар фе-
дерация субъектілерінің жоғарғы органдары мен заңнамасы да
болады; федерацияда салықтың екіканалды жүйесі пайдаланы-
лады, оның белгілерінің бірі болып қосазаматтық табылады. Фе-
дерациялар аумақтық немесе ұлттық-мемлекеттік қағида бойынша
құрылуы мүмкін.
Достастық – бұл ортақ белгілермен, біртектіліктің белгілі бірдеңгейімен
сипатталатын мемлекеттердің ұйымдастырушылық
бірлестігі. Оларды біріктіретін белгілер экономикаға, құқыққа,
тілге, мəдениетке, дінге қатысты болуы мүмкін. Достастықтың
мүшелері – бұл толығымен тəуелсіз, егеменді мемлекеттер, халық-
аралық қатынастардың субъектілері.
Одақтастық – бұл қоғамды мемлекеттік ұйымдастырудағы
ауыспалы нысан. Одақтастықтың негізінде көп жағдайда мемлекет-
аралық шарт болады. Ол одақтастыққа кіретін мемлекеттердің
интеграциялық байланыстарын күшейте түседі жəне оларды
конфедеративтік бірлестікке қарай итермелейді.
4. Саяси режим – бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыруға жəр-
демдесетін тəсілдер мен əдістер. Мемлекеттік биліктегі тəсілдер
мен əдістердің жиынтығына қарай екі түрлі режимді бөліп атауға
болады–демократиялық жəне антидемократиялық режимдер.
Демократиялық режимнің белгілері:
1) халық мемлекеттік билікті жүзеге асыруға тікелей (азамат-
тардың референдумға қатысуы) жəне өкілдік (халықтың билікті
өзі сайлаған өкілдік органдар арқылы жүзеге асыруы) демократия
арқылы қатысады;
2) шешімді көпшілік азшылықтың мүдделерін ескере отырып
қабылдайды;
3) мемлекеттік биліктің орталық жəне жергілікті органдарының
сайланбалылығы жəне ауыспалылығы, олардың сайлаушыларға
есеп беруі, жариялылық;
4) сендіру, келісу, келісімге келу əдістері жиі қолданылады;
5) қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы заңның үстемдігі;
6) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары жария-
ланады жəне шын мəнінде қамтамасыз етіледі;
7) саяси плюрализм, соның ішінде көппартиялылық;
8) биліктің тармақтарға бөлінуі жəне т.б.
Антидемократиялық режимнің бірнеше түрі болады: тирания,
деспотизм, фашизм, тоталитарлық жəне авторитарлық режимдер.
Антидемократиялық режимге мына белгілер тəн:
1) бір саяси партияның үстемдігі;
2) бір ресми идеологияның болуы;
3) бір меншік түрінің болуы,
4) саяси құқықтар мен бостандықтарды жоққа шығару;
5) қоғамның сословиелік, касталық жəне т.б. белгілер бойынша
бөлінуі;
6) халықтың төмен экономикалық деңгейі, 7) мəжбүрлеу мен жазалау
шараларының үстемдігі;
8) сыртқы саясаттағы агрессиялық сипаттағы əрекеттер жəне т.б.
№ 12 кесте
Мемлекет нысаны
Баскару нысаны –
мемлекеттік биліктің
жоғары органдарын
Саяси режим – саяси
билікті жүзеге асырудың
тəсілдері мен əдістерінің
жиынтығы
Мемлекеттік құрылым
нысаны – мемлекеттің
əкімшілік-аумақтық жəне
ұйымдастыру ұлттық бөлінісі
монархия республика жай күрделі Демократи
ялық
Антидемо
кратиялық
шексіз
(абсолют-
тік)
шектелген
(конститу
циялық)
аристокра
тиялық
демократиял
ық
президенттік
біртұтас
- империялар;
- конфедерация-
лар;
- федерациялар;
- достастықтар;
- кауымдастық-
тар;
- одақтар.
парламент-
тік
- деспотия;
- тирания;
- тоталитаризм;
- фашизм;
- авторитаризм
дуалистік
парламент-
тік8 тақырып.
МЕМЛЕКЕТ ТИПТЕРІ
1. Мемлекет типінің түсінігі.
2. Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тəсіл.
3. Мемлекеттерді типке бөлудегі өркениетті тəсіл.
1. Мемлекет типінің түсінігі. Мемлекет типі сəйкес тарихи ке-
зеңде туындайтын оның маңызды жақтары мен қасиеттерінің
қатаң жүйесін білдіреді. Белгілі бір кезеңдегі барлық мемлекет-
терге белгілі бір сипаттар тəн болып келеді. Мемлекеттерді типке
бөлу негізінен формациялық жəне өркениетті тəсілдер тұрғысынан
жүзеге асырылады.
2. Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тəсіл. Фор-
мациялық тəсілдің шегінде негізгі талап ретінде əлеуметтік-эко-
номикалық факторлар, яғни, қоғамдық-экономикалық формация
орын алады. Бұл тəсіл тұрғысынан мемлекет типі қоғамның эко-
номикалық базисімен тығыз байланысты қоғамдық құрылымға
сəйкес мемлекеттің өзара тығыз байланысты белгілерінің жиын-
тығы ретінде анықталады. Экономикалық базистің типтеріне қа-
рай мемлекеттің төмендегідей типтерін бөліп қарастырады: құ-
лиеленушілік, феодалдық, буржуазиялық жəне социалистік мемле-
кеттер.
Бұл типологияның артықшылықтары болып екі мəселе табы-
лады: мемлекеттерді əлеуметтік-экономикалық негізінде бөлу
идеясы өте дұрыс, себебі, шынымен де бұл факторлар қоғамға зор
əсерін тигізеді, ол мемлекеттің дамуының табиғи-тарихи сипатын,
кезеңділігін көрсетеді. Ал формациялық теорияның əлсіз жағы
оның тарихтың əртүрлі сипаттарын ескермеуінен жəне рухани
факторларды бағаламауынан көрінеді.
3. Мемлекеттерді типке бөлудегі өркениетті тəсіл. Өркениет-
ті тəсіл шегінде негізгі талаптар ретінде рухани факторлар – мə-
дени, діни, ұлттық жəне т.б. факторлар орын алады. Өркениет –
бұл қоғамның діни, ұлттық, географиялық жəне тағы да басқа
белгілерінің ортақтығымен ерекшеленетін тұйық жəне локальды
сипаты. Өз дамуында өркениет бірнеше кезеңдерден өтеді:
І кезең – локальды өркениеттер, олардың əрқайсысының өзара
байланысты əлеуметтік институттары, оның ішінде мемлекет те,
болады (ежелгіегипеттік, шумерлік, үнділік, эгейлік жəне т.б. өр-
кениеттер). ІІ кезең – белгілі бір мемлекет типтерімен байланысты ерекше
өркениеттер (үнділік, қытайлық, батыс еуропалық, исламдық жəне
т.б. өркениеттер).
ІІІ кезең – өз мемлекеттілігімен ерекшеленетін қазіргі кезгі өр-
кениеттер, бұл өркениеттер енді-енді қалыптасып келе жатыр,
бұларға əлеуметтік-саяси құрылымдардың дəстүрлі жəне қазіргі
кезгі түрлерінің қатар өмір сүруі тəн.
Өркениеттер мен олардың мемлекеттіліктерін типке бөлудің
басқа да негіздері бар: хронологиялық, генетикалық, діни жəн т.б.
№ 13 кесте
Мемлекет типтері
Қоғамдық-экономикалық формация
типі
Өркениет типі
-
-
құлиеленушілік мемлекет;
феодалды мемлекет;
буржуазиялық мемлекет;
социалистік мемлекеті.
- көнешығыс мемлекеттері;
- көнеафиндік мемлекет;
- көнеримдік мемлекет;
- ортағасырлық мемлекет;
- қазіргі заманғы мемлекет.
-
- 9 тақырып.
ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕСІ
1. Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі.
2. Саяси жүйелердің түрлері.
3. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен рөлі.
1. Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі. Қоғамның саяси жүйесі–
бұл белгілі бір саяси функцияларды атқарушы мемлекеттік жəне
мемлекеттік емес əлеуметтік институттардың жүйесі. Мұндай
институттардың қатарына қоғамдық өмірдің билікке байланысты
саласына қатысушы мемлекет, партиялар, кəсіптік одақтар жəне
басқа да ұйымдар мен қозғалыстар жатады. Саяси жүйе сыртқы
жəне ішкі саясаттың жүзеге асуын қамтамасыз етеді, əлеуметтік
топтардың мүдделерін қалыптастырады, білдіреді жəне қорғайды.
Оның сипаты, ең алдымен, осы саяси жүйенің пайда болған жəне
қызмет ететін əлеуметтік ортасы арқылы анықталады:
1) Еңбек нəтижелері саналы түрде мемлекеттік ұйымдасқан
адамдардың ерекше тобымен бөлінетін əлеуметтік орта. Мұндай
ортада меншіктің мемлекеттік жəне қоғамдық түрлері орын алады;
өзіндік меншікке рұқсат берілуі мүмкін, ал жеке меншік мүлдем
болмайды. Мұндай саяси жүйелерде мемлекеттік билік қоғамның
экономикалық өміріне тоталитарлы түрде араласады; мемлекет
идеологиясынан өзгеше ойлау басып-жаншылып отырады; мемле-
кеттік идеология, дін, мəдениет, білім, ғылым қалыптасады. Билік-
те тек бір саяси партия болады.
2) Əлеуметтік ортаның екінші түрі қоғамның экономикалық
өмірінің нарықтық-ақшалық негізіне, еркін кəсіпкерліктің тəжіри-
бесі мен идеологиясына негізделеді. Мұндай саяси жүйелерде
мемлекет нарықтық экономика үшін жағдайларды ұйымдастыру-
шы ретінде көрініс табады, азаматтардың құқықтары мен бостан-
дықтарын қамтамасыз етеді. Мұндай жүйеде партиялар билікті
сайлау компанияларына қатысу арқылы жаулап алуға тырысады;
құқықтық нысандар саяси мақсаттарға жетудің негізгі құралына
айналады.
3) Əлеуметтік ортаны ұйымдастырудың үшінші түрі – аралас
түр, ол конвергенция деген атқа ие болды. Конвергенциялық саяси
жүйелер бір əлеуметтік ортадан екінші əлеуметтік ортаға өту
кезінде пайда болады. Конвергенциялық саяси жүйелерге əртүрлімақсаттағы
жəне мазмұндағы көптеген саяси институттардың
араласуы тəн болып келеді.
2. Саяси жүйелердің түрлері. Саяси жүйелердің пайда бола-
тын əлеуметтік ортасының сипатына қарай мынадай саяси жүйе
түрлері болады: тоталитарлық, либералдық-демократиялық жəне
аралас жүйелер; ал өзара байланысу сипатына қарай ашық жəне
жабық саяси жүйелер болады.
3. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен рөлі.
Мемлекет саяси жүйеге белгілі бір жекелеген органдары арқылы
емес, өзіндік бір саяси, аумақтық, құрылымдық бөлік ретінде
кіреді. Ол өз функцияларын басқа əлеуметтік инстиуттармен, пар-
тиялармен, кəсіптік одақтармен, жергілікті басқару органдарымен
бірлесе отырып атқарады. Ол саяси жүйеде жетекші рөлді иелен-
ген, себебі:
а) оның аумақтық шекараларында азаматтық белгісі бойынша
біріккен халықтың жалғыз ресми өкілі рөлін атқарады;
ə) егемендіктің жалғыз иесі болып табылады;
б) қоғамды басқаруға бағытталған əлеуметтік аппараты бо-
лады;
в) қарулы құрылымдары болады;
г) құқықшығармашылыққа қатысты монополияға ие;
д) материалдық құндылықтардың ерекше жиынтығына (мемле-
кеттік меншік, бюджет, валюта жəне т.б.) ие.
№ 14 кесте
Қоғамның саяси жүйесі
Бұл елдің мемлекеттік жəне қоғамдық-саяси өміріне қатысатын, мемлекеттік
жəне
қоғамдық ұйымдары мен институттарының жиынтығы
Мемлекет
Қоғамдық ұйымдар (саяси партиялар
мен қозғалыстар, кəсіби одақтар,
əйелдер, жастар ұйымдары)
Құрылымы10 тақырып.
ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ
1. Құқықтық мемлекеттің түсінігі жəне қағидалары.
2. Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағи-
дасы ретінде.
3. Мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі.

1. Құқықтық мемлекеттің түсінігі жəне қағидалары. Құқықтық
мемлекет – бұл адам мен азаматтың құқықтар мен бостандық-
тарының толық түрде қамтамасыз етілуіне жəне құқық бұзушы-
лықтарды болдырмау мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен
мейлінше байланыстыруға жағдай жасаушы саяси билік ұйымы.
Құқықтық мемлекеттің мəнін қарастыруда оның негізгі екі
жағын (екі негізгі қағиданы) бөліп қарастыруға болады:
1) мазмұнды жағы – адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын мейлінше толық көлемде қамтамасыз етуден,
тұлға үшін құқықтық ынталандыру режимін орнықтырудан кө-
рінеді;
2) формальды-заңды жағы – мемлекеттік билікті құқықпен бай-
ланыстырудан, мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық шектеу
режимін орнықтырудан көрінеді.
Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттің қағидасына мыналар да
жатады:
- билікті заңсыз пайдалануды болдырмау мақсатында оны
заңшығарушылық, атқарушылық жəне сот тармақтарына бөлу;
- заңның үстемдігі, яғни, биліктің жоғары органымен барлық
конституциялық тəртіптерді сақтай отырып қабылданған заң
атқарушылық билік актілерімен жоққа шығарылуы, өзгертіліуі
жəне тоқтатылуы мүмкін емес;
- мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі;
- қоғамдағы құқықтық сана мен құқықтық мəдениеттің жоғары
деңгейі;
- азаматтық қоғамның болуы жəне тарапынан құқық субъек-
тілерінің заңдарды орындауына бақылау жүргізілуі.
2. Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің
қағидасы ретінде. Бұл қағиданы алғаш рет Д.Локк пен Ш.Мон-
тескье ұсынған болатын. Қағиданың басты талабы – саяси бос-
тандықты бекіту, заңдылықты қамтамасыз ету жəне белгілі бір
əлеуметтік топтың, мекеменің немесе жеке тұлғаның билікті асырапайдалануын
болдырмау үшін мемлекеттік билікті заң шығару-
шылық (халық сайлайтын жəне қоғамды дамытуды заңдар қа-
былдау жолымен жүзеге асыруға бағытталған), атқарушылық (би-
ліктің өқілдік органы тағайындайтын жəне заңдар мен оралым-
дық-шаруашылық қызметті жүзеге асырумен айналысатын) жəне
сот (бұзылған құқықтарды қалпына келтірудің, кінəлілерді
əділетті түрде жазалаудың кепілі болып табылатын) биліктері деп
бөлу қажет. Жəне осы əр бір билік түрлері дербес жəне бір-бірін
тежей отырып, өз функцияларын органдардың ерекше жүйесі
арқылы жəне арнайы нысандарда жүзеге асыруы тиіс.
Констиуцияда бекітілген тепе-теңдік жəне тежемелік жүйесі
заң шығару, атқарушы, сот билігінің нақты бір билік түріне
қатысты құқықтық шектеулерінің жиынтығын білдіреді. Мысалы,
заң шығару билігіне қатысты тежемелік жүйесінде ерекше рөлді
Президент иеленген, ол заң шығарушыға қатысты вето құқығын
иеленеді; атқарушы билікке қатысты тежемелік сипатта болып
президент өкілеттіктерінің мерзімі, импичмент, сенімсіздік воту-
мы, атқарушы органдардың жауапты қызметкерлеріне заңшығару-
шылық құрылымға сайлануға тыйым салу, коммерциялық қызмет-
пен айналысу табылады; сот билігі үшін конституцияда көрініс
тапқан құқықшектеуші құралдар болып мыналар табылады: кінə-
сіздік презумпциясы, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.