Қазақстанның әлем шаруашылығына енуі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І.тарау. Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық дамуының
кезеңдері
1.1 Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық дамуы (ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 Қазақстанның 1941.1980 жылдардағы әлеуметтік.экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Қазақстан экономикасының қайта құру жылдарындағы дамуы ... ... .. 28
ІІ.тарау. Қазақстан Республикасында нарықтық
қатынастардың қалыптасуы
2.1 Нарықтық экономиканың мәні және қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.2 Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстандағы экономикалық және
әлеуметтік жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.3 Нарық қатынастары жағдайында халықты әлеуметтік қорғау ... ... ... . 48
ІІІ.тарау. Қазақстанның әлем шаруашылығына енуі
3.1 Қазақстанда сыртқы экономикалық байланыстың қалыптасуы
және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Қазақстан Республикасында сыртқы сауданың дамуы ... ... ... ... ... ... .. 53
3.3 Қазақстанның орталық Азия және Европа одақтарына
интеграциялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І.тарау. Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық дамуының
кезеңдері
1.1 Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық дамуы (ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 Қазақстанның 1941.1980 жылдардағы әлеуметтік.экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Қазақстан экономикасының қайта құру жылдарындағы дамуы ... ... .. 28
ІІ.тарау. Қазақстан Республикасында нарықтық
қатынастардың қалыптасуы
2.1 Нарықтық экономиканың мәні және қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.2 Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстандағы экономикалық және
әлеуметтік жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.3 Нарық қатынастары жағдайында халықты әлеуметтік қорғау ... ... ... . 48
ІІІ.тарау. Қазақстанның әлем шаруашылығына енуі
3.1 Қазақстанда сыртқы экономикалық байланыстың қалыптасуы
және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Қазақстан Республикасында сыртқы сауданың дамуы ... ... ... ... ... ... .. 53
3.3 Қазақстанның орталық Азия және Европа одақтарына
интеграциялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
Кіріспе
Қазақстан экономикасы көне заманнан бастап Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде көшпелі мал шаруашылығына негізделді. Мал жыл бойы өрісте бағылады. Жер көшпелі қауымның ортақ меншігі болып саналып, қазақ шаруалары оны қауымдасып пайдаланды. Мал жеке меншікте болды. Шын мәнінде малдың иесі жайылымға да иелік етті. Қазақстан Ресейге қосылған, одан мемлекеттілігі жойылған кезеңнен бастап, әсіресе, 1891 ж. Дала ережесі өмірге енгізілгеннен кейін, көшпелі шаруашылықтың сипаты өзгерді. Тауар-ақша қатынастарының дамуы көшпелілердің едәуір бөлігін жерсіз қалдырды, ал шұрайлы жайылымдық алқаптар ауқаттылардың қолына шоғырланды. Көшу ұзақтығы едәуір қысқарып, табынның құрылымы және малды бағып-күту жағдайлары өзгерді. Тұрақты тұрғын үйлер мен мал қоралары пайда болды. Болыстар мен ауылдарға бөлінген жерлердің шекарасы айқыңдала бастады. 19 ғ-дың аяғы мен 20 ғ-дың басында көшпелі шаруашылықты дағдарыс шарпыды. Бұқараның кедей топтары қайыршылыққа ұшырап, мал басы кеміп кетті. Көшпелілердің кедейленген бөлігі отырықшыға айналды. Дағдарыстың тереңдей түсуіне патша өкіметінің ең шұрайлы жерлерді тартып алып, қоныс аударушыларға берген отаршылдық саясаты қатты әсерін тигізді. Шын мәнінде бұл байырғы халықты ата мекендерінен күшпен ығыстырып, құнарсыз жерлерге қуу болды. 1917 жылға дейін патша үкіметі қазақтардан 45 млн. гектардан астам жерді тартып алып, ішкі Ресейден келген жаңа қоныс тебушілерге алып берді. Патша үкіметінің қоныс аудару саясаты жергілікті халықтың экономикалық мүдделеріне нұқсан келтірді.
Қазақстанда әрқилы табиғи-географиялық және тарихи жағдайларға байланысты шаруашылықтың көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы сияқты үш түрі қалыптасты. Соңғы екеуінде шөп шабу мен егіншілікті дамыту нәтижесінде ауыл шаруашылығы машиналары пайдаланыла бастады. Қазақ ауылдарында бұл машиналарды алдымен бірлесіп, кейінірек жекелеген адамдар несиеге сатып алды. 1908 ж. тек Ақмола облысының қазақтарында 6160 шөп шабатын машина болды.
Тауар-ақша қатынастары қазақ ауылына дендеп еніп, бір жағынан, шаруалардың шаруашылық қызметінің ауқымын кеңейтті, екінші жағынан, өсімқорлық сауда-саттықтың дамуына жол ашты. Дәулеттілер бүкіл малды, қауымдық жерлерді өз қолдарына шоғырландырып, барлық су көздерін, қыстақтар мен жайлауларды иемденіп алды. Қазақ қоғамының көпшілігі іс жүзінде өндіріс құрал-жабдығы жоқ кедейлер еді. Сауда-саттықты кәсіп етушілер мен өз шаруашылығында жалдама еңбекті пайдаланушылардың қатары молайып, саудагерлік-кәсіпкерлік өріс алды. Сөйтіп, қазақ жеріндегі нарықтық қатынастардың алғашқы нышандарының шаруашылыққа, шаруаның жеке тұтыну қажетіне ықпалы күшейді. Тауар-ақша қатынастарының дамуына, қазақ ауылының экономикасындағы басқа да өзгерістерге байланысты, жер жекелеген адамдардың жеке меншігіне айнала бастады. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында Қазақстан экономикасында әр түрлі экономикалық ұстындардың астасуы байқалды. Столипиннің аграрлық реформасы Қазақстанға қоныс аударушылардың шаруашылығында жеке меншікті қалыптастыруға негізделді. Қоныс аударушылар жаңа қоныстарда жерді қауымдасып пайдаланды, көптеген жұмыстарды бірлесіп атқарды. Орыс кулактары хуторлық шаруашылық жүргізді. Шұрайлы жерлерді кесіп алып, тағылықпен пайдаланды. Қоныс аударғандардың анағұрлым жетілген еңбек құралдары және егіншілік мәдениетінде жинақтаған едәуір тәжірибесі болды.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін қоғамдық-саяси және экономикалық-әлеуметтік қатынастарда түбірлі өзгерістер жүзеге асырылды. Барлық жерді мемлекет меншігіне алу, помещиктер жерлерін тәркілеу, жерді шаруаларға тегін беру туралы декрет жарияланды. Кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде өндіріс құрал-жабдықтарын мемлекет меншігіне айналдыру, қоғамдастыру ісіне басшылық жасау мақсатымен социалистік мемлекеттер органдар, оның ішінде халық шаруашылығы органдары құрылды. Банктер, ірі өнеркәсіп орындары, көлік, т.б. шаруашылықтың шешуші салалары мемлекет меншігіне көшті. Сөйтіп, өндіріс құрал-жабдығына социалистік меншікті орнату, халық шаруашылығын жоспарлы дамыту, аймақтардың экономикасын КСРО халық шаруашылық кешенінің бір бөлігі ретінде өркендету, т.б. негіздерінде социалистік экономика жүйесі қалыптаса бастады. Қазақ өлкесінде өндіріс құрал-жабдықтарын мемлекет меншігіне алу, жерді тәркілеу үдерісі саяси, экономикалық, әлеуметтік өзіндік ерекшеліктерге байланысты 20-жылдардың бас кезіне дейін созылды. Бұл кезеңде өлкеде халық шаруашылығының барлық салалары бойынша мемлекет меншігіне алынған кәсіпорындар саны 1 мыңға жуықтады.
Қазақ халқы Азамат соғысына (1918-1920) жаппай қатыспағанымен, еріксіз араласуға мәжбүр болды. Қазақ жері ақтар мен қызылдардың майдан шебіне айналды. Бұған қоса қазақтарға қарсы азық түлік майданы, «Азық-түлік армиясының» және «Соғыс коммунизм саясатының» шабуылы салдарынан халық үркіншілік кезеңді бастан кешірді. Шаруашылығы күйреп, шаңырағы шайқалған қазақтар 20-жылдардың басында ашаршылыққа ұшырады. Азамат соғысынан кейінгі кезеңде Қазақстанда күйзелген халық шаруашылығын Жаңа экономикалық саясат (НЭП) негізінде шаруашылықтарды қалпына келтіру жұмыстары өрістетілді. Ең алдымен, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдерінің маңызды түрлерін өндіруді Қазан төңкерісіне дейінгі деңгейге жеткізу көзделді. Жер-су, т.б. реформалар жүргізілді. Орта Азия республикалары мен Қазақстанның мемлекеттік-аумақтық жігі межеленді. Қазақстанның аумағы 2.7 млн. км2 болып белгіленді, халқы 5.4 млн. адамға жетті. 1926-28 ж. қазақ аудандарында 1370 мың га шабындық, 1250 га егіндік жер қайта бөлінді. 1927-28 ж. республикада халық шаруашылығын қалпына келтіру аяқталып, өнеркәсіпті индустрияландыру, ауыл шаруашылығын ұжымдастыру кезеңіне аяқ басты. Экономиканың аграрлы бөлімі Кеңес мемлекетінің экономикалық дамуындағы ең басты мақсат – индустрияландырудың жылдамдатылуын демеуге тиіс болды. 20-жылдардың аяғында басталған ұжымдастыру шаруаларды өнеркәсіптен мүлдем алшақтатты. Ірі социалистік егін
Қазақстан экономикасы көне заманнан бастап Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде көшпелі мал шаруашылығына негізделді. Мал жыл бойы өрісте бағылады. Жер көшпелі қауымның ортақ меншігі болып саналып, қазақ шаруалары оны қауымдасып пайдаланды. Мал жеке меншікте болды. Шын мәнінде малдың иесі жайылымға да иелік етті. Қазақстан Ресейге қосылған, одан мемлекеттілігі жойылған кезеңнен бастап, әсіресе, 1891 ж. Дала ережесі өмірге енгізілгеннен кейін, көшпелі шаруашылықтың сипаты өзгерді. Тауар-ақша қатынастарының дамуы көшпелілердің едәуір бөлігін жерсіз қалдырды, ал шұрайлы жайылымдық алқаптар ауқаттылардың қолына шоғырланды. Көшу ұзақтығы едәуір қысқарып, табынның құрылымы және малды бағып-күту жағдайлары өзгерді. Тұрақты тұрғын үйлер мен мал қоралары пайда болды. Болыстар мен ауылдарға бөлінген жерлердің шекарасы айқыңдала бастады. 19 ғ-дың аяғы мен 20 ғ-дың басында көшпелі шаруашылықты дағдарыс шарпыды. Бұқараның кедей топтары қайыршылыққа ұшырап, мал басы кеміп кетті. Көшпелілердің кедейленген бөлігі отырықшыға айналды. Дағдарыстың тереңдей түсуіне патша өкіметінің ең шұрайлы жерлерді тартып алып, қоныс аударушыларға берген отаршылдық саясаты қатты әсерін тигізді. Шын мәнінде бұл байырғы халықты ата мекендерінен күшпен ығыстырып, құнарсыз жерлерге қуу болды. 1917 жылға дейін патша үкіметі қазақтардан 45 млн. гектардан астам жерді тартып алып, ішкі Ресейден келген жаңа қоныс тебушілерге алып берді. Патша үкіметінің қоныс аудару саясаты жергілікті халықтың экономикалық мүдделеріне нұқсан келтірді.
Қазақстанда әрқилы табиғи-географиялық және тарихи жағдайларға байланысты шаруашылықтың көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы сияқты үш түрі қалыптасты. Соңғы екеуінде шөп шабу мен егіншілікті дамыту нәтижесінде ауыл шаруашылығы машиналары пайдаланыла бастады. Қазақ ауылдарында бұл машиналарды алдымен бірлесіп, кейінірек жекелеген адамдар несиеге сатып алды. 1908 ж. тек Ақмола облысының қазақтарында 6160 шөп шабатын машина болды.
Тауар-ақша қатынастары қазақ ауылына дендеп еніп, бір жағынан, шаруалардың шаруашылық қызметінің ауқымын кеңейтті, екінші жағынан, өсімқорлық сауда-саттықтың дамуына жол ашты. Дәулеттілер бүкіл малды, қауымдық жерлерді өз қолдарына шоғырландырып, барлық су көздерін, қыстақтар мен жайлауларды иемденіп алды. Қазақ қоғамының көпшілігі іс жүзінде өндіріс құрал-жабдығы жоқ кедейлер еді. Сауда-саттықты кәсіп етушілер мен өз шаруашылығында жалдама еңбекті пайдаланушылардың қатары молайып, саудагерлік-кәсіпкерлік өріс алды. Сөйтіп, қазақ жеріндегі нарықтық қатынастардың алғашқы нышандарының шаруашылыққа, шаруаның жеке тұтыну қажетіне ықпалы күшейді. Тауар-ақша қатынастарының дамуына, қазақ ауылының экономикасындағы басқа да өзгерістерге байланысты, жер жекелеген адамдардың жеке меншігіне айнала бастады. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында Қазақстан экономикасында әр түрлі экономикалық ұстындардың астасуы байқалды. Столипиннің аграрлық реформасы Қазақстанға қоныс аударушылардың шаруашылығында жеке меншікті қалыптастыруға негізделді. Қоныс аударушылар жаңа қоныстарда жерді қауымдасып пайдаланды, көптеген жұмыстарды бірлесіп атқарды. Орыс кулактары хуторлық шаруашылық жүргізді. Шұрайлы жерлерді кесіп алып, тағылықпен пайдаланды. Қоныс аударғандардың анағұрлым жетілген еңбек құралдары және егіншілік мәдениетінде жинақтаған едәуір тәжірибесі болды.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін қоғамдық-саяси және экономикалық-әлеуметтік қатынастарда түбірлі өзгерістер жүзеге асырылды. Барлық жерді мемлекет меншігіне алу, помещиктер жерлерін тәркілеу, жерді шаруаларға тегін беру туралы декрет жарияланды. Кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде өндіріс құрал-жабдықтарын мемлекет меншігіне айналдыру, қоғамдастыру ісіне басшылық жасау мақсатымен социалистік мемлекеттер органдар, оның ішінде халық шаруашылығы органдары құрылды. Банктер, ірі өнеркәсіп орындары, көлік, т.б. шаруашылықтың шешуші салалары мемлекет меншігіне көшті. Сөйтіп, өндіріс құрал-жабдығына социалистік меншікті орнату, халық шаруашылығын жоспарлы дамыту, аймақтардың экономикасын КСРО халық шаруашылық кешенінің бір бөлігі ретінде өркендету, т.б. негіздерінде социалистік экономика жүйесі қалыптаса бастады. Қазақ өлкесінде өндіріс құрал-жабдықтарын мемлекет меншігіне алу, жерді тәркілеу үдерісі саяси, экономикалық, әлеуметтік өзіндік ерекшеліктерге байланысты 20-жылдардың бас кезіне дейін созылды. Бұл кезеңде өлкеде халық шаруашылығының барлық салалары бойынша мемлекет меншігіне алынған кәсіпорындар саны 1 мыңға жуықтады.
Қазақ халқы Азамат соғысына (1918-1920) жаппай қатыспағанымен, еріксіз араласуға мәжбүр болды. Қазақ жері ақтар мен қызылдардың майдан шебіне айналды. Бұған қоса қазақтарға қарсы азық түлік майданы, «Азық-түлік армиясының» және «Соғыс коммунизм саясатының» шабуылы салдарынан халық үркіншілік кезеңді бастан кешірді. Шаруашылығы күйреп, шаңырағы шайқалған қазақтар 20-жылдардың басында ашаршылыққа ұшырады. Азамат соғысынан кейінгі кезеңде Қазақстанда күйзелген халық шаруашылығын Жаңа экономикалық саясат (НЭП) негізінде шаруашылықтарды қалпына келтіру жұмыстары өрістетілді. Ең алдымен, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдерінің маңызды түрлерін өндіруді Қазан төңкерісіне дейінгі деңгейге жеткізу көзделді. Жер-су, т.б. реформалар жүргізілді. Орта Азия республикалары мен Қазақстанның мемлекеттік-аумақтық жігі межеленді. Қазақстанның аумағы 2.7 млн. км2 болып белгіленді, халқы 5.4 млн. адамға жетті. 1926-28 ж. қазақ аудандарында 1370 мың га шабындық, 1250 га егіндік жер қайта бөлінді. 1927-28 ж. республикада халық шаруашылығын қалпына келтіру аяқталып, өнеркәсіпті индустрияландыру, ауыл шаруашылығын ұжымдастыру кезеңіне аяқ басты. Экономиканың аграрлы бөлімі Кеңес мемлекетінің экономикалық дамуындағы ең басты мақсат – индустрияландырудың жылдамдатылуын демеуге тиіс болды. 20-жылдардың аяғында басталған ұжымдастыру шаруаларды өнеркәсіптен мүлдем алшақтатты. Ірі социалистік егін
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Абишев С. Лицом к мировой экономике //Экономика и жизнь, 1991, №5.
2. Абуталипов Ж. На пути к рынку //Казахстан: экономика и жызнъ, 1993, №1.
3. Антикризисная программа правителъства //Экспресс К°, 1993, 5, 6, 7 января.
4. Арынов Е.М. Социально-экономический аспект развития проблемных регионов СССР. -Алма-Ата, 1989.
5. Арынов Е.М., Жоламанов Р., Елеусизов А. Иностранное участие в оздоровлении экономики Казахстана //Саясат-Политика, 1995, №1,2.
6. Аубакиров Я.А. Экономические аспекты преобразования собственности. (Преобразование собственности - основа формирования рыночной экономики в Казахстане) - Алматы, 1995.
7. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана за 60 лет. -Алма-Ата, 1977.
8. Ашимбаев Т.А. Путь к рынку. -Алматы, 1994.
9. Будущий экономический обмен Казахстана. Сборник тезисов межвузовской научно-теоретической конференции. -Алма-Ата, 1977.
10. Джанбурчин К.Е. ТАСИС в Казазхстане //Саясат-Политика, 1995. №7.
11. Есимов А.С. Приватизация - основа реформы сельского хозяйства //Саясат-Политика, 1996, №2.
12. Ертлесова Ж.Д. Программы и планы действый по углублеиию реформы в регионах //Саясат-Политика, 1996, №2.
13. Жатканбаев Е.Б. Основы формировония смешанной экономики. -Алма-Ата, 1992.
14. Жуламанов Р.К. Сравнительный анализ уровня конкурентоспособности националъной экономики //Саясат-Политика, 1996, №3.
15. Исингарин Н.К. Реализация среднесрочной программы - основная задача Правительства //Саясат-Политика, 1996, №2.
16. Кабдиев Д. Развитие экономжеской мысли в Казахстане. -Алма-Ата, 1978.
17. Кажегельдин А.М. От инфляционной экономики к инвестиционной //Саясат-Политика, 1995, №3.
18. Казахстан: справочник бизнесмена. -Алма-Ата, 1978.
19. Кашимбаев Р. Сбалансированность и эффектностъ развития экономики региона. - Алма-Ата, 1991.
20. Кузембаев Н.К. Регионалъные проблемы формирования территориальных экономических пропорцый и их совершенствования. - Алма-Ата, 1985.
21. Музапарова Л.М. Горно-металлургический комплекс Казахстана: современное состояные и проблемы. - Алматы, 1995.
22. Назарбаев Н.А. Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку. -М., 1992.
23. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. - Алма-Ата, 1992.
24. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030. -Алматы, 1997.
25. Нарибаев К.Н. Региональные аспекты управленыя экономикоп. - Алма-Ата, 1986.
26. Националъная программа разгосударствления и приватызации в Республике Казахстан на 1993-1995 гг. (ІІ-этап) //Советы Казахстана, 1993, 11 марта.
27. Нургалиев К.Р. Экономика Казахстана. - Алматы, 1997.
28. Нургалиев К.Р., Тулембаева А.Н. Банковский маркетииг. – Алматы, 1998.
29. Нефтъ и газ Казахстана (Экономический обзор). - Алматы, 1995.
30. Новые территориалъные комплексы СССР. - М., 1977, с. 191-251.
31. Очерки экономической истории Казахской ССР /Под ред. С.Б.Баишева. -Алма-Ата, 1974.
32. Программа стабилизации экономики Казахской ССР и перехода к рынку. - Алма-Ата, 1991.
33. Семенов П.Е., Косов В.Ф. Проблемы развития ы размещения производительных сил Казахстана. - М., 1974.
34. Толымбеков К. Без конкуренции нет рынка //Казахстан: экономика и жизнь, 1992, №8.
35. Туркебаев Э.А., Двоскин Б.Я., Исентаев К.Б. Проблемы региональной экономики Казахстана. - Алма-Ата, 1977.
36. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы. Алматы, «Қазақ университеті». 1999.
37. О.Сәбден. ХХІ ғасырға қандай экономикамен кіреміз. Алматы, «Қазақстан». 1997.
38. Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1993.
39. Назарбаев Н. Ә. XXI ғасыр қарсаңында. Алматы, 1996.
40. Жаңа экономикалық саясат концепциясы. Халық кеңесі. 1995. 13 қаңтар.
41. Кабаков В. С. Стратегия предпринимательства. Санкт-Петербург, 1996.
42. Клипова М. В. Государственное предпринимательство в странах Европейского Сообщества. М., 1996.
43. Программы действий Правительства по ускорению реформ и выходу из экономического кризиса. Алматы, 1994.
44. Программа действий Правительства РК по углублению реформ на 1996-1998 г. г. Казахстанская правда. 1995. 20 декабря.
45. Сабденов О. и др. Стратегия подъема и тактика выхода из кризиса экономики РК. Алматы, 1994. т. 1.
46. Сабденов О. Наука, образование, рыночная экономика. Алматы, 1994.
47. Сабденов О., Муханова Е. П. Малые предприятия: опыт формирования и перспективы развития. Алматы, 1992.
48. Сабденов О. и др. Вывод экономики из кризиса и законодательное обеспечение этого процесса. Алматы, 1996.
49. Сабденов О. Наука и научно-техническая политика в условиях рынка: -глазами парламентария. Алматы, 1992.
50. «Салық терминдерінің орысша-қазақша анықтама сөздігі». М.Т.Оспановтың жалпы редакциясынан. Алматы, 1996.
1. Абишев С. Лицом к мировой экономике //Экономика и жизнь, 1991, №5.
2. Абуталипов Ж. На пути к рынку //Казахстан: экономика и жызнъ, 1993, №1.
3. Антикризисная программа правителъства //Экспресс К°, 1993, 5, 6, 7 января.
4. Арынов Е.М. Социально-экономический аспект развития проблемных регионов СССР. -Алма-Ата, 1989.
5. Арынов Е.М., Жоламанов Р., Елеусизов А. Иностранное участие в оздоровлении экономики Казахстана //Саясат-Политика, 1995, №1,2.
6. Аубакиров Я.А. Экономические аспекты преобразования собственности. (Преобразование собственности - основа формирования рыночной экономики в Казахстане) - Алматы, 1995.
7. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана за 60 лет. -Алма-Ата, 1977.
8. Ашимбаев Т.А. Путь к рынку. -Алматы, 1994.
9. Будущий экономический обмен Казахстана. Сборник тезисов межвузовской научно-теоретической конференции. -Алма-Ата, 1977.
10. Джанбурчин К.Е. ТАСИС в Казазхстане //Саясат-Политика, 1995. №7.
11. Есимов А.С. Приватизация - основа реформы сельского хозяйства //Саясат-Политика, 1996, №2.
12. Ертлесова Ж.Д. Программы и планы действый по углублеиию реформы в регионах //Саясат-Политика, 1996, №2.
13. Жатканбаев Е.Б. Основы формировония смешанной экономики. -Алма-Ата, 1992.
14. Жуламанов Р.К. Сравнительный анализ уровня конкурентоспособности националъной экономики //Саясат-Политика, 1996, №3.
15. Исингарин Н.К. Реализация среднесрочной программы - основная задача Правительства //Саясат-Политика, 1996, №2.
16. Кабдиев Д. Развитие экономжеской мысли в Казахстане. -Алма-Ата, 1978.
17. Кажегельдин А.М. От инфляционной экономики к инвестиционной //Саясат-Политика, 1995, №3.
18. Казахстан: справочник бизнесмена. -Алма-Ата, 1978.
19. Кашимбаев Р. Сбалансированность и эффектностъ развития экономики региона. - Алма-Ата, 1991.
20. Кузембаев Н.К. Регионалъные проблемы формирования территориальных экономических пропорцый и их совершенствования. - Алма-Ата, 1985.
21. Музапарова Л.М. Горно-металлургический комплекс Казахстана: современное состояные и проблемы. - Алматы, 1995.
22. Назарбаев Н.А. Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку. -М., 1992.
23. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. - Алма-Ата, 1992.
24. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030. -Алматы, 1997.
25. Нарибаев К.Н. Региональные аспекты управленыя экономикоп. - Алма-Ата, 1986.
26. Националъная программа разгосударствления и приватызации в Республике Казахстан на 1993-1995 гг. (ІІ-этап) //Советы Казахстана, 1993, 11 марта.
27. Нургалиев К.Р. Экономика Казахстана. - Алматы, 1997.
28. Нургалиев К.Р., Тулембаева А.Н. Банковский маркетииг. – Алматы, 1998.
29. Нефтъ и газ Казахстана (Экономический обзор). - Алматы, 1995.
30. Новые территориалъные комплексы СССР. - М., 1977, с. 191-251.
31. Очерки экономической истории Казахской ССР /Под ред. С.Б.Баишева. -Алма-Ата, 1974.
32. Программа стабилизации экономики Казахской ССР и перехода к рынку. - Алма-Ата, 1991.
33. Семенов П.Е., Косов В.Ф. Проблемы развития ы размещения производительных сил Казахстана. - М., 1974.
34. Толымбеков К. Без конкуренции нет рынка //Казахстан: экономика и жизнь, 1992, №8.
35. Туркебаев Э.А., Двоскин Б.Я., Исентаев К.Б. Проблемы региональной экономики Казахстана. - Алма-Ата, 1977.
36. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы. Алматы, «Қазақ университеті». 1999.
37. О.Сәбден. ХХІ ғасырға қандай экономикамен кіреміз. Алматы, «Қазақстан». 1997.
38. Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1993.
39. Назарбаев Н. Ә. XXI ғасыр қарсаңында. Алматы, 1996.
40. Жаңа экономикалық саясат концепциясы. Халық кеңесі. 1995. 13 қаңтар.
41. Кабаков В. С. Стратегия предпринимательства. Санкт-Петербург, 1996.
42. Клипова М. В. Государственное предпринимательство в странах Европейского Сообщества. М., 1996.
43. Программы действий Правительства по ускорению реформ и выходу из экономического кризиса. Алматы, 1994.
44. Программа действий Правительства РК по углублению реформ на 1996-1998 г. г. Казахстанская правда. 1995. 20 декабря.
45. Сабденов О. и др. Стратегия подъема и тактика выхода из кризиса экономики РК. Алматы, 1994. т. 1.
46. Сабденов О. Наука, образование, рыночная экономика. Алматы, 1994.
47. Сабденов О., Муханова Е. П. Малые предприятия: опыт формирования и перспективы развития. Алматы, 1992.
48. Сабденов О. и др. Вывод экономики из кризиса и законодательное обеспечение этого процесса. Алматы, 1996.
49. Сабденов О. Наука и научно-техническая политика в условиях рынка: -глазами парламентария. Алматы, 1992.
50. «Салық терминдерінің орысша-қазақша анықтама сөздігі». М.Т.Оспановтың жалпы редакциясынан. Алматы, 1996.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І-тарау. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының
кезеңдері
1.1 Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы (ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Қазақстанның 1941-1980 жылдардағы әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Қазақстан экономикасының қайта құру жылдарындағы дамуы ... ... .. 28
ІІ-тарау. Қазақстан Республикасында нарықтық
қатынастардың қалыптасуы
2.1 Нарықтық экономиканың мәні және
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... . 34
2.2 Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстандағы экономикалық және
әлеуметтік
жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 40
2.3 Нарық қатынастары жағдайында халықты әлеуметтік қорғау ... ... ... . 48
ІІІ-тарау. Қазақстанның әлем шаруашылығына енуі
3.1 Қазақстанда сыртқы экономикалық байланыстың қалыптасуы
және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Қазақстан Республикасында сыртқы сауданың
дамуы ... ... ... ... ... ... .. 53
3.3 Қазақстанның орталық Азия және Европа одақтарына
интеграциялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 68
Кіріспе
Қазақстан экономикасы көне заманнан бастап Қазан төңкерісіне дейінгі
кезеңде көшпелі мал шаруашылығына негізделді. Мал жыл бойы өрісте бағылады.
Жер көшпелі қауымның ортақ меншігі болып саналып, қазақ шаруалары оны
қауымдасып пайдаланды. Мал жеке меншікте болды. Шын мәнінде малдың иесі
жайылымға да иелік етті. Қазақстан Ресейге қосылған, одан мемлекеттілігі
жойылған кезеңнен бастап, әсіресе, 1891 ж. Дала ережесі өмірге
енгізілгеннен кейін, көшпелі шаруашылықтың сипаты өзгерді. Тауар-ақша
қатынастарының дамуы көшпелілердің едәуір бөлігін жерсіз қалдырды, ал
шұрайлы жайылымдық алқаптар ауқаттылардың қолына шоғырланды. Көшу ұзақтығы
едәуір қысқарып, табынның құрылымы және малды бағып-күту жағдайлары
өзгерді. Тұрақты тұрғын үйлер мен мал қоралары пайда болды. Болыстар мен
ауылдарға бөлінген жерлердің шекарасы айқыңдала бастады. 19 ғ-дың аяғы мен
20 ғ-дың басында көшпелі шаруашылықты дағдарыс шарпыды. Бұқараның кедей
топтары қайыршылыққа ұшырап, мал басы кеміп кетті. Көшпелілердің
кедейленген бөлігі отырықшыға айналды. Дағдарыстың тереңдей түсуіне патша
өкіметінің ең шұрайлы жерлерді тартып алып, қоныс аударушыларға берген
отаршылдық саясаты қатты әсерін тигізді. Шын мәнінде бұл байырғы халықты
ата мекендерінен күшпен ығыстырып, құнарсыз жерлерге қуу болды. 1917 жылға
дейін патша үкіметі қазақтардан 45 млн. гектардан астам жерді тартып алып,
ішкі Ресейден келген жаңа қоныс тебушілерге алып берді. Патша үкіметінің
қоныс аудару саясаты жергілікті халықтың экономикалық мүдделеріне нұқсан
келтірді.
Қазақстанда әрқилы табиғи-географиялық және тарихи жағдайларға
байланысты шаруашылықтың көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы сияқты үш
түрі қалыптасты. Соңғы екеуінде шөп шабу мен егіншілікті дамыту нәтижесінде
ауыл шаруашылығы машиналары пайдаланыла бастады. Қазақ ауылдарында бұл
машиналарды алдымен бірлесіп, кейінірек жекелеген адамдар несиеге сатып
алды. 1908 ж. тек Ақмола облысының қазақтарында 6160 шөп шабатын машина
болды.
Тауар-ақша қатынастары қазақ ауылына дендеп еніп, бір жағынан,
шаруалардың шаруашылық қызметінің ауқымын кеңейтті, екінші жағынан,
өсімқорлық сауда-саттықтың дамуына жол ашты. Дәулеттілер бүкіл малды,
қауымдық жерлерді өз қолдарына шоғырландырып, барлық су көздерін, қыстақтар
мен жайлауларды иемденіп алды. Қазақ қоғамының көпшілігі іс жүзінде өндіріс
құрал-жабдығы жоқ кедейлер еді. Сауда-саттықты кәсіп етушілер мен өз
шаруашылығында жалдама еңбекті пайдаланушылардың қатары молайып,
саудагерлік-кәсіпкерлік өріс алды. Сөйтіп, қазақ жеріндегі нарықтық
қатынастардың алғашқы нышандарының шаруашылыққа, шаруаның жеке тұтыну
қажетіне ықпалы күшейді. Тауар-ақша қатынастарының дамуына, қазақ ауылының
экономикасындағы басқа да өзгерістерге байланысты, жер жекелеген адамдардың
жеке меншігіне айнала бастады. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында
Қазақстан экономикасында әр түрлі экономикалық ұстындардың астасуы
байқалды. Столипиннің аграрлық реформасы Қазақстанға қоныс аударушылардың
шаруашылығында жеке меншікті қалыптастыруға негізделді. Қоныс аударушылар
жаңа қоныстарда жерді қауымдасып пайдаланды, көптеген жұмыстарды бірлесіп
атқарды. Орыс кулактары хуторлық шаруашылық жүргізді. Шұрайлы жерлерді
кесіп алып, тағылықпен пайдаланды. Қоныс аударғандардың анағұрлым жетілген
еңбек құралдары және егіншілік мәдениетінде жинақтаған едәуір тәжірибесі
болды.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін қоғамдық-саяси және экономикалық-
әлеуметтік қатынастарда түбірлі өзгерістер жүзеге асырылды. Барлық жерді
мемлекет меншігіне алу, помещиктер жерлерін тәркілеу, жерді шаруаларға
тегін беру туралы декрет жарияланды. Кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде
өндіріс құрал-жабдықтарын мемлекет меншігіне айналдыру, қоғамдастыру ісіне
басшылық жасау мақсатымен социалистік мемлекеттер органдар, оның ішінде
халық шаруашылығы органдары құрылды. Банктер, ірі өнеркәсіп орындары,
көлік, т.б. шаруашылықтың шешуші салалары мемлекет меншігіне көшті. Сөйтіп,
өндіріс құрал-жабдығына социалистік меншікті орнату, халық шаруашылығын
жоспарлы дамыту, аймақтардың экономикасын КСРО халық шаруашылық кешенінің
бір бөлігі ретінде өркендету, т.б. негіздерінде социалистік экономика
жүйесі қалыптаса бастады. Қазақ өлкесінде өндіріс құрал-жабдықтарын
мемлекет меншігіне алу, жерді тәркілеу үдерісі саяси, экономикалық,
әлеуметтік өзіндік ерекшеліктерге байланысты 20-жылдардың бас кезіне дейін
созылды. Бұл кезеңде өлкеде халық шаруашылығының барлық салалары бойынша
мемлекет меншігіне алынған кәсіпорындар саны 1 мыңға жуықтады.
Қазақ халқы Азамат соғысына (1918-1920) жаппай қатыспағанымен, еріксіз
араласуға мәжбүр болды. Қазақ жері ақтар мен қызылдардың майдан шебіне
айналды. Бұған қоса қазақтарға қарсы азық түлік майданы, Азық-түлік
армиясының және Соғыс коммунизм саясатының шабуылы салдарынан халық
үркіншілік кезеңді бастан кешірді. Шаруашылығы күйреп, шаңырағы шайқалған
қазақтар 20-жылдардың басында ашаршылыққа ұшырады. Азамат соғысынан кейінгі
кезеңде Қазақстанда күйзелген халық шаруашылығын Жаңа экономикалық саясат
(НЭП) негізінде шаруашылықтарды қалпына келтіру жұмыстары өрістетілді. Ең
алдымен, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдерінің маңызды түрлерін
өндіруді Қазан төңкерісіне дейінгі деңгейге жеткізу көзделді. Жер-су, т.б.
реформалар жүргізілді. Орта Азия республикалары мен Қазақстанның
мемлекеттік-аумақтық жігі межеленді. Қазақстанның аумағы 2.7 млн. км2 болып
белгіленді, халқы 5.4 млн. адамға жетті. 1926-28 ж. қазақ аудандарында 1370
мың га шабындық, 1250 га егіндік жер қайта бөлінді. 1927-28 ж. республикада
халық шаруашылығын қалпына келтіру аяқталып, өнеркәсіпті индустрияландыру,
ауыл шаруашылығын ұжымдастыру кезеңіне аяқ басты. Экономиканың аграрлы
бөлімі Кеңес мемлекетінің экономикалық дамуындағы ең басты мақсат –
индустрияландырудың жылдамдатылуын демеуге тиіс болды. 20-жылдардың аяғында
басталған ұжымдастыру шаруаларды өнеркәсіптен мүлдем алшақтатты. Ірі
социалистік егін шаруашылығын құруға ұмтылу тәрбиелік маңызға ие болды.
Қазақстанда ұжымдастыру 1932 жылдың көктемінде аяқталады деп ұйғарылды.
Жосықсыз жылдамдатылған үдеріс 1925-32 ж. ел басқарған Ф.И.Голощекиннің
арандатушылық тәжірибесіне айналды. Ұжымдастырудың ең ауыр зардаптарының
бірі байларды тәркілеу болды. Аша тұяқ қалмасын, асыра сілтеу болмасын
деген ұранмен басталған ұжымдастыру кезінде қазақтардың малы тігерге тұяқ
қалдырылмай сыпырып алынды. 1930 жылғы 15 наурызға дейін Қазақстанда 3113
адам сотталып, қамауға алынды, 2450 шаруа қоныс аударды. Қазақстан аумағы
Кеңес мемлекетінің басқа аймақтарындағы кулактардың жер аударылатын
мекеніне айналды. Шаруалардың басына түскен жазалаудың алдында астық
дайындау науқаны жүргізіліп, астық қоры, тұқымдық қоры тәркіленді. Мұның
арты күнкөрістік ішіп-жемінен айрылған қазақ халқын жоңғар шапқыншылығы
кезіндегі ақтабан шұбырындымен салыстыруға болатын алапат ашаршылыққа
соқтырды. Ашаршылық пен оның ауыр зардабы құрбандарының саны 1 млн. 750 мын
адамға, яки бүкіл казақ халқының 40%-на жетті. 1 010 мың қазақ тарихи
отанын тастап үдере көшуге мәжбүр болды. Үкіметтің солақай белсенділікпен
малды қырғынға ұшыратуы салдарынан қазақ қоғамының негізгі азық-түлік қоры
болып табылатын дәстүрлі мал шаруашылығы қатты күйзеліске ұшырады. Малшы
көшпенділерді сәтсіз отырықшыландыру ұжымшарларға соққы болып тиді. 1-
бесжылдық (1929- 32) тұсында Қазақстанда 40 өнеркәсіп іске қосылды,
өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі 3.2 есе артты. Оның жеке салалары: түсті
металлургия өнімі – 6,1 есе, құрылыс материалдары – 6,9, химия – 5,3,
металл өңдеу – 4, отын – 3,1 есе өсті. 2-бесжылдық (1933-37) кезінде
Қазақстанның табиғи қорларын қарқынды игеру ісі жалғастырылды. Шымкент
қорғасын зауыты, Балқаш мыс қорыту, Ащысай полиметалл, Ақтөбе химия
комбинаттары, Қарағанды көмір алқабының шахталары, Ембі мұнай
кәсіпшіліктері, т.б. барлығы 120 өнеркәсіп пайдалануға берілді.
Жалпы алғанда республиканың өнеркәсіп өнімі Қазан төңкерісіне дейінгі
деңгейден 13 есе, ал ауыр өнеркәсіп бойынша 20 есеге жуық артты. Халық
шаруашылығының жалпы өнімінде өнеркәсіптің үлес салмағы 60% болды (1940). 2-
дүниежүзілік соғыс жылдары (1941-45) республика алдына айрықша қиын, кезек
күттірмейтін және бір-бірімен байланысты міндеттер қойылды. Бұл КСРО-ның
батыс аудандарынан көшірілген өнеркәсіп орындарын қабылдау, оларды тиісті
жерлерге тездетіп орналастыру, өнім өндіруді кідіріссіз жолға қою болатын.
Экономиканы түгелдей соғыс жағдайына бейімдеу, өндіріс қуаттарын үнемі
арттыру, майданды барлық керекті заттармен қамтамасыз ету қажет болды.
Республика бұл мәселелерді ойдағыдай шешті. 1941 жылдың 4-тоқсанында және
1942 жылдың басында Орта Азия мен Қазақстанға көшірілген 250 кәсіпорынның
жартысынан астамы (142) Қазақстанға орналастырылды. Көшірілген және жаңадан
салынған зауыттар мен фабрикаларды іске қосу нәтижесінде жұмыс істеп тұрған
негізгі қорлардың өндірістік қуаты біршама артты. Жаңа өнеркәсіп салалары
пайда болды, олар: қара металлургия, мұнай өндіру, ауыл шаруашылығы
машиналарын жасау, станок жасау, кен және шахта жабдықтарын өндіру,
сығымдағыш-автомат шығару, шағын литражды моторлар, прокат, құбырлар,
сымдар, жасанды талшық жасау, т.б. Мата, жүн иіру, тоқыма заттар, шұлық,
метиз-фурнитура, айна, кондитер, жеміс-консерві, темекі және шай өлшейтін
өндірістер жұмыс істеді. Соғыс жылдарында Ақтөбе ферроқорытпа зауыты, Қазақ
металлургия зауыты, Текелі полиметалл комбинаты, Қарағанды көмір шахталары,
Ембі мұнай кәсіпшіліктері, Гурьев (қазіргі Атырау) мұнай айыру зауыты, кен
байыту фабрикалары, кеніштер, Қаратау кен-химия комбинаты, электр
станциялары, жеңіл және тамақ өнеркәсібі орындары, жүздеген км темір жол
желілері іске қосылды. Түсті металлургия өнімдерінің маңызы артты, мыс
өнімдерін өндіру 1,5 есе өсті. Қазақстан ел қорғанысына аса қажетті
қорғасын беретін негізгі базаға айналды. Қысқа мерзім ішінде мыс пен
қорғасын қақтамаларын өндіру игерілді. Балқаш жұмысшылары мыс өндіруді 10
есе, молибденді 20 есе, түсті металл қақтамасын 2 есе арттырды. Ақтөбе
ферроқорытпа зауыты мен Жезді марганец кеніші ел қара металлургиясының
қажеттерін едәуір дәрежеде қанағаттандырып отырды. Қазақ металлургия зауыты
1944 ж. желтоқсанда тұңғыш рет болат берді. Республика майдан мен тылды
көмірмен, мұнаймен, түсті және қара металдармен жабдықгау жөніндегі жетекші
базалардың біріне айналды.
1945 ж. өнеркәсіп өндірісінде істейтіндердің саны 255,4 мың адамға
жетті. Соғыстың алғашқы жылында қорғаныс қорына республика халқынан түскен
ақша мөлшері 700 млн. сомнан асты. Соғыс кезіндегі қиындықтарға қарамастан
1945 ж. мұнай өндіру 1940 жылмен салыстырғанда 1.3 есе, көмір – 1,7, электр
энергиясын өндіру 1,8 есе артты. Соғыс жылдарында республикада ауыл
шаруашылығы салалары тез дамыды. 1942-43 ж. ауыл шаруашылық дақылдарының
егіс көлемі 1 млн. га-дан астам ұлғайды. Қазақстан ауылдары мен деревнялары
зор жігермен еңбек етті. Республика шаруашылықтары мемлекетке 5839 мың т
астық, оның ішінде 3568 мың т бидай, 241 мың т картоп, 174 мың т көкөніс,
1389 мың т қант қызылшасы. 323 мың т мақта, 738 мың т мал мен құс етін,
1146 мың т сүт, 64 мың т жүн өткізді. Көлік пен байланыс жүйесін дамыту
жөнінде қыруар жұмыстар жүргізілді. Республика аумағында темір жолдың
пайдалану ұзындығы 1631 км-ге, жүк тасымалы 5,7 млн. т-ға жетті. Уралды
көмірмен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарған Қарталы – Ақмола (Астана)
темір жол желісі қатарға қосылды. Гурьев (Атырау) – Қандағаш, Жамбыл
(Тараз) – Шолақтау темір жол желілері пайдалануға берілді. Күрделі құрылыс
көлемі ұлғайды. 2-бесжылдықта барлық салалар бойынша 721 млн. сом күрделі
қаржы игерілсе, 4 жарым жыл ішінде (1941-46) 981 млн. сом игерілді.
Соғыстан кейінгі бесжылдықтарда (1946-60) Қазақстан экономикасы бейбіт
жағдайға көшіріліп, қандай да болсын халық шаруашылығы мәселелерін шеше
алатын, одақтың негізгі ауыл шаруашылығы базаларының біріне айналды. Жаудың
басып алуынан (оккупациядан) зардап шеккен және өнеркәсіптің соғысқа
дейінгі дәрежесіне 1949 жылдың аяғында ғана жеткен аудандардан Қазақстан
халық шаруашылығының өзгешелігі сонда, ол қалпына келтіру кезеңіне соқпай,
бұрынғысынан ұдайы өндіріс негізінде дамыды. Қазақстан бұл аудандарға
металл, отын, шикізат қорларын, құрылыс материалдарын, жабдық, азық-түлік,
асыл тұқымды мал, т.б. жәнелтіп тұрды. 4-бесжылдықта (1946-50) өнеркәсіптің
А тобы салаларын және ауыл шаруашылығын өркендету үшін республикада
барлық күрделі қаржының тиісінше 40,2%-ы және 14,2%-ы пайдаланылды. Одақтық
өнеркәсіптің жалпы өнімінің 1940-50 ж. өсу қарқыны 173% болса, Қазақстан
өнеркәсібінің өсу қарқыны 232%-ға жетті. Кәсіпорындардың саны 4 мыңға
жетті. Осы жылдары Қазақ металлургия, Балқаш мыс қорыту, Балқаш кен-
металлургия зауыттары, Лениногор (Риддер) қорғасын комбинаты, Шымкент
қорғасын, Өскемен қорғасын-мырыш, Ақтөбе ферроқорытпа зауыттары мен Ақтөбе
химия комбинаты, Жамбыл (Тараз) суперфосфат зауыты, мұнай өндіретін Қаратон
және Мұнайлы кәсіпшіліктері, т.б. кәсіпорындар салынып, өндірістік қуаттары
кеңейтілді. Машина жасау және метал өңдеу өнеркәсібі негізінен қайта
құрылды. Темір жолдың пайдаланылатын бөлігінің ұзындығы Қазақстан аумағында
1940 ж. 6.6 мың км болса, 1945 ж. 8.2 мың км-ге, 1950 ж. 8.4 мың км-ге,
1960 ж. 11,5 мың км-ге жетті. Өзен және автомобиль көлігі жедел дамыды.
Жүк тасымалы 1950 ж. 1945 жылмен салыстырғанда 1,9 есе артты.
Республиканың 21 қаласында автомобиль қатынасы орнады. 1950 ж. мемлекет
және кооператив бөлшек сауда тауар айналымы 1940 ж. деңгейінен 48% өсті.
Тұрғын үй құрылысының қарқыны жеделдетілді. Қала мен жұмысшы қыстақтарының
тұрғын үй қоры 5 млн. м2-ден астам өсті, ауылдық жерлерде 100 мың м2 үй
салынды. 1946 ж. оқу-ағарту, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыруға
бөлінген қаржы 1013,2 млн. сом болса, 1950 ж. 1734,9 млн. сомға жетті, яки
70%-дай көбейді.
1960-85 ж. Жалпы КСРО-да халық шаруашылығын біртұтас кешенге айналдыру
бағдарламасы жасалып, одақтас республикалардың экономикасын жалпы одақтық
көлемде орталықтандырылған басқарумен ұштастыру, республикалар арасындағы
еңбек бөлінісін тереңдету көзделді. Осыған орай республикада өнеркәсіптік
өндірісті аумақтық жағынан ұйымдастыру, аймақтардағы өндіргіш күштерді
кешенді түрде дамытуға ден қойылды. Сан алуан табиғи байлықтарды қарқынды
түрде халық шаруашылығы айналымына қосу, өндіріс құрал жабдықтары өндірісін
басымырақ дамыту, республиканың жергілікті жағдайлары мен ерекшеліктерін
ескере отырып жалпы одақтық және аймақтық мүдделерге сай келетін өнімдер
өндіруге мамандандыру міндеті алға қойылды. 1985 ж. республиканың қоғамдық,
жалпы өнімі 1960 жылмен салыстырғанда 3,9 есе артты. Материалдық өндірістің
басқа салаларының да даму деңгейі жоғары болды. Өнім өндірудің жалпы көлемі
өнеркәсіпте 5 есе, ауыл шаруашылығында 1,7 есе, материалдық-техникалық
жабдықтауда – 2,9, құрылыста – 3,4, көлік пен байланыста – 4,6, сауда мен
қоғамдық тамақтандыруда – 4,5, өнім дайындауда – 2,4 есе өсті. Аса бай
табиғат қорлары негізінде өнеркәсіп халық шаруашылық кешенінде жетекші
орынға ие болды. Ірі кәсіпорындар, жаңа шахталар пайда болды. Мұнай, болат,
минераллы тыңайтқыштар, көмір, т.б. табиғат қорларын ашудың көлемі көбейді.
1970-85 ж. республика тұрғындарының көпшілігінің тұрмыс деңгейі, жалпы
алғанда, көтерілгендігі байқалады. Отбасының көбінде теледидар, тоңазытқыш,
кір жуу машиналары пайда болды, азаматтардың жеке меншік автокөліктері мен
ұзақ мерзімді сұраныс тауарларының саны көбейді. Алайда әлеуметтік салада,
жалпы алғанда, жағымсыз процестер тез шешілудің орнына үдей түсті.
Қаржыландырудағы қалдықтық қағиданың салдарынан медициналық қызмет көрсету,
білім беру, мектепке дейінгі тәрбие беру істері артта қалды. Ауылдар мен
селолардың жартысынан көбінде денсаулық сақтау мекемелері болмады. Үй,
мәдени-тұрмыс нысандарының құрылысы, қызмет ету түрлерінің дамуы
тұрғындардың қажеттілігінен көп төмендеді. Бұл жылдары ірі өнеркәсіптік
және энергетикалық кешендерді салатын мекемелердің үлкен ауқымды
индустриялы экспансиясы өрістеді. Мұның бәрі қоршаған орта мен адамдардың
денсаулығына үлкен зиян келтіреді. 90-жылдардың басында экономиканың
тежелуі экономикалық дағдарыстың ушығуы, соның салдарынан тұрмыс деңгейінің
төмендеп кетуі одақтас республикаларды тәуелсіздік жолындағы белсенді
қимылға бастады. Саяси саланы демократияландыру күшейген сайын экономикалық
жағдай күрделілене түсті. Қоғамды демократияландыру социалистік
теңгермешілікпен жарасым таба алмады. Экономиканы түбірімен реформалау –
мемлекеттік меншікке негізделген социалистік жоспарлы экономикадан нарықтық
көп меншікті экономикаға көшу қажеттігі туды. Мұның өзі бір сәттік іс емес
және қиындықсыз болмайтын үдеріс еді. Одақтас республикалардың егемендігін
кеңейтуге байланысты бірнеше экономикалық маңызды заңдар қабылданды. Қазақ
КСР-індегі меншік туралы Заң социалистік экономикадан нарықтық экономикаға
көшудің негізін салды. Осы заңға сәйкес өндіріс құрал-жабдықтарын
меншіктенудің мемлекеттік меншіктен басқа түрлерінің де болуына рұқсат
етілді. Сөйтіп, әлемдік экономика кеңістіктін 13-іне жарты ғасырдан артық
уақыт бойы үстемдік еткен социалистік өндіріс тәсілі біржола күйреді.
Қазақстан экономикасында, басқа одақтас республикалардағы сияқты, нарықтық
қатынастар орнай бастады, әр түрлі кооперативтер, жеке меншік фирмалар мен
шағын кәсіпорындар пайда болды. 80-жылдардың аяғына қарай орталықтың
республиканы бақылауының әлсіреуі салдарынан, шет елдермен тікелей
экономика және сауда байланыстарын орнатуға мүмкіндік туды.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып жариялануы (16.12.1991)
нәтижесінде осы уақытка дейін шикізат аймағы және арзан жұмыс күшінің көзі
саналып келген республика экономикаға меншіктің көп түрлілігіне негізделген
нарықтық қатынастарды енгізе отырып, дербес экономикалық өрлеу жолына
түсті. Тәуелсіздік алғаннан кейін (1991) Қазақстанда экономиканы
реформалаудың бірнеше тәсілі қолданылды. Мемлекеттік экономикалық саясаттың
базалық бағыттары мыналар болды: 1) социалистік экономикадан кейінгі қайта
құру; 2) дағдарысқа қарсы бағдарлама; 3) макроэкономикалық тұрақтандыру; 4)
дүниежүзілік экономикалық дағдарысты еңсеру; 5) экономикалық өрлеуді
қамтамасыз ету. Бірінші кезең (1991-92) Қазақстанда социалистік
экономикадан кейінгі экономикалық жағдайдың шиеленісіп, құлдырауымен
сипатталады. Бұл 70-жылдардың аяғында КСРО экономикасы нақты секторының
жаппай үдере қожырауы салдарынан туған еді, оның үстіне өзгеріске ұшыраған
сыртқы және ішкі әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси бағытта
жүргізілген экономикалық саясат өрістеп кете алмады. 90-жылдардың басында
ҚР-ның экономикалық саясаты социалистік экономикалық жүйені өзгертуге және
ұлттық нарықтық экономиканы құруға бағытталды. Негізгі бағыттар мыналар
болды: экономиканы ырықтандыру, сыртқы реттеуіштерді енгізу, әлеуметтік-
экономикаға мемлекеттің қатысуын шектеп, қамқорлығын азайту, сыртқы
экономикалық қызмет нысандарын кеңейту, сырттан инвестициялар тарту,
валюталық тәртіпті тұрақтандыру, көп ұстынды экономиканың негіздерін
қалыптастыру, экономикада жекеше сектордың жұмыс істеуі үшін жағдай жасау,
шаруашылық жүргізуші субъектілерге нарықтық нышандар үлгілерін енгізу,
кәсіпкерлікті, шағын және орташа бизнесті дамыту, толымды нарықтық бәсекені
өрістету үшін жағдай жасау. Республиканың жалпы ішкі өнімі 1991 ж. ағымдағы
бағамен - 85863,1 млн. сом., 1992 ж. - 1217689,2 сом болды. Бағаны
ырықтандыру салдарынан үдей түскен инфляцияға байланысты жалпы ішкі өнім
ағымдағы бағамен 15 есе көбейді. Тұтыну бағасының индексі 1992 ж. 3060,8%-
ды құрады, мұның өзі 1991 жылмен салыстырғанда 12,4 есе (247,1%) көп. Нақты
бағамен жалпы ішкі өнім деңгейі 5,3%-ға төмендеді. 1991 жылмен
салыстырғанда 1992 ж. экономиканың барлық саласы бойынша өндіріс көлемі
күрт азайды. Өнеркәсіптік өнімнің құлдырау қарқыны құрылыста 40,5%-ды,
саудада 17,4%-ды, көлікте 19,4%-ды құрады. Өндірістің өсуі тек ауыл
шаруашылығында ғана тіркелді. Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша
орта есеппен жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім 1991 ж. 5756 АҚШ дол.,
1992 ж. 5561 АҚШ дол. болды. 1992 ж. Қазақстанның стратегиялық дамуының
алғашқы бағдарламасы – Қазақстанның егеменді және тәуелсіз мемлекет
ретінде дамуының қалыптасу стратегиясы қабылданды, мұнда мемлекет дамуының
басым бағыттары айқындалды және экономика аясында стратегиялық мақсаттар
белгіленді, олар: бәсекеге негізделген, экономикалық және әлеуметтік өзара
байланыстардың жалпы жүйесінде әрқайсысы өз міндеттерін орындайтын негізгі
меншік нысандары (жекеше және мемлекеттік) ұштасатын және өзара байланыста
болатын әлеуметтік нарықтық экономика құру; адамның экономикалық өзін-өзі
билеуі қағидатын іске асыру үшін құқықтық және басқа жағдай жасау. Екінші
кезең 1993-94) экономикалық дағдарыстың түйінді кезеңіне айналды, бұл
дағдарыс мыналардан көрінді: Ресей Федерациясымен шаруашылық байланыстардың
үзілуі және осының салдары ретіндегі төлем төленбеу дағдарысы:
кәсіпорындардың өзара борыштары 1993-94 ж. және 1995 жылдың басында 634913
млн. теңге болды, инфляция (гиперинфляция) өрши түсті, 1993 ж. тұтыну
бағасының индексі 2265% деңгейіне жетті (Ресей Федерациясының жаңа рублінің
инфляциясы); өнеркәсіптің шегіне жете құлдырауы, өндірілген ұлттық табыс
1991-93 ж. 1976 жылғы деңгейге дейін төмендеп, жалпы құлдырау 38,2% болды.
90 жылдардың басындағы жалпы экономикалық дағдарыс халық тұрмысының күрт
нашарлауына әсерін тигізді. 1990 жылдан 1994 жылға дейін тұтыну қабілетінің
тепе-теңдігі бойынша жан басына шаққанда орта есеппен жалпы ішкі өнім 20%-
ға азайып, 4711 АҚШ долл. болды. Бұл кезеңде халықтың жаппай көші-қоны
басталды, ол 1994 ж. теріс сальдоға жетті (-410387 ада.м). Жалғастырылған
реформалардың мақсаты мына шараларды көздеді: меншік қатынастарын қайта
құру жеке меншікті қарастыру жағына ойысты; рубль аймағынан шығу және
ұлттық валюта – теңгені енгізу (1993 ж. қараша); валюта-қаржы және банк
жүйесін өзгерту; инфляция мен бюджет тапшылығын кемітуге қатысты қатаң
шектеу шараларын жүзеге асыру; алтын-валюта сақтық қорларын еселей түсу.
Бұл кезеңде үкімет дағдарысқа қарсы шаралар бағдарламасын қабылдады, ол
инфляция деңгейін азайтуға және өндірістің құлдырауын шектеуге бағытталды.
Қаржы секторы беретін қарыздардың көлемін шектеуге қосымша несиенің
бағасын ұтымды ету талабы, яғни жоғары пайыздық мөлшерлеме белгілеу
қарастырылды. Бұл шара жекеше жинақ ақшаның өсуіне септігін тигізетін,
қарыз қорларына жұмсалатын шығынның өсуі себепті банк секторының
қарыздарына жалпы сұранымды қысқартуға жәрдемдесетін барынша тиімді
шаралардың бірі ретінде қарастырылды.
Бұл кезеңде Қазақстан Халықараралық валюта қорына кірді, ол елге
дағдарысты еңсеру үшін нысаналы несие бөлді. Үшінші кезеңде (1995-97)
Макроэкономиканы тұрақтандыру бағдарламасы қабылданды, ол қатаң шектеу
арқылы инфляцияны төмендетуді көздеді. Тұрақтандыру бағдарламасы мынадай
мақсаттарды алға қойды: нарықтық экономикалық институттары мен
инфрақұрылымды дамыту; халықаралық стандарттарға сәйкес екі деңгейлі банк
жүйесін жаңғырту, инвестициялық және сақтандыру компанияларын, биржалар мен
аудиторлық фирмалар құру; қатаң ақша-несие және нысапты бюджет-салық
саясатын жүргізу; ұлттық валюта бағамының тұрақтылығына қол жеткізу; атаулы
жалақыны шектеу; берілетін несиелерді шектеу және ақша массасының қатаң
көлемін (11722 млн. теңгеден аспайтын) белгілеу. Бұл кезеңде шет ел
капиталы кеңінен тартылды, рыноктер мен нарықтық құрылымдарды дамыту үшін
жағдай жасалды. Қолданылған шаралардың нәтижесінде 1996 жылдың қарсаңында
теңгенің валюталық бағамы тұрақтанды (1994 ж. – 1 долл. үшін 35,76 теңге,
1995 ж. – 60,93 теңге, 1996 ж. – 67,29 теңге), бюджет тапшылығы азайды,
өнеркәсіптің сыртқа шығаруға бағдарланған бірқатар салаларында өндіріс
жанданды. Әлеуметтік аядағы қаржылық-экономикалық қайта құрулар қаржы жүгін
республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке беру, көрсетілетін әлеуметтік
қызметтердің сапасын арттыру, әлеуметтік сала мекемелерінің қызметіне жаңа
экономикалық бәсекелестік қатынастарды енгізіп, дамыту, қаржыландырудың
бюджеттен тыс көздері мен көлемдерін ұлғайту бағытында жүзеге асырылды.
Қаржы қорларын шектеу жағдайында негізгі қаржылық-экономикалық өзгертулер
аралас қаржыландырудың жаңа үлгісіне көшу негізінде қаржыландыру жүйесін
өзгертумен ұштастырыла жүргізілді. Мұнда бюджеттен қаржыландыру, сақтандыру
жарналары мен жекеше инвестициялар негізгі көздерге айналды. Жан басына
шаққандағы жалпы ішкі өнім 1994 жылмен салыстырғанда 1997 ж. 14,1 млрд.
теңге деңгейіне дейін көбейді. 1997 жылдың бас кезіндегі экономиканың жай-
күйін мынадай факторлармен сипаттауға болады: іс жүзінде барлық тауарлар
мен қызметтердің бағасы босатылды немесе ырықтандырылды, негізгі заңдық
актілер өзгертілді, олар реформаларды жүргізуге мүмкіндік туғызды, сыртқы
экономикалық қызмет ырықтандырылды, нарық талаптарына сай келетін жаңа
салық базасы жасалды, меншікті қаржы рыногі құрылды, банк жүйесі
жаңғыртылды, оның инфрақұрылымы дамытылды; мемлекеттік бағалы қағаздар
рыногі құрылды, мемлекеттік меншікті жекешелендіру қарымды қарқынмен
жүргізілді.
Нарықтық реформалар кезеңінің басты жетістіктері: елде тұрақты
әлеуметтік-экономикалық жағдай сақталды; ұлттық ақша бірлігі енгізілді және
дербес ұлттық ақша саясатын жүргізу мүмкіндігі туды; Қазақстан рыногі
тұтыну тауарларымен молая түсті; республиканың тәуелсіздігі мәртебесін
дүниежүзілік қоғамдастығы мойындады және ол халықаралық қаржы
институттарына кірді. Әлеуметтік-экономикалық шаралардың іске асырылуы
Қазақстанда жекеше зейнетақы, сақтандыру және медициналық қорларын құруға
жол ашты. Төртінші кезеңде (1998-99). Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму
стратегиясы қабылданды. Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының жақсаруы, ел Президентінің
Қазақстан халқына жолдауы (1997 ж. күз) бағдарламасы – ҚР-ның ұзақ
мерзімдік стратегиялық дамуының тұжырымдамалық негізі даму бағыттары және
елдің дамыған елдер тобына шығу жолдары айқындалды. Стратегияның
міндеттеріне сәйкес Қазақстан 2030 жылға қарай дамыған мемлекеттердің
деңгейіне жетіп, әлемнің ең дамыған 20 елінің қатарына қосылуға тиіс. 1997
жылдың аяғында басталған дүниежүзілік қаржы дағдарысы Қазақстанның
экспорттық салаларына айтарлықтай ықпал жасады. Ұзақ мерзімді стратегияның
алдын-ала белгіленген кезеңін іске асыру мақсатында Президенттің 1998 ж. 28
қаңтардағы Жарлығымен ҚР дамуының 1998-2000 жылдарға арналған стратегиялық
жоспары бекітілді, ол дүниежүзілік қаржы дағдарысының зардаптарын еңсеруге,
экономиканың нақты секторын сауықтыру жолымен экономикалық өрлеуді
қамтамасыз етуге, бюджеттік аяны реформалауға, белсенді әлеуметтік саясат
жүргізу жағдайында ел экономикасына жұмсалатын инвестицияларды көбейтуге
бағытталды. Бұл кезеңде теңгенің өзгермелі бағамы енгізілді (1 АҚШ долл.
1998 ж - 78,29 теңгеге, 1999 ж. - 119,64 теңгеге тең болды), мұның өзі 1996
жылмен салыстырғанда 12%-ға азайған (1998) өнім экспортын ынталандыруға
мүмкіндік берді. 1999 ж. экспорт көлемі 5592.2 млн. АҚШ долл-на жетті; Бұл
кезеңде тұтыну қабілетінің тепе-теңдігі бойынша жалпы ішкі өнім 74891,6
млн. АҚШ долл-нан (1998) 77976,8 млн. АҚШ долл-на (1999) көбейді. Жалпы
ішкі өнімнің нақты көлемі 2,7%-ға артты. Бұл кезеңде зейнетақы реформасы
(ынтымақты зейнетақы жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшу)
жүргізілді. Ол ішкі қорлануды одан әрі ұлғайтып, ішкі инвесторлардың
қалыптасуына жағдай жасады. 1998 жылдың соңында зейнетақының қоры 23542
млн. теңгеге жетті, бір жылдан кейін ол 2,7 есе көбейді (64504 млн. теңге).
Бесінші кезеңде (2000 жылдан қазірге дейін) Қазақстан экономикалық өрлеу
жолына түсті. ҚР дамуының 1998-2000 жылдарға арналған стратегиялық жоспарын
іске асырудың оң тәжірибесі бюджеттік-қаржылық өзара іс-қимыл мен реттеудің
жаңа қағидаларына негіз қалады, оның серпіні мына мақсаттармен айқындалды:
2000-02 ж. орталық және жергілікті атқарушы органдар арасында қаржы-
экономикалық міндеттерді бөлісу; 2001 жылдан бастап елдің экономикалық
дамуын жоспарлауға көшу. Бұл кезеңде жалпы ішкі өнім жыл сайын өсіп отырды:
тұтыну қабілетінің тепе-теңдігі бойынша 2000 ж. - 87607,5 млн. АҚШ долл-ы,
2001 ж. - 101674,1 млн. АҚШ долл-ы. 2002 ж. жалпы ішкі өнім көлемі
бұрынғыдан 9,5%-ға көбейді. 1999-2000 ж. бей-қаржылық активтер негізінен
шетелдік инвестициялардан құралса (тиісінше 57% және 51%), 2001 ж. ішкі
инвестициялар тұңғыш рет салымның 60%-ынан астамын құрады. Инвестициялардың
жалпы сомасы 1158,1 млрд. теңгеге жетті. 2000-02 ж. елдің экономикалық
дамуы үшін инвестициялық мүмкіндіктер жасауға баса назар аударылды. Өз
қызметін экономиканың басым секторларында жүзеге асырушы инвесторлармен 119
келісімшарт жасалды, негізгі капиталға 165 млрд. теңгеден астам сомада (1,2
млрд. АҚШ долл-ы) инвестициялык міндеттеме қабылданды. 2001 ж. негізгі
капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі 775,7 млрд. теңгені құрады, бұл
бұрынғы жылдағыдан 21%-ға көп. 2001 ж. 4 желтоқсанда Президенттің
Жарлығымен Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық
жоспары бекітілді. Қазіргі кезде 2010 стратегиясы (2001), Үкіметтің 2002-
04 ж. арналған іс-қимылдар жоспары (2002) және соның негізінде әзірленген
2003-05 жылдарға арналған республикадық бюджеттің болжамдық көрсеткіштері
(2002) экономика үшін негіз ретінде басшылыққа алынып отыр. Негізгі мақсат
- бәсекелестік қабілеті күшті экономика құру, жалпы ішкі өнімді 2002 жылмен
салыстырғанда 2 есе көбейту. Мұндай ілгерілеуге стратегиялық салаларды –
мұнай газ секторын, энергетика мен аграрлық-өнеркәсіптік секторды оңтайлы
реттеу жолымен қол жеткізіледі. ҚР-ның 2003-2005 жылдарға арналған
мемлекеттік аграралық азық-түлік бағдарламасының қабылдануы осыны
қуаттайды. Бұл бағдарламада негізгі басым бағыттар көрсетілді, олар: елдің
азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету; аграрлық бизнестің белсенді
жүйесін қалыптастыру; ішкі және сыртқы рыноктарда ауыл шаруашылық өнімін
және оның ұқсатылған өнімдерін сату көлемін ұлғайту; ауыл шаруашылық
өндірісін мемлекеттік қолдау шараларын ұтымды ету. Соңғы екі жылдағы
экономикалық өрлеу Қазақстандағы әлеуметтік ахуалға дұрыс ықпалын тигізді:
жұмыс-ыздық қысқарып, халықтың кедей топтарының үлесі азая түсті.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдың ішінде Қазақстанда әлеуметтік
зейнетақы жүйесі, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық реформалары жүргізілді,
қызмет көрсету аясы 100% жекешелендірілді, жер реформасын жүргізу үшін
жағдай жасалды.
І-тарау. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының кезеңдері
1.1 Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы (ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасырдың басы)
Қазақстан үшін XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында
отарлық езгіліктің мынадай сипаттамалары анық көрінді:
- Ресейден келген көшпенділерге, казак-орыс станицаларына, тау-кен
өнеркәсібімен айналысатындарға қазақтардың жерін тегін тартып әперу;
- жұмыс күшінің және шикізаттың арзандығы;
- саяси және экономика тұрғысынан Қазақстанның Россия алдында толық
тәуелділігі;
- Ресей өнеркәсібі үшін Қазақстан шикізат қоры болып қалуы, т.т.
Бұл кезеңдегі Қазақстан экономикасының негізі көшпенді мал шаруашылығы
болып қала берді. Ол да Ресей патшалығының отарлық саясатының ықпалымен
бірқатар өзгерістерге ұшырады. Шаруашылықты үш сипатта жүргізу қалыптасты:
біріншісі – көшпелі мал шаруашылығы, онда көбінесе қой, жылқы, түйе
өсіріліп, мал жыл бойы жайылымда ұсталды; екіншісі – жер өңдейтін жартылай
көшпелі шаруалар; үшіншісі – малды жая бағатын отырықшы шаруалар.
Егіншілік кәсіп Қазақ елінде Ресейден ауып келген көшпенділер мен казак-
орыстардың қазақтардан тартып алған жерлеріне егін егуден басталды.
Ресейдің сапасыз да қымбат товарлары европалық рыноктарда өтпеуге айналады.
Сондықтан Қазақстан Кавказ, Орта Азиямен қатар Ресей капиталын тарататын
ауданға айнала бастады. Сөйтіп, біздің ел жалпы ресейлік экономикалық
қатынастарға тартылатын болды. Жер өңдеумен негізінен Ақмола, Семей,
Сырдария және Торғай облыстары айналысты. Бұл төрт облыста 1880 жылдан 1900
жылға дейін егіс көлемі 3,2 есе, ал түсім 5 есе өсті.
XX ғасырдың екінші жартысында қол өнері мен кәсіпшілік негізінде
өнеркәсіп туындай бастады. Дегенмен қол өнері өз алдына кәсіп саласы бола
алмады да үй шаруашылығы түрінде қала берді. Шаруашылық жүргізуде аңшылық,
балық аулаушылық, тұз алу, тасымал сияқтылар дами бастады.
Шығыс Қазақстанда Риддер және Зырян қазбалары, Орталық Қазақстанда тау-
кен өндірісі зауыттары туындады. Жеңіл және тамақ өнеркәсібі саласында мал
шаруашылығы өнімдерінің бастапқы өңдеуі, жерден алынатын өнімдерді өңдеу
кәсіпорындары туындады. Әрине, бұлар техника-экономикалық тұрғыдан көбінесе
қол өнерінен аса алмады.
Бұл кезеңде өнеркәсіптің екі саласы ғана қалыптасады: тау-кен қазбалары
және тау-кен зауыттары; ауыл шаруашылығы өнімдерін, көбінесе мал
шаруашылығы өнімдерін өңдеу кәсіпорындары дами түсті. Мұның біріншісі
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өміріне пәлендейлік ықпал жасай
алмады. Біріншіден ол жергілікті экономикадан туындамай, сырттан келген
орыс және шетел капиталы негізінде орныға бастады. Екіншіден, тау-кен
қазбалары кәсіпорындары мен тау-кен зауыттары қолонер сипатынан аспады,
олар тұрақты болмады, үзілістерге ұшырай берді.
Ауыл шаруашылықтары шикізаттарын өңдейтін кәсіпорындар екі топта
істеді: бірінші топтағылар мал шаруашылығы шикізаттарын Ресейдің Европа
бөлігіне және шетелдерге жіберілетіндерін өңдейтін кәсіпорындар; екіншілері
– ауыл шаруашылығы өнімдерін жергілікті жерде тұтыну үшін өңдейтін
кәсіпорындар.
Жүктер түйе және ат көліктерімен тасылды, ал олардың жол бойына мал
айдайтын жолдар белгіленді. Қазақстан арқылы Ресейді Орта Азиямен, Қытаймен
байланыстыратын керуен жолдары өтіп отырды. Олардың ішінде керуен
толастамайтындары – Орынбар-Бұхара, Верный-Семей, Семей-Түркістан, Семей-
Құлжа (Қытай) жолдары еді. Жүк тасымалын дамыту қажеттігі туындап отырса
да, XIX ғасырдың аяғына дейін Ресейден Қазақстанға темір жол салынбады.
Рязань-Орал арасында 1893 жылы салынып біткен тар темір жол және Қазақстан
жер шетін басып өтетін Омбы-Петропавл Сібір жолының бөлігі жүк айналымында
қажетті орын ала алмады.
Жоғарыда баяндалғанындай, Қазақстан Ресейдің өнеркәсіп өнімдерін
сататын нарық өлкесі және ауыл шаруашылық шикізат қоры болды. Республикаға
негізінен кездеме, иленген тері, металдан жасалған бұйымдар, олардың көбі
қолдан жасалғандар, әкелінді.
XIX ғасырдың ортасында Қазақстанда жәрмеңке саудасы туып, дами түсті.
Петропавл қаласына жақынырақ Тайыншакөл жәрмеңкесі, Семей облысында Қоянды
және Шар, Таразда Әулие Ата, Батыс Қазақстан облысында Орал және Темір
жәрмеңкелері жұмыс жүргізді. Сауданың бастылары – мал, мал шаруашылығының
шикізаттары және Ресей фабрикаларыньің кездемелері, бұл жәрмеңке сауда
айналымының 90%-і болды. Қалаларда тұрақты сауда орындары пайда болды.
Қазақстанда саудаға тән бір ерекшелік – ростовниктік амалдармен аралас
несие саудамен ұштасып отырды. Ростовниктік капитал немесе капиталының
туындысы болды да Қазақстанда бастапқы капитал құраудың негізгі қорына
айналды.
Қазақстанда ақша-сауда қатынасының қалыптасуы ростовник капиталымен
қосыла отырып товар өндірушілерді, ең алдымен шаруаларды жалдамалы
жұмысшыға айналдыра, ал өндіріс құралдарын және ақша жиынтығын капиталға
айналдырды.
XX ғасырдың басында Қазақстан өнеркәсібінің тау-кен саласына шетел
капиталы ынтыға бастады, шетелдік акционерлік қоғамдардың қолына кенді
Алтайдың мырыш, күміс, жез орындары, Екібастұздың көмір, Спасск пен
Успенскийдің жез кендері, Сарысудағы байыту фабрикасы т.б. көшіп кетті.
Қазақстанда капитализмнің туындауы несие беруді туындатты. 1909 жылдан 1913
жылға дейін Қазақстанда 312 кредит мекемелері құрылды.
Дүниежүзілік бірінші соғыс басталарда Қазақстанда 44 банк мекемелері
жұмыс істеді, Семей, Петропавл және Орал қалаларында 22,5 мың тұрақты сауда
мекемелері, 17 биржалық ұйымдар ашылды.
Қорыта келгенде, ХІХ ғасырдың екінші жартысында және XX ғасырдың
басында Қазақстан саяси, экономика тұрғысынан Ресейге толық тәуелді және
Ресейдің кәдімгі отары болды.
Ресей Қазақстанда отарлық тонау саясатын жүргізді, ал мұның өзі
Қазақстанның өндіргіш күштерінің және қазақтардың мемлекет болып
қалыптасуын тізгіндеу болды.
Қазақстан Ресей товарларын сататын базарға және арзан шикізат пен арзан
жұмысшы күшінің орнына айналды.
Қазақстанда алғашқы капиталдың қалыптасуы ростовщик амалдарымен алмаса
отырып, несие сауданы кеңінен тарату негізінде жүргізілді.
Бұл кезеңде капитализм туындай, бастағанымен, Қазақстан Ресейдің ауыл
шаруашылық шикізат түбегі болып қала берді. Еліміздің экономикасында мал
шаруашылығының үлес салмағы 60%, жер өңдеу өнімі – 30%, өнеркәсіп, тасымал,
халық шаруашылығының басқа да салаларына 10% үлес тиді. Мұның өзінде
өнеркәсіп саласында жеңіл және тамақ өнеркәсібінің үлесі 1913 ж. 75%, ал
ауыр өнеркәсіп өнімі 25% болды. Мұның өзі де кен қазбалары болды да,
өндіріс құралдарын және тұтыну заттарын шығару дамытылмады.
1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін экономика, саясат және мәдениет
тұрғысынан мешеу қалған Қазақстан дамудың капиталистік сатысын аттап өтіп,
социализмді орнатуға көшті. Осы кезден бастап КСРО таратылғанға дейін
Орталықтың саясаты Республикамызды әлеуметтік-экономикалық жағынан дамыту
тұрғысында жүргізілді.
Қазақстан 1920 ж. 26-тамызда РСФСР құрамында автономиялы республика, ал
1936 ж. 5-желтоқсанда КСРО құрамында одақтас республика болып жарияланды,
ол 1922ж. желтоқсанда құрылған болатын.
Қазақстанда социалистік өндіріс салтының қалыптаса бастаған
капитализмдік өндіріс салтын жоюдан, өндіріс құралдарын қоғамдық
(мемлекеттік) меншікке айналдырудан басталды.
Саяси міндеттің бастысы халық шаруашылығында иелікті совет өкіметінің
басқаруына беру болды. Экономикалық саясаттың ең басты бастапқы адымы
байлардың, қуатты шаруалардың, тіпті орташа шаруалардың мал-мүлкін
тәркіледі, өндіріс саласына жұмысшы бақылауын енгізу, банктерді, фабрика,
зауыттарды ортақтандыру. Осылардың бәрі де тиісті Декреттер мен Ережелер
бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан аграрлық өлке болғандықтан мұнда ауыл, шаруашылығын қайта
құру экономикада маңызды орын алды, Жер туралы Декретте жерге деген жеке
меншіктің қандай түріне де тыйым салынып, ол тек мемлекет меншігі делініп
жарияланады.
Республикада жерді артықшылықпен пайдалануды жою қажет болды, жерді тек
пайдалану саясаты жүргізілді. Осыған сәйкес мынадай саясат қолданылды:
Сібір, Орал және Семей казак-орыс әскерлеріне қазақтардан тартып
алынған жерлер олардың өздеріне қайтарылып берілді;
Қазақтардың 1916 жылғы көтерілісі басылғаннан кейін Ресейден ауып
келген кулактарға жеңілдікпен берілген қазақтардың жерлері қайтарылып
беріліп, оларға деген жеңілдіктер жойылды;
Суды пайдалануда қазақ шаруалары мен орыс шаруаларының құқығы
теңестірілді;
Жер бөлінісінде барлық ұлттардың да жерге деген тең құқықтығы
қамтамасыз етілді.
Мұншалық күрделі мәселелерді жүзеге асыру үшін тиімді шаралар жүргізу
қажет болды. Өршеленген тап күресі туындады.
Қазақстан экономикасын азамат соғысы (1918-1920 жж.) мейлінше
құлдыратты. Республикада мал басы 1920 ж. 1913 жылға қарағанда 45,5%-ке,
ауыл шаруашылық дақылдарының егіс көлемі 22%-ке кеміді. Дәнді егіс түсімі
3,2 есе қысқарды. Ауыр өнеркәсіп өнімі 1913 жылға қарағанда 1920 ж. 50,3%-
ке кеміді, ал жұмысшы саны екі есе азайды. Халық шаруашылығының барлық
өніміндегі өнеркәсіп өнімінің үлесі 1913 ж. 15% болса, ол 6,3%-ке дейін
төмендеді.
Совет өкіметі осы жағдайға байланысты әскери коммунизм саясатын
енгізді. Мұнда мынадай шараларды іске асыру көзделді.
Бүкіл өнеркәсіп толығымен ортақтастырылды, олар қару-жарақ өндірісіне
көшірілді. Ұсақ қолөнері сипатындағы кәсіпорындар негізінде қолөнер
артельдері құрылып, армияға қажет өнімдер шығару қолға алынды;
Еркін саудаға тыйым салынды, азық-түлікті таптық сипатқа қарай
орталықтан мемлекет тарататын тәртіп енгізілді;
Қазақстанда азық-түлік салығы енгізіліп, астыққа мемлекеттік иелік
орнатылды. Әскери жүктеуді тез тасымалдау үшін кәсіпорындарға міндетті
еңбек жүктелді, жүктерді көлікпен тасу міндеттелді.
Азамат соғысы жылдарында шаруашылықты басқару органдары құрылды, бірақ
олардың толық дербестігі болмады. 1919 ж. Қырғыз (Қазақ) халық шаруашылығы
Советі құрылды, 1920 ж. Бүкіл халық шаруашылығының Қырғыз өнеркәсібі
экономикалық бюросы құрылды. Риддер және Қырғыз акционерлік қоғамдары Сібір
халық шаруашылығы Советінің қарауына берілді, оның құрамында республикадағы
қорғасын-мырыш басқармасы ұйымдастырылды. Мұның өзі Қазақстандагы
өнеркәсіпті орталықтан басқарудың бастамасы болғандай еді.
Экономика саласындағы әдебиетте көрсетілгендей, азамат соғысы аяқталып,
шаруашылықты қалпына келтіру басталарда, яғни капитализмнен социализмге
көшу кезеңі деп аталып кеткен шақта Қазақстанда бес қоғамдық-экономикалық
бағыт қалыптасты:
1. Патриархалдық қалып. Бұған көшпелі және жартылай көшпелі аудандар,
яғни натуралды шаруашылықтар жатты.
2. Ұсақ өнімді шаруашылықтар. Бұған Ресейден ауып келгендердің орташа
шаруаларының деревнялары, казак-орыс станицалары, сол сияқты отырықшы қазақ
ауылдарындағы орташа шаруалар мен қалалардағы қолөнер кәсіпкерлері жатты.
3. Жеке меншік капитализм шаруашылықтары. Олар – базармен байланысты
және жалшы ұстайтын казак-орыс станицаларындағы жер ауып келгендердің
ауқаттылары және байлар.
4. Мемлекеттік капитализм. Олар – концессия түрінде мемлекеттік
кәсіпорындарды шетелдік капиталға жалға бергендер, өз беттерімен сауда
жүргізетіндер.
5. Социалистік сектор. Бұған аз да болса ортақтастырылған ірі өнеркәсіп
мекемелері, теміржол, банктер, көтерме сауда кәсіпорындары жатты.
Тарихи қалыптасқан әлденеше бағыттағы экономика әскери коммунизм
саясатында өз-өзінен қайшылыққа ұшырады – бір орталықтан қатаң басқарып,
өнімдерді орталықтан бөліп отыруды қиындатты.
Оның үстіне азамат соғысынан күйзелген экономика шаруашылықты қалпына
келтіру үшін ұшан-теңіз қаражат жұмсауды қажет етті, азық-түлік салығы
шаруалардың жүйкесін құртты. Мұның өзі жаңа экономикалық стратегия мен
тактика жасауды еріксіз талап етті, шаруашылықты жандандырып, жұмысшы табы
мен жоспарлардың одағын саяси нығайту керек болды.
Сондықтан, жаңа экономикалық саясатқа (НЭП) бағытталып, мынадай шаралар
жүргізу міндеті тұрды:
- әскери коммунизм саясатынан бас тартып, ауыл шаруашылығында азық-
түлік борышын азық-түлік салығына алмастыру;
- еркін саудаға рұқсат беріп, жеке меншік саудаға тыйым салуды тоқтату;
- ұсақ қолөнер кәсіпшілігін қалпына келтіру, оған көп қаржы-қаражат
жұмсамай, жеке меншік капиталды тарту;
- шетелдік капиталды концессия ретінде қатыстырып, аралас мемлекеттік –
жеке меншік кәсіпорындар құру.
Қазақстанда халық шаруашылығын қалпына келтіру азамат соғысы
аяқталғаннан кейін 1921-1928 жылдары жүргізілді. Бірақ ол еліміздің
экономикадан да, мәдениеттен де мешеулегеніне байланысты қиындықтарға
тіреліп, қоғамдық-экономикалық және ұлттық қатынастардың күрделілігінен
оңайға түспеді.
Қазақстанның аграрлық секторында қайта құру үш кезеңде жүргізілді. 1921-
1922 жылдары жер мен суды пайдаланудағы теңсіздікті жою мәселесі шешілді.
1923-1925 жылдары республикада жерге орналастыру жаппай жүргізілді.
Ауылдарға қыстау, егіндік және шабындық, маусымды жайылым, көш жолдары,
отырықтанатын жерлер белгіленді. 1926-1928 жылдары ауыл шаруашылығындағы
капиталистік қатынастарға дейінгі қатынастар кедейлердің пайдасына шешілді.
Бұл міндет екі кезеңде жүргізілді: бірінші кезеңде неғұрлым құнарлы жерлер
қайта бөлініске түсті, екінші кезеңде байлардың мал-мүлкі тәркіленіп,
кедейлерге таратылды.
Ұсақ өнімді шаруашылықтарды қайта құруда кооперацияға көбірек көңіл
бөлінді. 1926 жылы санақ көрсеткеніндей, Қазақстанның ауыл шаруашылығында
1221 шаруа есепке алынды, оның 751 мыңы қазақтар (61,5%). Мал шаруашылығы
жалпы өнімнің 67%-ін, товар өнімінің 75%-ін берді.
Жаңа экономикалық саясаттың алғашқы жылдарында Қазақстанда көбірек
тараған кооперация несие бірлестіктері, тұтынушылар және жай ғана ауыл
шаруашылық кооперативтері болды. Колхоздар негізінен жер өңдеумен
айналысатын отырықшы аудандарда туындады. Алайда қайта құру жылдарында
колхоз құрылысы баяу жүрді, ол шаруалардың 1,5%-ін ғана қамтыды. Совхоз
өндірісі де еркін дамымады. Қазақстанда 1925 ж. 35 совхоз болды. Жүн
өнеркәсібіне деп шикізат қорын молайту үшін 1926 ж. бірнеше қой совхоздары
құрылды. Ресейде помещиктердің ірі именияларында құрылған совхоздарға
қарағанда, Қазақстандағы совхоздар жалаң жерлерде құрылды. 1924 ж. Оңтүстік
Қазақстанда ең ірі деген Пахта-арал совхозы құрылды.
Республикада ауыл шаруашылық шикізатын өңдеумен ғана айналысатын
өнеркәсіпті қалпына келтіруге 1921-1922 ж. жұт көп кедергі жасады. Ұсақ
өнеркәсіпті кооперациялау қиынға соқты. Мысалы, 1923 ж. жұмыс істеп тұрған
2645 өнеркәсіп мекемелерінің жеке меншік кәсіпорындарының үлесі 84,4% болды
да, мемлекеттік кәсіпорындар небәрі 12% болды. Өнеркәсіпті қалпына келтіру
және дамыту баяу жүргізілді, өйткені қаржы одақтық бюджеттен аз бөлінді, ал
республиканың өз қаражаты негізінен ауыл шаруашылығын көтеруге жұмсалды.
Ресейдің орталық аудандарын шикізатпен қамтамасыз ететін болғандықтан, жүн
жуу кәсіпорындарына және денсаулық сақтау мүддесіне өнім шығарып, оны шет
елдерге де жіберетін Шымкент сантонин зауытына көп көңіл бөлінді. Ауыр
өнеркәсіп саласында мұнай және алтын орындары алға ұсталды.
Ірі өнеркәсіп мекемелерін жедел қалпына келтіру үшін 1921-23 жылдары
өндірісті топтастыру жүргізілді, ал 1924 жылдан бастап өнеркәсіпті басқару
қайта құрылды. Халық шаруашылығы бүкілодақтық советінің Қырғыз бюросы
ҚазАССР Халық шаруашылығының орталық советі болып құрылды. Ембімұнай,
Екібастұз, Павлодар тұз, Кожмехтраст т.б. трестер құрылды.
Қазақстанның халық шаруашылығын дамытуға 1920-1928 жылдары 36,2 млн. рубль
бөлінді.
Алайда алғашқы бесжылдықтар тұсында Қазақстан Ресейдің шикізат қоры
ретінде қала берді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І-тарау. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының
кезеңдері
1.1 Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы (ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Қазақстанның 1941-1980 жылдардағы әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Қазақстан экономикасының қайта құру жылдарындағы дамуы ... ... .. 28
ІІ-тарау. Қазақстан Республикасында нарықтық
қатынастардың қалыптасуы
2.1 Нарықтық экономиканың мәні және
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... . 34
2.2 Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстандағы экономикалық және
әлеуметтік
жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 40
2.3 Нарық қатынастары жағдайында халықты әлеуметтік қорғау ... ... ... . 48
ІІІ-тарау. Қазақстанның әлем шаруашылығына енуі
3.1 Қазақстанда сыртқы экономикалық байланыстың қалыптасуы
және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Қазақстан Республикасында сыртқы сауданың
дамуы ... ... ... ... ... ... .. 53
3.3 Қазақстанның орталық Азия және Европа одақтарына
интеграциялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 68
Кіріспе
Қазақстан экономикасы көне заманнан бастап Қазан төңкерісіне дейінгі
кезеңде көшпелі мал шаруашылығына негізделді. Мал жыл бойы өрісте бағылады.
Жер көшпелі қауымның ортақ меншігі болып саналып, қазақ шаруалары оны
қауымдасып пайдаланды. Мал жеке меншікте болды. Шын мәнінде малдың иесі
жайылымға да иелік етті. Қазақстан Ресейге қосылған, одан мемлекеттілігі
жойылған кезеңнен бастап, әсіресе, 1891 ж. Дала ережесі өмірге
енгізілгеннен кейін, көшпелі шаруашылықтың сипаты өзгерді. Тауар-ақша
қатынастарының дамуы көшпелілердің едәуір бөлігін жерсіз қалдырды, ал
шұрайлы жайылымдық алқаптар ауқаттылардың қолына шоғырланды. Көшу ұзақтығы
едәуір қысқарып, табынның құрылымы және малды бағып-күту жағдайлары
өзгерді. Тұрақты тұрғын үйлер мен мал қоралары пайда болды. Болыстар мен
ауылдарға бөлінген жерлердің шекарасы айқыңдала бастады. 19 ғ-дың аяғы мен
20 ғ-дың басында көшпелі шаруашылықты дағдарыс шарпыды. Бұқараның кедей
топтары қайыршылыққа ұшырап, мал басы кеміп кетті. Көшпелілердің
кедейленген бөлігі отырықшыға айналды. Дағдарыстың тереңдей түсуіне патша
өкіметінің ең шұрайлы жерлерді тартып алып, қоныс аударушыларға берген
отаршылдық саясаты қатты әсерін тигізді. Шын мәнінде бұл байырғы халықты
ата мекендерінен күшпен ығыстырып, құнарсыз жерлерге қуу болды. 1917 жылға
дейін патша үкіметі қазақтардан 45 млн. гектардан астам жерді тартып алып,
ішкі Ресейден келген жаңа қоныс тебушілерге алып берді. Патша үкіметінің
қоныс аудару саясаты жергілікті халықтың экономикалық мүдделеріне нұқсан
келтірді.
Қазақстанда әрқилы табиғи-географиялық және тарихи жағдайларға
байланысты шаруашылықтың көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы сияқты үш
түрі қалыптасты. Соңғы екеуінде шөп шабу мен егіншілікті дамыту нәтижесінде
ауыл шаруашылығы машиналары пайдаланыла бастады. Қазақ ауылдарында бұл
машиналарды алдымен бірлесіп, кейінірек жекелеген адамдар несиеге сатып
алды. 1908 ж. тек Ақмола облысының қазақтарында 6160 шөп шабатын машина
болды.
Тауар-ақша қатынастары қазақ ауылына дендеп еніп, бір жағынан,
шаруалардың шаруашылық қызметінің ауқымын кеңейтті, екінші жағынан,
өсімқорлық сауда-саттықтың дамуына жол ашты. Дәулеттілер бүкіл малды,
қауымдық жерлерді өз қолдарына шоғырландырып, барлық су көздерін, қыстақтар
мен жайлауларды иемденіп алды. Қазақ қоғамының көпшілігі іс жүзінде өндіріс
құрал-жабдығы жоқ кедейлер еді. Сауда-саттықты кәсіп етушілер мен өз
шаруашылығында жалдама еңбекті пайдаланушылардың қатары молайып,
саудагерлік-кәсіпкерлік өріс алды. Сөйтіп, қазақ жеріндегі нарықтық
қатынастардың алғашқы нышандарының шаруашылыққа, шаруаның жеке тұтыну
қажетіне ықпалы күшейді. Тауар-ақша қатынастарының дамуына, қазақ ауылының
экономикасындағы басқа да өзгерістерге байланысты, жер жекелеген адамдардың
жеке меншігіне айнала бастады. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында
Қазақстан экономикасында әр түрлі экономикалық ұстындардың астасуы
байқалды. Столипиннің аграрлық реформасы Қазақстанға қоныс аударушылардың
шаруашылығында жеке меншікті қалыптастыруға негізделді. Қоныс аударушылар
жаңа қоныстарда жерді қауымдасып пайдаланды, көптеген жұмыстарды бірлесіп
атқарды. Орыс кулактары хуторлық шаруашылық жүргізді. Шұрайлы жерлерді
кесіп алып, тағылықпен пайдаланды. Қоныс аударғандардың анағұрлым жетілген
еңбек құралдары және егіншілік мәдениетінде жинақтаған едәуір тәжірибесі
болды.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін қоғамдық-саяси және экономикалық-
әлеуметтік қатынастарда түбірлі өзгерістер жүзеге асырылды. Барлық жерді
мемлекет меншігіне алу, помещиктер жерлерін тәркілеу, жерді шаруаларға
тегін беру туралы декрет жарияланды. Кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде
өндіріс құрал-жабдықтарын мемлекет меншігіне айналдыру, қоғамдастыру ісіне
басшылық жасау мақсатымен социалистік мемлекеттер органдар, оның ішінде
халық шаруашылығы органдары құрылды. Банктер, ірі өнеркәсіп орындары,
көлік, т.б. шаруашылықтың шешуші салалары мемлекет меншігіне көшті. Сөйтіп,
өндіріс құрал-жабдығына социалистік меншікті орнату, халық шаруашылығын
жоспарлы дамыту, аймақтардың экономикасын КСРО халық шаруашылық кешенінің
бір бөлігі ретінде өркендету, т.б. негіздерінде социалистік экономика
жүйесі қалыптаса бастады. Қазақ өлкесінде өндіріс құрал-жабдықтарын
мемлекет меншігіне алу, жерді тәркілеу үдерісі саяси, экономикалық,
әлеуметтік өзіндік ерекшеліктерге байланысты 20-жылдардың бас кезіне дейін
созылды. Бұл кезеңде өлкеде халық шаруашылығының барлық салалары бойынша
мемлекет меншігіне алынған кәсіпорындар саны 1 мыңға жуықтады.
Қазақ халқы Азамат соғысына (1918-1920) жаппай қатыспағанымен, еріксіз
араласуға мәжбүр болды. Қазақ жері ақтар мен қызылдардың майдан шебіне
айналды. Бұған қоса қазақтарға қарсы азық түлік майданы, Азық-түлік
армиясының және Соғыс коммунизм саясатының шабуылы салдарынан халық
үркіншілік кезеңді бастан кешірді. Шаруашылығы күйреп, шаңырағы шайқалған
қазақтар 20-жылдардың басында ашаршылыққа ұшырады. Азамат соғысынан кейінгі
кезеңде Қазақстанда күйзелген халық шаруашылығын Жаңа экономикалық саясат
(НЭП) негізінде шаруашылықтарды қалпына келтіру жұмыстары өрістетілді. Ең
алдымен, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдерінің маңызды түрлерін
өндіруді Қазан төңкерісіне дейінгі деңгейге жеткізу көзделді. Жер-су, т.б.
реформалар жүргізілді. Орта Азия республикалары мен Қазақстанның
мемлекеттік-аумақтық жігі межеленді. Қазақстанның аумағы 2.7 млн. км2 болып
белгіленді, халқы 5.4 млн. адамға жетті. 1926-28 ж. қазақ аудандарында 1370
мың га шабындық, 1250 га егіндік жер қайта бөлінді. 1927-28 ж. республикада
халық шаруашылығын қалпына келтіру аяқталып, өнеркәсіпті индустрияландыру,
ауыл шаруашылығын ұжымдастыру кезеңіне аяқ басты. Экономиканың аграрлы
бөлімі Кеңес мемлекетінің экономикалық дамуындағы ең басты мақсат –
индустрияландырудың жылдамдатылуын демеуге тиіс болды. 20-жылдардың аяғында
басталған ұжымдастыру шаруаларды өнеркәсіптен мүлдем алшақтатты. Ірі
социалистік егін шаруашылығын құруға ұмтылу тәрбиелік маңызға ие болды.
Қазақстанда ұжымдастыру 1932 жылдың көктемінде аяқталады деп ұйғарылды.
Жосықсыз жылдамдатылған үдеріс 1925-32 ж. ел басқарған Ф.И.Голощекиннің
арандатушылық тәжірибесіне айналды. Ұжымдастырудың ең ауыр зардаптарының
бірі байларды тәркілеу болды. Аша тұяқ қалмасын, асыра сілтеу болмасын
деген ұранмен басталған ұжымдастыру кезінде қазақтардың малы тігерге тұяқ
қалдырылмай сыпырып алынды. 1930 жылғы 15 наурызға дейін Қазақстанда 3113
адам сотталып, қамауға алынды, 2450 шаруа қоныс аударды. Қазақстан аумағы
Кеңес мемлекетінің басқа аймақтарындағы кулактардың жер аударылатын
мекеніне айналды. Шаруалардың басына түскен жазалаудың алдында астық
дайындау науқаны жүргізіліп, астық қоры, тұқымдық қоры тәркіленді. Мұның
арты күнкөрістік ішіп-жемінен айрылған қазақ халқын жоңғар шапқыншылығы
кезіндегі ақтабан шұбырындымен салыстыруға болатын алапат ашаршылыққа
соқтырды. Ашаршылық пен оның ауыр зардабы құрбандарының саны 1 млн. 750 мын
адамға, яки бүкіл казақ халқының 40%-на жетті. 1 010 мың қазақ тарихи
отанын тастап үдере көшуге мәжбүр болды. Үкіметтің солақай белсенділікпен
малды қырғынға ұшыратуы салдарынан қазақ қоғамының негізгі азық-түлік қоры
болып табылатын дәстүрлі мал шаруашылығы қатты күйзеліске ұшырады. Малшы
көшпенділерді сәтсіз отырықшыландыру ұжымшарларға соққы болып тиді. 1-
бесжылдық (1929- 32) тұсында Қазақстанда 40 өнеркәсіп іске қосылды,
өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі 3.2 есе артты. Оның жеке салалары: түсті
металлургия өнімі – 6,1 есе, құрылыс материалдары – 6,9, химия – 5,3,
металл өңдеу – 4, отын – 3,1 есе өсті. 2-бесжылдық (1933-37) кезінде
Қазақстанның табиғи қорларын қарқынды игеру ісі жалғастырылды. Шымкент
қорғасын зауыты, Балқаш мыс қорыту, Ащысай полиметалл, Ақтөбе химия
комбинаттары, Қарағанды көмір алқабының шахталары, Ембі мұнай
кәсіпшіліктері, т.б. барлығы 120 өнеркәсіп пайдалануға берілді.
Жалпы алғанда республиканың өнеркәсіп өнімі Қазан төңкерісіне дейінгі
деңгейден 13 есе, ал ауыр өнеркәсіп бойынша 20 есеге жуық артты. Халық
шаруашылығының жалпы өнімінде өнеркәсіптің үлес салмағы 60% болды (1940). 2-
дүниежүзілік соғыс жылдары (1941-45) республика алдына айрықша қиын, кезек
күттірмейтін және бір-бірімен байланысты міндеттер қойылды. Бұл КСРО-ның
батыс аудандарынан көшірілген өнеркәсіп орындарын қабылдау, оларды тиісті
жерлерге тездетіп орналастыру, өнім өндіруді кідіріссіз жолға қою болатын.
Экономиканы түгелдей соғыс жағдайына бейімдеу, өндіріс қуаттарын үнемі
арттыру, майданды барлық керекті заттармен қамтамасыз ету қажет болды.
Республика бұл мәселелерді ойдағыдай шешті. 1941 жылдың 4-тоқсанында және
1942 жылдың басында Орта Азия мен Қазақстанға көшірілген 250 кәсіпорынның
жартысынан астамы (142) Қазақстанға орналастырылды. Көшірілген және жаңадан
салынған зауыттар мен фабрикаларды іске қосу нәтижесінде жұмыс істеп тұрған
негізгі қорлардың өндірістік қуаты біршама артты. Жаңа өнеркәсіп салалары
пайда болды, олар: қара металлургия, мұнай өндіру, ауыл шаруашылығы
машиналарын жасау, станок жасау, кен және шахта жабдықтарын өндіру,
сығымдағыш-автомат шығару, шағын литражды моторлар, прокат, құбырлар,
сымдар, жасанды талшық жасау, т.б. Мата, жүн иіру, тоқыма заттар, шұлық,
метиз-фурнитура, айна, кондитер, жеміс-консерві, темекі және шай өлшейтін
өндірістер жұмыс істеді. Соғыс жылдарында Ақтөбе ферроқорытпа зауыты, Қазақ
металлургия зауыты, Текелі полиметалл комбинаты, Қарағанды көмір шахталары,
Ембі мұнай кәсіпшіліктері, Гурьев (қазіргі Атырау) мұнай айыру зауыты, кен
байыту фабрикалары, кеніштер, Қаратау кен-химия комбинаты, электр
станциялары, жеңіл және тамақ өнеркәсібі орындары, жүздеген км темір жол
желілері іске қосылды. Түсті металлургия өнімдерінің маңызы артты, мыс
өнімдерін өндіру 1,5 есе өсті. Қазақстан ел қорғанысына аса қажетті
қорғасын беретін негізгі базаға айналды. Қысқа мерзім ішінде мыс пен
қорғасын қақтамаларын өндіру игерілді. Балқаш жұмысшылары мыс өндіруді 10
есе, молибденді 20 есе, түсті металл қақтамасын 2 есе арттырды. Ақтөбе
ферроқорытпа зауыты мен Жезді марганец кеніші ел қара металлургиясының
қажеттерін едәуір дәрежеде қанағаттандырып отырды. Қазақ металлургия зауыты
1944 ж. желтоқсанда тұңғыш рет болат берді. Республика майдан мен тылды
көмірмен, мұнаймен, түсті және қара металдармен жабдықгау жөніндегі жетекші
базалардың біріне айналды.
1945 ж. өнеркәсіп өндірісінде істейтіндердің саны 255,4 мың адамға
жетті. Соғыстың алғашқы жылында қорғаныс қорына республика халқынан түскен
ақша мөлшері 700 млн. сомнан асты. Соғыс кезіндегі қиындықтарға қарамастан
1945 ж. мұнай өндіру 1940 жылмен салыстырғанда 1.3 есе, көмір – 1,7, электр
энергиясын өндіру 1,8 есе артты. Соғыс жылдарында республикада ауыл
шаруашылығы салалары тез дамыды. 1942-43 ж. ауыл шаруашылық дақылдарының
егіс көлемі 1 млн. га-дан астам ұлғайды. Қазақстан ауылдары мен деревнялары
зор жігермен еңбек етті. Республика шаруашылықтары мемлекетке 5839 мың т
астық, оның ішінде 3568 мың т бидай, 241 мың т картоп, 174 мың т көкөніс,
1389 мың т қант қызылшасы. 323 мың т мақта, 738 мың т мал мен құс етін,
1146 мың т сүт, 64 мың т жүн өткізді. Көлік пен байланыс жүйесін дамыту
жөнінде қыруар жұмыстар жүргізілді. Республика аумағында темір жолдың
пайдалану ұзындығы 1631 км-ге, жүк тасымалы 5,7 млн. т-ға жетті. Уралды
көмірмен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарған Қарталы – Ақмола (Астана)
темір жол желісі қатарға қосылды. Гурьев (Атырау) – Қандағаш, Жамбыл
(Тараз) – Шолақтау темір жол желілері пайдалануға берілді. Күрделі құрылыс
көлемі ұлғайды. 2-бесжылдықта барлық салалар бойынша 721 млн. сом күрделі
қаржы игерілсе, 4 жарым жыл ішінде (1941-46) 981 млн. сом игерілді.
Соғыстан кейінгі бесжылдықтарда (1946-60) Қазақстан экономикасы бейбіт
жағдайға көшіріліп, қандай да болсын халық шаруашылығы мәселелерін шеше
алатын, одақтың негізгі ауыл шаруашылығы базаларының біріне айналды. Жаудың
басып алуынан (оккупациядан) зардап шеккен және өнеркәсіптің соғысқа
дейінгі дәрежесіне 1949 жылдың аяғында ғана жеткен аудандардан Қазақстан
халық шаруашылығының өзгешелігі сонда, ол қалпына келтіру кезеңіне соқпай,
бұрынғысынан ұдайы өндіріс негізінде дамыды. Қазақстан бұл аудандарға
металл, отын, шикізат қорларын, құрылыс материалдарын, жабдық, азық-түлік,
асыл тұқымды мал, т.б. жәнелтіп тұрды. 4-бесжылдықта (1946-50) өнеркәсіптің
А тобы салаларын және ауыл шаруашылығын өркендету үшін республикада
барлық күрделі қаржының тиісінше 40,2%-ы және 14,2%-ы пайдаланылды. Одақтық
өнеркәсіптің жалпы өнімінің 1940-50 ж. өсу қарқыны 173% болса, Қазақстан
өнеркәсібінің өсу қарқыны 232%-ға жетті. Кәсіпорындардың саны 4 мыңға
жетті. Осы жылдары Қазақ металлургия, Балқаш мыс қорыту, Балқаш кен-
металлургия зауыттары, Лениногор (Риддер) қорғасын комбинаты, Шымкент
қорғасын, Өскемен қорғасын-мырыш, Ақтөбе ферроқорытпа зауыттары мен Ақтөбе
химия комбинаты, Жамбыл (Тараз) суперфосфат зауыты, мұнай өндіретін Қаратон
және Мұнайлы кәсіпшіліктері, т.б. кәсіпорындар салынып, өндірістік қуаттары
кеңейтілді. Машина жасау және метал өңдеу өнеркәсібі негізінен қайта
құрылды. Темір жолдың пайдаланылатын бөлігінің ұзындығы Қазақстан аумағында
1940 ж. 6.6 мың км болса, 1945 ж. 8.2 мың км-ге, 1950 ж. 8.4 мың км-ге,
1960 ж. 11,5 мың км-ге жетті. Өзен және автомобиль көлігі жедел дамыды.
Жүк тасымалы 1950 ж. 1945 жылмен салыстырғанда 1,9 есе артты.
Республиканың 21 қаласында автомобиль қатынасы орнады. 1950 ж. мемлекет
және кооператив бөлшек сауда тауар айналымы 1940 ж. деңгейінен 48% өсті.
Тұрғын үй құрылысының қарқыны жеделдетілді. Қала мен жұмысшы қыстақтарының
тұрғын үй қоры 5 млн. м2-ден астам өсті, ауылдық жерлерде 100 мың м2 үй
салынды. 1946 ж. оқу-ағарту, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыруға
бөлінген қаржы 1013,2 млн. сом болса, 1950 ж. 1734,9 млн. сомға жетті, яки
70%-дай көбейді.
1960-85 ж. Жалпы КСРО-да халық шаруашылығын біртұтас кешенге айналдыру
бағдарламасы жасалып, одақтас республикалардың экономикасын жалпы одақтық
көлемде орталықтандырылған басқарумен ұштастыру, республикалар арасындағы
еңбек бөлінісін тереңдету көзделді. Осыған орай республикада өнеркәсіптік
өндірісті аумақтық жағынан ұйымдастыру, аймақтардағы өндіргіш күштерді
кешенді түрде дамытуға ден қойылды. Сан алуан табиғи байлықтарды қарқынды
түрде халық шаруашылығы айналымына қосу, өндіріс құрал жабдықтары өндірісін
басымырақ дамыту, республиканың жергілікті жағдайлары мен ерекшеліктерін
ескере отырып жалпы одақтық және аймақтық мүдделерге сай келетін өнімдер
өндіруге мамандандыру міндеті алға қойылды. 1985 ж. республиканың қоғамдық,
жалпы өнімі 1960 жылмен салыстырғанда 3,9 есе артты. Материалдық өндірістің
басқа салаларының да даму деңгейі жоғары болды. Өнім өндірудің жалпы көлемі
өнеркәсіпте 5 есе, ауыл шаруашылығында 1,7 есе, материалдық-техникалық
жабдықтауда – 2,9, құрылыста – 3,4, көлік пен байланыста – 4,6, сауда мен
қоғамдық тамақтандыруда – 4,5, өнім дайындауда – 2,4 есе өсті. Аса бай
табиғат қорлары негізінде өнеркәсіп халық шаруашылық кешенінде жетекші
орынға ие болды. Ірі кәсіпорындар, жаңа шахталар пайда болды. Мұнай, болат,
минераллы тыңайтқыштар, көмір, т.б. табиғат қорларын ашудың көлемі көбейді.
1970-85 ж. республика тұрғындарының көпшілігінің тұрмыс деңгейі, жалпы
алғанда, көтерілгендігі байқалады. Отбасының көбінде теледидар, тоңазытқыш,
кір жуу машиналары пайда болды, азаматтардың жеке меншік автокөліктері мен
ұзақ мерзімді сұраныс тауарларының саны көбейді. Алайда әлеуметтік салада,
жалпы алғанда, жағымсыз процестер тез шешілудің орнына үдей түсті.
Қаржыландырудағы қалдықтық қағиданың салдарынан медициналық қызмет көрсету,
білім беру, мектепке дейінгі тәрбие беру істері артта қалды. Ауылдар мен
селолардың жартысынан көбінде денсаулық сақтау мекемелері болмады. Үй,
мәдени-тұрмыс нысандарының құрылысы, қызмет ету түрлерінің дамуы
тұрғындардың қажеттілігінен көп төмендеді. Бұл жылдары ірі өнеркәсіптік
және энергетикалық кешендерді салатын мекемелердің үлкен ауқымды
индустриялы экспансиясы өрістеді. Мұның бәрі қоршаған орта мен адамдардың
денсаулығына үлкен зиян келтіреді. 90-жылдардың басында экономиканың
тежелуі экономикалық дағдарыстың ушығуы, соның салдарынан тұрмыс деңгейінің
төмендеп кетуі одақтас республикаларды тәуелсіздік жолындағы белсенді
қимылға бастады. Саяси саланы демократияландыру күшейген сайын экономикалық
жағдай күрделілене түсті. Қоғамды демократияландыру социалистік
теңгермешілікпен жарасым таба алмады. Экономиканы түбірімен реформалау –
мемлекеттік меншікке негізделген социалистік жоспарлы экономикадан нарықтық
көп меншікті экономикаға көшу қажеттігі туды. Мұның өзі бір сәттік іс емес
және қиындықсыз болмайтын үдеріс еді. Одақтас республикалардың егемендігін
кеңейтуге байланысты бірнеше экономикалық маңызды заңдар қабылданды. Қазақ
КСР-індегі меншік туралы Заң социалистік экономикадан нарықтық экономикаға
көшудің негізін салды. Осы заңға сәйкес өндіріс құрал-жабдықтарын
меншіктенудің мемлекеттік меншіктен басқа түрлерінің де болуына рұқсат
етілді. Сөйтіп, әлемдік экономика кеңістіктін 13-іне жарты ғасырдан артық
уақыт бойы үстемдік еткен социалистік өндіріс тәсілі біржола күйреді.
Қазақстан экономикасында, басқа одақтас республикалардағы сияқты, нарықтық
қатынастар орнай бастады, әр түрлі кооперативтер, жеке меншік фирмалар мен
шағын кәсіпорындар пайда болды. 80-жылдардың аяғына қарай орталықтың
республиканы бақылауының әлсіреуі салдарынан, шет елдермен тікелей
экономика және сауда байланыстарын орнатуға мүмкіндік туды.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып жариялануы (16.12.1991)
нәтижесінде осы уақытка дейін шикізат аймағы және арзан жұмыс күшінің көзі
саналып келген республика экономикаға меншіктің көп түрлілігіне негізделген
нарықтық қатынастарды енгізе отырып, дербес экономикалық өрлеу жолына
түсті. Тәуелсіздік алғаннан кейін (1991) Қазақстанда экономиканы
реформалаудың бірнеше тәсілі қолданылды. Мемлекеттік экономикалық саясаттың
базалық бағыттары мыналар болды: 1) социалистік экономикадан кейінгі қайта
құру; 2) дағдарысқа қарсы бағдарлама; 3) макроэкономикалық тұрақтандыру; 4)
дүниежүзілік экономикалық дағдарысты еңсеру; 5) экономикалық өрлеуді
қамтамасыз ету. Бірінші кезең (1991-92) Қазақстанда социалистік
экономикадан кейінгі экономикалық жағдайдың шиеленісіп, құлдырауымен
сипатталады. Бұл 70-жылдардың аяғында КСРО экономикасы нақты секторының
жаппай үдере қожырауы салдарынан туған еді, оның үстіне өзгеріске ұшыраған
сыртқы және ішкі әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси бағытта
жүргізілген экономикалық саясат өрістеп кете алмады. 90-жылдардың басында
ҚР-ның экономикалық саясаты социалистік экономикалық жүйені өзгертуге және
ұлттық нарықтық экономиканы құруға бағытталды. Негізгі бағыттар мыналар
болды: экономиканы ырықтандыру, сыртқы реттеуіштерді енгізу, әлеуметтік-
экономикаға мемлекеттің қатысуын шектеп, қамқорлығын азайту, сыртқы
экономикалық қызмет нысандарын кеңейту, сырттан инвестициялар тарту,
валюталық тәртіпті тұрақтандыру, көп ұстынды экономиканың негіздерін
қалыптастыру, экономикада жекеше сектордың жұмыс істеуі үшін жағдай жасау,
шаруашылық жүргізуші субъектілерге нарықтық нышандар үлгілерін енгізу,
кәсіпкерлікті, шағын және орташа бизнесті дамыту, толымды нарықтық бәсекені
өрістету үшін жағдай жасау. Республиканың жалпы ішкі өнімі 1991 ж. ағымдағы
бағамен - 85863,1 млн. сом., 1992 ж. - 1217689,2 сом болды. Бағаны
ырықтандыру салдарынан үдей түскен инфляцияға байланысты жалпы ішкі өнім
ағымдағы бағамен 15 есе көбейді. Тұтыну бағасының индексі 1992 ж. 3060,8%-
ды құрады, мұның өзі 1991 жылмен салыстырғанда 12,4 есе (247,1%) көп. Нақты
бағамен жалпы ішкі өнім деңгейі 5,3%-ға төмендеді. 1991 жылмен
салыстырғанда 1992 ж. экономиканың барлық саласы бойынша өндіріс көлемі
күрт азайды. Өнеркәсіптік өнімнің құлдырау қарқыны құрылыста 40,5%-ды,
саудада 17,4%-ды, көлікте 19,4%-ды құрады. Өндірістің өсуі тек ауыл
шаруашылығында ғана тіркелді. Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша
орта есеппен жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім 1991 ж. 5756 АҚШ дол.,
1992 ж. 5561 АҚШ дол. болды. 1992 ж. Қазақстанның стратегиялық дамуының
алғашқы бағдарламасы – Қазақстанның егеменді және тәуелсіз мемлекет
ретінде дамуының қалыптасу стратегиясы қабылданды, мұнда мемлекет дамуының
басым бағыттары айқындалды және экономика аясында стратегиялық мақсаттар
белгіленді, олар: бәсекеге негізделген, экономикалық және әлеуметтік өзара
байланыстардың жалпы жүйесінде әрқайсысы өз міндеттерін орындайтын негізгі
меншік нысандары (жекеше және мемлекеттік) ұштасатын және өзара байланыста
болатын әлеуметтік нарықтық экономика құру; адамның экономикалық өзін-өзі
билеуі қағидатын іске асыру үшін құқықтық және басқа жағдай жасау. Екінші
кезең 1993-94) экономикалық дағдарыстың түйінді кезеңіне айналды, бұл
дағдарыс мыналардан көрінді: Ресей Федерациясымен шаруашылық байланыстардың
үзілуі және осының салдары ретіндегі төлем төленбеу дағдарысы:
кәсіпорындардың өзара борыштары 1993-94 ж. және 1995 жылдың басында 634913
млн. теңге болды, инфляция (гиперинфляция) өрши түсті, 1993 ж. тұтыну
бағасының индексі 2265% деңгейіне жетті (Ресей Федерациясының жаңа рублінің
инфляциясы); өнеркәсіптің шегіне жете құлдырауы, өндірілген ұлттық табыс
1991-93 ж. 1976 жылғы деңгейге дейін төмендеп, жалпы құлдырау 38,2% болды.
90 жылдардың басындағы жалпы экономикалық дағдарыс халық тұрмысының күрт
нашарлауына әсерін тигізді. 1990 жылдан 1994 жылға дейін тұтыну қабілетінің
тепе-теңдігі бойынша жан басына шаққанда орта есеппен жалпы ішкі өнім 20%-
ға азайып, 4711 АҚШ долл. болды. Бұл кезеңде халықтың жаппай көші-қоны
басталды, ол 1994 ж. теріс сальдоға жетті (-410387 ада.м). Жалғастырылған
реформалардың мақсаты мына шараларды көздеді: меншік қатынастарын қайта
құру жеке меншікті қарастыру жағына ойысты; рубль аймағынан шығу және
ұлттық валюта – теңгені енгізу (1993 ж. қараша); валюта-қаржы және банк
жүйесін өзгерту; инфляция мен бюджет тапшылығын кемітуге қатысты қатаң
шектеу шараларын жүзеге асыру; алтын-валюта сақтық қорларын еселей түсу.
Бұл кезеңде үкімет дағдарысқа қарсы шаралар бағдарламасын қабылдады, ол
инфляция деңгейін азайтуға және өндірістің құлдырауын шектеуге бағытталды.
Қаржы секторы беретін қарыздардың көлемін шектеуге қосымша несиенің
бағасын ұтымды ету талабы, яғни жоғары пайыздық мөлшерлеме белгілеу
қарастырылды. Бұл шара жекеше жинақ ақшаның өсуіне септігін тигізетін,
қарыз қорларына жұмсалатын шығынның өсуі себепті банк секторының
қарыздарына жалпы сұранымды қысқартуға жәрдемдесетін барынша тиімді
шаралардың бірі ретінде қарастырылды.
Бұл кезеңде Қазақстан Халықараралық валюта қорына кірді, ол елге
дағдарысты еңсеру үшін нысаналы несие бөлді. Үшінші кезеңде (1995-97)
Макроэкономиканы тұрақтандыру бағдарламасы қабылданды, ол қатаң шектеу
арқылы инфляцияны төмендетуді көздеді. Тұрақтандыру бағдарламасы мынадай
мақсаттарды алға қойды: нарықтық экономикалық институттары мен
инфрақұрылымды дамыту; халықаралық стандарттарға сәйкес екі деңгейлі банк
жүйесін жаңғырту, инвестициялық және сақтандыру компанияларын, биржалар мен
аудиторлық фирмалар құру; қатаң ақша-несие және нысапты бюджет-салық
саясатын жүргізу; ұлттық валюта бағамының тұрақтылығына қол жеткізу; атаулы
жалақыны шектеу; берілетін несиелерді шектеу және ақша массасының қатаң
көлемін (11722 млн. теңгеден аспайтын) белгілеу. Бұл кезеңде шет ел
капиталы кеңінен тартылды, рыноктер мен нарықтық құрылымдарды дамыту үшін
жағдай жасалды. Қолданылған шаралардың нәтижесінде 1996 жылдың қарсаңында
теңгенің валюталық бағамы тұрақтанды (1994 ж. – 1 долл. үшін 35,76 теңге,
1995 ж. – 60,93 теңге, 1996 ж. – 67,29 теңге), бюджет тапшылығы азайды,
өнеркәсіптің сыртқа шығаруға бағдарланған бірқатар салаларында өндіріс
жанданды. Әлеуметтік аядағы қаржылық-экономикалық қайта құрулар қаржы жүгін
республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке беру, көрсетілетін әлеуметтік
қызметтердің сапасын арттыру, әлеуметтік сала мекемелерінің қызметіне жаңа
экономикалық бәсекелестік қатынастарды енгізіп, дамыту, қаржыландырудың
бюджеттен тыс көздері мен көлемдерін ұлғайту бағытында жүзеге асырылды.
Қаржы қорларын шектеу жағдайында негізгі қаржылық-экономикалық өзгертулер
аралас қаржыландырудың жаңа үлгісіне көшу негізінде қаржыландыру жүйесін
өзгертумен ұштастырыла жүргізілді. Мұнда бюджеттен қаржыландыру, сақтандыру
жарналары мен жекеше инвестициялар негізгі көздерге айналды. Жан басына
шаққандағы жалпы ішкі өнім 1994 жылмен салыстырғанда 1997 ж. 14,1 млрд.
теңге деңгейіне дейін көбейді. 1997 жылдың бас кезіндегі экономиканың жай-
күйін мынадай факторлармен сипаттауға болады: іс жүзінде барлық тауарлар
мен қызметтердің бағасы босатылды немесе ырықтандырылды, негізгі заңдық
актілер өзгертілді, олар реформаларды жүргізуге мүмкіндік туғызды, сыртқы
экономикалық қызмет ырықтандырылды, нарық талаптарына сай келетін жаңа
салық базасы жасалды, меншікті қаржы рыногі құрылды, банк жүйесі
жаңғыртылды, оның инфрақұрылымы дамытылды; мемлекеттік бағалы қағаздар
рыногі құрылды, мемлекеттік меншікті жекешелендіру қарымды қарқынмен
жүргізілді.
Нарықтық реформалар кезеңінің басты жетістіктері: елде тұрақты
әлеуметтік-экономикалық жағдай сақталды; ұлттық ақша бірлігі енгізілді және
дербес ұлттық ақша саясатын жүргізу мүмкіндігі туды; Қазақстан рыногі
тұтыну тауарларымен молая түсті; республиканың тәуелсіздігі мәртебесін
дүниежүзілік қоғамдастығы мойындады және ол халықаралық қаржы
институттарына кірді. Әлеуметтік-экономикалық шаралардың іске асырылуы
Қазақстанда жекеше зейнетақы, сақтандыру және медициналық қорларын құруға
жол ашты. Төртінші кезеңде (1998-99). Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму
стратегиясы қабылданды. Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының жақсаруы, ел Президентінің
Қазақстан халқына жолдауы (1997 ж. күз) бағдарламасы – ҚР-ның ұзақ
мерзімдік стратегиялық дамуының тұжырымдамалық негізі даму бағыттары және
елдің дамыған елдер тобына шығу жолдары айқындалды. Стратегияның
міндеттеріне сәйкес Қазақстан 2030 жылға қарай дамыған мемлекеттердің
деңгейіне жетіп, әлемнің ең дамыған 20 елінің қатарына қосылуға тиіс. 1997
жылдың аяғында басталған дүниежүзілік қаржы дағдарысы Қазақстанның
экспорттық салаларына айтарлықтай ықпал жасады. Ұзақ мерзімді стратегияның
алдын-ала белгіленген кезеңін іске асыру мақсатында Президенттің 1998 ж. 28
қаңтардағы Жарлығымен ҚР дамуының 1998-2000 жылдарға арналған стратегиялық
жоспары бекітілді, ол дүниежүзілік қаржы дағдарысының зардаптарын еңсеруге,
экономиканың нақты секторын сауықтыру жолымен экономикалық өрлеуді
қамтамасыз етуге, бюджеттік аяны реформалауға, белсенді әлеуметтік саясат
жүргізу жағдайында ел экономикасына жұмсалатын инвестицияларды көбейтуге
бағытталды. Бұл кезеңде теңгенің өзгермелі бағамы енгізілді (1 АҚШ долл.
1998 ж - 78,29 теңгеге, 1999 ж. - 119,64 теңгеге тең болды), мұның өзі 1996
жылмен салыстырғанда 12%-ға азайған (1998) өнім экспортын ынталандыруға
мүмкіндік берді. 1999 ж. экспорт көлемі 5592.2 млн. АҚШ долл-на жетті; Бұл
кезеңде тұтыну қабілетінің тепе-теңдігі бойынша жалпы ішкі өнім 74891,6
млн. АҚШ долл-нан (1998) 77976,8 млн. АҚШ долл-на (1999) көбейді. Жалпы
ішкі өнімнің нақты көлемі 2,7%-ға артты. Бұл кезеңде зейнетақы реформасы
(ынтымақты зейнетақы жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшу)
жүргізілді. Ол ішкі қорлануды одан әрі ұлғайтып, ішкі инвесторлардың
қалыптасуына жағдай жасады. 1998 жылдың соңында зейнетақының қоры 23542
млн. теңгеге жетті, бір жылдан кейін ол 2,7 есе көбейді (64504 млн. теңге).
Бесінші кезеңде (2000 жылдан қазірге дейін) Қазақстан экономикалық өрлеу
жолына түсті. ҚР дамуының 1998-2000 жылдарға арналған стратегиялық жоспарын
іске асырудың оң тәжірибесі бюджеттік-қаржылық өзара іс-қимыл мен реттеудің
жаңа қағидаларына негіз қалады, оның серпіні мына мақсаттармен айқындалды:
2000-02 ж. орталық және жергілікті атқарушы органдар арасында қаржы-
экономикалық міндеттерді бөлісу; 2001 жылдан бастап елдің экономикалық
дамуын жоспарлауға көшу. Бұл кезеңде жалпы ішкі өнім жыл сайын өсіп отырды:
тұтыну қабілетінің тепе-теңдігі бойынша 2000 ж. - 87607,5 млн. АҚШ долл-ы,
2001 ж. - 101674,1 млн. АҚШ долл-ы. 2002 ж. жалпы ішкі өнім көлемі
бұрынғыдан 9,5%-ға көбейді. 1999-2000 ж. бей-қаржылық активтер негізінен
шетелдік инвестициялардан құралса (тиісінше 57% және 51%), 2001 ж. ішкі
инвестициялар тұңғыш рет салымның 60%-ынан астамын құрады. Инвестициялардың
жалпы сомасы 1158,1 млрд. теңгеге жетті. 2000-02 ж. елдің экономикалық
дамуы үшін инвестициялық мүмкіндіктер жасауға баса назар аударылды. Өз
қызметін экономиканың басым секторларында жүзеге асырушы инвесторлармен 119
келісімшарт жасалды, негізгі капиталға 165 млрд. теңгеден астам сомада (1,2
млрд. АҚШ долл-ы) инвестициялык міндеттеме қабылданды. 2001 ж. негізгі
капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі 775,7 млрд. теңгені құрады, бұл
бұрынғы жылдағыдан 21%-ға көп. 2001 ж. 4 желтоқсанда Президенттің
Жарлығымен Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық
жоспары бекітілді. Қазіргі кезде 2010 стратегиясы (2001), Үкіметтің 2002-
04 ж. арналған іс-қимылдар жоспары (2002) және соның негізінде әзірленген
2003-05 жылдарға арналған республикадық бюджеттің болжамдық көрсеткіштері
(2002) экономика үшін негіз ретінде басшылыққа алынып отыр. Негізгі мақсат
- бәсекелестік қабілеті күшті экономика құру, жалпы ішкі өнімді 2002 жылмен
салыстырғанда 2 есе көбейту. Мұндай ілгерілеуге стратегиялық салаларды –
мұнай газ секторын, энергетика мен аграрлық-өнеркәсіптік секторды оңтайлы
реттеу жолымен қол жеткізіледі. ҚР-ның 2003-2005 жылдарға арналған
мемлекеттік аграралық азық-түлік бағдарламасының қабылдануы осыны
қуаттайды. Бұл бағдарламада негізгі басым бағыттар көрсетілді, олар: елдің
азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету; аграрлық бизнестің белсенді
жүйесін қалыптастыру; ішкі және сыртқы рыноктарда ауыл шаруашылық өнімін
және оның ұқсатылған өнімдерін сату көлемін ұлғайту; ауыл шаруашылық
өндірісін мемлекеттік қолдау шараларын ұтымды ету. Соңғы екі жылдағы
экономикалық өрлеу Қазақстандағы әлеуметтік ахуалға дұрыс ықпалын тигізді:
жұмыс-ыздық қысқарып, халықтың кедей топтарының үлесі азая түсті.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдың ішінде Қазақстанда әлеуметтік
зейнетақы жүйесі, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық реформалары жүргізілді,
қызмет көрсету аясы 100% жекешелендірілді, жер реформасын жүргізу үшін
жағдай жасалды.
І-тарау. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының кезеңдері
1.1 Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы (ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасырдың басы)
Қазақстан үшін XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында
отарлық езгіліктің мынадай сипаттамалары анық көрінді:
- Ресейден келген көшпенділерге, казак-орыс станицаларына, тау-кен
өнеркәсібімен айналысатындарға қазақтардың жерін тегін тартып әперу;
- жұмыс күшінің және шикізаттың арзандығы;
- саяси және экономика тұрғысынан Қазақстанның Россия алдында толық
тәуелділігі;
- Ресей өнеркәсібі үшін Қазақстан шикізат қоры болып қалуы, т.т.
Бұл кезеңдегі Қазақстан экономикасының негізі көшпенді мал шаруашылығы
болып қала берді. Ол да Ресей патшалығының отарлық саясатының ықпалымен
бірқатар өзгерістерге ұшырады. Шаруашылықты үш сипатта жүргізу қалыптасты:
біріншісі – көшпелі мал шаруашылығы, онда көбінесе қой, жылқы, түйе
өсіріліп, мал жыл бойы жайылымда ұсталды; екіншісі – жер өңдейтін жартылай
көшпелі шаруалар; үшіншісі – малды жая бағатын отырықшы шаруалар.
Егіншілік кәсіп Қазақ елінде Ресейден ауып келген көшпенділер мен казак-
орыстардың қазақтардан тартып алған жерлеріне егін егуден басталды.
Ресейдің сапасыз да қымбат товарлары европалық рыноктарда өтпеуге айналады.
Сондықтан Қазақстан Кавказ, Орта Азиямен қатар Ресей капиталын тарататын
ауданға айнала бастады. Сөйтіп, біздің ел жалпы ресейлік экономикалық
қатынастарға тартылатын болды. Жер өңдеумен негізінен Ақмола, Семей,
Сырдария және Торғай облыстары айналысты. Бұл төрт облыста 1880 жылдан 1900
жылға дейін егіс көлемі 3,2 есе, ал түсім 5 есе өсті.
XX ғасырдың екінші жартысында қол өнері мен кәсіпшілік негізінде
өнеркәсіп туындай бастады. Дегенмен қол өнері өз алдына кәсіп саласы бола
алмады да үй шаруашылығы түрінде қала берді. Шаруашылық жүргізуде аңшылық,
балық аулаушылық, тұз алу, тасымал сияқтылар дами бастады.
Шығыс Қазақстанда Риддер және Зырян қазбалары, Орталық Қазақстанда тау-
кен өндірісі зауыттары туындады. Жеңіл және тамақ өнеркәсібі саласында мал
шаруашылығы өнімдерінің бастапқы өңдеуі, жерден алынатын өнімдерді өңдеу
кәсіпорындары туындады. Әрине, бұлар техника-экономикалық тұрғыдан көбінесе
қол өнерінен аса алмады.
Бұл кезеңде өнеркәсіптің екі саласы ғана қалыптасады: тау-кен қазбалары
және тау-кен зауыттары; ауыл шаруашылығы өнімдерін, көбінесе мал
шаруашылығы өнімдерін өңдеу кәсіпорындары дами түсті. Мұның біріншісі
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өміріне пәлендейлік ықпал жасай
алмады. Біріншіден ол жергілікті экономикадан туындамай, сырттан келген
орыс және шетел капиталы негізінде орныға бастады. Екіншіден, тау-кен
қазбалары кәсіпорындары мен тау-кен зауыттары қолонер сипатынан аспады,
олар тұрақты болмады, үзілістерге ұшырай берді.
Ауыл шаруашылықтары шикізаттарын өңдейтін кәсіпорындар екі топта
істеді: бірінші топтағылар мал шаруашылығы шикізаттарын Ресейдің Европа
бөлігіне және шетелдерге жіберілетіндерін өңдейтін кәсіпорындар; екіншілері
– ауыл шаруашылығы өнімдерін жергілікті жерде тұтыну үшін өңдейтін
кәсіпорындар.
Жүктер түйе және ат көліктерімен тасылды, ал олардың жол бойына мал
айдайтын жолдар белгіленді. Қазақстан арқылы Ресейді Орта Азиямен, Қытаймен
байланыстыратын керуен жолдары өтіп отырды. Олардың ішінде керуен
толастамайтындары – Орынбар-Бұхара, Верный-Семей, Семей-Түркістан, Семей-
Құлжа (Қытай) жолдары еді. Жүк тасымалын дамыту қажеттігі туындап отырса
да, XIX ғасырдың аяғына дейін Ресейден Қазақстанға темір жол салынбады.
Рязань-Орал арасында 1893 жылы салынып біткен тар темір жол және Қазақстан
жер шетін басып өтетін Омбы-Петропавл Сібір жолының бөлігі жүк айналымында
қажетті орын ала алмады.
Жоғарыда баяндалғанындай, Қазақстан Ресейдің өнеркәсіп өнімдерін
сататын нарық өлкесі және ауыл шаруашылық шикізат қоры болды. Республикаға
негізінен кездеме, иленген тері, металдан жасалған бұйымдар, олардың көбі
қолдан жасалғандар, әкелінді.
XIX ғасырдың ортасында Қазақстанда жәрмеңке саудасы туып, дами түсті.
Петропавл қаласына жақынырақ Тайыншакөл жәрмеңкесі, Семей облысында Қоянды
және Шар, Таразда Әулие Ата, Батыс Қазақстан облысында Орал және Темір
жәрмеңкелері жұмыс жүргізді. Сауданың бастылары – мал, мал шаруашылығының
шикізаттары және Ресей фабрикаларыньің кездемелері, бұл жәрмеңке сауда
айналымының 90%-і болды. Қалаларда тұрақты сауда орындары пайда болды.
Қазақстанда саудаға тән бір ерекшелік – ростовниктік амалдармен аралас
несие саудамен ұштасып отырды. Ростовниктік капитал немесе капиталының
туындысы болды да Қазақстанда бастапқы капитал құраудың негізгі қорына
айналды.
Қазақстанда ақша-сауда қатынасының қалыптасуы ростовник капиталымен
қосыла отырып товар өндірушілерді, ең алдымен шаруаларды жалдамалы
жұмысшыға айналдыра, ал өндіріс құралдарын және ақша жиынтығын капиталға
айналдырды.
XX ғасырдың басында Қазақстан өнеркәсібінің тау-кен саласына шетел
капиталы ынтыға бастады, шетелдік акционерлік қоғамдардың қолына кенді
Алтайдың мырыш, күміс, жез орындары, Екібастұздың көмір, Спасск пен
Успенскийдің жез кендері, Сарысудағы байыту фабрикасы т.б. көшіп кетті.
Қазақстанда капитализмнің туындауы несие беруді туындатты. 1909 жылдан 1913
жылға дейін Қазақстанда 312 кредит мекемелері құрылды.
Дүниежүзілік бірінші соғыс басталарда Қазақстанда 44 банк мекемелері
жұмыс істеді, Семей, Петропавл және Орал қалаларында 22,5 мың тұрақты сауда
мекемелері, 17 биржалық ұйымдар ашылды.
Қорыта келгенде, ХІХ ғасырдың екінші жартысында және XX ғасырдың
басында Қазақстан саяси, экономика тұрғысынан Ресейге толық тәуелді және
Ресейдің кәдімгі отары болды.
Ресей Қазақстанда отарлық тонау саясатын жүргізді, ал мұның өзі
Қазақстанның өндіргіш күштерінің және қазақтардың мемлекет болып
қалыптасуын тізгіндеу болды.
Қазақстан Ресей товарларын сататын базарға және арзан шикізат пен арзан
жұмысшы күшінің орнына айналды.
Қазақстанда алғашқы капиталдың қалыптасуы ростовщик амалдарымен алмаса
отырып, несие сауданы кеңінен тарату негізінде жүргізілді.
Бұл кезеңде капитализм туындай, бастағанымен, Қазақстан Ресейдің ауыл
шаруашылық шикізат түбегі болып қала берді. Еліміздің экономикасында мал
шаруашылығының үлес салмағы 60%, жер өңдеу өнімі – 30%, өнеркәсіп, тасымал,
халық шаруашылығының басқа да салаларына 10% үлес тиді. Мұның өзінде
өнеркәсіп саласында жеңіл және тамақ өнеркәсібінің үлесі 1913 ж. 75%, ал
ауыр өнеркәсіп өнімі 25% болды. Мұның өзі де кен қазбалары болды да,
өндіріс құралдарын және тұтыну заттарын шығару дамытылмады.
1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін экономика, саясат және мәдениет
тұрғысынан мешеу қалған Қазақстан дамудың капиталистік сатысын аттап өтіп,
социализмді орнатуға көшті. Осы кезден бастап КСРО таратылғанға дейін
Орталықтың саясаты Республикамызды әлеуметтік-экономикалық жағынан дамыту
тұрғысында жүргізілді.
Қазақстан 1920 ж. 26-тамызда РСФСР құрамында автономиялы республика, ал
1936 ж. 5-желтоқсанда КСРО құрамында одақтас республика болып жарияланды,
ол 1922ж. желтоқсанда құрылған болатын.
Қазақстанда социалистік өндіріс салтының қалыптаса бастаған
капитализмдік өндіріс салтын жоюдан, өндіріс құралдарын қоғамдық
(мемлекеттік) меншікке айналдырудан басталды.
Саяси міндеттің бастысы халық шаруашылығында иелікті совет өкіметінің
басқаруына беру болды. Экономикалық саясаттың ең басты бастапқы адымы
байлардың, қуатты шаруалардың, тіпті орташа шаруалардың мал-мүлкін
тәркіледі, өндіріс саласына жұмысшы бақылауын енгізу, банктерді, фабрика,
зауыттарды ортақтандыру. Осылардың бәрі де тиісті Декреттер мен Ережелер
бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан аграрлық өлке болғандықтан мұнда ауыл, шаруашылығын қайта
құру экономикада маңызды орын алды, Жер туралы Декретте жерге деген жеке
меншіктің қандай түріне де тыйым салынып, ол тек мемлекет меншігі делініп
жарияланады.
Республикада жерді артықшылықпен пайдалануды жою қажет болды, жерді тек
пайдалану саясаты жүргізілді. Осыған сәйкес мынадай саясат қолданылды:
Сібір, Орал және Семей казак-орыс әскерлеріне қазақтардан тартып
алынған жерлер олардың өздеріне қайтарылып берілді;
Қазақтардың 1916 жылғы көтерілісі басылғаннан кейін Ресейден ауып
келген кулактарға жеңілдікпен берілген қазақтардың жерлері қайтарылып
беріліп, оларға деген жеңілдіктер жойылды;
Суды пайдалануда қазақ шаруалары мен орыс шаруаларының құқығы
теңестірілді;
Жер бөлінісінде барлық ұлттардың да жерге деген тең құқықтығы
қамтамасыз етілді.
Мұншалық күрделі мәселелерді жүзеге асыру үшін тиімді шаралар жүргізу
қажет болды. Өршеленген тап күресі туындады.
Қазақстан экономикасын азамат соғысы (1918-1920 жж.) мейлінше
құлдыратты. Республикада мал басы 1920 ж. 1913 жылға қарағанда 45,5%-ке,
ауыл шаруашылық дақылдарының егіс көлемі 22%-ке кеміді. Дәнді егіс түсімі
3,2 есе қысқарды. Ауыр өнеркәсіп өнімі 1913 жылға қарағанда 1920 ж. 50,3%-
ке кеміді, ал жұмысшы саны екі есе азайды. Халық шаруашылығының барлық
өніміндегі өнеркәсіп өнімінің үлесі 1913 ж. 15% болса, ол 6,3%-ке дейін
төмендеді.
Совет өкіметі осы жағдайға байланысты әскери коммунизм саясатын
енгізді. Мұнда мынадай шараларды іске асыру көзделді.
Бүкіл өнеркәсіп толығымен ортақтастырылды, олар қару-жарақ өндірісіне
көшірілді. Ұсақ қолөнері сипатындағы кәсіпорындар негізінде қолөнер
артельдері құрылып, армияға қажет өнімдер шығару қолға алынды;
Еркін саудаға тыйым салынды, азық-түлікті таптық сипатқа қарай
орталықтан мемлекет тарататын тәртіп енгізілді;
Қазақстанда азық-түлік салығы енгізіліп, астыққа мемлекеттік иелік
орнатылды. Әскери жүктеуді тез тасымалдау үшін кәсіпорындарға міндетті
еңбек жүктелді, жүктерді көлікпен тасу міндеттелді.
Азамат соғысы жылдарында шаруашылықты басқару органдары құрылды, бірақ
олардың толық дербестігі болмады. 1919 ж. Қырғыз (Қазақ) халық шаруашылығы
Советі құрылды, 1920 ж. Бүкіл халық шаруашылығының Қырғыз өнеркәсібі
экономикалық бюросы құрылды. Риддер және Қырғыз акционерлік қоғамдары Сібір
халық шаруашылығы Советінің қарауына берілді, оның құрамында республикадағы
қорғасын-мырыш басқармасы ұйымдастырылды. Мұның өзі Қазақстандагы
өнеркәсіпті орталықтан басқарудың бастамасы болғандай еді.
Экономика саласындағы әдебиетте көрсетілгендей, азамат соғысы аяқталып,
шаруашылықты қалпына келтіру басталарда, яғни капитализмнен социализмге
көшу кезеңі деп аталып кеткен шақта Қазақстанда бес қоғамдық-экономикалық
бағыт қалыптасты:
1. Патриархалдық қалып. Бұған көшпелі және жартылай көшпелі аудандар,
яғни натуралды шаруашылықтар жатты.
2. Ұсақ өнімді шаруашылықтар. Бұған Ресейден ауып келгендердің орташа
шаруаларының деревнялары, казак-орыс станицалары, сол сияқты отырықшы қазақ
ауылдарындағы орташа шаруалар мен қалалардағы қолөнер кәсіпкерлері жатты.
3. Жеке меншік капитализм шаруашылықтары. Олар – базармен байланысты
және жалшы ұстайтын казак-орыс станицаларындағы жер ауып келгендердің
ауқаттылары және байлар.
4. Мемлекеттік капитализм. Олар – концессия түрінде мемлекеттік
кәсіпорындарды шетелдік капиталға жалға бергендер, өз беттерімен сауда
жүргізетіндер.
5. Социалистік сектор. Бұған аз да болса ортақтастырылған ірі өнеркәсіп
мекемелері, теміржол, банктер, көтерме сауда кәсіпорындары жатты.
Тарихи қалыптасқан әлденеше бағыттағы экономика әскери коммунизм
саясатында өз-өзінен қайшылыққа ұшырады – бір орталықтан қатаң басқарып,
өнімдерді орталықтан бөліп отыруды қиындатты.
Оның үстіне азамат соғысынан күйзелген экономика шаруашылықты қалпына
келтіру үшін ұшан-теңіз қаражат жұмсауды қажет етті, азық-түлік салығы
шаруалардың жүйкесін құртты. Мұның өзі жаңа экономикалық стратегия мен
тактика жасауды еріксіз талап етті, шаруашылықты жандандырып, жұмысшы табы
мен жоспарлардың одағын саяси нығайту керек болды.
Сондықтан, жаңа экономикалық саясатқа (НЭП) бағытталып, мынадай шаралар
жүргізу міндеті тұрды:
- әскери коммунизм саясатынан бас тартып, ауыл шаруашылығында азық-
түлік борышын азық-түлік салығына алмастыру;
- еркін саудаға рұқсат беріп, жеке меншік саудаға тыйым салуды тоқтату;
- ұсақ қолөнер кәсіпшілігін қалпына келтіру, оған көп қаржы-қаражат
жұмсамай, жеке меншік капиталды тарту;
- шетелдік капиталды концессия ретінде қатыстырып, аралас мемлекеттік –
жеке меншік кәсіпорындар құру.
Қазақстанда халық шаруашылығын қалпына келтіру азамат соғысы
аяқталғаннан кейін 1921-1928 жылдары жүргізілді. Бірақ ол еліміздің
экономикадан да, мәдениеттен де мешеулегеніне байланысты қиындықтарға
тіреліп, қоғамдық-экономикалық және ұлттық қатынастардың күрделілігінен
оңайға түспеді.
Қазақстанның аграрлық секторында қайта құру үш кезеңде жүргізілді. 1921-
1922 жылдары жер мен суды пайдаланудағы теңсіздікті жою мәселесі шешілді.
1923-1925 жылдары республикада жерге орналастыру жаппай жүргізілді.
Ауылдарға қыстау, егіндік және шабындық, маусымды жайылым, көш жолдары,
отырықтанатын жерлер белгіленді. 1926-1928 жылдары ауыл шаруашылығындағы
капиталистік қатынастарға дейінгі қатынастар кедейлердің пайдасына шешілді.
Бұл міндет екі кезеңде жүргізілді: бірінші кезеңде неғұрлым құнарлы жерлер
қайта бөлініске түсті, екінші кезеңде байлардың мал-мүлкі тәркіленіп,
кедейлерге таратылды.
Ұсақ өнімді шаруашылықтарды қайта құруда кооперацияға көбірек көңіл
бөлінді. 1926 жылы санақ көрсеткеніндей, Қазақстанның ауыл шаруашылығында
1221 шаруа есепке алынды, оның 751 мыңы қазақтар (61,5%). Мал шаруашылығы
жалпы өнімнің 67%-ін, товар өнімінің 75%-ін берді.
Жаңа экономикалық саясаттың алғашқы жылдарында Қазақстанда көбірек
тараған кооперация несие бірлестіктері, тұтынушылар және жай ғана ауыл
шаруашылық кооперативтері болды. Колхоздар негізінен жер өңдеумен
айналысатын отырықшы аудандарда туындады. Алайда қайта құру жылдарында
колхоз құрылысы баяу жүрді, ол шаруалардың 1,5%-ін ғана қамтыды. Совхоз
өндірісі де еркін дамымады. Қазақстанда 1925 ж. 35 совхоз болды. Жүн
өнеркәсібіне деп шикізат қорын молайту үшін 1926 ж. бірнеше қой совхоздары
құрылды. Ресейде помещиктердің ірі именияларында құрылған совхоздарға
қарағанда, Қазақстандағы совхоздар жалаң жерлерде құрылды. 1924 ж. Оңтүстік
Қазақстанда ең ірі деген Пахта-арал совхозы құрылды.
Республикада ауыл шаруашылық шикізатын өңдеумен ғана айналысатын
өнеркәсіпті қалпына келтіруге 1921-1922 ж. жұт көп кедергі жасады. Ұсақ
өнеркәсіпті кооперациялау қиынға соқты. Мысалы, 1923 ж. жұмыс істеп тұрған
2645 өнеркәсіп мекемелерінің жеке меншік кәсіпорындарының үлесі 84,4% болды
да, мемлекеттік кәсіпорындар небәрі 12% болды. Өнеркәсіпті қалпына келтіру
және дамыту баяу жүргізілді, өйткені қаржы одақтық бюджеттен аз бөлінді, ал
республиканың өз қаражаты негізінен ауыл шаруашылығын көтеруге жұмсалды.
Ресейдің орталық аудандарын шикізатпен қамтамасыз ететін болғандықтан, жүн
жуу кәсіпорындарына және денсаулық сақтау мүддесіне өнім шығарып, оны шет
елдерге де жіберетін Шымкент сантонин зауытына көп көңіл бөлінді. Ауыр
өнеркәсіп саласында мұнай және алтын орындары алға ұсталды.
Ірі өнеркәсіп мекемелерін жедел қалпына келтіру үшін 1921-23 жылдары
өндірісті топтастыру жүргізілді, ал 1924 жылдан бастап өнеркәсіпті басқару
қайта құрылды. Халық шаруашылығы бүкілодақтық советінің Қырғыз бюросы
ҚазАССР Халық шаруашылығының орталық советі болып құрылды. Ембімұнай,
Екібастұз, Павлодар тұз, Кожмехтраст т.б. трестер құрылды.
Қазақстанның халық шаруашылығын дамытуға 1920-1928 жылдары 36,2 млн. рубль
бөлінді.
Алайда алғашқы бесжылдықтар тұсында Қазақстан Ресейдің шикізат қоры
ретінде қала берді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz