Орталық азия елдеріне жалпы сипаттама
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1.бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.10
1.1 Орталық Азия елдеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.8
1.2 Орталық Азия елдерінің интеграциялану процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.10
2.бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10.38
2.1 Орталық Азия елдерінің саяси. экономикалық даму жолдары ... ... ... .10.32
2.2Орталық Азияда көшбасшылық тізгін кімде? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32.38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
1.бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.10
1.1 Орталық Азия елдеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.8
1.2 Орталық Азия елдерінің интеграциялану процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.10
2.бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10.38
2.1 Орталық Азия елдерінің саяси. экономикалық даму жолдары ... ... ... .10.32
2.2Орталық Азияда көшбасшылық тізгін кімде? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32.38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Орталық Азия – Кеңестер Одағының ыдырауы нәтижесінде бұрынғы Орта Азия республикалары мен Қазақстан аумағында пайда болған геосаяси кеңістік.
Олар түбі түрік Қазақстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан, Әзірбайжан,Тәжікістан мемлекеттері.Әрине 6 мемлекеттің саяси-экономикалық даму деңгейі алты түрлі болатыны мәлім.Осыдан 20 жыл бұрын тәуелсіздік алған елдердің таңдап алған саяси жүйесі әртүрлі болды. Осы өңірде орналасқан бес мемлекет арасындағы саяси дауларға әлі соңғы нүкте қойылған жоқ. Ең басты кедергі - саяси қайшылықтар. Орталық Азия одағының құрылуы - алдағы болашақта күмәнді.
Қазақ халқы «бөлінгенді бөрі жейді» деп бекер айтпаған. Бүкіл әлемнің әлде қашаннан бері Қазақстан басшысын Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы көшбасшы ретінде тануы, жасыратыны жоқ, аймақ мемлекеттерінің қызғанышы мен бақталастығын тудыруы экономикалық интеграцияға тежеу келтірді десек артық айтқандығым болмас. Бірақ, бұл менің жеке тұжырымым. Американдық экономист-ғалым Питер Оппенгеймердің баяндамасына сүйенер болсақ, бір-бірімен іргелес көрші, діні бір, салт-дәстүрлері мен тілдері де ұқсас мемлекеттердің интеграциясына ешқандай кедергі болмауы тиіс екен. Еуропалық одаққа кірген мемлекеттер арасында Орталық Азия мемлекеттеріндегідей туыстық жоқ болса дағы, оларды мүдделерінің ортақтығы біріктірген. Еуроодақ құрылтайшыларының саяси тәртіптері ұқсас екен. Оның бес бірдей түбі бір түркілер мемлекетінің интеграциясына саяси жүйелерінің әртүрлілігі кедергі болған деген пікірі еріксіз ойлантты.Орталық Азия экономикалық интеграцияға бет түзегенмен, оның үдерістерінің тиімді жүруіне экономикалық дамудағы алшақтықтық пен көзқарастардың әралуандығы кедергі бола бермек. Ал, аталған кедергілердің алынып тасталуына осындай және басқа да шаралар дәнекер болса, Орта Азия мемлекеттері басшыларының интеграцияға байланысты ортақ шешім табуы мүмкін
Олар түбі түрік Қазақстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан, Әзірбайжан,Тәжікістан мемлекеттері.Әрине 6 мемлекеттің саяси-экономикалық даму деңгейі алты түрлі болатыны мәлім.Осыдан 20 жыл бұрын тәуелсіздік алған елдердің таңдап алған саяси жүйесі әртүрлі болды. Осы өңірде орналасқан бес мемлекет арасындағы саяси дауларға әлі соңғы нүкте қойылған жоқ. Ең басты кедергі - саяси қайшылықтар. Орталық Азия одағының құрылуы - алдағы болашақта күмәнді.
Қазақ халқы «бөлінгенді бөрі жейді» деп бекер айтпаған. Бүкіл әлемнің әлде қашаннан бері Қазақстан басшысын Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы көшбасшы ретінде тануы, жасыратыны жоқ, аймақ мемлекеттерінің қызғанышы мен бақталастығын тудыруы экономикалық интеграцияға тежеу келтірді десек артық айтқандығым болмас. Бірақ, бұл менің жеке тұжырымым. Американдық экономист-ғалым Питер Оппенгеймердің баяндамасына сүйенер болсақ, бір-бірімен іргелес көрші, діні бір, салт-дәстүрлері мен тілдері де ұқсас мемлекеттердің интеграциясына ешқандай кедергі болмауы тиіс екен. Еуропалық одаққа кірген мемлекеттер арасында Орталық Азия мемлекеттеріндегідей туыстық жоқ болса дағы, оларды мүдделерінің ортақтығы біріктірген. Еуроодақ құрылтайшыларының саяси тәртіптері ұқсас екен. Оның бес бірдей түбі бір түркілер мемлекетінің интеграциясына саяси жүйелерінің әртүрлілігі кедергі болған деген пікірі еріксіз ойлантты.Орталық Азия экономикалық интеграцияға бет түзегенмен, оның үдерістерінің тиімді жүруіне экономикалық дамудағы алшақтықтық пен көзқарастардың әралуандығы кедергі бола бермек. Ал, аталған кедергілердің алынып тасталуына осындай және басқа да шаралар дәнекер болса, Орта Азия мемлекеттері басшыларының интеграцияға байланысты ортақ шешім табуы мүмкін
1. http://kk.wikipedia.org/wiki/, Орталық Азия елдері туралы ашық энциклопедия
2. http://kk.wikipedia.org/wiki/,Қазақстан Республикасының экономикасы
3. http://www.azattyq.org/, Дерия Атабаев «Орта Азия елдері реформалауды қолға алуы тиіс»,28.01.2011ж
4. http://www.damu.kz/2915, Қазақстан Орта Азия елдері ішінде франчайзинг саласында – көшбасшы,05.11.2010ж
5. http://www.abai.kz/c, Гүлбаршын Айтжанбай « Айқын» газеті, Алдағы 10 жылда Орталық Азия елдерінің одағыныңқажет екендігінбарлығы мойындайтын болады, 26.06.2011ж
6. http://temakosan.net, Сұлтан Әли «Орталық Азия бірыңғай интеграциялану жолында»,Астана қаласы ,10.04.2009ж
7. http://www.info-tses.kz/, « Орталық Азия елдерінің экономикасы ықпалдаса дамыса, аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздік те нығая түседі», 25.05.2005ж
8. Алма Мұхамеджанова, «Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, «Орталық Азия елдерінің бірігуіне кедергі неде?»,14.11.2009ж
9. http://www.elgazeti.kz/,Бейбіт Жұмажан, Алматы, Орталық Азия интеграцияға қол жеткізе ме?,24.11.2009ж
10. «Егемен Қазақстан» газеті, Нұрлан Сейдін, «ЕҚЫҰ-2010: Басты назарда-Орталық Азия», 21.07.2010ж
11. http://neweurasia.net, Асхат Еркінбай,« Дағдарыстан кейінгі Орталық азия», 07.05.2010ж
12. «Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, Халима Бұқарқызы, «Орталық Азия елдері ішінде Қазақстан қарқынды дамуда», 06.09.2011ж
2. http://kk.wikipedia.org/wiki/,Қазақстан Республикасының экономикасы
3. http://www.azattyq.org/, Дерия Атабаев «Орта Азия елдері реформалауды қолға алуы тиіс»,28.01.2011ж
4. http://www.damu.kz/2915, Қазақстан Орта Азия елдері ішінде франчайзинг саласында – көшбасшы,05.11.2010ж
5. http://www.abai.kz/c, Гүлбаршын Айтжанбай « Айқын» газеті, Алдағы 10 жылда Орталық Азия елдерінің одағыныңқажет екендігінбарлығы мойындайтын болады, 26.06.2011ж
6. http://temakosan.net, Сұлтан Әли «Орталық Азия бірыңғай интеграциялану жолында»,Астана қаласы ,10.04.2009ж
7. http://www.info-tses.kz/, « Орталық Азия елдерінің экономикасы ықпалдаса дамыса, аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздік те нығая түседі», 25.05.2005ж
8. Алма Мұхамеджанова, «Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, «Орталық Азия елдерінің бірігуіне кедергі неде?»,14.11.2009ж
9. http://www.elgazeti.kz/,Бейбіт Жұмажан, Алматы, Орталық Азия интеграцияға қол жеткізе ме?,24.11.2009ж
10. «Егемен Қазақстан» газеті, Нұрлан Сейдін, «ЕҚЫҰ-2010: Басты назарда-Орталық Азия», 21.07.2010ж
11. http://neweurasia.net, Асхат Еркінбай,« Дағдарыстан кейінгі Орталық азия», 07.05.2010ж
12. «Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, Халима Бұқарқызы, «Орталық Азия елдері ішінде Қазақстан қарқынды дамуда», 06.09.2011ж
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1-
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-10
1. Орталық Азия елдеріне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .3-8
2. Орталық Азия елдерінің интеграциялану
процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-10
2-
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-38
2.1 Орталық Азия елдерінің саяси- экономикалық даму жолдары ... ... ... .10-
32
2.2Орталық Азияда көшбасшылық тізгін
кімде? ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .32-38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .40
Кіріспе
Орталық Азия – Кеңестер Одағының ыдырауы нәтижесінде бұрынғы Орта Азия
республикалары мен Қазақстан аумағында пайда болған геосаяси кеңістік.
Олар түбі түрік Қазақстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан,
Әзірбайжан,Тәжікістан мемлекеттері.Әрине 6 мемлекеттің саяси-экономикалық
даму деңгейі алты түрлі болатыны мәлім.Осыдан 20 жыл бұрын тәуелсіздік
алған елдердің таңдап алған саяси жүйесі әртүрлі болды. Осы өңірде
орналасқан бес мемлекет арасындағы саяси дауларға әлі соңғы нүкте қойылған
жоқ. Ең басты кедергі - саяси қайшылықтар. Орталық Азия одағының құрылуы -
алдағы болашақта күмәнді.
Қазақ халқы бөлінгенді бөрі жейді деп бекер айтпаған. Бүкіл әлемнің әлде
қашаннан бері Қазақстан басшысын Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы
көшбасшы ретінде тануы, жасыратыны жоқ, аймақ мемлекеттерінің қызғанышы мен
бақталастығын тудыруы экономикалық интеграцияға тежеу келтірді десек артық
айтқандығым болмас. Бірақ, бұл менің жеке тұжырымым. Американдық экономист-
ғалым Питер Оппенгеймердің баяндамасына сүйенер болсақ, бір-бірімен іргелес
көрші, діні бір, салт-дәстүрлері мен тілдері де ұқсас мемлекеттердің
интеграциясына ешқандай кедергі болмауы тиіс екен. Еуропалық одаққа кірген
мемлекеттер арасында Орталық Азия мемлекеттеріндегідей туыстық жоқ болса
дағы, оларды мүдделерінің ортақтығы біріктірген. Еуроодақ құрылтайшыларының
саяси тәртіптері ұқсас екен. Оның бес бірдей түбі бір түркілер мемлекетінің
интеграциясына саяси жүйелерінің әртүрлілігі кедергі болған деген пікірі
еріксіз ойлантты.Орталық Азия экономикалық интеграцияға бет түзегенмен,
оның үдерістерінің тиімді жүруіне экономикалық дамудағы алшақтықтық пен
көзқарастардың әралуандығы кедергі бола бермек. Ал, аталған кедергілердің
алынып тасталуына осындай және басқа да шаралар дәнекер болса, Орта Азия
мемлекеттері басшыларының интеграцияға байланысты ортақ шешім табуы мүмкін
1-бөлім
1.1 Орталық Азия елдеріне жалпы сипатама
Орталық Азия – Азияның ішкі аумағында орналасқан табиғат аймағы. Оның
батысы мен солтүстік-батысында ТМД елдері (Қазақстан, Қырғызстан,
Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан), солтүстігінде Моңғолия, Қытайдың
солтүстік-батыс бөлігі орналасқан. Оңтүстік-батысы мен оңтүстігін
Ауғанстан, Пәкстан, Үндістанның солтүстік бөліктері, орталығы мен
шығысын Қытай алып жатыр. Аумағы 6 млн. км2. Орта Азия аумағын көптеген
халықтар мекендейді. Аймақтың батысында түркі халықтары (қазақтар,
қырғыздар, ұйғырлар, т.б.) солтүстігінде моңғол халықтары (халкалар,
ойраттар, буряттар), Тибет, Наньшань, Кукунор маңында тибеттіктер
шоғырланған; аймақтың барлық бөлігінде дерлік қытай халқы басым. “Орта
Азия” ұғымын география тарихына XIX ғасырдың аяғында неміс
ғалымы А.Гумбольд енгізді. Орталық Азия – Кеңестер Одағының
ыдырауы нәтижесінде бұрынғы Орта Азия республикалары мен Қазақстан
аумағында пайда болған геосаяси кеңістік. Геоаймақ ресми түрде 1993 жылы 4
қаңтарда Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түрікменстан
Республикалары президенттерінің Таш кент қаласында өткен саяси, экономикалық
ынтымақтастықты нығайту мәселелері жөніндегі басқосуында бекітілді. Орталық
Азия болып аталуы – жер аумағының Еуразия құрлығының ортасында орналасуына
және бұл елдердің тарихы, діні мен тілі, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпы,
мәдениеті мен шаруашылығындағы жақындықтар, ұқсастықтардың көп болуына
байланысты. Орталық Азия аймағының аумағы 4 млн. км2-ден асады, халқының
жалпы саны 60 млн.адамды құрайды. Аймақ елдерінің сыртқы сауда және
экономикалық қатынастарында ежелгіҰлы Жібек жолының қайта жаңғыруы өз
көрінісін беруде, әрі Ресей, Қытай және ТМД-ның басқа да елдерімен дәстүрлі
байланыстарын жалғастыруда. Орталық Азия аумағында Қытай, АҚШ, Үндістан,
Батыc Еуропа және мұсылман елдерінің осы аймақтағы геостратегия мүдделері
түйіскен. Орталық Азияның саяси-әлеуметтік өміріндегі өзіне тән ерекше
қасиет – ол ислам әлемінің бір бөлігі саналады және христиан, буддизм,
индуизм, т.б. өркениеттердің тоғысуымен де ерекшеленеді. Аймақ шығыс пен
батыс елдерін жалғастыратын біріктіруші “көпір” қызметін атқарады.Орта Азия
түркі мемлекеттеріне баса назар аударатын болсақ:
Қазақстан — Еуропа мен Азияның тоғы сында Еуразия құрлығының қақ ортасында
орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан әлем елдерінің ішінде 9-шы орында.
Жер көлемі — 2 724 900 шаршы шақырымды құрайды.Қазақстан батысында Еділдің
төменгі ағысынан, шығысында Алтай тауларының етегіне дейін 3000 км-ге
созылып жатыр. Солтүстіктегі Батыс-Сібір жазығынан, оңтүстіктегі Қызылқұм
шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан Каспий
теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елде ріне, Еділ өзені және Еділ-Дон
каналы арқылы Азов жәнеҚара теңіздерге шыға алады. Дегенмен мұхитқа тікелей
шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан - ең үлкені.Бес мемлекетпен
көршілес, солтүстігінде Ресей Федерациясымен - 6 467 км, оңтүстігінде
- Түрікменстан - 380 км,Өзбекстан - 2 300 км және Қырғызстан - 980 км
республикаларымен, ал шығысында - Қытаймен - 1 460 км шектеседі.Қазақстан
Республикасының халқы 2011 жылдың 1 қаңтарына 16 441 959 адамды құрады.
2010 жылдың басында халық саны 16 204 617 адам болатын[2]. Республикада
қазақтардан басқа 131 ұлыстың өкілдері тұрады. 2009 жылы өткізілгенхалық
санағының қорытындысы бойынша халықтың этноқұрамы келесідей
болды: қазақтар - 63,1%, орыстар - 23,7%,өзбектер - 2,9%, украиндар -
2,1%, ұйғырлар - 1,4%, татарлар - 1,3% , немістер - 1,1%, кәрістер -
0,6%, түріктер - 0,6% .Елордасы — Астана қаласы. Әкімшілік жағынан
14 облыс және республикалық маңызы бар 3 қалаға (Астана, Алматы, Байқоңыр)
бөлінеді.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тілі — қазақ тілі, орыс
тілі ресми тіл қызметін атқарады.Қазақстан – 1995 жылғы 30 тамыздағы респ.
референдумда қабылданған Конституция бойынша – өзін демократиялы, зайырлы,
құқықтық және әлеумметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан
Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет.
Республиканың ең жоғ. өкілді органы – Парламент. Ол республиканың заң
шығару қызметін жүзеге асырады.
