Қазақстан экономистерінің көш бастаушысы

Кіріспе

Қазақстанда экономикалық ғы¬лым¬ның қалып¬тасып дамуы және осы сала бойынша кадрлар даярлау негі¬зінен екінші дүние¬жүз¬ілік соғыс¬¬тан кейін қолға алынғаны бел¬гілі. Осы өрісті істің басында С.Бәйішев, С.Толыбеков, М.Бутин, Т.Шәу¬¬¬кенбаев, С.Нейштад, Ф.Же¬ре¬¬бя¬¬тьев сияқты зиялы азаматтар тұрды. Олар ғылыммен айналыса жүріп, жас экономист кадрларын, әсір¬есе, қазақ жастарынан көптеп даяр¬лауды өздерінің ел алдындағы парызы деп санады.
Сақтаған ағаның есімін алғаш рет 1956 жылы (ол кезде мен КазГУ-дың экономика факультеті¬нің студенті едім) саяси экономия¬дан емтихан тапсырып жатқан кез¬де естідім. Доцент Л.Фрид¬ман: “Капи¬талды” қазақ тіліне аударған Сақ¬таған Бәйішев деді. Мынандай ғажап (ол кезде ұлы деп есептедік) еңбекті аударған, сірә, тегін кісі емес шығар деген ой келді алғаш-қы¬да. Кейін С.Бәйішевтің сол эко¬но¬микалық фа¬куль¬¬тетте оқыған проб¬ле-малық лек¬¬цияларын тыңдау¬дың сәті түсті. Салмақты сөзі, терең ой-пікірі, мін¬беде өзін қара¬пайым ұстауы, ауди¬тория¬ға деген ілтипаты біздерді, әдет¬¬те сынампаз студенттерді, бірден баурап алды.
Тағдыр содан кейін ширек ғасыр бойы Сақтаған ағаның қамқоршыл аясында болуға жазған екен. Сәкең¬мен бірге ғылыми конферен¬ция¬ларда, симпозиум¬дарда, басқа жиын¬дарда, іссапар¬ларда болдық. “Қазақстанның әлеу¬мет¬тік-экономи¬калық дамуы” проблемалары жөнін¬дегі ғылыми кеңесте бірге қызмет атқардық. Асыл ағамен әрбір кездесу, жүз¬десу, сұхбаттасу біздер үшін, ол кез¬дегі жас та жасамыс ғалымдар үшін үлкен өмір мектебі болды.
Академик С.Бәйішев – энци¬клопедист ғалым еді. Ол тарихшы, шебер аудармашы, өткір пуб¬лицист әрі қоғам қайраткері болды. Дей тұр¬ған¬мен, Сақтаған Бәйішұлы, ең алды¬мен, үлкен эко¬но¬мист-ғалым болып, республикамызда экономи¬ка ғылымының дамуына баға жетпес зор үлес қосты.
Экономист-ғалым ретінде С.Бә¬йі¬шев саяси экономияның қазақ тіліндегі терминологиясын жасау¬ға мол үлес қосты, тіпті осы маңызды да күрделі жұмыстың басы-қасында жүрді. Бүгінгі таңда талай ғалым¬дар, студенттер, журна¬лис¬тер осы терми¬нологияны пайда¬ланып келе¬ді, алай¬да, олардың бәрі бірдей бұл Сақтаған Бәйішұлының еңбегі екенін біле бермеуі де мүмкін.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИСТЕРІНІҢ КӨШ БАСТАУШЫСЫ
(Академик Сақтаған Бәйішевтің туғанына 100 жыл толуына орай)

Қазақстанда экономикалық ғылымның қалыптасып дамуы және осы сала
бойынша кадрлар даярлау негізінен екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қолға
алынғаны белгілі. Осы өрісті істің басында С.Бәйішев, С.Толыбеков, М.Бутин,
Т.Шәукенбаев, С.Нейштад, Ф.Жеребятьев сияқты зиялы азаматтар тұрды. Олар
ғылыммен айналыса жүріп, жас экономист кадрларын, әсіресе, қазақ жастарынан
көптеп даярлауды өздерінің ел алдындағы парызы деп санады.
Сақтаған ағаның есімін алғаш рет 1956 жылы (ол кезде мен КазГУ-дың
экономика факультетінің студенті едім) саяси экономиядан емтихан тапсырып
жатқан кезде естідім. Доцент Л.Фридман: “Капиталды” қазақ тіліне аударған
Сақтаған Бәйішев деді. Мынандай ғажап (ол кезде ұлы деп есептедік) еңбекті
аударған, сірә, тегін кісі емес шығар деген ой келді алғашқыда. Кейін
С.Бәйішевтің сол экономикалық факультетте оқыған проблемалық лекцияларын
тыңдаудың сәті түсті. Салмақты сөзі, терең ой-пікірі, мінбеде өзін
қарапайым ұстауы, аудиторияға деген ілтипаты біздерді, әдетте сынампаз
студенттерді, бірден баурап алды.
Тағдыр содан кейін ширек ғасыр бойы Сақтаған ағаның қамқоршыл аясында
болуға жазған екен. Сәкеңмен бірге ғылыми конференцияларда, симпозиумдарда,
басқа жиындарда, іссапарларда болдық. “Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
дамуы” проблемалары жөніндегі ғылыми кеңесте бірге қызмет атқардық. Асыл
ағамен әрбір кездесу, жүздесу, сұхбаттасу біздер үшін, ол кездегі жас та
жасамыс ғалымдар үшін үлкен өмір мектебі болды.
Академик С.Бәйішев – энциклопедист ғалым еді. Ол тарихшы, шебер
аудармашы, өткір публицист әрі қоғам қайраткері болды. Дей тұрғанмен,
Сақтаған Бәйішұлы, ең алдымен, үлкен экономист-ғалым болып, республикамызда
экономика ғылымының дамуына баға жетпес зор үлес қосты.
Экономист-ғалым ретінде С.Бәйішев саяси экономияның қазақ тіліндегі
терминологиясын жасауға мол үлес қосты, тіпті осы маңызды да күрделі
жұмыстың басы-қасында жүрді. Бүгінгі таңда талай ғалымдар, студенттер,
журналистер осы терминологияны пайдаланып келеді, алайда, олардың бәрі
бірдей бұл Сақтаған Бәйішұлының еңбегі екенін біле бермеуі де мүмкін.
Терминологияны жасау деген айтуға ғана жеңіл. Ол өнермен ұштасып
жататын ғылым. Экономикалық терминдерге орыс тілі қазақ тіліне қарағанда
бай ғой. Әр терминге қазақ тілінде балама сөз табу керек болды. Бұл мүмкін
болмаған жағдайда орыс термині негізінде қаншама жаңа сөздер құрастырылды.
С.Бәйішевтің тікелей басшылығымен жұмыс атқарған аудармашылар тобы бұл қиын
міндетті ойдағыдай орындап шықты.
Өмірінің соңғы жылдарында Сақтаған Бәйішұлы Батыс Қазақстанның
әлеуметтік және экономикалық даму мәселелеріне ерекше назар аударды. 1981
жылдың 1 қазанында сол кездегі одақтың ресми органы “Правда” газетінде
С.Бәйішевтің “Мол байлықтың мекені” деген проблемалық мақаласы жарияланды.
Онда төрт облысты қамтитын Қазақстанның батыс аймағы мұнай мен хромға және
сондай-ақ фосфорит, боксит, темір, көмір мен калий тұзы сияқты минералды
шикізаттың түрлеріне бай екендігі, бірақ олардың әрі жеткіліксіз игеріліп
жатқандығы сөз болады. Бүгінде біздер көреген ғалымның ғылыми болжамдарының
жүзеге асып жатқандығының куәсі болып отырмыз. Алайда, осындай шешім
қабылдауға түрткі болған адамдардың көш басында академик Бәйішев тұрғанын
еске сақтай бермейміз.
Сақтаған Бәйішұлы Қазақстандағы шағын және орта деңгейдегі қалаларды
дамытуға назар аударды. Ғалымды, әсіресе, 1900 жылы қала атағын алып, 60-
жылдардың ортасына дейін Ақтөбе облысының мәдени орталықтарының біріне
айналған Темірдің тағдыры ерекше толғандыратын. Бірақ, кейінірек аудан
орталығы басқа жерге көшірілгеннен кейін, бұл ескі қала бұрынғы халық
шаруашылығы мәнін жоғалта бастады. С.Бәйішев өзінің мақалаларында Темір
қаласының қалпын қайта орнықтыру, оны одан әрі дамыту қажеттігін ғылыми
тұрғыдан дәлелдеп берді. Академиктің пайымдауынша, Темір қаласында және осы
қала іспеттес басқа да елді мекендерде жеңіл және тамақ өнеркәсібін, сондай-
ақ тұрмыстық қамту кәсіпорындарын барынша дамыту керек. Қазіргі уақытта
босап қалған шағын қалалар мен аудан орталықтарының қиын тағдырын еске
алғанда, академик Бәйішевтің ғылыми тұжырымдары бүгін де өзінің
маңыздылығын жойған жоқ-ау деп ойлаймыз.
Сақтаған ағаны еске алғанда XX ғасырдағы қазақ зиялыларының нар
тұлғасы көз алдыма келеді. Жас болсақ та өздерін көріп, сөздерін естіген
ғұламалар легі: Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, Т.Тәжібаев, Ә.Марғұлан, І.Омаров,
Т.Дарханбаев, А.Закарин, тағы басқалар Ахмет Байтұрсыновтың, Әлихан
Бөкейхановтың, Мұстафа Шоқай сынды Алаш ағаларының дәстүрлерін
жалғастырушылар емес пе? Мақтан етер ел болса, мақтауға тұрарлық ұлдарымыз
Құдайға шүкір, баршылық қой.
Қ.Сәтбаев пен М. Әуезовтің мерейтойларын бүкіл әлем болып атап өтуі
осының айқын айғағы екені даусыз. Біздің Сәкең де – осы ұрпақтың төл өкілі,
лайықты мүшесі. Қанекең, Мұхаңдар Сәкеңді өз қатарына зор құрметпен қуана
қабылдаған екен. Оған архивтен 1956 жылы 15-16 маусымда Қазақ КСР Ғылыми
академиясының С.Бәйішевті академиктікке және сол жиналыста Академияның вице-
президенттігіне сайлауы туралы хаттаманы оқығанда көзім жетті. Академия
президенті Қаныш Сәтбаев ғылым кандидаты болса да С.Бәйішевті көрегендікпен
әрі батыл түрде академиктікке, әрі вице-президенттікке ұсынады. Оны
М.Әуезов, Т.Тәжібаев, Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев бірауыздан қуаттайды. Шынын
айту керек, Академия жиналысы сол кездің өзінде партиялық жиналыстан
өзгешелеу болатын. Академиктер пікірлерін ашық-ақ айта алатын. Алайда, сол
кезде Сәкең үшін тарихи жиналыста ол туралы бір ескертпе сын айтылмапты.
Өйткені, С.Бәйішев өзінің ғылыми еңбегімен, қоғамдық-саяси қызметімен
академик болуға да, вице-президент болуға да әбден лайық еді.
Сол хаттаманы оқи отырып, абзал ғұлама ағаларымыздың парасаттылығына,
кең жүректілігіне, рухани жомарттығына тәнті боласың. Пендешіліктен аулақ,
қызғаныш, күйініш дегендер қарасын жоғалтқан. М.Әуезов өзінің терең
мағыналы сөзінде Сәкеңнің марксизм еңбектерін қазақшаға аударуы нағыз
ғылыми ерлік деп бағалайды, ал аса күрделі философиялық-экономикалық
шығармалардың қазақ тілінде жарық көруін ұлттың рухани мерекесі деп
түйіндеді.
Мұхтар Омарханұлы Академияның сол жалпы жиналысында былай деген еді:
“Жолдастар! Мен де бүгін бір сөйлегенімде айтқандай, С.Б.Бәйішевтің
кандидатурасын зор құрметпен, оны Қазақ КСР Ғылым академиясы құрамындағы
академиктеріміз қатарына осы ұсынып отырғанымыздың орындылығына және
қажеттілігіне деген толық сеніммен қолдаймын.
Бәйішев жолдастың ғылыми-зерттеу және қоғамдық қызметін бағалай
отырып, біз мынандай қорытындыға келеміз: бұл кісі барлық жағынан да
лайықты кандидат деп танимыз. Бұл кісіге нағыз ғалымға қажет ішкі әділдік
тән. Екінші сөзбен айтқанда, оны принциптілік деп айтамыз. Бұл кісіде
адамгершілік, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.