Қырғыз Республикасы, Қырғызстан – Орта Азияда орналасқан мемлекет. Жер
аумағы – 198,5 мың км2. Халқы – 5,2 миллион адам. Қырғыздар (60,6%),
орыстар(15,3%),өзбектер(14,3%), укр аиндар, татарлар, қазақтар, ұйғырла р,немі
стер, тәжіктер, дүнгендер, т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы
– Бішкек қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – Президенттік
басқару нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы (Жоғарғы Кеңес) 2
палатадан тұрады. Ресми тілдері – қырғыз және орыс тілдері. Ұлттық мерекесі
– 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – сом. Қырғызстан — Орта
Азияда орналасқан ел, солтүстігінде Қазақстанмен, шығысы мен оңтүстік-
шығысында Қытаймен, оңтүстік-батысында Тәжікстанмен, ал
батысында Өзбекстанмен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал
батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. 1991 жылы
Қырғызстан тәуелсіздігін жариялады. Бүгінде Қырғызстан
Республикасы әкімшілік жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен
тұрады. Жер қойнауы пайдалы қазбаларға аса бай. Солтүстігінде түсті
металдардың (молибден, мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында
метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, темір және қалайы кен
орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, сурьма, алтын, сондай-ақ қоры онша
мол емес темір, марганец, алюминий, пол иметаллкездеседі. Тауалды иіндері
мен қазаншұңқырларда қоңыр көмір және таскөмір, мұнай коры барланған.
Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру
мәселесін қиындатады.Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен
жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ
Шу, Шатқал, Ақсай өзендері бар. Өзен сулары суландыру мақсатында көбірек
пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады.
Өзбекстан – Орталық Азияда орналасқан мемлекет.Жер аумағы – 442,4 мың
км2.Халқы – 24,6 миллион (2000). Мемлекеттік тілі – өзбек тілі.Тұрғындары
негізінен ислам дінін ұстанады.Астанасы – Ташкент қаласы (2,1 миллион
адам).1992 жылы 8 желтоқсанда қабылданған конституциясы бойынша –
президенттік басқару нысанындағы зайырлымемлекет. Президент 5 жылға
сайланады. Жоғары заң шығарушы органы (Олий Мажлис) – қос палаталы
парламент заң шығарушы палата (төменгі палата) және Сенаттан (жоғарғы
палата) тұрады. Атқарушы органы – Министрлік Кабинет Әкімшілігі жағынан бір
автономиялық республикаға (қ. Қарақалпақстан) және 12 облысқа
бөлінеді.Ұлттық мерекесі – 1 қыркүйек – Тәуелсіздік күні.Ақша бірлігі –
сум.
Өзбекстан мен Қазақстан арасында саяси-экономикалық, әскери, мәдени
байланыстар орнаған. 1992 жылы екі ел арасында Достық, ынтымақтастық және
өзара көмек, 1994 жылы Бірыңғай экономикалық кеңістік, 1998 жылы Мәңгілік
достық туралы шартқа және экон. байланыстарды кеңейту туралы келісімге қол
қойылды. 2004 жылы екі ел арасындағы шекара толық делимитацияланды.
Тәжікстан Республикасы – Орталық Азиядағы мемлекет.
Оңтүстігінде Ауғанстанмен, солүстік пен батысында Өзбекстанмен,
солтүстігінде Қырғызстанмен, шығысында Қытаймен шектеседі. Жер аумағы –
143,1 мың км2.Халқы – 6,579 миллион (2001). Астанасы – Душанбе қаласы (608
мың адам) (2000). Ресми тілі – тәжік тілі. 1994 жылы қабылданған
Конституциясы бойынша – президенттік басқару нысанындағы зайырлы
мемлекет. Заң шығарушы органы – меджлис. Тәжікстан құрамына Таулы Бадахшан
автономиялы облысы (жер аумағы – 63,7 мың км2; халқы – 167 мың (2000);
әкімшілік орталығы – Хорог қаласы) кіреді. Тәжікстан әкімшілік жағынан
3 облысқабөлінеді. Ақша бірлігі – сомони.
Түрікменстан — жер көлемі 488,1 мың км² алып жатқан, батыстан шығысқа 1100,
солтүстіктен оңтүстікке 650 км созылып жатқан Орталық
Азиядағы мемлекет.Жерінің 80 % артығын аптап шөл (Қарақұм шөлі), құм
көшкіндері, тасты таулар мен ащылы алаптар басып жатыр.Түркіменстанның ең
үлкен өзені Әмудария. Оның ұзындығы 1415 км болса, соның 1000 км осы елдің
аумағында. Осы өзеннен бастау алып,
Түркіменстанның Ашғабат, Мары, Бүзм ейін, Балқанабат (Небит-
Даг), Түркіменбашы (Красноводск) сияқты ең үлкен қалаларына ауыз суын
жеткізіп жатқан Қарақұм арнасы. Түркіменстан 5 әкімшілік-экономикалық
аумаққа бөлінген. Олар уелаят (уәлаят) деп
аталады. Ахал, Балқан, Дашоғұз,Леба п, Мары уалаяттарын және Ашғабат қаласын
президент тағайындаған хакимдер басқарады. Уеллаяттардың құрамына 46 этрап
(атырап) және 528 генгеши (кеңес) енеді. Халқының саны 6 млн адамға жуық.
Түркімендер Ауғанстан, Иран, Түркия , Ирақ,Сирия секілді елдерге де
жайылған. Елдегі түркіменнен кейінгі көп халық өзбектер, одан кейін
орыстар. Қазақтардыңсаны бұрын 120,0 мыңнан асқан екен. Қазір соның
жартысына жуығы атажұртқа көшіпті. Қазір 60,0 мыңға жетер-жетпес қазақ бар
көрінеді. Бұлардан басқа әрмендер,әзірбайжандар, түрік тер, иран халықтары,
т.б халықтардың өкілдері де тұрады.Түркіменстанда ең үлкен лауазым иесі,
әрі атқарушы биліктің басшысы — елдің президенті.Ал Халық маслахаты елдегі
халық билігінің ең жоғарғы өкілді органы болып табылады. Оның құрамы 2 мың
адамнан артық. Осы органның да төрағасы президент.Елдегі заң шығарушы орган
Меджилис деп аталады. Оның құрамында 5 жыл мерзімге сайланатын 50 депутат
бар.Түркіменстанда азаматтық қоғамның да атрибуттары бар. Кәсіподақ,
ақсақалдар кеңесі, Мақтымқұлы атындағы жастар одағы, Горбансолтан әже
атындағы әйелдер одағы, дін жөніндегі кеңес және т.б. мемлекеттік бюджеттің
есебінен жұмыс істейді.Елде бір-ақ саяси партия тіркелген. Демократиялық
партия деп аталатын оның құрамында 100 мыңнан артық мүше бар.Экономиканың
барлық саласында мемлекет үстемдік етіп отыр.Мемлекеттік бюджет кірісінің
қомақты бөлігін мұнай мен газды сыртқа шығарудан басқа мақта иіру
кәсіпорындарының тізбесінен түсетін салық та құрайды.Мұнда Менделеев
кестесіндегі элементтердің бәрі де бар. Жерінің 80 % мұнай мен газ бар. Осы
уақытқа дейін олардан 144 кен орны табылған. Бірақ соның әзірге 40-қа жуығы
ғана игерілуде. Газдың болжамды қоры 21-23 трлн м³, ал мұнайдікі 12 млрд
тоннаға жуық делінеді.Жоғары технологияға негізделген ондай кәсіпорындар
саны қазір 63-ке жеткен. Жыл сайын бұл елде 158 млн м² мақта-мата бұйымдары
мен 82 мың тонна жіп иіріледі. Осы өнімдерін Түркіменстан әлемнің жоғары
дамыған 30-дан артық еліне шығарып тұрады.Жалпы, бұл ел әлемнің 80-нен
артық елмен белсенді сауда-экономикалық байланыстар жасайды.
Әзірбайжан Республикасы — Азия мен Еуропа аралығында, Шығыс Кавказда
орналасқан мемлекет. Ол солтүстікте Ресеймен Дағыстан Республикасы арқылы,
оңтүстікте Иранмен,БатыстаАрменияме н шектеседі. Ал оның эксклавы Нахичевань
Автономиялық Республикасы оңтүстікте Иранмен, шығыста және солтүстікте
Армениямен, батыста Түркиямен шектеседі.Негізгі заңы – 1995 жылы 12
қарашада қабылданған Конституция. Мемлекет басшысы – президент. Заң
шығарушы жоғарғы органы – тұрақты парламент (Милли меджлис, 125 депуттатан
тұрады). Атқарушы өкіметтің жоғары органы – Министрлер Кабинеті, оны
премьер-министр басқарады. Әзербайжан солтүстігінде Ресеймен, солтүстік-
батысында Грузиямен, оңтүстік-батысында Армения және Түркиямен,
оңтүстігінде Иранмен, шығысында Каспий теңізі арқылы Қазақстанмен
шектеседі. Аумағы 86,6 мың км2, халқы 8,6 миллион адам. Астанасы – Баку
(Бақы) қаласы.Әзірбайжан мемлекеті әкімшіл ік жағынан 59 ауданға бөлінеді,
сонымен қатар құрамына Нахичевань автономиялық республикасы енеді.
Нахичевань автономиялық республикасының елдің негізгі аумағымен ортақ
шекарасы жоқ, ол Армения мен Иран аралығында орналасқан. Кеңес дәуірінде
елдің құрамында болған Таулы Карабах автономиялық облысы бірнеше жылға
созылған ұлт араздығы негізінде (халқының 87%-ы армяндар болатын) ресми
түрде таратылды. Қазіргі кезде Таулы Карабахтың басшылары өз аумағын
тәуелсіз республика деп есептейді. 2010 жылы Әзірбайжанаумағында 9,0
миллион адам тұрды, қала халқының үлесі 52%-ды құрады.Халықтың орташа
тығыздығы 99 адам, әсіресе табиғат жағдайлары қолайлы Ленкорань ойпаты мен
Апшерон түбегінде халық тығыз қоныстанған. Биік таулы аудандар мен Кура
жазығының шөлейтті бөліктерінде халықтың орналасу тығыздығы төмен.
Мемлекеттік тілі – әзірбайжан тілі.Әзірбайжан — көпұлтты ел, бірақ соңғы
онжылдықта орын алған ұлт араздығы салдарынан жергілікті емес
ұлт өкілдері ел аумағынан қоныс аударуға мәжбүр болған. Сонымен қатар Таулы
Карабах мәселесіне байланысты Армениямен жанжал шиеленіскен жылдары
көптеген әзірбайжандар тарихи отанына қайтты. Сол себепті қазіргі кезде ел
халқының ұлттық құрамында әзірбайжандар үлесі артып отыр. Олар халықтың 82%-
ын, орыстар 6%-ын, армяндар 5%-дан астамын құрайды. Елде Кавказ халықтары
(лезгин, талыш, грузин, авар) мен түрік, күрд, татар, украин тәрізді
ұлттардың өкілдері де тұрады. Негізінен, әзірбайжан (мемлекеттік тіл), орыс
және түрік тілдері басым таралған. Дінге сенушілер
арасындамұсылмандар басым, сондай-ақ христиан дінінің православие
тармағының өкілдері де біршама.Бұл мәселе қазіргі кезеңде күн тәртібіне жиі
қойылып жүр.
1.2 Орталық Азия елдерінің интеграциялану процесі
Аймақтағы мемлекеттердің бірігуі деген проблеманың бар екенін әлемдегі үш
ірі держава – АҚШ, Қытай, Ресейдің осы аумақта жүргізіп отырған саясаты да
анықтайды. Соңғы уақытта бұл саясат ойынына Үндістан мемлекеті қосылды.
Халқының саны жөнінен екінші орын алатын, Қытаймен қабаттаса жедел дамып
келе жетқан Дели осыдан бірнеше жыл бұрын ғана Тәжікстанда әскери базасын
ашу қажеттігін ескертті.Орталық Азия елдерінің одағы, оны интеграциялау
мәселесі - қайталанып айтылып жүрген, қоғамдық өмірдің өзекті әрі өткір
мәселесі. Бұл қажеттілікті жүзеге асырған жағдайда әрине, олар бірыңғай
саяси-экономикалық, әлеуметтік саясатты белгілеген болар еді. Демографиялық
дамуы жағынан алда келе жатқан Өзбекстанда 26 млн., ал экономикалық жедел
даму жолына түскен Қазақстанда 15 млн. тұрғын бар. Қазақстан мен Өзбекстан
Президенттері 2006 жылғы Ташкент кездесуінде бұл проблеманың өзектілігін,
бірігудің тиімді екенін қадап айтты. Ауғанстан президенті Х. Карзай Үлкен
Орталық Азия әріптестік, сауда мен даму деген тақырыппен Кабулда өткен
халықаралық кеңесте өз елін тығырықтан шығару жолдарын сөз етті. Жалпы,
Орталық Азия мемлекеттерінің интеграциялануы проблемасын Кабулдың
қатысуынсыз шешу мүмкін емес. Осыған орай, Қазақстан мемлекеті Ауғанстанды
қалпына келтіру үшін қажет инвестиция жұмсап, мамандарды оқытуды қолға
алды. Бұл туралы кезінде Кабулдағы кеңесте бұрынғы Қазақстан
Республикасының Сыртқы істер министрі, қазіргі Сенат төрағасы Қ. Тоқаев
мәлімдеген болатын. Бұл еліміз тәуелсіздік алғалы қазақстандық делегацияның
алғашқы ресми сапары еді. Қ. Тоқаев мырза сол жолы Кабулға Нұрсұлтан
Назарбаевтың жеке хатын ала барды. Онда Қазақстан Президенті Ауғанстан
басшысы Хамид Карзайды Азиядағы өзара сенім және ықпалдастық жөніндегі
кеңеске арнайы шақыруы жазылған.Ауғанстан қазір қай жаққа барады? Үлкен
Орталық Азияға кіре ме, кірмей ме? Осы мәселе туралы үлкен әңгіме болуда.
Азия және Оңтүстік Азияның дәл ортасында тұрған Ауғанстан егер болашақта
үлкен Орталық Азияға қосылатын болса геосаяси және экономика жағынан өте
жақсы нәрсе болады. Барлық тарапқа өте пайдалы болады. Газ-мұнай құбыры осы
Ауғанстан арқылы өтетін болады.Халықаралық қауымдастық Орталық Азияның
бірігуіне, онда тұрақтылық ырғағын сақтауға ынталы. Сауда-экономика,
әлеуметтік көмектермен қатар дамып келе жатқан Орталық Азия елдері үшін
саяси тәуелсіздік проблемасы бірінші кезекке шығады. Саясатты экономика
белгілейді десек, қазіргі кезеңде Орталық Азияның даму бағдарын белгілеуде
Қытай Халық Республикасы жетекші орын алады.Қазақстан мен Қытай арасындағы
сауда айналымы жылына 10 пайызға өсуде. 2005 жылы Қазақстан мен Қытайдың
арасындағы мұнай құбыры іске қосылды. Сауд Арабиясы Қытайға мұнай жеткізіп
беруге келісім жасады. Ресей мемлекеті де Батыс Еуропадан гөрі Шығыстағы
ұлы көршімен сауда-экономикалық бағытын дамыту тиімді екенін ұғынды.
Әлемдегі алып державаның бірі Қытай мемлекеті Орталық Азия елдерінің
интеграциялануы жөнінде не ойлайды?- Бұл аса қажет ұйым, - дейді Қытай
профессоры Дун Сяоян, - Ал Қазақстанға келетін болсақ, біз оны Қытай еліне
мұнай, газ, басқа да минералдық бай ресурстар жөнелтетін жақын көрші
мемлекет ретінде қараймыз. Сондай-ақ, Қазақстан арқылы бізге түрлі тауарлар
жеткізіледі. Сондықтан да Қытай мемлекеті Қазақстанды осы аймақтағы өзінің
сенімді әрі ықпалды көршісі әрі өкілі ретінде таниды. Жалпы, Орталық
Азиядағы интеграциялану процесінде Қытай елі Қазақстанның жетекшілік қызмет
атқарғанын қалайды. Мұның екі тиімді жағы бар. Біз, біріншіден, кепілді
өнім алып отырмыз. Екіншіден, батыс дүниесімен байланыста тұрақтылық өте
қажет. Бұл екі проблеманы Орталық Азия аймағы елдерінің интеграциясын құру,
онда Қазақстанға жетекшілік мәртебесін беру арқылы шешуге болады... Ал
Қазақстан Республикасы қазіргі кезеңде Орталық Азиядағы тұрақты дамыған,
демократияландыру реформасын жүзеге асырып келе жатқан өркениетті ел болып
табылады...АҚШ және еуроодақтың ықпалын жоққа шығаруға болмайды. Қазіргі
әлемдік даму, индустриялық-инновациялық саясаттың тетіктерін білгірлікпен
басқарып отырған батыс дүниесі Орталық Азияның тәуелсіздік пен даму,
демократиялық өзгерістер жолына түскенін қалайды. Жағрапиялық алыстығына
қарамастан АҚШ Қазақстанға, Орталық Азиядағы Қырғызстан, Тәжікстан,
Түркіменстан, Өзбекстан, Ауғанстан секілді дамушы мемлекеттерге жыл сайын
30-50 млн. доллар көлемінде қайтарымсыз көмек береді. Инвестициялық көмегі
өз алдына. Орталық Азия мемлекеттерін интеграциялау тез арада жүзеге
асырылатын, маңызды саяси-экономикалық міндеттің бірі деп санаймыз. Бұл
мәселеге Қазақстан, Өзбекстан, Ауғанстан секілді аумақтық ірі мемлекеттер
ынталылық, ықпалдастық таныта алады. Бұл орайда Қазақстан басшысының
Өзбекстанға, Араб ислам елдеріне, Сыртқы істер министрінің Түркияға ресми
сапарлары жемісті болғанын, алдағы уақытта интеграциялану процесінің
серпінмен жалғасатынына сенім білдіргіміз келеді.Ақпарат кеңістігінде
мынадай мәселеге көңіл бөлінуде. Орталық Азия мемлекеттері біртұтас
интеграцияға бірікпейді деген пікір белең алуда. Әрине, мұның бәрін шығарып
жүрген ресми тілдегі ақпарат құралдары. Мәселен, олар Орталық Азияның
негізгі мемлекеттері АҚШ пен Қытайдың ықпалында кетеді, ал, Қазақстан
Ресейдің ықпалдастық аймағына айналады деп сәуегейленді. Біздің ойымызша,
бұл пікірлер қате айтылған, мүмкін, қазіргі кезеңдегі экономикалық-
әлеуметтік жағдайды пайдаланып қалу үшін жорта шығарылған теріс көзқарас
болуы мүмкін. Оған себеп: Қазақстан Республикасы Орталық Азиядағы дамыған
ірі державаға айналып келе жатыр. БСҰ-ға, ЕҚЫҰ-на өтуді, бәсекелестікке
қабілетті 50 мемлекеттің қатарынан орын алуды, демократиялық саяси
реформалауды жүзеге жүзеге асырып жатқан Қазақстан Республикасы кешегі
отарлаушы елге тіленбейді. Олай болуы мүмкін емес. Бұған тәуелсіздікті
аңсап, соны сақтауды, дамытуды асыл мұрат тұтқан қазақ халқы, бауырлас
ұлттар мен ұлыстар еш уақытта да жол бермейді.Орталық Азиядағы саяси-
әлеуметтік және экономикалық жағдайдың тұрақтануына, өзінің көршілерімен
қалыпты жағдай орнатуына осы аймақтағы ірі державалар Пәкістан мен Түркия
мемлекеттері де мүдделілік танытады. Қазақстан, Өзбекстан, Тәжікстан,
Қырғызстан, Түркіменстан, Әзірбайжан секілді тәуелсіз мұсылман
мемлекеттерімен талай ғасырдан бері әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси
жүйеде өзара татулық, туысқандық қатынастар орнатқан бұл мемлекеттер
аймақтың дербес дамуын қолдайды. Мұның жарқын мысалы ретінде жақындағы
Астанаға Пәкістанның белгілі қоғам қайраткері, елдегі билік жүргізуші –
Пәкістан мұсылмандар лигасы партиясының Вице-президенті Гохар Аюб Ханның
ресми сапарын атап өтер едік...Пәкістандық құрметті қонақ Қазақстан
Астанасының көркі мен келбетіне, құрылыстың сапасына, Мемлекет басшысы
Нұрсұлтан Назарбаевтың көрегендігіне разылық сезімін жеткізді. Сол
айтылғанның айқын дәлеліндей болып, жақында Қазақстанның сыртқы істер
Министрі Марат Тәжиннің Түркия мемлекетіне ресми сапары сәтті аяқталды.
Қазақстанның сыртқы істер Министрі Түркия мемлекетінің басшыларымен,
қоғамдық қайраткерлерімен кездесіп, туысқан елдердің арасындағы өзара
әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси қатынастарды жетілдіріп, одан әрі
дамытудың жолдарын талқылады.Орталық Азия мемлекеттерінің тәуелсіз одағын
құру мәселесі бүгінгі күн тәртібіне өткір қойылды. Өзекті мәселе өзінің
шешімін күтіп тұр. Бұл мәселе жөнінде әлемдегі жетекші державалар
мүдделілік танытуда.
2-бөлім
2.1Орталық Азия елдерінің саяси-экономикалық даму жолдары
Қазақстан жер қойнауындағы басты байлық – түсті және қара металдар: мыс,
мырыш, қорғасын, никель, вольфрам, молибден, темір және марганец рудалары,
хромиттер. Республикада сондай-ақ, тас көмір мен қоңыр көмір, мұнай мен
газ, фосфориттер, ас тұзы мен асбест көп. Жалпы алғанда, Қазақстан жер
қойнауында 90-нан астам пайдалы қазбалардың түрі бар. Менделеевтің
периодтық кестесіндегі элементтердің республикада табылмағаны жоқ деуге
болады. Экологиялық көзқарас тұрғысынан қарағанда, осынау пайдалы
қазбалардың өте маңызды ерекшелігі сол, олар көбінесе, жер бетіне жақын
жатады, және сондықтан карьерлерден ашық әдіспен арзан алынады. Қазба
қорларының молдығымен және сан алуандығымен кенді Алтай, Қаратау, Мұғаджар
таулары, Торғай жазығы мен Маңғыстау түбегі ерекше көзге түседі.
Қазақстанның дәлелденген газ қоры 2009 жылдың басында 1,82 трлн м³ (BP
бағалауы бойынша), ол әлемдік қордың 1,7% -ын құрайды. Республика
әлемдегі барланған уран кен орындарының қоры бойынша әлемде екінші орын
алады, Қазақстан кен орындарында 1,69 млн тонна уран бар.
Түсті және қара металлургия, химия өнеркәсібі, машина жасау, жеңіл және
тамақ өнеркәсібі, сондай-ақ, мұнай өңдеу мен құрылыс материалдарын шығару
Қазақстан өнеркәсібінің жетекші салалары боп саналады. Көмір, мұнай,
табиғи газ, темір рудалары, мыс рудалары, қорғасын-мырыш рудалары, уран
рудасы, никель рудасы, бокситтер, мен басқа да пайдалы қазбалар қарқынды
алынуда. Металлургия өнімдерін, мұнай, газ және мұнай өнімдерін экспорттау
ел бюджетінің негізгі қайнар көзі саналады.
Ауыл шаруашылығы ел экономикасының маңызды секторы санатында. Қазақстанның
солтүстігінде астықтық бидай, сұлы, арпа және басқа да дәнді дақылдар
өсіріледі. Дән өнімдері жөнінен Қазақстан ТМД елдері бойынша Ресей мен
Украинадан кейінгі үшінші орында. Климаттық жағдайы көкөніс, бақша
өнімдерін өсіруге, күнбағыс, зығыр, темекі, т.б. сияқты кейбір техникалық
дақылдарды баптауға мүмкіндік береді. Республиканың оңтүстігінде
мақталықтар, қант қызылшасы, күріш жайқала өсіп, жеміс бақтары мен
жүзімдіктер мол өнімдер береді. Мал шаруашылығы – Қазақстан
агроөнеркәсібіндегі басым бағыттардың бірі. Республика дәстүрлі қой, жылқы,
түйе, мүйізді ірі қара өсірумен айналысады. Қазақстанның орталық және
оңтүстік батыс бөлігіндегі шөл және шөлейт жерлер малдың маусымдық жайылымы
мен өрісі. Республиканың шығысы мен оңтүстік шығысындағы көгарай шалғынды
тау баурайлары жазғы жайлау есебінде қолданылады.
Қазақстанның географиялық орналасуы жөнінен Еуроазия құрлығының қақ
ортасында жатуы оның көлік қатынасында транзиттік тасымалдау
мүмкіндігінің айрықша маңыздылығын айқындайды. Республиканың жер бетіндегі
көлік магистральдарының ұзындығы – 106 мың километр. Соның 13,5 мың
километрі темір жол магистральдары, 87,4 мың километрі –жалпы қолданыстағы
автомобиль тас жолдары, 4 мың километрі – су жолдары. Қазақстан мен Қытай
арасындағы шекаралық Достық – Алашанькоу темір жолының және Түркіменстан
мен Иран арасындағы Серахс - Мешхед темір жол өткелінің ашылуы Ұлы Жібек
жолы бағдары бойынша: Қытайдың Тынық мұхиттағы Ляньюньган, Циньдао,
Тяньцзин айлақтарынан Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Иран,
Түркияға, сондай-ақ, Жерорта теңізіндегі және Парсы түбегіндегі айлақтарға
дейінгі жаңа транзиттік дәліз ашты.
Қолданыстағы автомобиль жолдары жүйесі Ресейге және бұрынғы одақтас
республикаларға, сондай-ақ, Қара және Жерорта теңіздерінің, Үнді мұхитының
айлақтарына шығуға мүмкіндік беретін Қытай, Түркия және Иранға жол ашады.
Каспий теңізіндегі (Ақтау айлағы) теңіз кемежолдарынан Ресей өзен жолдары
арқылы Қара және Балтық теңіздеріне бару жүзеге асады.
Қазіргі кезде Қазақстанның экспорттық мүмкіндігі отындық, металлургиялық,
химиялық кешендер есебінен айқын шикізаттық бағытта қалыптасады.
Қазақстандық экспорт құрылымында негізгі үлес мұнай мен мұнай өнімдеріне
(35%) тиесілі, ал басқа да маңызды тауарлық топтарда түсті металл (17%),
қара металл (16%), рудалар (12%), экспорттың белгілі бір бөлігін дәнді
дақылдар (9%) алады. Машиналар мен жабдықтар, транспорт құралдары,
аспаптар мен автоматтар, химиялық өнімдер, отындық минералдар, азық-түлік
өнімдері, дайын өнімдер мен халық тұтынатын тауарлар негізгі импорттық
өнімдер саналады. Қазақстандық экспорт-импорт құрылымы жылдан-жылға
іскерлік байланыстардың диверсификациясына қарай өзгерістерге ұшырауда. Дей
тұрғанмен, дәстүрлі әріптестері ТМД және Балтық бойы елдерімен сауда
үлесі әлі де өте жоғары: экспорттың 59%-дайы мен импорттың 63 %-ға жуығы
соларға тиесілі. Осының өзінде Ресей негізгі саудалас серігі боп қала
береді. Алыс шет мемлекеттерден Германия, Түркия, Швейцария, Чехия,
Италия, Қытай, АҚШ, Ұлыбритания, Оңтүстік Корея, т.б.-мен сауда
байланыстары табысты дамуда.
Әнұран, жалау, және елтаңба сияқты ұлттық ақшасы да мемлекеттік нышандар
санына қосылады. 90-жылдардың басында КСРО тарағасын кеңестік сомның құны
түсе бастады. 1992 жылы инфляция деңгейі 250 пайызға жетті! 1993 жылдың
шілдесінде Ресей өзінің ұлттық ақшасын енгізді. Сол оқиға болардан үш күн
бұрын ғана Қазақстанды хабардар еткендіктен, республиканы ескі үлгідегі
кеңестік ақша топаны басып салды. Ақша реформасы қарсаңында мемлекет
басшысының теледидар мен радиодан түсіндірген сөзі қазақстандықтардың көңіл
қобалжуын басты. Кеңестік ақшаны теңгеге айырбастау 1993 жылғы 15 қараша
күні таңғы сағат 8.00-де басталып, 20 қараша күні кешкі сағат 20.00-де
аяқталды. 1993 жылдың 15 қарашасынан бастап қазақстандықтар қаржы
қызметкерлері күнін немесе теңгенің туған күнін атап өтуде. Еліміз өзін
қағаз ақшамен қамтамасыз ету үшін банкнот фабрикасын құру жөнінде шешім
қабылдады. Айтпақшы, қазақстандық Ақша сарайы әлемдегі 6 (алты) ең үздік
ақша сарайының қатарына қосылады. Теңге ұлттық ақша ретінде республика
тарихында маңызды роль атқарады. Өзінің ақшасын енгізу елдің дербес ақша-
несие саясатын жүргізуіне мүмкіндік туғызды. Теңгені енгізумен бірге,
нарықтық экономика құруға бағытталған құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыру
жеделдетілді. Бұған дейін дәстүрлі банк ісі мүлде болмаған Қазақстан түк
жоқ жерден тиімді банк жүйесін құрды. Бұл реформаланған және қарқынды дамып
келе жатқан сектор, ал банк технологиялары кешегі кеңестік кеңістіктегі ең
сұранысқа ие, бәсекеге қабылетті, экспорттық өнімдер боп саналады.
Қазақстанда нақты жұмыс істейтін нарықтық экономика құрылған.2006 жылғы
мамырда экономикадағы жұмыспен қамтылғандар саны 7991,4 мың адам болды.
Өнеркәсіптің жетекші салаларының қатарына түсті және қара металлургия
жатады. Қазақстанның мысы, қорғасыны, мырышы және кадмийі сапасының жоғары
деңгейде болуына байланысты әлемдік нарықта сұранысқа ие және бәсекеге
қабілетті.Қазіргі таңда экономикалық дамудың негізгі көзі елдің шикізат
әлеуетін пайдалану болып табылады. 1985 жылмен салыстырғанда көміртегі
шикізатын өндіру көлемі 225 пайызға өсті, ал дүние жүзі бойынша бұл
көрсеткіш 1,3 есеге жуық өсті. 2005 жылы мұнай өндіру (газ конденсатын қоса
алғанда) 61,9 млн. тоннаға, табиғи газ өндіру 25,2 млрд текше м болды.
Қазақстанда болашақта ашық кен орындарын игеру есебінен 2015 жылға қарай
150 млн. тонна мұнай және 79 млрд текше м газ мөлшерінде көмірсутегі
шикізаты өндіріледі. 2009 жылдан бастап мұнай өндірудің негізгі өсімі
Каспий шельфінде байқалады деп көзделген.Еуропа елдері Қазақстан экспорты
көлемінің негізгі бөлігін алады. Қазақстан ірі отын-энергетикалық өңір
болып табылады. Еуропа елдері арасында Қазақстан экспортын негізгі
тұтынушылар Швейцария, Италия, Поль ша, Германия болып табылады. Еуропа
елдеріне экспорт жасау мұнай, ферроқорытпалар, металлургия өнеркәсібі
өнімдерін, бидай сату есебінен артып отыр. Азия өңіріндегі елдерге
қазақстандық өнімдерді жеткізу көлемі ұлғайды, онда негізгі тұтынушылардың
бірі қытай өнеркәсібі болып табылады.
1998-2005 жылдар аралығында ЖІӨ-нің нақты көлемі 1,8 есе артты, ал ЖІӨ-нің
орташа жылдық өсімі 9,1 % болды. 1998-2005 жылдары ЖІӨ-нің жан басына
шаққандағы көлемі 2,5 есе артты. Қазақстанның ЖІӨ-нің көлемі 2006 жылы 76
млрд. долларға жетті, ол жан басына шаққанда 5,1 мың АҚШ долларын құрайды.
Қазақстанның қаржы жүйесі ТМД елдерінің ішіндегі ең озық жүйенің бірі деп
танылды. Банк секторы өз дамуында Достастықтың басқа елдерінен айтарлықтай
алдыңғы қатарда келеді. Қазақстан банктерінің жиынтық активтері (50 млрд.
АҚШ долларынан астам) Украина банктерінің жиынтық активтеріне теңеседі.
Қазақстан Шығыс Еуропа елдерінің бірқатарынан алдыңғы қатарда. Қазақстанның
капиталы сыртқы нарықта белсенді орын алуда, 2005 жылы бұл көрсеткіш 15
млрд. АҚШ долларына жетті. Қазақстан тұрақты әлеуметтік-экономикалық
дамуды, сыртқы қолайсыз жағдайларға тәуелділікті төмендетуді қамтамасыз ету
үшін бірінші болып Ұлттық қор құрды. 2001 жылдан бастап барлық мұнай
түсімдерінің 60 % Ұлттық қорда жинақталады. Аталған қордың көлемі 2005
жылдың соңындағы 8 млрд долларға қарағанда, 2006 жылы 14,5 млрд. АҚШ
доллары болды. Елдің алтын валюталық қоры Ұлттық қорды қоса есепке алғанда
2006 жылғы 30 қарашада 15,086 млрд. АҚШ долларына дейін өсті.2006 жылы
Қазақстанның халықаралық қорлары Ұлттық қордың қаржысын қоса алғанда
ағымдағы бағамен 29 764,8 млн. АҚШ долларын құрады.Республика экономикасына
50 млрд. АҚШ долларына жуық тікелей шетелдік инвестиция тартылған.
Қазақстан ашық сыртқы сауда саясатын дәйекті жүргізуде. Мәселен, 2004 жылы
сыртқы сауда айналымының көлемі 7 млрд. доллардан астам оң сальдомен 33
млрд. АҚШ долларына жақындап, 1994 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам
өсті.2005 жылғы қаңтар-қараша аралығында Қазақстан Республикасының сыртқы
сауда айналымы ұйымдастырылмаған сауданы қоспағанда 41016,4 млн. АҚШ
долларын құрады. Сыртқы сұраныстың және жоғары экспорттық бағалар
нәтижесінде экспорт 25197,4 млн. АҚШ доллары болды. Тұрақты ішкі сұраныстың
қалыптасуы нәтижесінде импорт 15819 млн. АҚШ долларын құрады.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында сыртқы сауда географиясы негізінен
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығымен шектелсе, ол қазір айтарлықтай кеңейді.
2004 жылы Қазақстанның тауар айналымы құрылымында бірінші орынға ЕО-қа мүше
елдер, Ресей, Швейцария және Қытай шықты.
Республикадағы саяси және экономикалық тұрақтылық, қолайлы инвестициялық
жағдай дүние жүзіндегі Қазақстанның жоғары рейтингінің сақталуына ықпал
етті.
Жылы Жалпы ішкі АҚШ долларының Инфляция Жан басына
өнім айырбас бағамы индексі шаққандағы ЖІӨ
(2000=100) (АҚШ деңгейінің %
үлесі)
1995 78,014,200 61.11 Tenges 64 3.81
2000 102,599,902 142.26 Tenges 100 3.53
2005 147,453,000 132.88 Tenges 140 9.01
Қазақстан бүгінгі таңда ТМД елдерінің ішінде бірінші болып Moody’s
Investors Service, Standard & Poor’s и Fitch Rating’s Ltd сияқты жетекші
халықаралық рейтингтік агенттіктердің инвестициялық класс рейтингін
алды.2005 жылғы 20 желтоқсанда Fitch Rating’s рейтингтік агенттігі
Қазақстан Республикасының инвестициялық рейтингін шетел валютасындағы ұзақ
мерзімді облигациялар бойынша ВВВ деңгейіне дейін және ұлттық валютадағы
ұзық мерзімді облигациялар бойынша ВВВ+ деңгейіне дейін жоғарылатты,
сондай-ақ шетелдік валютадағы қысқа мерзімді облигациялар бойынша Ғ3
деңгейін растады. Бұл ретте барлық берілген рейтингтер тұрақты екені
болжанып отыр. Осы агенттіктің соңғы есебіне сәйкес, Қазақстанда минералдық
ресурстардың қомақты қорының болуы оның экономикалық келешегі зор екенін
айқындайды.Қазіргі уақытта Қазақстан Бүкіл әлемдік банктің жіктеуі бойынша,
кірісі орта деңгейден жоғары елдердің тобына жатады. Тұрмыс сапасының
негізгі көрсеткіштерін салыстырсақ, соңғы 10 жыл ішінде қазақстандықтардың
ақшалай табысы орта есеппен 5 есе өсті; орташа айлық жалақы 6 есеге жуық
өсті; ең төменгі жалақы 25 есе өсті; ең төмен жалақы мөлшері 25 есе;
зейнетақының орташа айлық мөлшері 4,6 есе артты.2006 жылғы мамырдағы
жұмыссыздық деңгейі 7,7 % мөлшерінде қалыптасты (2005 жылғы мамырда –
8,2 %). Мемлекеттің 2005 жылы тегін медициналық көмектің кепілді көлеміне
бөлінген шығыстары 2003 жылмен салыстырғанда 1,7 еседен астам өсті.
Өзбекстан
Жері табиғи ресурстарға бай. Бүкіл Орта Азиядағы газ конденсатының 74%-ы
Өзбекстанның үлесіне тиеді. Алтын қоры жөнінен ол әлемде 4, жез қоры
жөнінен 11, уран қоры бойынша 7 – 8-орынды иеленеді. Мақта дақылын өсіру
көрсеткіші бойынша әлемде 5-орында, оны экспортқа шығару жөнінен 2-орында.
Ел аумағынан жалпы ұзындығы 4 мың шақырым құрайтын 9 ірі газ құбыры өтеді.
Аса маңыздылары: Орта Азия – Орталық және Бұхара-Орал құбырлары. Жібек
шикізатын, жүн, қаракөл елтірісі, жеміс-жидек, алтын, табиғи газды
экспортқа шығарып, азық-түлік, шикізат, т.б. өнімдерді сырттан алады.
Соңғы жиырма жылда біз Өзбекстанға жетпіс жыл бойы бір шаңырақта бас
қосқан ағайын ретінде емес, көршілес мемлекет ретінде қарайтын болдық.
Өзбекстан дегенде көз алдымызға екеуара шекарадағы түсініспеушілік
жағдайлар, бізге қарай заңды-заңсыз ағылған еңбек мигранттары, базарлар мен
дүкендерде қызыл-жасыл болып көз жауын алған жеміс-жидектер келе қалатыны
сөзсіз. Дұрысында, шекараның ар жағында шын мәнінде қандай өзгерістер болып
жатқанын нақты біле бермейтініміз рас. Біздің елімізде кез келген үй салған
қазақтың өзбекті жалдайтынына, олардың ең арзан жұмыс күші екендігіне, ең
ақыры Астана көшелерінде қол жайып қайыр сұрап отыратындар арасында
өзбектердің аз еместігіне қарап бұл елді экономикасы тұралап, берекесі
қашқан екен деп ойлайтынымыз да рас.Өзбекстан үкімет басшысы Шавкат
Мирзаевтың сөзінше Өзбекстан экономикасының өсімі 2006 жылғы 1-тоқсанда
3,6% болды. Мирзаевтың айтуыншы, өндіріс бұймдарының шығуы 6,8%,
ауылшаруашылығы өнімі шығуы 4,5%-ға өсті.Тізі салалары және HRI саласында
6,3%-ға артты.Жалпы ішкі өнімнің болжамдық нақты өсімі 2006 жылда 7,2
пайызға жетеді, өндіріс бұйымдары шығуы 9%, ауылшаруашылығы өнімі шығуы
5,2%,іргелі шығындар 7,5%-ға артуы тиіс.
Еуропаның қайта құру және даму банкі Өзбекстан экономикасына қатысты
болжамын өзгеріссіз қалдырып, ІЖӨ 8,5 пайызға өседі деп отыр.
Еуропаның қайта құру және даму банкі биыл Өзбекстан экономикасы 8,5 пайызға
өседі деп болжап отыр. Банк сарапшыларының пайымдауынша, қаржы дағдарысы
Орталық-Азия мемлекеттерінің экономикасына зақым келтірген жоқ, сондықтан
да биыл өсім болады деп хабарлайды Uzdaily.uz. Өсімге мақта бағасының өсімі
мен экспорт ауқымының артуы әсер еткен. Және Үкімет жүргізіп отырған саясат
та оң болды. Бұдан бөлек, банк сарапшылары 2012 жылға болжам жасап, осы
жылы ел экономикасы 8 пайызға өседі деді. Инфляция 11 пайызды еңсереді.
Тікелей тартылған инвестиция ІЖӨ-ге шаққанда 3 пайызды құрайды.
Өзбекстан экономикасы биыл үздіксіз тез қарқінмен артуда. Санаққа
қарағанда, биыл қаңтардан қыркүйекке дейін ел ішіндегі өндірістің жалпы
өнім құны 8.2% , өнеркәсіп өндірісінің өнім құны 7% , ауыл шаруашылығы
өндірісінің өнім құны 6.8% , сыртқы сауда 21.4% , қаржы қосу 8% артып, екі
миллярд 300 миллион АҚШ долларындық шетел қаржысын баураған тұтыну
қәжетінің артуы Өзбекстан экономикасының көрнекті ерекшелігі, биыл
қаңтардан қыркүйекке дейін тұтыну бұиымдарының өндірілу мөлшері 11.4% парша
сату жалпы сомасы 16.2% , тұрғындарға бағытталған ақы алынатын қызмет өтеу
14.2% артқан. Шағын кәсіпорындардың тижараты барынша дамып, қаңтардан
қыркүйекке дейін шағын кәсіпорындардың өндіріс өнім құны 26.5% артқан,
шағын кәсіпорындардың өнімдерінің экспорт етілу мөлшері 60% артқан, сөйтіп,
шағын кәсіпорындар өндірісінің өнім құны ел ішіндегі өндірістің жалпы өнім
құнында ұстайтын ара салмағы 48.5% тең 50.5% ке артқан. Қыркүйек айының
басында тәуелсіздігінің 20 жылдығын тойлаған бұл ел де осы жылдар
аралығында біраз бел-белестерді бағындырғаны сөзсіз. Мысалы, 2010 жылы 400-
ден астам мемлекеттік және қоғамдық өкілдер, әлемнің 46 елінен ғалымдар,
бизнесмендер мен сарапшылар қатысқан, дағдарысқа қарсы бағдарламалар мен
дағдарыс кезіндегі дамуға қол жеткізудің шарттары туралы сөз болған жиында
халықаралық банктің Өзбекстандағы өкілі Лу Брефор Өзбекстанды шағын бизнес
пен жеке кәсіпкерлікті дамытуда, еңбек нарығын ретке келтіріп, халық
кірісін көтеруде нақты қадамдар жасап отырған бірден-бір ел деп атап
көрсеткен болатын. Демек, ала шапанды өз-ағаңдардан да алатын, үйренетін
нәрсенің бар болғаны ғой.
Рас, жергілікті халықтың табысын көтеру туралы айту дәл қазір Өзбекстан
үшін оңай емесі белгілі. Ал, кәсіпкерлікті қолдау жұмыстары бұл елде
шынында да оң нышан тауып келе жатқандай. Егер 2000 жылы шағын бизнес және
жеке кәсіпкерлік саласына жалпы ішкі өнім өндірудің 31 пайызы тиесілі
болса, 2010 жылы бұл көрсеткіш 52,5 пайызды көрсеткен. Әлемдік экономикалық
және қаржы дағдарысы көптеген елді есеңгіретіп кетті, әрине, одан біздің ел
тығырықтан жол тауып шықты, Өзбекстан да өз кезегінде экономикалық дамуының
қарқынын сақтай отырып, ішкі өнім өндіру деңгейін көтере түскен (2009 жылы
– 8,1 пайыз, ал 2010 жылы – 8,5 пайыз). Бұл әлемдік қаржы институттарының
бағалауынша, ең жоғары көрсеткіштердің бірі саналады.
Соңғы кезде бұл елге жұрт назарын аудара бастаған бір жағдай – елдегі
жоғары технологиялық өнеркәсіптің жандана бастауы, нақтырақ айтсақ, Дэу
өнімдерінің осында құрастырылуы, Шевроленің қайсыбір модельдерінің
Өзбекстанда шығарылуы. Мұнда Асака автозауыты көлік құрастыру саласын
дамытуға айтарлықтай мол үлес қосып отыр. Жеңіл және жүк машиналарын,
жолаушы автобустарын шығару арқылы ел экономикасын айтарлықтай көтеріп
отыр. Самарқант автозауыты да жапондық Исузу Моторс компаниясымен бірлесе
отырып, автобустар мен ауыр жүк көліктерін шығарумен айналысады. Мұнда
Өзбекстанның өзінің ішкі экономикалық қажеттілігін қамтамасыз етуші мұнай-
газ, автожолдар, тау кен жұмыстарына аса қажет көліктер шығарылуда. Аса
ауыр коммерциялық техникалар құрастырып шығарумен айналысатын зауыт та
салынып жатыр. Дженерал Моторс корпорациясымен бірлесе отырып, Дженерал
Моторс Пауэртрэйн-Узбекистан алпауыт агрегаттар шығаратын жаңа кәсіпорын
ашылған. Бұл зауыт іске қосылған кезде Өзбекстан жеңіл көліктердің
двигательдерін шығарумен айналысатын 18 мемлекеттің қатарына кіретін
болады. Шуртан газ-химиялық кешенде көптеген жаңа кәсіпорындар іске
қосылуына байланысты біршама жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік туған. Қоңырат
сода зауыты салынып, онда кальцилендірілген өнімдер шетелдерге шығарылуда.
Дехканабадск зауытында калий тыңайтқышы өндірілуі ауыл шаруашылығын
дамытуда, жер құнарлылығын арттыруда үлкен септігін тигізері сөзсіз.
Отандық мақта-мата өнеркәсібін модернизациялау арқылы ала шапанды
ағайындарымыз шетелге тек шикізат емес, дайын өнімдерді де экспорттау
мақсатында тынымсыз ізденіс үстінде көрінеді. Өзбекстанның экономика және
Мемлекеттік статистика жөніндегі агенттік өкілдері 2011 жылғы І жарты
жылдықтың қорытындысын жариялады.
Өзбекстанның ІЖӨ-імі І жарты жылдықта 8 пайызға артты. Ақпаратты CA-NEWS
таратып отыр. Өндірістік өнеркәсіп 7, ауылшаруашылығы өнімдері 6,5,
инвестиция 4,5 пайызға артты. Жеке тауар айналымы 14,5 пайызға артты.
Мемлекеттік бюджетте қаржы артығымен қалды. Сондай-ақ, осы уақыт аралығында
химия, мұнайхимия, көлік құрылысы және қара металлургия жақсы дамып жатты.
Бірінші жарты жылдықтың қорытындысы негізінде өндірістік және өндірістік
емес 509 жоба жүзеге асырылып жатыр. Сауда валюталық алаңда жыл басынан 100
млн. долларға сауда жасалды. Бұл 2010 жылғы көрсеткіштен 1,5 есеге артық
болып отыр.
Қырғызстан — Орта Азиядағы бірден-бір мал шаруашылығы басым ел. Ол
Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін жер үлесі
көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым
көпшілігі Шу облысында шоғырланған, оның 25%-ы
шабындықтардың үлесіне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу
каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға су жеткізетін
көптеген тармақтар бөлінеді. Нарын облысында жайылымдардың, әсіресе
қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі Ферғана жотасының
беткейлерінде пішен дайындалады.Қырғызстан қой малының саны мен жүн
өндіруден ТМД елдері арасында Ресей мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады.
Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысңарды. Негізінен,
биязы жүнді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта
таулы аудандарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас
өсіріледі.Жылқы малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас),
Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы
аудандардағы шаруашылықтарда қырғыз халқының
сүйікті сусыны — қымыз дайындалады. Ыстықкөл жағалауында асыл тұқымды
жылқылар есіретін шаруашылықтар бар.Қырғызстан Кеңес Одағы ыдыраған соң,
бұрынғы дәстүрлі байланыстар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді.
Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық экономика жүйесіне көшуге талпыныстар мен
әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет
бойынша 12 миллиард АҚШ долларын құрайды. Оның 47%-ы ауыл
шаруашылығы өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың
үлесіне тиесілі.
Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр
энергетикасы, тамақ өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп,
түсті металлургия болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі
Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді.
Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВтсағ электр
энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей
қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы
қоңыр көмір мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде
өркендеуде.Жеңіл өнеркәсіп өнімдері көлемі күннен-күнге артуда, жүн түту,
кігіз басу, кілем тоқу, тері-былғары илеу сияқты салалары өркендеуде. Елдің
оңтүстігінде мақта өңдеу мен жібекшаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі
жергілікті шикізатты өндеуге бағытталған.Түсті металлургия, негізінен,
сыртқа өнім шығаруға маманданған. Ош облысындағы Қадамжай комбинаты
өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы
облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор.
Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі
өңдеуге Қазақстанға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабад
облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-
шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана жұмыс істеуде.
Халықтың көңілінен шықпаған Құрманбек Бакиевті тақтан тайдырған сондағы 6-7
сәуір оқиғаларына әртүрлі баға берілуде. Біреу ұнатады, біреу ұнатпайды,
біреу қыжыртады. Осының астарынан әртүрлі саясат шығарады. Қырғызстанға
неше түрлі пәле төндіріп, сәуегейсушілер де аз емес. Біздің ойымызша, бұл,
қалай болғанда да, қырғыз халқының өз тағдыры. Болған оқиғаны ол енді өз
тағдырынан, тіршілік-тынысынан, жұлын-жүйкесінен жұлып тастай алмайды.
Қайткенде де болар іс болды. Енді ел болашағының қамын ойлап, қазақ атамыз
айтқандай, болғанға болаттай болу ғана қалды. Мұны қырғыз ағайындар да
түсінеді. Ал, болғанға болаттай болу бүгін таңда қиынның қиыны болып
тұрғаны және анық. Тек сол қиындыққа шыдайтынына, бүкіл әлем көз тігіп
отырғанда сыннан сүрінбей өтеріне атасы шоң Манас, бұғы киелі, негізі
қайсар халық қой деп сенгіміз келеді.
2005 жылдың наурызында Ақаевтың билігі ел сенімінен алабөтен айрылып анадай
болғаннан кейін сенген серкем деп үміт артқан Бакиевтің мынадай
абыройсыздыққа ұшырауы үш ұйықтасақ түске кірмеген жағдай болатын. Орыстар
айтпақшы, ол өзінен бұрынғы ізашарының маңдайына сарт етіп оңдырмай соққан
сол баяғы тырнауышты тағы да басып кетті. Сол бір ақиқат пен әділдіктен
айнымас қырсық “тырнауышты” баспай, айналып өтуге, билік басында адал
жүріп, ақ тұруға болар еді-ау дейді ішпікіріміз, саясат жықпылдарына бойлай
бермейтін жазған аңқау басымыз. Бірақ астамшылық пен ашкөздік ондай періште
тазалыққа жібермепті. Көпшіліктің ар-намысы мен демократия құндылықтары
аяққа тағы басылыпты, көпшілік мүддесі қиянат жасалып тапталыпты, халықтың
зар-мұңымен, жоқ-жітігімен санасқан ешкім болмапты.. Ел билігі, халық
тағдыры кімдердің қолында болған деп бармақ тістейтін жер де осы. Ұлттық
байлықты ат төбеліндей азшылық пайдаланып, халықтың тұрмысы әбден төмендеп,
экономика өрге баспай, жан басына шаққандағы табыс жақын көршілерден 10 есе
кем болған қайыршылық жағдайда электр энергиясы мен басқа да коммуналдық
қызметтер тарифін қымбаттатып, тауқымет салмағының одан әрі ауырлатып
жіберілуі төзім-сабырдың соңғы тамшысын сарықты деп жазады сарапшылар.
Бұдан әрі төзбеген, астамсыған билікке ашу-ызасы селдей ақтарылған халық
наразылығы сөйтіп бір-ақ күнде бұрқ ете түсіп, елдегі оңақай-солақай барлық
күштер режимге қарсы көтерілді. Осының бәрі 2010 жылдың 6-7 сәуіріндегі қан
төгілген қайғылы оқиғаларға әкеліп соқтырды. Мұндайда алаяқтар, әртүрлі
арандатушылар, азғын элементтер де пайдаланбай қалған жоқ, сол күндерде
түрлі тәртіпсіздіктерге, зорлық-зомбылық пен тонаушылыққа жол ашылды.
Мекемелер мен дүкендер, үйлер тоналып, өртеліп, қиратылып жатты.
Мемлекеттің билік институттары күйреді. Президент қуылды, парламент
таратылды. Дүрбелең шақта құрылған Уақытша халықтық үкімет Қырғыз
Республикасының барлық аумағында, әсіресе өңірлерде бақылау орната алмады,
тұрақтылықты қамтамасыз етуге шамасы келмей жатты. Кикілжің-қақтығыстар
қайталанып, азамат соғысының тұтану қаупі төнді. Қырғыз елі саяси дағдарыс
аранында қалды, қиын жағдайға душар болды.
Шынында да, Қырғызстан кедей ел, ол тасын өрге домалатқан өркенді мемлекет
бола алмайды деген пікір бар. Біздің Елбасы олай есептемейді. Себебі,
қырғыз жерінің қойнауы алтын, темір, күміс, мыс сияқты қазба байлықтары мен
басқа да ресурстарға бай. Арнасындағы қорының өзі 51,2 млрд. текше шақырым,
мұздықтары 650 млн.текше шақырым деп есептеліп отырған тау өзендерінің
әлеуеті аса зор. Қазірдің өзінде 15 су-электр стансасы жұмыс істейді.
Әйткенмен, амал қанша, жаңағы барланған кен орындарының байлығын қазып
алып, игілігін көру іске аспай жатыр. Игерілуі тым нашар. Мамандардың
есептеулеріне қарағанда, қазіргі уақытта Қырғызстанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1-
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-10
1. Орталық Азия елдеріне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .3-8
2. Орталық Азия елдерінің интеграциялану
процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-10
2-
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-38
2.1 Орталық Азия елдерінің саяси- экономикалық даму жолдары ... ... ... .10-
32
2.2Орталық Азияда көшбасшылық тізгін
кімде? ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .32-38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .40
Кіріспе
Орталық Азия – Кеңестер Одағының ыдырауы нәтижесінде бұрынғы Орта Азия
республикалары мен Қазақстан аумағында пайда болған геосаяси кеңістік.
Олар түбі түрік Қазақстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан,
Әзірбайжан,Тәжікістан мемлекеттері.Әрине 6 мемлекеттің саяси-экономикалық
даму деңгейі алты түрлі болатыны мәлім.Осыдан 20 жыл бұрын тәуелсіздік
алған елдердің таңдап алған саяси жүйесі әртүрлі болды. Осы өңірде
орналасқан бес мемлекет арасындағы саяси дауларға әлі соңғы нүкте қойылған
жоқ. Ең басты кедергі - саяси қайшылықтар. Орталық Азия одағының құрылуы -
алдағы болашақта күмәнді.
Қазақ халқы бөлінгенді бөрі жейді деп бекер айтпаған. Бүкіл әлемнің әлде
қашаннан бері Қазақстан басшысын Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы
көшбасшы ретінде тануы, жасыратыны жоқ, аймақ мемлекеттерінің қызғанышы мен
бақталастығын тудыруы экономикалық интеграцияға тежеу келтірді десек артық
айтқандығым болмас. Бірақ, бұл менің жеке тұжырымым. Американдық экономист-
ғалым Питер Оппенгеймердің баяндамасына сүйенер болсақ, бір-бірімен іргелес
көрші, діні бір, салт-дәстүрлері мен тілдері де ұқсас мемлекеттердің
интеграциясына ешқандай кедергі болмауы тиіс екен. Еуропалық одаққа кірген
мемлекеттер арасында Орталық Азия мемлекеттеріндегідей туыстық жоқ болса
дағы, оларды мүдделерінің ортақтығы біріктірген. Еуроодақ құрылтайшыларының
саяси тәртіптері ұқсас екен. Оның бес бірдей түбі бір түркілер мемлекетінің
интеграциясына саяси жүйелерінің әртүрлілігі кедергі болған деген пікірі
еріксіз ойлантты.Орталық Азия экономикалық интеграцияға бет түзегенмен,
оның үдерістерінің тиімді жүруіне экономикалық дамудағы алшақтықтық пен
көзқарастардың әралуандығы кедергі бола бермек. Ал, аталған кедергілердің
алынып тасталуына осындай және басқа да шаралар дәнекер болса, Орта Азия
мемлекеттері басшыларының интеграцияға байланысты ортақ шешім табуы мүмкін
1-бөлім
1.1 Орталық Азия елдеріне жалпы сипатама
Орталық Азия – Азияның ішкі аумағында орналасқан табиғат аймағы. Оның
батысы мен солтүстік-батысында ТМД елдері (Қазақстан, Қырғызстан,
Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан), солтүстігінде Моңғолия, Қытайдың
солтүстік-батыс бөлігі орналасқан. Оңтүстік-батысы мен оңтүстігін
Ауғанстан, Пәкстан, Үндістанның солтүстік бөліктері, орталығы мен
шығысын Қытай алып жатыр. Аумағы 6 млн. км2. Орта Азия аумағын көптеген
халықтар мекендейді. Аймақтың батысында түркі халықтары (қазақтар,
қырғыздар, ұйғырлар, т.б.) солтүстігінде моңғол халықтары (халкалар,
ойраттар, буряттар), Тибет, Наньшань, Кукунор маңында тибеттіктер
шоғырланған; аймақтың барлық бөлігінде дерлік қытай халқы басым. “Орта
Азия” ұғымын география тарихына XIX ғасырдың аяғында неміс
ғалымы А.Гумбольд енгізді. Орталық Азия – Кеңестер Одағының
ыдырауы нәтижесінде бұрынғы Орта Азия республикалары мен Қазақстан
аумағында пайда болған геосаяси кеңістік. Геоаймақ ресми түрде 1993 жылы 4
қаңтарда Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түрікменстан
Республикалары президенттерінің Таш кент қаласында өткен саяси, экономикалық
ынтымақтастықты нығайту мәселелері жөніндегі басқосуында бекітілді. Орталық
Азия болып аталуы – жер аумағының Еуразия құрлығының ортасында орналасуына
және бұл елдердің тарихы, діні мен тілі, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпы,
мәдениеті мен шаруашылығындағы жақындықтар, ұқсастықтардың көп болуына
байланысты. Орталық Азия аймағының аумағы 4 млн. км2-ден асады, халқының
жалпы саны 60 млн.адамды құрайды. Аймақ елдерінің сыртқы сауда және
экономикалық қатынастарында ежелгіҰлы Жібек жолының қайта жаңғыруы өз
көрінісін беруде, әрі Ресей, Қытай және ТМД-ның басқа да елдерімен дәстүрлі
байланыстарын жалғастыруда. Орталық Азия аумағында Қытай, АҚШ, Үндістан,
Батыc Еуропа және мұсылман елдерінің осы аймақтағы геостратегия мүдделері
түйіскен. Орталық Азияның саяси-әлеуметтік өміріндегі өзіне тән ерекше
қасиет – ол ислам әлемінің бір бөлігі саналады және христиан, буддизм,
индуизм, т.б. өркениеттердің тоғысуымен де ерекшеленеді. Аймақ шығыс пен
батыс елдерін жалғастыратын біріктіруші “көпір” қызметін атқарады.Орта Азия
түркі мемлекеттеріне баса назар аударатын болсақ:
Қазақстан — Еуропа мен Азияның тоғы сында Еуразия құрлығының қақ ортасында
орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан әлем елдерінің ішінде 9-шы орында.
Жер көлемі — 2 724 900 шаршы шақырымды құрайды.Қазақстан батысында Еділдің
төменгі ағысынан, шығысында Алтай тауларының етегіне дейін 3000 км-ге
созылып жатыр. Солтүстіктегі Батыс-Сібір жазығынан, оңтүстіктегі Қызылқұм
шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан Каспий
теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елде ріне, Еділ өзені және Еділ-Дон
каналы арқылы Азов жәнеҚара теңіздерге шыға алады. Дегенмен мұхитқа тікелей
шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан - ең үлкені.Бес мемлекетпен
көршілес, солтүстігінде Ресей Федерациясымен - 6 467 км, оңтүстігінде
- Түрікменстан - 380 км,Өзбекстан - 2 300 км және Қырғызстан - 980 км
республикаларымен, ал шығысында - Қытаймен - 1 460 км шектеседі.Қазақстан
Республикасының халқы 2011 жылдың 1 қаңтарына 16 441 959 адамды құрады.
2010 жылдың басында халық саны 16 204 617 адам болатын[2]. Республикада
қазақтардан басқа 131 ұлыстың өкілдері тұрады. 2009 жылы өткізілгенхалық
санағының қорытындысы бойынша халықтың этноқұрамы келесідей
болды: қазақтар - 63,1%, орыстар - 23,7%,өзбектер - 2,9%, украиндар -
2,1%, ұйғырлар - 1,4%, татарлар - 1,3% , немістер - 1,1%, кәрістер -
0,6%, түріктер - 0,6% .Елордасы — Астана қаласы. Әкімшілік жағынан
14 облыс және республикалық маңызы бар 3 қалаға (Астана, Алматы, Байқоңыр)
бөлінеді.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тілі — қазақ тілі, орыс
тілі ресми тіл қызметін атқарады.Қазақстан – 1995 жылғы 30 тамыздағы респ.
референдумда қабылданған Конституция бойынша – өзін демократиялы, зайырлы,
құқықтық және әлеумметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан
Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет.
Республиканың ең жоғ. өкілді органы – Парламент. Ол республиканың заң
шығару қызметін жүзеге асырады.
Қырғыз Республикасы, Қырғызстан – Орта Азияда орналасқан мемлекет. Жер
аумағы – 198,5 мың км2. Халқы – 5,2 миллион адам. Қырғыздар (60,6%),
орыстар(15,3%),өзбектер(14,3%), укр аиндар, татарлар, қазақтар, ұйғырла р,немі
стер, тәжіктер, дүнгендер, т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы
– Бішкек қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – Президенттік
басқару нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы (Жоғарғы Кеңес) 2
палатадан тұрады. Ресми тілдері – қырғыз және орыс тілдері. Ұлттық мерекесі
– 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – сом. Қырғызстан — Орта
Азияда орналасқан ел, солтүстігінде Қазақстанмен, шығысы мен оңтүстік-
шығысында Қытаймен, оңтүстік-батысында Тәжікстанмен, ал
батысында Өзбекстанмен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал
батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. 1991 жылы
Қырғызстан тәуелсіздігін жариялады. Бүгінде Қырғызстан
Республикасы әкімшілік жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен
тұрады. Жер қойнауы пайдалы қазбаларға аса бай. Солтүстігінде түсті
металдардың (молибден, мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында
метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, темір және қалайы кен
орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, сурьма, алтын, сондай-ақ қоры онша
мол емес темір, марганец, алюминий, пол иметаллкездеседі. Тауалды иіндері
мен қазаншұңқырларда қоңыр көмір және таскөмір, мұнай коры барланған.
Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру
мәселесін қиындатады.Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен
жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ
Шу, Шатқал, Ақсай өзендері бар. Өзен сулары суландыру мақсатында көбірек
пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады.
Өзбекстан – Орталық Азияда орналасқан мемлекет.Жер аумағы – 442,4 мың
км2.Халқы – 24,6 миллион (2000). Мемлекеттік тілі – өзбек тілі.Тұрғындары
негізінен ислам дінін ұстанады.Астанасы – Ташкент қаласы (2,1 миллион
адам).1992 жылы 8 желтоқсанда қабылданған конституциясы бойынша –
президенттік басқару нысанындағы зайырлымемлекет. Президент 5 жылға
сайланады. Жоғары заң шығарушы органы (Олий Мажлис) – қос палаталы
парламент заң шығарушы палата (төменгі палата) және Сенаттан (жоғарғы
палата) тұрады. Атқарушы органы – Министрлік Кабинет Әкімшілігі жағынан бір
автономиялық республикаға (қ. Қарақалпақстан) және 12 облысқа
бөлінеді.Ұлттық мерекесі – 1 қыркүйек – Тәуелсіздік күні.Ақша бірлігі –
сум.
Өзбекстан мен Қазақстан арасында саяси-экономикалық, әскери, мәдени
байланыстар орнаған. 1992 жылы екі ел арасында Достық, ынтымақтастық және
өзара көмек, 1994 жылы Бірыңғай экономикалық кеңістік, 1998 жылы Мәңгілік
достық туралы шартқа және экон. байланыстарды кеңейту туралы келісімге қол
қойылды. 2004 жылы екі ел арасындағы шекара толық делимитацияланды.
Тәжікстан Республикасы – Орталық Азиядағы мемлекет.
Оңтүстігінде Ауғанстанмен, солүстік пен батысында Өзбекстанмен,
солтүстігінде Қырғызстанмен, шығысында Қытаймен шектеседі. Жер аумағы –
143,1 мың км2.Халқы – 6,579 миллион (2001). Астанасы – Душанбе қаласы (608
мың адам) (2000). Ресми тілі – тәжік тілі. 1994 жылы қабылданған
Конституциясы бойынша – президенттік басқару нысанындағы зайырлы
мемлекет. Заң шығарушы органы – меджлис. Тәжікстан құрамына Таулы Бадахшан
автономиялы облысы (жер аумағы – 63,7 мың км2; халқы – 167 мың (2000);
әкімшілік орталығы – Хорог қаласы) кіреді. Тәжікстан әкімшілік жағынан
3 облысқабөлінеді. Ақша бірлігі – сомони.
Түрікменстан — жер көлемі 488,1 мың км² алып жатқан, батыстан шығысқа 1100,
солтүстіктен оңтүстікке 650 км созылып жатқан Орталық
Азиядағы мемлекет.Жерінің 80 % артығын аптап шөл (Қарақұм шөлі), құм
көшкіндері, тасты таулар мен ащылы алаптар басып жатыр.Түркіменстанның ең
үлкен өзені Әмудария. Оның ұзындығы 1415 км болса, соның 1000 км осы елдің
аумағында. Осы өзеннен бастау алып,
Түркіменстанның Ашғабат, Мары, Бүзм ейін, Балқанабат (Небит-
Даг), Түркіменбашы (Красноводск) сияқты ең үлкен қалаларына ауыз суын
жеткізіп жатқан Қарақұм арнасы. Түркіменстан 5 әкімшілік-экономикалық
аумаққа бөлінген. Олар уелаят (уәлаят) деп
аталады. Ахал, Балқан, Дашоғұз,Леба п, Мары уалаяттарын және Ашғабат қаласын
президент тағайындаған хакимдер басқарады. Уеллаяттардың құрамына 46 этрап
(атырап) және 528 генгеши (кеңес) енеді. Халқының саны 6 млн адамға жуық.
Түркімендер Ауғанстан, Иран, Түркия , Ирақ,Сирия секілді елдерге де
жайылған. Елдегі түркіменнен кейінгі көп халық өзбектер, одан кейін
орыстар. Қазақтардыңсаны бұрын 120,0 мыңнан асқан екен. Қазір соның
жартысына жуығы атажұртқа көшіпті. Қазір 60,0 мыңға жетер-жетпес қазақ бар
көрінеді. Бұлардан басқа әрмендер,әзірбайжандар, түрік тер, иран халықтары,
т.б халықтардың өкілдері де тұрады.Түркіменстанда ең үлкен лауазым иесі,
әрі атқарушы биліктің басшысы — елдің президенті.Ал Халық маслахаты елдегі
халық билігінің ең жоғарғы өкілді органы болып табылады. Оның құрамы 2 мың
адамнан артық. Осы органның да төрағасы президент.Елдегі заң шығарушы орган
Меджилис деп аталады. Оның құрамында 5 жыл мерзімге сайланатын 50 депутат
бар.Түркіменстанда азаматтық қоғамның да атрибуттары бар. Кәсіподақ,
ақсақалдар кеңесі, Мақтымқұлы атындағы жастар одағы, Горбансолтан әже
атындағы әйелдер одағы, дін жөніндегі кеңес және т.б. мемлекеттік бюджеттің
есебінен жұмыс істейді.Елде бір-ақ саяси партия тіркелген. Демократиялық
партия деп аталатын оның құрамында 100 мыңнан артық мүше бар.Экономиканың
барлық саласында мемлекет үстемдік етіп отыр.Мемлекеттік бюджет кірісінің
қомақты бөлігін мұнай мен газды сыртқа шығарудан басқа мақта иіру
кәсіпорындарының тізбесінен түсетін салық та құрайды.Мұнда Менделеев
кестесіндегі элементтердің бәрі де бар. Жерінің 80 % мұнай мен газ бар. Осы
уақытқа дейін олардан 144 кен орны табылған. Бірақ соның әзірге 40-қа жуығы
ғана игерілуде. Газдың болжамды қоры 21-23 трлн м³, ал мұнайдікі 12 млрд
тоннаға жуық делінеді.Жоғары технологияға негізделген ондай кәсіпорындар
саны қазір 63-ке жеткен. Жыл сайын бұл елде 158 млн м² мақта-мата бұйымдары
мен 82 мың тонна жіп иіріледі. Осы өнімдерін Түркіменстан әлемнің жоғары
дамыған 30-дан артық еліне шығарып тұрады.Жалпы, бұл ел әлемнің 80-нен
артық елмен белсенді сауда-экономикалық байланыстар жасайды.
Әзірбайжан Республикасы — Азия мен Еуропа аралығында, Шығыс Кавказда
орналасқан мемлекет. Ол солтүстікте Ресеймен Дағыстан Республикасы арқылы,
оңтүстікте Иранмен,БатыстаАрменияме н шектеседі. Ал оның эксклавы Нахичевань
Автономиялық Республикасы оңтүстікте Иранмен, шығыста және солтүстікте
Армениямен, батыста Түркиямен шектеседі.Негізгі заңы – 1995 жылы 12
қарашада қабылданған Конституция. Мемлекет басшысы – президент. Заң
шығарушы жоғарғы органы – тұрақты парламент (Милли меджлис, 125 депуттатан
тұрады). Атқарушы өкіметтің жоғары органы – Министрлер Кабинеті, оны
премьер-министр басқарады. Әзербайжан солтүстігінде Ресеймен, солтүстік-
батысында Грузиямен, оңтүстік-батысында Армения және Түркиямен,
оңтүстігінде Иранмен, шығысында Каспий теңізі арқылы Қазақстанмен
шектеседі. Аумағы 86,6 мың км2, халқы 8,6 миллион адам. Астанасы – Баку
(Бақы) қаласы.Әзірбайжан мемлекеті әкімшіл ік жағынан 59 ауданға бөлінеді,
сонымен қатар құрамына Нахичевань автономиялық республикасы енеді.
Нахичевань автономиялық республикасының елдің негізгі аумағымен ортақ
шекарасы жоқ, ол Армения мен Иран аралығында орналасқан. Кеңес дәуірінде
елдің құрамында болған Таулы Карабах автономиялық облысы бірнеше жылға
созылған ұлт араздығы негізінде (халқының 87%-ы армяндар болатын) ресми
түрде таратылды. Қазіргі кезде Таулы Карабахтың басшылары өз аумағын
тәуелсіз республика деп есептейді. 2010 жылы Әзірбайжанаумағында 9,0
миллион адам тұрды, қала халқының үлесі 52%-ды құрады.Халықтың орташа
тығыздығы 99 адам, әсіресе табиғат жағдайлары қолайлы Ленкорань ойпаты мен
Апшерон түбегінде халық тығыз қоныстанған. Биік таулы аудандар мен Кура
жазығының шөлейтті бөліктерінде халықтың орналасу тығыздығы төмен.
Мемлекеттік тілі – әзірбайжан тілі.Әзірбайжан — көпұлтты ел, бірақ соңғы
онжылдықта орын алған ұлт араздығы салдарынан жергілікті емес
ұлт өкілдері ел аумағынан қоныс аударуға мәжбүр болған. Сонымен қатар Таулы
Карабах мәселесіне байланысты Армениямен жанжал шиеленіскен жылдары
көптеген әзірбайжандар тарихи отанына қайтты. Сол себепті қазіргі кезде ел
халқының ұлттық құрамында әзірбайжандар үлесі артып отыр. Олар халықтың 82%-
ын, орыстар 6%-ын, армяндар 5%-дан астамын құрайды. Елде Кавказ халықтары
(лезгин, талыш, грузин, авар) мен түрік, күрд, татар, украин тәрізді
ұлттардың өкілдері де тұрады. Негізінен, әзірбайжан (мемлекеттік тіл), орыс
және түрік тілдері басым таралған. Дінге сенушілер
арасындамұсылмандар басым, сондай-ақ христиан дінінің православие
тармағының өкілдері де біршама.Бұл мәселе қазіргі кезеңде күн тәртібіне жиі
қойылып жүр.
1.2 Орталық Азия елдерінің интеграциялану процесі
Аймақтағы мемлекеттердің бірігуі деген проблеманың бар екенін әлемдегі үш
ірі держава – АҚШ, Қытай, Ресейдің осы аумақта жүргізіп отырған саясаты да
анықтайды. Соңғы уақытта бұл саясат ойынына Үндістан мемлекеті қосылды.
Халқының саны жөнінен екінші орын алатын, Қытаймен қабаттаса жедел дамып
келе жетқан Дели осыдан бірнеше жыл бұрын ғана Тәжікстанда әскери базасын
ашу қажеттігін ескертті.Орталық Азия елдерінің одағы, оны интеграциялау
мәселесі - қайталанып айтылып жүрген, қоғамдық өмірдің өзекті әрі өткір
мәселесі. Бұл қажеттілікті жүзеге асырған жағдайда әрине, олар бірыңғай
саяси-экономикалық, әлеуметтік саясатты белгілеген болар еді. Демографиялық
дамуы жағынан алда келе жатқан Өзбекстанда 26 млн., ал экономикалық жедел
даму жолына түскен Қазақстанда 15 млн. тұрғын бар. Қазақстан мен Өзбекстан
Президенттері 2006 жылғы Ташкент кездесуінде бұл проблеманың өзектілігін,
бірігудің тиімді екенін қадап айтты. Ауғанстан президенті Х. Карзай Үлкен
Орталық Азия әріптестік, сауда мен даму деген тақырыппен Кабулда өткен
халықаралық кеңесте өз елін тығырықтан шығару жолдарын сөз етті. Жалпы,
Орталық Азия мемлекеттерінің интеграциялануы проблемасын Кабулдың
қатысуынсыз шешу мүмкін емес. Осыған орай, Қазақстан мемлекеті Ауғанстанды
қалпына келтіру үшін қажет инвестиция жұмсап, мамандарды оқытуды қолға
алды. Бұл туралы кезінде Кабулдағы кеңесте бұрынғы Қазақстан
Республикасының Сыртқы істер министрі, қазіргі Сенат төрағасы Қ. Тоқаев
мәлімдеген болатын. Бұл еліміз тәуелсіздік алғалы қазақстандық делегацияның
алғашқы ресми сапары еді. Қ. Тоқаев мырза сол жолы Кабулға Нұрсұлтан
Назарбаевтың жеке хатын ала барды. Онда Қазақстан Президенті Ауғанстан
басшысы Хамид Карзайды Азиядағы өзара сенім және ықпалдастық жөніндегі
кеңеске арнайы шақыруы жазылған.Ауғанстан қазір қай жаққа барады? Үлкен
Орталық Азияға кіре ме, кірмей ме? Осы мәселе туралы үлкен әңгіме болуда.
Азия және Оңтүстік Азияның дәл ортасында тұрған Ауғанстан егер болашақта
үлкен Орталық Азияға қосылатын болса геосаяси және экономика жағынан өте
жақсы нәрсе болады. Барлық тарапқа өте пайдалы болады. Газ-мұнай құбыры осы
Ауғанстан арқылы өтетін болады.Халықаралық қауымдастық Орталық Азияның
бірігуіне, онда тұрақтылық ырғағын сақтауға ынталы. Сауда-экономика,
әлеуметтік көмектермен қатар дамып келе жатқан Орталық Азия елдері үшін
саяси тәуелсіздік проблемасы бірінші кезекке шығады. Саясатты экономика
белгілейді десек, қазіргі кезеңде Орталық Азияның даму бағдарын белгілеуде
Қытай Халық Республикасы жетекші орын алады.Қазақстан мен Қытай арасындағы
сауда айналымы жылына 10 пайызға өсуде. 2005 жылы Қазақстан мен Қытайдың
арасындағы мұнай құбыры іске қосылды. Сауд Арабиясы Қытайға мұнай жеткізіп
беруге келісім жасады. Ресей мемлекеті де Батыс Еуропадан гөрі Шығыстағы
ұлы көршімен сауда-экономикалық бағытын дамыту тиімді екенін ұғынды.
Әлемдегі алып державаның бірі Қытай мемлекеті Орталық Азия елдерінің
интеграциялануы жөнінде не ойлайды?- Бұл аса қажет ұйым, - дейді Қытай
профессоры Дун Сяоян, - Ал Қазақстанға келетін болсақ, біз оны Қытай еліне
мұнай, газ, басқа да минералдық бай ресурстар жөнелтетін жақын көрші
мемлекет ретінде қараймыз. Сондай-ақ, Қазақстан арқылы бізге түрлі тауарлар
жеткізіледі. Сондықтан да Қытай мемлекеті Қазақстанды осы аймақтағы өзінің
сенімді әрі ықпалды көршісі әрі өкілі ретінде таниды. Жалпы, Орталық
Азиядағы интеграциялану процесінде Қытай елі Қазақстанның жетекшілік қызмет
атқарғанын қалайды. Мұның екі тиімді жағы бар. Біз, біріншіден, кепілді
өнім алып отырмыз. Екіншіден, батыс дүниесімен байланыста тұрақтылық өте
қажет. Бұл екі проблеманы Орталық Азия аймағы елдерінің интеграциясын құру,
онда Қазақстанға жетекшілік мәртебесін беру арқылы шешуге болады... Ал
Қазақстан Республикасы қазіргі кезеңде Орталық Азиядағы тұрақты дамыған,
демократияландыру реформасын жүзеге асырып келе жатқан өркениетті ел болып
табылады...АҚШ және еуроодақтың ықпалын жоққа шығаруға болмайды. Қазіргі
әлемдік даму, индустриялық-инновациялық саясаттың тетіктерін білгірлікпен
басқарып отырған батыс дүниесі Орталық Азияның тәуелсіздік пен даму,
демократиялық өзгерістер жолына түскенін қалайды. Жағрапиялық алыстығына
қарамастан АҚШ Қазақстанға, Орталық Азиядағы Қырғызстан, Тәжікстан,
Түркіменстан, Өзбекстан, Ауғанстан секілді дамушы мемлекеттерге жыл сайын
30-50 млн. доллар көлемінде қайтарымсыз көмек береді. Инвестициялық көмегі
өз алдына. Орталық Азия мемлекеттерін интеграциялау тез арада жүзеге
асырылатын, маңызды саяси-экономикалық міндеттің бірі деп санаймыз. Бұл
мәселеге Қазақстан, Өзбекстан, Ауғанстан секілді аумақтық ірі мемлекеттер
ынталылық, ықпалдастық таныта алады. Бұл орайда Қазақстан басшысының
Өзбекстанға, Араб ислам елдеріне, Сыртқы істер министрінің Түркияға ресми
сапарлары жемісті болғанын, алдағы уақытта интеграциялану процесінің
серпінмен жалғасатынына сенім білдіргіміз келеді.Ақпарат кеңістігінде
мынадай мәселеге көңіл бөлінуде. Орталық Азия мемлекеттері біртұтас
интеграцияға бірікпейді деген пікір белең алуда. Әрине, мұның бәрін шығарып
жүрген ресми тілдегі ақпарат құралдары. Мәселен, олар Орталық Азияның
негізгі мемлекеттері АҚШ пен Қытайдың ықпалында кетеді, ал, Қазақстан
Ресейдің ықпалдастық аймағына айналады деп сәуегейленді. Біздің ойымызша,
бұл пікірлер қате айтылған, мүмкін, қазіргі кезеңдегі экономикалық-
әлеуметтік жағдайды пайдаланып қалу үшін жорта шығарылған теріс көзқарас
болуы мүмкін. Оған себеп: Қазақстан Республикасы Орталық Азиядағы дамыған
ірі державаға айналып келе жатыр. БСҰ-ға, ЕҚЫҰ-на өтуді, бәсекелестікке
қабілетті 50 мемлекеттің қатарынан орын алуды, демократиялық саяси
реформалауды жүзеге жүзеге асырып жатқан Қазақстан Республикасы кешегі
отарлаушы елге тіленбейді. Олай болуы мүмкін емес. Бұған тәуелсіздікті
аңсап, соны сақтауды, дамытуды асыл мұрат тұтқан қазақ халқы, бауырлас
ұлттар мен ұлыстар еш уақытта да жол бермейді.Орталық Азиядағы саяси-
әлеуметтік және экономикалық жағдайдың тұрақтануына, өзінің көршілерімен
қалыпты жағдай орнатуына осы аймақтағы ірі державалар Пәкістан мен Түркия
мемлекеттері де мүдделілік танытады. Қазақстан, Өзбекстан, Тәжікстан,
Қырғызстан, Түркіменстан, Әзірбайжан секілді тәуелсіз мұсылман
мемлекеттерімен талай ғасырдан бері әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси
жүйеде өзара татулық, туысқандық қатынастар орнатқан бұл мемлекеттер
аймақтың дербес дамуын қолдайды. Мұның жарқын мысалы ретінде жақындағы
Астанаға Пәкістанның белгілі қоғам қайраткері, елдегі билік жүргізуші –
Пәкістан мұсылмандар лигасы партиясының Вице-президенті Гохар Аюб Ханның
ресми сапарын атап өтер едік...Пәкістандық құрметті қонақ Қазақстан
Астанасының көркі мен келбетіне, құрылыстың сапасына, Мемлекет басшысы
Нұрсұлтан Назарбаевтың көрегендігіне разылық сезімін жеткізді. Сол
айтылғанның айқын дәлеліндей болып, жақында Қазақстанның сыртқы істер
Министрі Марат Тәжиннің Түркия мемлекетіне ресми сапары сәтті аяқталды.
Қазақстанның сыртқы істер Министрі Түркия мемлекетінің басшыларымен,
қоғамдық қайраткерлерімен кездесіп, туысқан елдердің арасындағы өзара
әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси қатынастарды жетілдіріп, одан әрі
дамытудың жолдарын талқылады.Орталық Азия мемлекеттерінің тәуелсіз одағын
құру мәселесі бүгінгі күн тәртібіне өткір қойылды. Өзекті мәселе өзінің
шешімін күтіп тұр. Бұл мәселе жөнінде әлемдегі жетекші державалар
мүдделілік танытуда.
2-бөлім
2.1Орталық Азия елдерінің саяси-экономикалық даму жолдары
Қазақстан жер қойнауындағы басты байлық – түсті және қара металдар: мыс,
мырыш, қорғасын, никель, вольфрам, молибден, темір және марганец рудалары,
хромиттер. Республикада сондай-ақ, тас көмір мен қоңыр көмір, мұнай мен
газ, фосфориттер, ас тұзы мен асбест көп. Жалпы алғанда, Қазақстан жер
қойнауында 90-нан астам пайдалы қазбалардың түрі бар. Менделеевтің
периодтық кестесіндегі элементтердің республикада табылмағаны жоқ деуге
болады. Экологиялық көзқарас тұрғысынан қарағанда, осынау пайдалы
қазбалардың өте маңызды ерекшелігі сол, олар көбінесе, жер бетіне жақын
жатады, және сондықтан карьерлерден ашық әдіспен арзан алынады. Қазба
қорларының молдығымен және сан алуандығымен кенді Алтай, Қаратау, Мұғаджар
таулары, Торғай жазығы мен Маңғыстау түбегі ерекше көзге түседі.
Қазақстанның дәлелденген газ қоры 2009 жылдың басында 1,82 трлн м³ (BP
бағалауы бойынша), ол әлемдік қордың 1,7% -ын құрайды. Республика
әлемдегі барланған уран кен орындарының қоры бойынша әлемде екінші орын
алады, Қазақстан кен орындарында 1,69 млн тонна уран бар.
Түсті және қара металлургия, химия өнеркәсібі, машина жасау, жеңіл және
тамақ өнеркәсібі, сондай-ақ, мұнай өңдеу мен құрылыс материалдарын шығару
Қазақстан өнеркәсібінің жетекші салалары боп саналады. Көмір, мұнай,
табиғи газ, темір рудалары, мыс рудалары, қорғасын-мырыш рудалары, уран
рудасы, никель рудасы, бокситтер, мен басқа да пайдалы қазбалар қарқынды
алынуда. Металлургия өнімдерін, мұнай, газ және мұнай өнімдерін экспорттау
ел бюджетінің негізгі қайнар көзі саналады.
Ауыл шаруашылығы ел экономикасының маңызды секторы санатында. Қазақстанның
солтүстігінде астықтық бидай, сұлы, арпа және басқа да дәнді дақылдар
өсіріледі. Дән өнімдері жөнінен Қазақстан ТМД елдері бойынша Ресей мен
Украинадан кейінгі үшінші орында. Климаттық жағдайы көкөніс, бақша
өнімдерін өсіруге, күнбағыс, зығыр, темекі, т.б. сияқты кейбір техникалық
дақылдарды баптауға мүмкіндік береді. Республиканың оңтүстігінде
мақталықтар, қант қызылшасы, күріш жайқала өсіп, жеміс бақтары мен
жүзімдіктер мол өнімдер береді. Мал шаруашылығы – Қазақстан
агроөнеркәсібіндегі басым бағыттардың бірі. Республика дәстүрлі қой, жылқы,
түйе, мүйізді ірі қара өсірумен айналысады. Қазақстанның орталық және
оңтүстік батыс бөлігіндегі шөл және шөлейт жерлер малдың маусымдық жайылымы
мен өрісі. Республиканың шығысы мен оңтүстік шығысындағы көгарай шалғынды
тау баурайлары жазғы жайлау есебінде қолданылады.
Қазақстанның географиялық орналасуы жөнінен Еуроазия құрлығының қақ
ортасында жатуы оның көлік қатынасында транзиттік тасымалдау
мүмкіндігінің айрықша маңыздылығын айқындайды. Республиканың жер бетіндегі
көлік магистральдарының ұзындығы – 106 мың километр. Соның 13,5 мың
километрі темір жол магистральдары, 87,4 мың километрі –жалпы қолданыстағы
автомобиль тас жолдары, 4 мың километрі – су жолдары. Қазақстан мен Қытай
арасындағы шекаралық Достық – Алашанькоу темір жолының және Түркіменстан
мен Иран арасындағы Серахс - Мешхед темір жол өткелінің ашылуы Ұлы Жібек
жолы бағдары бойынша: Қытайдың Тынық мұхиттағы Ляньюньган, Циньдао,
Тяньцзин айлақтарынан Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Иран,
Түркияға, сондай-ақ, Жерорта теңізіндегі және Парсы түбегіндегі айлақтарға
дейінгі жаңа транзиттік дәліз ашты.
Қолданыстағы автомобиль жолдары жүйесі Ресейге және бұрынғы одақтас
республикаларға, сондай-ақ, Қара және Жерорта теңіздерінің, Үнді мұхитының
айлақтарына шығуға мүмкіндік беретін Қытай, Түркия және Иранға жол ашады.
Каспий теңізіндегі (Ақтау айлағы) теңіз кемежолдарынан Ресей өзен жолдары
арқылы Қара және Балтық теңіздеріне бару жүзеге асады.
Қазіргі кезде Қазақстанның экспорттық мүмкіндігі отындық, металлургиялық,
химиялық кешендер есебінен айқын шикізаттық бағытта қалыптасады.
Қазақстандық экспорт құрылымында негізгі үлес мұнай мен мұнай өнімдеріне
(35%) тиесілі, ал басқа да маңызды тауарлық топтарда түсті металл (17%),
қара металл (16%), рудалар (12%), экспорттың белгілі бір бөлігін дәнді
дақылдар (9%) алады. Машиналар мен жабдықтар, транспорт құралдары,
аспаптар мен автоматтар, химиялық өнімдер, отындық минералдар, азық-түлік
өнімдері, дайын өнімдер мен халық тұтынатын тауарлар негізгі импорттық
өнімдер саналады. Қазақстандық экспорт-импорт құрылымы жылдан-жылға
іскерлік байланыстардың диверсификациясына қарай өзгерістерге ұшырауда. Дей
тұрғанмен, дәстүрлі әріптестері ТМД және Балтық бойы елдерімен сауда
үлесі әлі де өте жоғары: экспорттың 59%-дайы мен импорттың 63 %-ға жуығы
соларға тиесілі. Осының өзінде Ресей негізгі саудалас серігі боп қала
береді. Алыс шет мемлекеттерден Германия, Түркия, Швейцария, Чехия,
Италия, Қытай, АҚШ, Ұлыбритания, Оңтүстік Корея, т.б.-мен сауда
байланыстары табысты дамуда.
Әнұран, жалау, және елтаңба сияқты ұлттық ақшасы да мемлекеттік нышандар
санына қосылады. 90-жылдардың басында КСРО тарағасын кеңестік сомның құны
түсе бастады. 1992 жылы инфляция деңгейі 250 пайызға жетті! 1993 жылдың
шілдесінде Ресей өзінің ұлттық ақшасын енгізді. Сол оқиға болардан үш күн
бұрын ғана Қазақстанды хабардар еткендіктен, республиканы ескі үлгідегі
кеңестік ақша топаны басып салды. Ақша реформасы қарсаңында мемлекет
басшысының теледидар мен радиодан түсіндірген сөзі қазақстандықтардың көңіл
қобалжуын басты. Кеңестік ақшаны теңгеге айырбастау 1993 жылғы 15 қараша
күні таңғы сағат 8.00-де басталып, 20 қараша күні кешкі сағат 20.00-де
аяқталды. 1993 жылдың 15 қарашасынан бастап қазақстандықтар қаржы
қызметкерлері күнін немесе теңгенің туған күнін атап өтуде. Еліміз өзін
қағаз ақшамен қамтамасыз ету үшін банкнот фабрикасын құру жөнінде шешім
қабылдады. Айтпақшы, қазақстандық Ақша сарайы әлемдегі 6 (алты) ең үздік
ақша сарайының қатарына қосылады. Теңге ұлттық ақша ретінде республика
тарихында маңызды роль атқарады. Өзінің ақшасын енгізу елдің дербес ақша-
несие саясатын жүргізуіне мүмкіндік туғызды. Теңгені енгізумен бірге,
нарықтық экономика құруға бағытталған құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыру
жеделдетілді. Бұған дейін дәстүрлі банк ісі мүлде болмаған Қазақстан түк
жоқ жерден тиімді банк жүйесін құрды. Бұл реформаланған және қарқынды дамып
келе жатқан сектор, ал банк технологиялары кешегі кеңестік кеңістіктегі ең
сұранысқа ие, бәсекеге қабылетті, экспорттық өнімдер боп саналады.
Қазақстанда нақты жұмыс істейтін нарықтық экономика құрылған.2006 жылғы
мамырда экономикадағы жұмыспен қамтылғандар саны 7991,4 мың адам болды.
Өнеркәсіптің жетекші салаларының қатарына түсті және қара металлургия
жатады. Қазақстанның мысы, қорғасыны, мырышы және кадмийі сапасының жоғары
деңгейде болуына байланысты әлемдік нарықта сұранысқа ие және бәсекеге
қабілетті.Қазіргі таңда экономикалық дамудың негізгі көзі елдің шикізат
әлеуетін пайдалану болып табылады. 1985 жылмен салыстырғанда көміртегі
шикізатын өндіру көлемі 225 пайызға өсті, ал дүние жүзі бойынша бұл
көрсеткіш 1,3 есеге жуық өсті. 2005 жылы мұнай өндіру (газ конденсатын қоса
алғанда) 61,9 млн. тоннаға, табиғи газ өндіру 25,2 млрд текше м болды.
Қазақстанда болашақта ашық кен орындарын игеру есебінен 2015 жылға қарай
150 млн. тонна мұнай және 79 млрд текше м газ мөлшерінде көмірсутегі
шикізаты өндіріледі. 2009 жылдан бастап мұнай өндірудің негізгі өсімі
Каспий шельфінде байқалады деп көзделген.Еуропа елдері Қазақстан экспорты
көлемінің негізгі бөлігін алады. Қазақстан ірі отын-энергетикалық өңір
болып табылады. Еуропа елдері арасында Қазақстан экспортын негізгі
тұтынушылар Швейцария, Италия, Поль ша, Германия болып табылады. Еуропа
елдеріне экспорт жасау мұнай, ферроқорытпалар, металлургия өнеркәсібі
өнімдерін, бидай сату есебінен артып отыр. Азия өңіріндегі елдерге
қазақстандық өнімдерді жеткізу көлемі ұлғайды, онда негізгі тұтынушылардың
бірі қытай өнеркәсібі болып табылады.
1998-2005 жылдар аралығында ЖІӨ-нің нақты көлемі 1,8 есе артты, ал ЖІӨ-нің
орташа жылдық өсімі 9,1 % болды. 1998-2005 жылдары ЖІӨ-нің жан басына
шаққандағы көлемі 2,5 есе артты. Қазақстанның ЖІӨ-нің көлемі 2006 жылы 76
млрд. долларға жетті, ол жан басына шаққанда 5,1 мың АҚШ долларын құрайды.
Қазақстанның қаржы жүйесі ТМД елдерінің ішіндегі ең озық жүйенің бірі деп
танылды. Банк секторы өз дамуында Достастықтың басқа елдерінен айтарлықтай
алдыңғы қатарда келеді. Қазақстан банктерінің жиынтық активтері (50 млрд.
АҚШ долларынан астам) Украина банктерінің жиынтық активтеріне теңеседі.
Қазақстан Шығыс Еуропа елдерінің бірқатарынан алдыңғы қатарда. Қазақстанның
капиталы сыртқы нарықта белсенді орын алуда, 2005 жылы бұл көрсеткіш 15
млрд. АҚШ долларына жетті. Қазақстан тұрақты әлеуметтік-экономикалық
дамуды, сыртқы қолайсыз жағдайларға тәуелділікті төмендетуді қамтамасыз ету
үшін бірінші болып Ұлттық қор құрды. 2001 жылдан бастап барлық мұнай
түсімдерінің 60 % Ұлттық қорда жинақталады. Аталған қордың көлемі 2005
жылдың соңындағы 8 млрд долларға қарағанда, 2006 жылы 14,5 млрд. АҚШ
доллары болды. Елдің алтын валюталық қоры Ұлттық қорды қоса есепке алғанда
2006 жылғы 30 қарашада 15,086 млрд. АҚШ долларына дейін өсті.2006 жылы
Қазақстанның халықаралық қорлары Ұлттық қордың қаржысын қоса алғанда
ағымдағы бағамен 29 764,8 млн. АҚШ долларын құрады.Республика экономикасына
50 млрд. АҚШ долларына жуық тікелей шетелдік инвестиция тартылған.
Қазақстан ашық сыртқы сауда саясатын дәйекті жүргізуде. Мәселен, 2004 жылы
сыртқы сауда айналымының көлемі 7 млрд. доллардан астам оң сальдомен 33
млрд. АҚШ долларына жақындап, 1994 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам
өсті.2005 жылғы қаңтар-қараша аралығында Қазақстан Республикасының сыртқы
сауда айналымы ұйымдастырылмаған сауданы қоспағанда 41016,4 млн. АҚШ
долларын құрады. Сыртқы сұраныстың және жоғары экспорттық бағалар
нәтижесінде экспорт 25197,4 млн. АҚШ доллары болды. Тұрақты ішкі сұраныстың
қалыптасуы нәтижесінде импорт 15819 млн. АҚШ долларын құрады.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында сыртқы сауда географиясы негізінен
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығымен шектелсе, ол қазір айтарлықтай кеңейді.
2004 жылы Қазақстанның тауар айналымы құрылымында бірінші орынға ЕО-қа мүше
елдер, Ресей, Швейцария және Қытай шықты.
Республикадағы саяси және экономикалық тұрақтылық, қолайлы инвестициялық
жағдай дүние жүзіндегі Қазақстанның жоғары рейтингінің сақталуына ықпал
етті.
Жылы Жалпы ішкі АҚШ долларының Инфляция Жан басына
өнім айырбас бағамы индексі шаққандағы ЖІӨ
(2000=100) (АҚШ деңгейінің %
үлесі)
1995 78,014,200 61.11 Tenges 64 3.81
2000 102,599,902 142.26 Tenges 100 3.53
2005 147,453,000 132.88 Tenges 140 9.01
Қазақстан бүгінгі таңда ТМД елдерінің ішінде бірінші болып Moody’s
Investors Service, Standard & Poor’s и Fitch Rating’s Ltd сияқты жетекші
халықаралық рейтингтік агенттіктердің инвестициялық класс рейтингін
алды.2005 жылғы 20 желтоқсанда Fitch Rating’s рейтингтік агенттігі
Қазақстан Республикасының инвестициялық рейтингін шетел валютасындағы ұзақ
мерзімді облигациялар бойынша ВВВ деңгейіне дейін және ұлттық валютадағы
ұзық мерзімді облигациялар бойынша ВВВ+ деңгейіне дейін жоғарылатты,
сондай-ақ шетелдік валютадағы қысқа мерзімді облигациялар бойынша Ғ3
деңгейін растады. Бұл ретте барлық берілген рейтингтер тұрақты екені
болжанып отыр. Осы агенттіктің соңғы есебіне сәйкес, Қазақстанда минералдық
ресурстардың қомақты қорының болуы оның экономикалық келешегі зор екенін
айқындайды.Қазіргі уақытта Қазақстан Бүкіл әлемдік банктің жіктеуі бойынша,
кірісі орта деңгейден жоғары елдердің тобына жатады. Тұрмыс сапасының
негізгі көрсеткіштерін салыстырсақ, соңғы 10 жыл ішінде қазақстандықтардың
ақшалай табысы орта есеппен 5 есе өсті; орташа айлық жалақы 6 есеге жуық
өсті; ең төменгі жалақы 25 есе өсті; ең төмен жалақы мөлшері 25 есе;
зейнетақының орташа айлық мөлшері 4,6 есе артты.2006 жылғы мамырдағы
жұмыссыздық деңгейі 7,7 % мөлшерінде қалыптасты (2005 жылғы мамырда –
8,2 %). Мемлекеттің 2005 жылы тегін медициналық көмектің кепілді көлеміне
бөлінген шығыстары 2003 жылмен салыстырғанда 1,7 еседен астам өсті.
Өзбекстан
Жері табиғи ресурстарға бай. Бүкіл Орта Азиядағы газ конденсатының 74%-ы
Өзбекстанның үлесіне тиеді. Алтын қоры жөнінен ол әлемде 4, жез қоры
жөнінен 11, уран қоры бойынша 7 – 8-орынды иеленеді. Мақта дақылын өсіру
көрсеткіші бойынша әлемде 5-орында, оны экспортқа шығару жөнінен 2-орында.
Ел аумағынан жалпы ұзындығы 4 мың шақырым құрайтын 9 ірі газ құбыры өтеді.
Аса маңыздылары: Орта Азия – Орталық және Бұхара-Орал құбырлары. Жібек
шикізатын, жүн, қаракөл елтірісі, жеміс-жидек, алтын, табиғи газды
экспортқа шығарып, азық-түлік, шикізат, т.б. өнімдерді сырттан алады.
Соңғы жиырма жылда біз Өзбекстанға жетпіс жыл бойы бір шаңырақта бас
қосқан ағайын ретінде емес, көршілес мемлекет ретінде қарайтын болдық.
Өзбекстан дегенде көз алдымызға екеуара шекарадағы түсініспеушілік
жағдайлар, бізге қарай заңды-заңсыз ағылған еңбек мигранттары, базарлар мен
дүкендерде қызыл-жасыл болып көз жауын алған жеміс-жидектер келе қалатыны
сөзсіз. Дұрысында, шекараның ар жағында шын мәнінде қандай өзгерістер болып
жатқанын нақты біле бермейтініміз рас. Біздің елімізде кез келген үй салған
қазақтың өзбекті жалдайтынына, олардың ең арзан жұмыс күші екендігіне, ең
ақыры Астана көшелерінде қол жайып қайыр сұрап отыратындар арасында
өзбектердің аз еместігіне қарап бұл елді экономикасы тұралап, берекесі
қашқан екен деп ойлайтынымыз да рас.Өзбекстан үкімет басшысы Шавкат
Мирзаевтың сөзінше Өзбекстан экономикасының өсімі 2006 жылғы 1-тоқсанда
3,6% болды. Мирзаевтың айтуыншы, өндіріс бұймдарының шығуы 6,8%,
ауылшаруашылығы өнімі шығуы 4,5%-ға өсті.Тізі салалары және HRI саласында
6,3%-ға артты.Жалпы ішкі өнімнің болжамдық нақты өсімі 2006 жылда 7,2
пайызға жетеді, өндіріс бұйымдары шығуы 9%, ауылшаруашылығы өнімі шығуы
5,2%,іргелі шығындар 7,5%-ға артуы тиіс.
Еуропаның қайта құру және даму банкі Өзбекстан экономикасына қатысты
болжамын өзгеріссіз қалдырып, ІЖӨ 8,5 пайызға өседі деп отыр.
Еуропаның қайта құру және даму банкі биыл Өзбекстан экономикасы 8,5 пайызға
өседі деп болжап отыр. Банк сарапшыларының пайымдауынша, қаржы дағдарысы
Орталық-Азия мемлекеттерінің экономикасына зақым келтірген жоқ, сондықтан
да биыл өсім болады деп хабарлайды Uzdaily.uz. Өсімге мақта бағасының өсімі
мен экспорт ауқымының артуы әсер еткен. Және Үкімет жүргізіп отырған саясат
та оң болды. Бұдан бөлек, банк сарапшылары 2012 жылға болжам жасап, осы
жылы ел экономикасы 8 пайызға өседі деді. Инфляция 11 пайызды еңсереді.
Тікелей тартылған инвестиция ІЖӨ-ге шаққанда 3 пайызды құрайды.
Өзбекстан экономикасы биыл үздіксіз тез қарқінмен артуда. Санаққа
қарағанда, биыл қаңтардан қыркүйекке дейін ел ішіндегі өндірістің жалпы
өнім құны 8.2% , өнеркәсіп өндірісінің өнім құны 7% , ауыл шаруашылығы
өндірісінің өнім құны 6.8% , сыртқы сауда 21.4% , қаржы қосу 8% артып, екі
миллярд 300 миллион АҚШ долларындық шетел қаржысын баураған тұтыну
қәжетінің артуы Өзбекстан экономикасының көрнекті ерекшелігі, биыл
қаңтардан қыркүйекке дейін тұтыну бұиымдарының өндірілу мөлшері 11.4% парша
сату жалпы сомасы 16.2% , тұрғындарға бағытталған ақы алынатын қызмет өтеу
14.2% артқан. Шағын кәсіпорындардың тижараты барынша дамып, қаңтардан
қыркүйекке дейін шағын кәсіпорындардың өндіріс өнім құны 26.5% артқан,
шағын кәсіпорындардың өнімдерінің экспорт етілу мөлшері 60% артқан, сөйтіп,
шағын кәсіпорындар өндірісінің өнім құны ел ішіндегі өндірістің жалпы өнім
құнында ұстайтын ара салмағы 48.5% тең 50.5% ке артқан. Қыркүйек айының
басында тәуелсіздігінің 20 жылдығын тойлаған бұл ел де осы жылдар
аралығында біраз бел-белестерді бағындырғаны сөзсіз. Мысалы, 2010 жылы 400-
ден астам мемлекеттік және қоғамдық өкілдер, әлемнің 46 елінен ғалымдар,
бизнесмендер мен сарапшылар қатысқан, дағдарысқа қарсы бағдарламалар мен
дағдарыс кезіндегі дамуға қол жеткізудің шарттары туралы сөз болған жиында
халықаралық банктің Өзбекстандағы өкілі Лу Брефор Өзбекстанды шағын бизнес
пен жеке кәсіпкерлікті дамытуда, еңбек нарығын ретке келтіріп, халық
кірісін көтеруде нақты қадамдар жасап отырған бірден-бір ел деп атап
көрсеткен болатын. Демек, ала шапанды өз-ағаңдардан да алатын, үйренетін
нәрсенің бар болғаны ғой.
Рас, жергілікті халықтың табысын көтеру туралы айту дәл қазір Өзбекстан
үшін оңай емесі белгілі. Ал, кәсіпкерлікті қолдау жұмыстары бұл елде
шынында да оң нышан тауып келе жатқандай. Егер 2000 жылы шағын бизнес және
жеке кәсіпкерлік саласына жалпы ішкі өнім өндірудің 31 пайызы тиесілі
болса, 2010 жылы бұл көрсеткіш 52,5 пайызды көрсеткен. Әлемдік экономикалық
және қаржы дағдарысы көптеген елді есеңгіретіп кетті, әрине, одан біздің ел
тығырықтан жол тауып шықты, Өзбекстан да өз кезегінде экономикалық дамуының
қарқынын сақтай отырып, ішкі өнім өндіру деңгейін көтере түскен (2009 жылы
– 8,1 пайыз, ал 2010 жылы – 8,5 пайыз). Бұл әлемдік қаржы институттарының
бағалауынша, ең жоғары көрсеткіштердің бірі саналады.
Соңғы кезде бұл елге жұрт назарын аудара бастаған бір жағдай – елдегі
жоғары технологиялық өнеркәсіптің жандана бастауы, нақтырақ айтсақ, Дэу
өнімдерінің осында құрастырылуы, Шевроленің қайсыбір модельдерінің
Өзбекстанда шығарылуы. Мұнда Асака автозауыты көлік құрастыру саласын
дамытуға айтарлықтай мол үлес қосып отыр. Жеңіл және жүк машиналарын,
жолаушы автобустарын шығару арқылы ел экономикасын айтарлықтай көтеріп
отыр. Самарқант автозауыты да жапондық Исузу Моторс компаниясымен бірлесе
отырып, автобустар мен ауыр жүк көліктерін шығарумен айналысады. Мұнда
Өзбекстанның өзінің ішкі экономикалық қажеттілігін қамтамасыз етуші мұнай-
газ, автожолдар, тау кен жұмыстарына аса қажет көліктер шығарылуда. Аса
ауыр коммерциялық техникалар құрастырып шығарумен айналысатын зауыт та
салынып жатыр. Дженерал Моторс корпорациясымен бірлесе отырып, Дженерал
Моторс Пауэртрэйн-Узбекистан алпауыт агрегаттар шығаратын жаңа кәсіпорын
ашылған. Бұл зауыт іске қосылған кезде Өзбекстан жеңіл көліктердің
двигательдерін шығарумен айналысатын 18 мемлекеттің қатарына кіретін
болады. Шуртан газ-химиялық кешенде көптеген жаңа кәсіпорындар іске
қосылуына байланысты біршама жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік туған. Қоңырат
сода зауыты салынып, онда кальцилендірілген өнімдер шетелдерге шығарылуда.
Дехканабадск зауытында калий тыңайтқышы өндірілуі ауыл шаруашылығын
дамытуда, жер құнарлылығын арттыруда үлкен септігін тигізері сөзсіз.
Отандық мақта-мата өнеркәсібін модернизациялау арқылы ала шапанды
ағайындарымыз шетелге тек шикізат емес, дайын өнімдерді де экспорттау
мақсатында тынымсыз ізденіс үстінде көрінеді. Өзбекстанның экономика және
Мемлекеттік статистика жөніндегі агенттік өкілдері 2011 жылғы І жарты
жылдықтың қорытындысын жариялады.
Өзбекстанның ІЖӨ-імі І жарты жылдықта 8 пайызға артты. Ақпаратты CA-NEWS
таратып отыр. Өндірістік өнеркәсіп 7, ауылшаруашылығы өнімдері 6,5,
инвестиция 4,5 пайызға артты. Жеке тауар айналымы 14,5 пайызға артты.
Мемлекеттік бюджетте қаржы артығымен қалды. Сондай-ақ, осы уақыт аралығында
химия, мұнайхимия, көлік құрылысы және қара металлургия жақсы дамып жатты.
Бірінші жарты жылдықтың қорытындысы негізінде өндірістік және өндірістік
емес 509 жоба жүзеге асырылып жатыр. Сауда валюталық алаңда жыл басынан 100
млн. долларға сауда жасалды. Бұл 2010 жылғы көрсеткіштен 1,5 есеге артық
болып отыр.
Қырғызстан — Орта Азиядағы бірден-бір мал шаруашылығы басым ел. Ол
Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін жер үлесі
көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым
көпшілігі Шу облысында шоғырланған, оның 25%-ы
шабындықтардың үлесіне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу
каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға су жеткізетін
көптеген тармақтар бөлінеді. Нарын облысында жайылымдардың, әсіресе
қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі Ферғана жотасының
беткейлерінде пішен дайындалады.Қырғызстан қой малының саны мен жүн
өндіруден ТМД елдері арасында Ресей мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады.
Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысңарды. Негізінен,
биязы жүнді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта
таулы аудандарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас
өсіріледі.Жылқы малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас),
Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы
аудандардағы шаруашылықтарда қырғыз халқының
сүйікті сусыны — қымыз дайындалады. Ыстықкөл жағалауында асыл тұқымды
жылқылар есіретін шаруашылықтар бар.Қырғызстан Кеңес Одағы ыдыраған соң,
бұрынғы дәстүрлі байланыстар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді.
Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық экономика жүйесіне көшуге талпыныстар мен
әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет
бойынша 12 миллиард АҚШ долларын құрайды. Оның 47%-ы ауыл
шаруашылығы өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың
үлесіне тиесілі.
Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр
энергетикасы, тамақ өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп,
түсті металлургия болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі
Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді.
Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВтсағ электр
энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей
қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы
қоңыр көмір мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде
өркендеуде.Жеңіл өнеркәсіп өнімдері көлемі күннен-күнге артуда, жүн түту,
кігіз басу, кілем тоқу, тері-былғары илеу сияқты салалары өркендеуде. Елдің
оңтүстігінде мақта өңдеу мен жібекшаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі
жергілікті шикізатты өндеуге бағытталған.Түсті металлургия, негізінен,
сыртқа өнім шығаруға маманданған. Ош облысындағы Қадамжай комбинаты
өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы
облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор.
Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі
өңдеуге Қазақстанға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабад
облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-
шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана жұмыс істеуде.
Халықтың көңілінен шықпаған Құрманбек Бакиевті тақтан тайдырған сондағы 6-7
сәуір оқиғаларына әртүрлі баға берілуде. Біреу ұнатады, біреу ұнатпайды,
біреу қыжыртады. Осының астарынан әртүрлі саясат шығарады. Қырғызстанға
неше түрлі пәле төндіріп, сәуегейсушілер де аз емес. Біздің ойымызша, бұл,
қалай болғанда да, қырғыз халқының өз тағдыры. Болған оқиғаны ол енді өз
тағдырынан, тіршілік-тынысынан, жұлын-жүйкесінен жұлып тастай алмайды.
Қайткенде де болар іс болды. Енді ел болашағының қамын ойлап, қазақ атамыз
айтқандай, болғанға болаттай болу ғана қалды. Мұны қырғыз ағайындар да
түсінеді. Ал, болғанға болаттай болу бүгін таңда қиынның қиыны болып
тұрғаны және анық. Тек сол қиындыққа шыдайтынына, бүкіл әлем көз тігіп
отырғанда сыннан сүрінбей өтеріне атасы шоң Манас, бұғы киелі, негізі
қайсар халық қой деп сенгіміз келеді.
2005 жылдың наурызында Ақаевтың билігі ел сенімінен алабөтен айрылып анадай
болғаннан кейін сенген серкем деп үміт артқан Бакиевтің мынадай
абыройсыздыққа ұшырауы үш ұйықтасақ түске кірмеген жағдай болатын. Орыстар
айтпақшы, ол өзінен бұрынғы ізашарының маңдайына сарт етіп оңдырмай соққан
сол баяғы тырнауышты тағы да басып кетті. Сол бір ақиқат пен әділдіктен
айнымас қырсық “тырнауышты” баспай, айналып өтуге, билік басында адал
жүріп, ақ тұруға болар еді-ау дейді ішпікіріміз, саясат жықпылдарына бойлай
бермейтін жазған аңқау басымыз. Бірақ астамшылық пен ашкөздік ондай періште
тазалыққа жібермепті. Көпшіліктің ар-намысы мен демократия құндылықтары
аяққа тағы басылыпты, көпшілік мүддесі қиянат жасалып тапталыпты, халықтың
зар-мұңымен, жоқ-жітігімен санасқан ешкім болмапты.. Ел билігі, халық
тағдыры кімдердің қолында болған деп бармақ тістейтін жер де осы. Ұлттық
байлықты ат төбеліндей азшылық пайдаланып, халықтың тұрмысы әбден төмендеп,
экономика өрге баспай, жан басына шаққандағы табыс жақын көршілерден 10 есе
кем болған қайыршылық жағдайда электр энергиясы мен басқа да коммуналдық
қызметтер тарифін қымбаттатып, тауқымет салмағының одан әрі ауырлатып
жіберілуі төзім-сабырдың соңғы тамшысын сарықты деп жазады сарапшылар.
Бұдан әрі төзбеген, астамсыған билікке ашу-ызасы селдей ақтарылған халық
наразылығы сөйтіп бір-ақ күнде бұрқ ете түсіп, елдегі оңақай-солақай барлық
күштер режимге қарсы көтерілді. Осының бәрі 2010 жылдың 6-7 сәуіріндегі қан
төгілген қайғылы оқиғаларға әкеліп соқтырды. Мұндайда алаяқтар, әртүрлі
арандатушылар, азғын элементтер де пайдаланбай қалған жоқ, сол күндерде
түрлі тәртіпсіздіктерге, зорлық-зомбылық пен тонаушылыққа жол ашылды.
Мекемелер мен дүкендер, үйлер тоналып, өртеліп, қиратылып жатты.
Мемлекеттің билік институттары күйреді. Президент қуылды, парламент
таратылды. Дүрбелең шақта құрылған Уақытша халықтық үкімет Қырғыз
Республикасының барлық аумағында, әсіресе өңірлерде бақылау орната алмады,
тұрақтылықты қамтамасыз етуге шамасы келмей жатты. Кикілжің-қақтығыстар
қайталанып, азамат соғысының тұтану қаупі төнді. Қырғыз елі саяси дағдарыс
аранында қалды, қиын жағдайға душар болды.
Шынында да, Қырғызстан кедей ел, ол тасын өрге домалатқан өркенді мемлекет
бола алмайды деген пікір бар. Біздің Елбасы олай есептемейді. Себебі,
қырғыз жерінің қойнауы алтын, темір, күміс, мыс сияқты қазба байлықтары мен
басқа да ресурстарға бай. Арнасындағы қорының өзі 51,2 млрд. текше шақырым,
мұздықтары 650 млн.текше шақырым деп есептеліп отырған тау өзендерінің
әлеуеті аса зор. Қазірдің өзінде 15 су-электр стансасы жұмыс істейді.
Әйткенмен, амал қанша, жаңағы барланған кен орындарының байлығын қазып
алып, игілігін көру іске аспай жатыр. Игерілуі тым нашар. Мамандардың
есептеулеріне қарағанда, қазіргі уақытта Қырғызстанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz