Омар хайямның ағартушылық ой-пікірлері
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім.
1. Омар Хайям өмірбаяны
2. Омар Хайямның ағартушылық ой.пікірлері
3. Омар Хайям тұнғыш календарь жасаған ғалым.
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
ІІ. Негізгі бөлім.
1. Омар Хайям өмірбаяны
2. Омар Хайямның ағартушылық ой.пікірлері
3. Омар Хайям тұнғыш календарь жасаған ғалым.
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Біз, яғни қазақ тілді оқырмандар Омар Хайям рубаиларын ақын Қуандық Шаңғытбаевтың тәржімасы арқылы танып өстік. Обалы не керек, шығыс шайырын Шаңғытбаев орыс тілінен қазақшаға мөлдіретіп-ақ аударған. Десек те, Хайям өлеңдері бізге түпнұсқадан емес, өзге тілден, оның ішінде өзге дінді ел арқылы жеткенiн ескеруге тиiспiз.
Жалпы. бізге ғана емес, әлемге алдымен ағылшындар арқылы тарады. Бұл деген - Шығыстың нәзік әлемінен бейхабар Батыс жұрты арқылы Омар өлеңдерінің терең иірімдері бұрмаланды деген сөз. Бұрмаланған жоқ деп есептегеннің өзінде ол өлеңдердің мән-мағынасы ұзақ жылдар бойы теріс түсіндіріліп келгені анық.
Орта ғасырда Омар Хайямды ешкім де ақын санамаған, тек атақты оқымысты, көрнекті ғалым деп білген.
Кешегі кеңестік атеистік қоғам Омарды өте жақсы пайдаланды, оны «Құдайға сенбейтін дінсіз, қожа-молдаларды аяусыз әшкерелеген» деп насихаттады. Діннен мақұрұм қарапайым жұрт «Омар сұлу әйел көрсе тұра алмайтын зинақор, шәйханадан шықпайтын алқаш, құдайдан безген мұнафық, желөкпе, әңгүдік ақын болған» деген жалған түсініктің жетегінде жүрді.
Көптеген деректерде Ахмет Иассауи хижраның 562 жылында дүниеден өтті деп көрсетіледі. Бірақ, Иассауидің: «Сол себептен 63-те жерге кірдім» дегені -өлдім дегені емес. Қожа Ахмет сонау балалық кезінен бері пайғамбар сүннатын орындап келген. Пайғамбар 63 жасында көз жұмғандықтан, Иассауи де пайғамбар жасында жер астына кірген. Хонақтың (мешіттің ішкі бөлігі) бір жағынан жер қазылды, қам қыштан жер астында бір құжыра құрылды, құжырада лақат түрінде бір орын жасалды. Өмірін сол мәуетханада ғибадатпен, адамдарға софыльқ жолды ұғындырумен өткізді.
Түрік ғалымы Мухаммад Фуат Кетрци Заданың «Түрік әдебиетіндегі алғашқы софылық ағым өкілдері» деген үлкен еңбегінде сол құжыраньң бүгінгі заманға шейін тіпті бұзылмай жеткені айтылған.
Жалпы. бізге ғана емес, әлемге алдымен ағылшындар арқылы тарады. Бұл деген - Шығыстың нәзік әлемінен бейхабар Батыс жұрты арқылы Омар өлеңдерінің терең иірімдері бұрмаланды деген сөз. Бұрмаланған жоқ деп есептегеннің өзінде ол өлеңдердің мән-мағынасы ұзақ жылдар бойы теріс түсіндіріліп келгені анық.
Орта ғасырда Омар Хайямды ешкім де ақын санамаған, тек атақты оқымысты, көрнекті ғалым деп білген.
Кешегі кеңестік атеистік қоғам Омарды өте жақсы пайдаланды, оны «Құдайға сенбейтін дінсіз, қожа-молдаларды аяусыз әшкерелеген» деп насихаттады. Діннен мақұрұм қарапайым жұрт «Омар сұлу әйел көрсе тұра алмайтын зинақор, шәйханадан шықпайтын алқаш, құдайдан безген мұнафық, желөкпе, әңгүдік ақын болған» деген жалған түсініктің жетегінде жүрді.
Көптеген деректерде Ахмет Иассауи хижраның 562 жылында дүниеден өтті деп көрсетіледі. Бірақ, Иассауидің: «Сол себептен 63-те жерге кірдім» дегені -өлдім дегені емес. Қожа Ахмет сонау балалық кезінен бері пайғамбар сүннатын орындап келген. Пайғамбар 63 жасында көз жұмғандықтан, Иассауи де пайғамбар жасында жер астына кірген. Хонақтың (мешіттің ішкі бөлігі) бір жағынан жер қазылды, қам қыштан жер астында бір құжыра құрылды, құжырада лақат түрінде бір орын жасалды. Өмірін сол мәуетханада ғибадатпен, адамдарға софыльқ жолды ұғындырумен өткізді.
Түрік ғалымы Мухаммад Фуат Кетрци Заданың «Түрік әдебиетіндегі алғашқы софылық ағым өкілдері» деген үлкен еңбегінде сол құжыраньң бүгінгі заманға шейін тіпті бұзылмай жеткені айтылған.
1. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы
2. “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
3. Қожа Ахмет Иассауи. Кырық хикмет. Түркістан, 1991, 21.
4. Қожа Ахмет Иассауи. Диуани Хикмет. Ежелгі дәуір әдебиеті. 2 кітап.
Алматы, 1991, 130-131.
5. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 6. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
7. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011.
2. “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
3. Қожа Ахмет Иассауи. Кырық хикмет. Түркістан, 1991, 21.
4. Қожа Ахмет Иассауи. Диуани Хикмет. Ежелгі дәуір әдебиеті. 2 кітап.
Алматы, 1991, 130-131.
5. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 6. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
7. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011.
ЖОСПАР
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім.
1. Омар Хайям өмірбаяны
2. Омар Хайямның ағартушылық ой-пікірлері
3. Омар Хайям тұнғыш календарь жасаған ғалым.
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
ЖОСПАР
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім.
1. Қожа Ахмед Ясауи өмірі.
2. Ясауи ұрпақтары
3. Қожа Ахмед Ясауи ұстазы Арыстан баб
4. Ибраһим Шайх Пен Қожа Ахмет Иассауи жайындағы
аңыз-әңгімелер.
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Біз, яғни қазақ тілді оқырмандар Омар Хайям рубаиларын ақын Қуандық
Шаңғытбаевтың тәржімасы арқылы танып өстік. Обалы не керек, шығыс шайырын
Шаңғытбаев орыс тілінен қазақшаға мөлдіретіп-ақ аударған. Десек те, Хайям
өлеңдері бізге түпнұсқадан емес, өзге тілден, оның ішінде өзге дінді ел
арқылы жеткенiн ескеруге тиiспiз.
Жалпы. бізге ғана емес, әлемге алдымен ағылшындар арқылы тарады.
Бұл деген - Шығыстың нәзік әлемінен бейхабар Батыс жұрты арқылы Омар
өлеңдерінің терең иірімдері бұрмаланды деген сөз. Бұрмаланған жоқ деп
есептегеннің өзінде ол өлеңдердің мән-мағынасы ұзақ жылдар бойы теріс
түсіндіріліп келгені анық.
Орта ғасырда Омар Хайямды ешкім де ақын санамаған, тек атақты
оқымысты, көрнекті ғалым деп білген.
Кешегі кеңестік атеистік қоғам Омарды өте жақсы пайдаланды, оны
Құдайға сенбейтін дінсіз, қожа-молдаларды аяусыз әшкерелеген деп
насихаттады. Діннен мақұрұм қарапайым жұрт Омар сұлу әйел көрсе тұра
алмайтын зинақор, шәйханадан шықпайтын алқаш, құдайдан безген мұнафық,
желөкпе, әңгүдік ақын болған деген жалған түсініктің жетегінде жүрді.
Көптеген деректерде Ахмет Иассауи хижраның 562 жылында дүниеден өтті
деп көрсетіледі. Бірақ, Иассауидің: Сол себептен 63-те жерге кірдім
дегені -өлдім дегені емес. Қожа Ахмет сонау балалық кезінен бері пайғамбар
сүннатын орындап келген. Пайғамбар 63 жасында көз жұмғандықтан, Иассауи де
пайғамбар жасында жер астына кірген. Хонақтың (мешіттің ішкі бөлігі) бір
жағынан жер қазылды, қам қыштан жер астында бір құжыра құрылды, құжырада
лақат түрінде бір орын жасалды. Өмірін сол мәуетханада ғибадатпен,
адамдарға софыльқ жолды ұғындырумен өткізді.
Түрік ғалымы Мухаммад Фуат Кетрци Заданың Түрік әдебиетіндегі алғашқы
софылық ағым өкілдері деген үлкен еңбегінде сол құжыраньң бүгінгі заманға
шейін тіпті бұзылмай жеткені айтылған.
Омар Хайям Өмірбаяны
Омар Хайям - парсы математигі, астрономы, ақын, философы (толық аты —
Абу-ль-Фатх Омар ибн Ибрахим аль-Хайям) шамамен 1048 жылы Хорасанның
Нишапур қаласында дүниеге келген, әрі сонда қайтыс болған. Жас кезінде
жақсы отбасының тәрбиесінде болған, әрі өлеңге құмартып өскен, оның кейбір
өлеңдері осы күнге дейін жеткен. Нишапурда жүмыс атқарған кезінде, сол
кездегі оқымыстылармен бірлесіп сол замандағы күнтізбеге өзгерістер
енгізген.
"Омар Хайям зиратында", by Jay Hambidge.
Оның ең негізгі еңбегі Алгебра мәселелерінің дәлелі атты кітап. Бұл
кітаптың арабша қолжазбасы мен латынша аударма нұсқасы сақталған, әрі қазір
көптеген шет тілдеріне аударлып басылды. Осы кітапта алгебраға "теңдеу
шешетін ғылым" деген анықтама берген, бұл анықтама 19-ғасырдың соңына дейін
сақталып келді. Кітапта тағыда тұңғыш рет өзі ашқан көнуыстық қисықтардың
көмегімен үшінші дәрежелі теңдеуді шешудің әдісі берілді, бұл алгебра мен
геометрияны біріктірген керемет әдіс еді. Ол тағыда екі мүшеліктердің
жаймасын, тарқату әдісін да зеріттеген. Еуклидтің кітабын аударып және оған
түсініктеме берген. Оның Еуклидтің геометрияның бастамалары кітабындағы
қиын формулаларға түсініктеме атты кітабы шығыс математикасының дамуына
ерекше рөл атқарған.
Омар Һайям, Ғийас әд-Дин Әбу-л-Фатх Омар ибн Ибраһим әл-һайям [18
наурыз 1048, Нишапур – 4 желтоқсан 1122 (11121131), Мерв] – көрнекті парсы-
тәжік ақыны, математик, астроном, философ.
Әкесі Ибраһим лашық үй жасаумен шұғылданған, “һайям” – осы кәсіпке
байланысты туған атау. Ғұмыры Балх, Самарқанд, Мерв, Исфаһан, т.б.
қалаларда өткен. Әйгілі ғұламалардан дәріс алып, Аристотель мен ибн Синаның
философиялық көзқарастарын қолдаған. Араб, парсы тілдерін қатар меңгерген
ол “Болмыс және борыш туралы трактат” (1080), “Үш сауалға жауап”, “Жалпы
ғылыми пән туралы ақылдың нұры”, “Өмір сүру туралы трактат” (1980 – 91),
“Наурызнама” (1095 – 98), “Өмір сүрудің жалпылық қасиеті туралы трактат”
(1105 – 10), т.б. философиялық еңбектер жазды. Салжұқ сұлтанының
тапсыруымен күнтізбеге реформа жасады. Бұл күнтізбе бойынша әрбір 33 жылда
8 кібісе 7 рет 4 жыл сайын, 1 рет 5 жылдан кейін болады. Мұндағы уақыт
айырмасы 5000 жылда 1 тәулікке теңеледі. Оның жыл санауы Григорий
күнтізбесінен анағұрлым дәл. Омар Һайям еңбектерінің басым бөлігі
математика ғылымының үлесінде. “Алгебра және әлмұқабала мәселелерін
дәлелдеу туралы” трактатында математикалық тарихында тұңғыш рет үшінші
дәрежелі теңдеулерді саралап, оларды шешудің жүйесін жасауға талпынды, куб
теңдеулердің әр түрінің (барлығы 19) түбірін геометриялық тәсілмен шешуді
ұсынды. Үш кітаптан тұратын “Евклид еңбектеріндегі қиын тұжырымдарға
түсініктеме” зерттеуінің “Параллель түзулердің шын мәні туралы” деп
аталатын бірінші кітабында Евклид ұғымына дәл келетін параллель түзулердің
жаңа теориясы баяндалған. “Қатынастар, пропорциялар және олардың нақтылы
мәні туралы” атты екінші кітабында Евклидтің қатынастар теориясын
жетілдіріп, сандар мен шамаларға ортақ теория жасауға күш салды.
“Қатынастарды құру және оларды зерттеу” туралы кітабында шамалардың
рационал және иррационал қатынастарына сандық өрнек табу жөніндегі Әбу Наср
әл-Фараби идеясын дамытып, сан ұғымын оң нақты сан ұғымына дейін кеңейту
қажеттігін дәлелдеді. Омар Һайям еңбектеріндегі жаңалықтарды Әбу Жафар ат-
Туси, т.б. математиктер дамытты. “Дене құрамындағы алтын мен күмістің
мөлшерін анықтау тәсілі туралы” трактатында Архимед шешкен физикалық
есептерді жетілдірді. Омар Һайям медицина, музыкалық теориясымен де
шұғылданды.
Омар Хайямның ағартушылық ой-пікірлері
Омар Хайям - тәжік және парсы халықтарының Орта ғасырларда өмір сүрген
ұлы ғалымы, көреген ойшылы, дарынды ақыны. Сол кездегі, оның ғылыми
зерттеулері математика мен астрономияны жаңа сатыға көтерді. Философиялық
еңбектері кейінгі ұрпақтардың ой өрісін кеңейтті. Ал, өлеңдері поэзияның
жаңа түрін қалыптастырды.
Омар Хайям 1040 жыл шамасында (кейбір деректер бойынша 1048 жылы)
туған. Жергілікті медреседе оқып білім алған. Оның негізгі ұстазы
Нишаүурдың белгілі ғалымы Насыреддин Шайх Мұхаммед Мансур дарынды Хайям өз
бетімен де оқып білім алады. Ғалымның жігіттік шағы Балх қаласында өткен,
ол онда математика, физика, астрономия, философия, дін негіздері, тарих
ілімдерімен шұғылданған, араб тілін еркін меңгеріп шыққан. Одан кейін
Самарқанд, Мерв, Исфаған, Рей тағы басқа қалаларда тұрып қызмет істеген.
Математик ғалым Мыңбай Ысқақовтың дәлелдеулері мен зерттеулеріне
қарағанда Хайям ұлкен мате-матик болған. Халық астрономиясының негізін
салған. Оның математикадан жазған басты-басты екі еңбегі сақталған, оның
бірі - Алгебра мен Әлмүнәбәлс есептерінің дәлелдемелері туралы. Екіншісі-
Евклид кітабын-дағы қиын тарауларға түсіндірмелер. Алдыңғысында алгебра,
соңғысында геометрия мәселелері баяндалады - дейді Мыңбай Ысқақов.
''Қатынастарды құру және оларды зерттеу'' туралы кітабында шамалардың
рационал және ирроционал қатынастарына сандық өрнек табу жөніндегі әл-
Фараби идеясын дамытып, сан ұғымын оң нақты сан ұғымына дейін кеңейту
қажеттілігін дәлелдеді. Омар Хайям еңбек-теріндегі жаңалықтарды Насреддин
Туси т. б математиктер қолдап дамытты. Алтын мен Күмістен тұратын заттар-
дың мөлшерін анықтау тәсілі туралы трактатында Архимед шешкен физикалық
есептерді жетілдірді. Омар Хайям музыка теориясымен де шұғылданды.
Омар Хайям Аристотель мен Ибн Синаның фило-софиялық көзқарасын ұстады.
Жаратушыны мойын-дағанымен, өмір-тіршілік құбылыстарының өзара байланысатын
өз дәуірі үшін материалистік тұрғыда түсін-діреді. Ол философиялық
көзқарастарын мына төменгі еңбектерінде тұжырымдады: ''Болмыс және Борыш
туралы трактат'', ''Үш сауалға жауап'', ''Жалпыға ортақ ғылымның пәні
жөнінде'' т. б. философиялық шығармалары мәлім.
Омар Хайям әлемге әйгілі төрт тағандардың (Рубайдың) авторы ол ''өмір
мен өлім'', ''Жақсы мен жаман'', '' Жастық пен кәрілік'', ''Қанағат пен
озбырлық'', ''Махаббат пен зұлымдық'', ''Құштарлық пен тақуалық'', парқын
төрт жолдан тұратын бір шумақ өлеңге сиғызды. Оның төрт тағандары - адам
өмірінің әр қырын, кезеңдерін қамтитын тапқыр да өткір адамгершілік
пікірлерге құрылған өрнекті өлең шумақтары мұнда ақынның өмір-тіршілік
құбылыстарына қоғамдық-әлеуметтік қатынастарға көз-қарасы айқын көрінеді.
Ол жеке бастың азаттығын жырлады, дүниедегі әділетсіздікке қарсылық
білдірді, адамды теңдікке, бостандыққа шақырады. Ақын өлең-дерінде
шарапатты дәріптеу, сауық-сайран, махаббатты қызықтыру едәуір орын алады.
Омар Хайям өмір сүрген дәуірде айнала ортаны, халықты, оның ұлы
адамдарын өз өлеңдерінде және рубайларында жырға қосып мадақтады. Адамның
ұлылығы тәрбие мен білімге байланысты - деген ой түйді. Еңбек, еңбек
тәрбиесі, білім, жалпы тәрбие адамды ұлы етеді деді.
Үшеуінің мәңгілік категория, тәрбиенің еңбек, адамгершілік, еңбек
тәрбиесінің бірлікте жүзеге асырылуын уағыздап тұрғандай. Ол өзі өмір
сүрген дәуірде өмірдегі байлық пен молшылық тек еңбек арқылы келеді және
қалыптасады. Ол еркіндікті аңсап, тәрбиедегі демократиялық бағытты - еркін
тәрбиені жақтады. Еркін тәрбие еңбек тәрбиесінің жемісі - деді Омар Хайям.
Оның өлеңдерін, бүгінгі педагогикалық тұрғыдан қарасақ адамды жан-жақты
жетілдіру сарыны басым. Аз сөзбен көп мағына беру, бір шумақ өлең арқылы
тәрбиені, бірнеше түрін бір адам бойына енгізу идеясы көрініп тұрады.
Мұнысы бейнелеп салыстыру арқылы адамдық, адамгер-шілік, ақылдылық,
парасаттылық, мейірбандық элементтері ұштасып жатады. Бұларды молайтып,
толық-тырып, жеке адам бойына, тәрбиенің әсіресе еңбек, адамгершілік, ақыл-
ой, дене, патриоттық тәрбиені батыл енгізуді ұсынды. Ол философиялық
көзқарастарында тәрбиені, еңбек тәрбиесін, тұлғаның адамгершілік сапаларын
қалыптастыратын тағылымы артық туынды деген.
Омар Хайямның төрт тағандарын зерттеушілер әр түрлі түсіндіреді.
Біреулер мистикалық-софылық десе, басқалары атеистік сарында ұғады. Дұрысы
ол да емес, бұл да емес-деп Омар Хайямның өзі айтқандай, қазіргі оқушы оның
өлеңдеріндегі өмірге құштарлықты, ақиқатқа талпынысты, тіршіліктің мәнін
парықтауын, енжарлық пен екі жүзділікті ажуалауын ұнатады. Омар Хайям
өлеңдері қалыптасқан композицияның құрылымы бар, лирикалық шығарма. Оның
стилі күрделі емес. Аз сөзбен көп мағына беру пернелеп, бейнелеп айту
арқылы автор өз ойын еркін жеткізеді. Оның тілі қарапайым да, жаттық. Омар
Хайям рубайларының түркі тілдеріне аударылған кейбір шумақтары қазақ
оқушыларына ілгеріден таныс болатын. Ақын Қуандық Шаңғытбаев қазақ тіліне
аударған 325 рубай 1965 жылы жеке кітап болып шықты. Ол екінші рет ''Шығыс
Жұлдыздары '' 1973 жинағына басылды.
Омар Хайям тұнғыш календарь жасаған ғалым.
Календарьдың көптеген түрлері бар, олардың әрқайсының дәлдігі әр
түрлі. Тарихты халық жасайтындықтан, кален-дарьды жасаушыда халық болып
табылады. Ғұламалар Фараби, Хорезми, Бируни, Ұлықбектің тағы басқалардың
календарь жөніндегі еңбектері уақыт есебін жүргізуді бірталай тәртіпке
келтірген. Календарьды түзеушілердің бірі Омар Хайям.
Парсы аңызы бойынша, адам бұдан сегіз мыңдай жыл бұрын, фервердик
айының бірі күні жаралған. Ол кезде күн жазғытұрғы күн мен түннің
нүктесінде болған. Осы аңызға сүйеніп, парсы Фервердиннің бірін жыл басы
етіп есептейді де, оны жаңа жыл күні наурыз деп атайды (Нау-жаңа, Руз-күн
деген). Қазақтың наурыз сөзі осыдан шыққан. Күн мен түннің күзгі теңелуін
парсылар -''Меүрен'' деген. Бұдан Қазақтың ''Мейрам'' сөзі жасалған. Наурыз
бен ''Мейрам'' парсылардың негізгі мейрамдары болған. Парсы ақындары ''Ай
мен Күн'' - аспанның екі көзі деп жырлаған.
Омар Хайямның каленьдары - дүние жүзі халықтарында болған календарьдың
ең жақсысы. Ол 1079 жылғы 15 наурыздан (Хиджра бойынша - 471 жылғы 10
рамазаннан) бастап қолданыла бастады. Сол күні Мәлік Шаү жобаны декретпен
бекіткен болатын.
Хайям календарының екі ерекшелігі бар. Бірі - оның аса дәлдігі,
екіншісі күн қозғалысына негізделуі. Омар Хайям мұрасы математик, астроном,
философ, педагог-ұстаз ретінде ұрпақтан ұрпаққа жалғаса береді және ол
әрдайым жаңарып толықтырылып отырады.
Қожа Ахмед Ясауи өмірі.
Қожа Ахмет Ясауи (? – 1166 ж.) қазақ халқының байырғы мәдениетінің
тарихында айрықша орыны бар ұлы ақын. Өз аты Ахмет, есімінің алдындағы
қожа мұсылман дінін таратып, уағыздаушылық қызметіне орай берілген атау,
ал соңындағы Ясауи ақынның қай жерден шыққандығын көрсетеді. Бірақ
нақтылық үшін айтсақ, Йасы қаласы оның туған жері емес, жастайынан жетім
қалып, ағайын туыстарының қолына келіп, бала кезнен өскен жері. Ақынның
туған жері қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам ауданы. Әкесі
Ибрахим мұсылманша сауаты бар, сөз қадірін білетін білікті адам болған.
Шешесінің аты Қарашаш.
Ахмет Ясауидің үлкен ғұлама болуына әкесі Ибраһимнің еңбегі зор дей
аламыз. Тарихи мәліметтерге қарағанда Ахмет анасынан жастай айырылған.
Әкесі Шейх Ибраһим де, Ахмет жеті жаста болғанда қайтыс болған.
Ахметтің одан кейінгі өмірі әпкесі Гауһар Шахназдың қамқорлығында
қалды. Ахмет жастайынан зерек, ислам ілімдеріне ерекше ықыласты болып
өскен. Ол кішкентай кезінде бізге беймәлім бір себеппен әпкесі екеуі Яссы
қаласына көшіп келген.
Осыған байланысты өз атына қосымша Яссылық деген мағынадағы Ясауи
деген атқа ие болған.
Ахмет Бұхара қаласында Юсуф Хамаданидан діни білім алғаннан кейін,
Түркістанға келіп, сол кезде Орталық Азияда кең тараған софылық, діни-
тақуалық идеялардың ірі насихатшысына айналады.
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы – Диуани Хикмат
(Хикмат жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 жылы жеке кітап болып басылып
шығады. Содан кейін ол Стамбул, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра
басылады. Соның бірі 1901 жылы Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап
шығарған нұсқасы болатын.
Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында ақын өзінің бала
күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын баяндайды, тіршілікте
тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара халыққа үстемдік жүргізуші
хандардың, бектердің, қазылардың жіберген кемшіліктерін, жасаған
қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын білдіреді.
Диуани Хикматтан қазақ халқының ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне,
тарихына, этнографиясына, экономикасына қатысты бағалы деректер табуға
болады. Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Ясауи әзіреті сұлтан
аталып, басына XIV ғасырдың аяғында атақты Ақсақ Темір күмбез орнаттырады.
Түркі халықтарының орта ғасыр кезіндегі Ислам мәдениетінің ықпалының
күшеюі және біржола араб жазуына көшуі, өмірге көптеген ойшылдарды алып
келді. Сонымен қатар бұл кез шығыс әлемінде сопылық ағымнын әсері күшейіп,
бірте-бірте канатын кең жая түскен кез еді. Бұл кезең Орта Азия
мұсылмандары үшін де аса жауапты уақыт болатын. Осы шақта елдің бірлігін,
халыктың татулығын, адамгершілік пен имандылықты, Алла тағала адалдықты
көксеген, соны ту етіп, өз шығармаларына арқау еткен. Ақын-шайырлар тобы
тарих сахнасына шықты. Олардың ішінде ерекше талантымен көзге түскендер
хорезмдік Ахмет Үтінеки, Ахмег Ясауи, Сүлеймен Бақырғани (Отырар өлкесінен)
тағы да басқа көптеген сопылық өкілдер болды. Бұлардың арасында асқан
шеберлігімен, елге сыйлылығымен, кайырымдылық пен мейірімділікті өміріне
арқау етіп, бүкіл түркі жұртын татулыққа, тазалыққа үндеген, қасиетті
әулиесі атанған Қожа Ахмет Хазіреті Сұлтан Ясауи еді. Ахмет Ясауи жөнінде
ел арасында көптеген аңыз әңгімелер тараған. Егерде, тарихи деректерге
жүгінсек, ақын ежелгі қала Исфиджабта (Сайрам) Ибраһим бин Махмуд деген
диханның әулетінде дүниеге келген.
Әйтсе де, Ахметтің әкесі діндар, құдай жолын ұстаған атақты
шайкылардың бірі болған секілді. Бұлай дейтін себебіміз, ақынның 149-
хикметінде оның шыққан тегі туралы төмендегі сыр шертеді:
... Ысқақ баба жұрыны, шейх Ибраһим Құлыны,
Машайықтар ұлығы — шейхым Ахмет Ясауи.
... Иасы оның арасы, жатыр гауһар парасы,
Машайықтар сарасы — шейхым Ахмед Ясауи.
Демек, Ахметтің тегін Бибіфатимадан тарататын халық аңызы шындык, олай
болса, Әзірет сұлтанның он бірінші атасы Ысқақ баб әулие болмақ.
Түрік ғалымы, доктор М. Көпрулу өзінің "Турк әдебиятыңда илк Мутасаввифлар"
атты кітабыңда Ахметтің әкесі Сайрамдағы Хазрет Әлидің әулеті Ибраһим атты
шейх екенін айтады. Осы пікірге орыс зерттеушісі М. Е. Массон да ден
қойғанмен, ол Қожа Ахметті түрік нәсілінен еді дейді.
Сопылық "мистикалық" ағымның түркі тілдес тармағының негізін қалаушы
Қожа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім.
1. Омар Хайям өмірбаяны
2. Омар Хайямның ағартушылық ой-пікірлері
3. Омар Хайям тұнғыш календарь жасаған ғалым.
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
ЖОСПАР
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім.
1. Қожа Ахмед Ясауи өмірі.
2. Ясауи ұрпақтары
3. Қожа Ахмед Ясауи ұстазы Арыстан баб
4. Ибраһим Шайх Пен Қожа Ахмет Иассауи жайындағы
аңыз-әңгімелер.
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Біз, яғни қазақ тілді оқырмандар Омар Хайям рубаиларын ақын Қуандық
Шаңғытбаевтың тәржімасы арқылы танып өстік. Обалы не керек, шығыс шайырын
Шаңғытбаев орыс тілінен қазақшаға мөлдіретіп-ақ аударған. Десек те, Хайям
өлеңдері бізге түпнұсқадан емес, өзге тілден, оның ішінде өзге дінді ел
арқылы жеткенiн ескеруге тиiспiз.
Жалпы. бізге ғана емес, әлемге алдымен ағылшындар арқылы тарады.
Бұл деген - Шығыстың нәзік әлемінен бейхабар Батыс жұрты арқылы Омар
өлеңдерінің терең иірімдері бұрмаланды деген сөз. Бұрмаланған жоқ деп
есептегеннің өзінде ол өлеңдердің мән-мағынасы ұзақ жылдар бойы теріс
түсіндіріліп келгені анық.
Орта ғасырда Омар Хайямды ешкім де ақын санамаған, тек атақты
оқымысты, көрнекті ғалым деп білген.
Кешегі кеңестік атеистік қоғам Омарды өте жақсы пайдаланды, оны
Құдайға сенбейтін дінсіз, қожа-молдаларды аяусыз әшкерелеген деп
насихаттады. Діннен мақұрұм қарапайым жұрт Омар сұлу әйел көрсе тұра
алмайтын зинақор, шәйханадан шықпайтын алқаш, құдайдан безген мұнафық,
желөкпе, әңгүдік ақын болған деген жалған түсініктің жетегінде жүрді.
Көптеген деректерде Ахмет Иассауи хижраның 562 жылында дүниеден өтті
деп көрсетіледі. Бірақ, Иассауидің: Сол себептен 63-те жерге кірдім
дегені -өлдім дегені емес. Қожа Ахмет сонау балалық кезінен бері пайғамбар
сүннатын орындап келген. Пайғамбар 63 жасында көз жұмғандықтан, Иассауи де
пайғамбар жасында жер астына кірген. Хонақтың (мешіттің ішкі бөлігі) бір
жағынан жер қазылды, қам қыштан жер астында бір құжыра құрылды, құжырада
лақат түрінде бір орын жасалды. Өмірін сол мәуетханада ғибадатпен,
адамдарға софыльқ жолды ұғындырумен өткізді.
Түрік ғалымы Мухаммад Фуат Кетрци Заданың Түрік әдебиетіндегі алғашқы
софылық ағым өкілдері деген үлкен еңбегінде сол құжыраньң бүгінгі заманға
шейін тіпті бұзылмай жеткені айтылған.
Омар Хайям Өмірбаяны
Омар Хайям - парсы математигі, астрономы, ақын, философы (толық аты —
Абу-ль-Фатх Омар ибн Ибрахим аль-Хайям) шамамен 1048 жылы Хорасанның
Нишапур қаласында дүниеге келген, әрі сонда қайтыс болған. Жас кезінде
жақсы отбасының тәрбиесінде болған, әрі өлеңге құмартып өскен, оның кейбір
өлеңдері осы күнге дейін жеткен. Нишапурда жүмыс атқарған кезінде, сол
кездегі оқымыстылармен бірлесіп сол замандағы күнтізбеге өзгерістер
енгізген.
"Омар Хайям зиратында", by Jay Hambidge.
Оның ең негізгі еңбегі Алгебра мәселелерінің дәлелі атты кітап. Бұл
кітаптың арабша қолжазбасы мен латынша аударма нұсқасы сақталған, әрі қазір
көптеген шет тілдеріне аударлып басылды. Осы кітапта алгебраға "теңдеу
шешетін ғылым" деген анықтама берген, бұл анықтама 19-ғасырдың соңына дейін
сақталып келді. Кітапта тағыда тұңғыш рет өзі ашқан көнуыстық қисықтардың
көмегімен үшінші дәрежелі теңдеуді шешудің әдісі берілді, бұл алгебра мен
геометрияны біріктірген керемет әдіс еді. Ол тағыда екі мүшеліктердің
жаймасын, тарқату әдісін да зеріттеген. Еуклидтің кітабын аударып және оған
түсініктеме берген. Оның Еуклидтің геометрияның бастамалары кітабындағы
қиын формулаларға түсініктеме атты кітабы шығыс математикасының дамуына
ерекше рөл атқарған.
Омар Һайям, Ғийас әд-Дин Әбу-л-Фатх Омар ибн Ибраһим әл-һайям [18
наурыз 1048, Нишапур – 4 желтоқсан 1122 (11121131), Мерв] – көрнекті парсы-
тәжік ақыны, математик, астроном, философ.
Әкесі Ибраһим лашық үй жасаумен шұғылданған, “һайям” – осы кәсіпке
байланысты туған атау. Ғұмыры Балх, Самарқанд, Мерв, Исфаһан, т.б.
қалаларда өткен. Әйгілі ғұламалардан дәріс алып, Аристотель мен ибн Синаның
философиялық көзқарастарын қолдаған. Араб, парсы тілдерін қатар меңгерген
ол “Болмыс және борыш туралы трактат” (1080), “Үш сауалға жауап”, “Жалпы
ғылыми пән туралы ақылдың нұры”, “Өмір сүру туралы трактат” (1980 – 91),
“Наурызнама” (1095 – 98), “Өмір сүрудің жалпылық қасиеті туралы трактат”
(1105 – 10), т.б. философиялық еңбектер жазды. Салжұқ сұлтанының
тапсыруымен күнтізбеге реформа жасады. Бұл күнтізбе бойынша әрбір 33 жылда
8 кібісе 7 рет 4 жыл сайын, 1 рет 5 жылдан кейін болады. Мұндағы уақыт
айырмасы 5000 жылда 1 тәулікке теңеледі. Оның жыл санауы Григорий
күнтізбесінен анағұрлым дәл. Омар Һайям еңбектерінің басым бөлігі
математика ғылымының үлесінде. “Алгебра және әлмұқабала мәселелерін
дәлелдеу туралы” трактатында математикалық тарихында тұңғыш рет үшінші
дәрежелі теңдеулерді саралап, оларды шешудің жүйесін жасауға талпынды, куб
теңдеулердің әр түрінің (барлығы 19) түбірін геометриялық тәсілмен шешуді
ұсынды. Үш кітаптан тұратын “Евклид еңбектеріндегі қиын тұжырымдарға
түсініктеме” зерттеуінің “Параллель түзулердің шын мәні туралы” деп
аталатын бірінші кітабында Евклид ұғымына дәл келетін параллель түзулердің
жаңа теориясы баяндалған. “Қатынастар, пропорциялар және олардың нақтылы
мәні туралы” атты екінші кітабында Евклидтің қатынастар теориясын
жетілдіріп, сандар мен шамаларға ортақ теория жасауға күш салды.
“Қатынастарды құру және оларды зерттеу” туралы кітабында шамалардың
рационал және иррационал қатынастарына сандық өрнек табу жөніндегі Әбу Наср
әл-Фараби идеясын дамытып, сан ұғымын оң нақты сан ұғымына дейін кеңейту
қажеттігін дәлелдеді. Омар Һайям еңбектеріндегі жаңалықтарды Әбу Жафар ат-
Туси, т.б. математиктер дамытты. “Дене құрамындағы алтын мен күмістің
мөлшерін анықтау тәсілі туралы” трактатында Архимед шешкен физикалық
есептерді жетілдірді. Омар Һайям медицина, музыкалық теориясымен де
шұғылданды.
Омар Хайямның ағартушылық ой-пікірлері
Омар Хайям - тәжік және парсы халықтарының Орта ғасырларда өмір сүрген
ұлы ғалымы, көреген ойшылы, дарынды ақыны. Сол кездегі, оның ғылыми
зерттеулері математика мен астрономияны жаңа сатыға көтерді. Философиялық
еңбектері кейінгі ұрпақтардың ой өрісін кеңейтті. Ал, өлеңдері поэзияның
жаңа түрін қалыптастырды.
Омар Хайям 1040 жыл шамасында (кейбір деректер бойынша 1048 жылы)
туған. Жергілікті медреседе оқып білім алған. Оның негізгі ұстазы
Нишаүурдың белгілі ғалымы Насыреддин Шайх Мұхаммед Мансур дарынды Хайям өз
бетімен де оқып білім алады. Ғалымның жігіттік шағы Балх қаласында өткен,
ол онда математика, физика, астрономия, философия, дін негіздері, тарих
ілімдерімен шұғылданған, араб тілін еркін меңгеріп шыққан. Одан кейін
Самарқанд, Мерв, Исфаған, Рей тағы басқа қалаларда тұрып қызмет істеген.
Математик ғалым Мыңбай Ысқақовтың дәлелдеулері мен зерттеулеріне
қарағанда Хайям ұлкен мате-матик болған. Халық астрономиясының негізін
салған. Оның математикадан жазған басты-басты екі еңбегі сақталған, оның
бірі - Алгебра мен Әлмүнәбәлс есептерінің дәлелдемелері туралы. Екіншісі-
Евклид кітабын-дағы қиын тарауларға түсіндірмелер. Алдыңғысында алгебра,
соңғысында геометрия мәселелері баяндалады - дейді Мыңбай Ысқақов.
''Қатынастарды құру және оларды зерттеу'' туралы кітабында шамалардың
рационал және ирроционал қатынастарына сандық өрнек табу жөніндегі әл-
Фараби идеясын дамытып, сан ұғымын оң нақты сан ұғымына дейін кеңейту
қажеттілігін дәлелдеді. Омар Хайям еңбек-теріндегі жаңалықтарды Насреддин
Туси т. б математиктер қолдап дамытты. Алтын мен Күмістен тұратын заттар-
дың мөлшерін анықтау тәсілі туралы трактатында Архимед шешкен физикалық
есептерді жетілдірді. Омар Хайям музыка теориясымен де шұғылданды.
Омар Хайям Аристотель мен Ибн Синаның фило-софиялық көзқарасын ұстады.
Жаратушыны мойын-дағанымен, өмір-тіршілік құбылыстарының өзара байланысатын
өз дәуірі үшін материалистік тұрғыда түсін-діреді. Ол философиялық
көзқарастарын мына төменгі еңбектерінде тұжырымдады: ''Болмыс және Борыш
туралы трактат'', ''Үш сауалға жауап'', ''Жалпыға ортақ ғылымның пәні
жөнінде'' т. б. философиялық шығармалары мәлім.
Омар Хайям әлемге әйгілі төрт тағандардың (Рубайдың) авторы ол ''өмір
мен өлім'', ''Жақсы мен жаман'', '' Жастық пен кәрілік'', ''Қанағат пен
озбырлық'', ''Махаббат пен зұлымдық'', ''Құштарлық пен тақуалық'', парқын
төрт жолдан тұратын бір шумақ өлеңге сиғызды. Оның төрт тағандары - адам
өмірінің әр қырын, кезеңдерін қамтитын тапқыр да өткір адамгершілік
пікірлерге құрылған өрнекті өлең шумақтары мұнда ақынның өмір-тіршілік
құбылыстарына қоғамдық-әлеуметтік қатынастарға көз-қарасы айқын көрінеді.
Ол жеке бастың азаттығын жырлады, дүниедегі әділетсіздікке қарсылық
білдірді, адамды теңдікке, бостандыққа шақырады. Ақын өлең-дерінде
шарапатты дәріптеу, сауық-сайран, махаббатты қызықтыру едәуір орын алады.
Омар Хайям өмір сүрген дәуірде айнала ортаны, халықты, оның ұлы
адамдарын өз өлеңдерінде және рубайларында жырға қосып мадақтады. Адамның
ұлылығы тәрбие мен білімге байланысты - деген ой түйді. Еңбек, еңбек
тәрбиесі, білім, жалпы тәрбие адамды ұлы етеді деді.
Үшеуінің мәңгілік категория, тәрбиенің еңбек, адамгершілік, еңбек
тәрбиесінің бірлікте жүзеге асырылуын уағыздап тұрғандай. Ол өзі өмір
сүрген дәуірде өмірдегі байлық пен молшылық тек еңбек арқылы келеді және
қалыптасады. Ол еркіндікті аңсап, тәрбиедегі демократиялық бағытты - еркін
тәрбиені жақтады. Еркін тәрбие еңбек тәрбиесінің жемісі - деді Омар Хайям.
Оның өлеңдерін, бүгінгі педагогикалық тұрғыдан қарасақ адамды жан-жақты
жетілдіру сарыны басым. Аз сөзбен көп мағына беру, бір шумақ өлең арқылы
тәрбиені, бірнеше түрін бір адам бойына енгізу идеясы көрініп тұрады.
Мұнысы бейнелеп салыстыру арқылы адамдық, адамгер-шілік, ақылдылық,
парасаттылық, мейірбандық элементтері ұштасып жатады. Бұларды молайтып,
толық-тырып, жеке адам бойына, тәрбиенің әсіресе еңбек, адамгершілік, ақыл-
ой, дене, патриоттық тәрбиені батыл енгізуді ұсынды. Ол философиялық
көзқарастарында тәрбиені, еңбек тәрбиесін, тұлғаның адамгершілік сапаларын
қалыптастыратын тағылымы артық туынды деген.
Омар Хайямның төрт тағандарын зерттеушілер әр түрлі түсіндіреді.
Біреулер мистикалық-софылық десе, басқалары атеистік сарында ұғады. Дұрысы
ол да емес, бұл да емес-деп Омар Хайямның өзі айтқандай, қазіргі оқушы оның
өлеңдеріндегі өмірге құштарлықты, ақиқатқа талпынысты, тіршіліктің мәнін
парықтауын, енжарлық пен екі жүзділікті ажуалауын ұнатады. Омар Хайям
өлеңдері қалыптасқан композицияның құрылымы бар, лирикалық шығарма. Оның
стилі күрделі емес. Аз сөзбен көп мағына беру пернелеп, бейнелеп айту
арқылы автор өз ойын еркін жеткізеді. Оның тілі қарапайым да, жаттық. Омар
Хайям рубайларының түркі тілдеріне аударылған кейбір шумақтары қазақ
оқушыларына ілгеріден таныс болатын. Ақын Қуандық Шаңғытбаев қазақ тіліне
аударған 325 рубай 1965 жылы жеке кітап болып шықты. Ол екінші рет ''Шығыс
Жұлдыздары '' 1973 жинағына басылды.
Омар Хайям тұнғыш календарь жасаған ғалым.
Календарьдың көптеген түрлері бар, олардың әрқайсының дәлдігі әр
түрлі. Тарихты халық жасайтындықтан, кален-дарьды жасаушыда халық болып
табылады. Ғұламалар Фараби, Хорезми, Бируни, Ұлықбектің тағы басқалардың
календарь жөніндегі еңбектері уақыт есебін жүргізуді бірталай тәртіпке
келтірген. Календарьды түзеушілердің бірі Омар Хайям.
Парсы аңызы бойынша, адам бұдан сегіз мыңдай жыл бұрын, фервердик
айының бірі күні жаралған. Ол кезде күн жазғытұрғы күн мен түннің
нүктесінде болған. Осы аңызға сүйеніп, парсы Фервердиннің бірін жыл басы
етіп есептейді де, оны жаңа жыл күні наурыз деп атайды (Нау-жаңа, Руз-күн
деген). Қазақтың наурыз сөзі осыдан шыққан. Күн мен түннің күзгі теңелуін
парсылар -''Меүрен'' деген. Бұдан Қазақтың ''Мейрам'' сөзі жасалған. Наурыз
бен ''Мейрам'' парсылардың негізгі мейрамдары болған. Парсы ақындары ''Ай
мен Күн'' - аспанның екі көзі деп жырлаған.
Омар Хайямның каленьдары - дүние жүзі халықтарында болған календарьдың
ең жақсысы. Ол 1079 жылғы 15 наурыздан (Хиджра бойынша - 471 жылғы 10
рамазаннан) бастап қолданыла бастады. Сол күні Мәлік Шаү жобаны декретпен
бекіткен болатын.
Хайям календарының екі ерекшелігі бар. Бірі - оның аса дәлдігі,
екіншісі күн қозғалысына негізделуі. Омар Хайям мұрасы математик, астроном,
философ, педагог-ұстаз ретінде ұрпақтан ұрпаққа жалғаса береді және ол
әрдайым жаңарып толықтырылып отырады.
Қожа Ахмед Ясауи өмірі.
Қожа Ахмет Ясауи (? – 1166 ж.) қазақ халқының байырғы мәдениетінің
тарихында айрықша орыны бар ұлы ақын. Өз аты Ахмет, есімінің алдындағы
қожа мұсылман дінін таратып, уағыздаушылық қызметіне орай берілген атау,
ал соңындағы Ясауи ақынның қай жерден шыққандығын көрсетеді. Бірақ
нақтылық үшін айтсақ, Йасы қаласы оның туған жері емес, жастайынан жетім
қалып, ағайын туыстарының қолына келіп, бала кезнен өскен жері. Ақынның
туған жері қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам ауданы. Әкесі
Ибрахим мұсылманша сауаты бар, сөз қадірін білетін білікті адам болған.
Шешесінің аты Қарашаш.
Ахмет Ясауидің үлкен ғұлама болуына әкесі Ибраһимнің еңбегі зор дей
аламыз. Тарихи мәліметтерге қарағанда Ахмет анасынан жастай айырылған.
Әкесі Шейх Ибраһим де, Ахмет жеті жаста болғанда қайтыс болған.
Ахметтің одан кейінгі өмірі әпкесі Гауһар Шахназдың қамқорлығында
қалды. Ахмет жастайынан зерек, ислам ілімдеріне ерекше ықыласты болып
өскен. Ол кішкентай кезінде бізге беймәлім бір себеппен әпкесі екеуі Яссы
қаласына көшіп келген.
Осыған байланысты өз атына қосымша Яссылық деген мағынадағы Ясауи
деген атқа ие болған.
Ахмет Бұхара қаласында Юсуф Хамаданидан діни білім алғаннан кейін,
Түркістанға келіп, сол кезде Орталық Азияда кең тараған софылық, діни-
тақуалық идеялардың ірі насихатшысына айналады.
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы – Диуани Хикмат
(Хикмат жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 жылы жеке кітап болып басылып
шығады. Содан кейін ол Стамбул, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра
басылады. Соның бірі 1901 жылы Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап
шығарған нұсқасы болатын.
Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында ақын өзінің бала
күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын баяндайды, тіршілікте
тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара халыққа үстемдік жүргізуші
хандардың, бектердің, қазылардың жіберген кемшіліктерін, жасаған
қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын білдіреді.
Диуани Хикматтан қазақ халқының ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне,
тарихына, этнографиясына, экономикасына қатысты бағалы деректер табуға
болады. Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Ясауи әзіреті сұлтан
аталып, басына XIV ғасырдың аяғында атақты Ақсақ Темір күмбез орнаттырады.
Түркі халықтарының орта ғасыр кезіндегі Ислам мәдениетінің ықпалының
күшеюі және біржола араб жазуына көшуі, өмірге көптеген ойшылдарды алып
келді. Сонымен қатар бұл кез шығыс әлемінде сопылық ағымнын әсері күшейіп,
бірте-бірте канатын кең жая түскен кез еді. Бұл кезең Орта Азия
мұсылмандары үшін де аса жауапты уақыт болатын. Осы шақта елдің бірлігін,
халыктың татулығын, адамгершілік пен имандылықты, Алла тағала адалдықты
көксеген, соны ту етіп, өз шығармаларына арқау еткен. Ақын-шайырлар тобы
тарих сахнасына шықты. Олардың ішінде ерекше талантымен көзге түскендер
хорезмдік Ахмет Үтінеки, Ахмег Ясауи, Сүлеймен Бақырғани (Отырар өлкесінен)
тағы да басқа көптеген сопылық өкілдер болды. Бұлардың арасында асқан
шеберлігімен, елге сыйлылығымен, кайырымдылық пен мейірімділікті өміріне
арқау етіп, бүкіл түркі жұртын татулыққа, тазалыққа үндеген, қасиетті
әулиесі атанған Қожа Ахмет Хазіреті Сұлтан Ясауи еді. Ахмет Ясауи жөнінде
ел арасында көптеген аңыз әңгімелер тараған. Егерде, тарихи деректерге
жүгінсек, ақын ежелгі қала Исфиджабта (Сайрам) Ибраһим бин Махмуд деген
диханның әулетінде дүниеге келген.
Әйтсе де, Ахметтің әкесі діндар, құдай жолын ұстаған атақты
шайкылардың бірі болған секілді. Бұлай дейтін себебіміз, ақынның 149-
хикметінде оның шыққан тегі туралы төмендегі сыр шертеді:
... Ысқақ баба жұрыны, шейх Ибраһим Құлыны,
Машайықтар ұлығы — шейхым Ахмет Ясауи.
... Иасы оның арасы, жатыр гауһар парасы,
Машайықтар сарасы — шейхым Ахмед Ясауи.
Демек, Ахметтің тегін Бибіфатимадан тарататын халық аңызы шындык, олай
болса, Әзірет сұлтанның он бірінші атасы Ысқақ баб әулие болмақ.
Түрік ғалымы, доктор М. Көпрулу өзінің "Турк әдебиятыңда илк Мутасаввифлар"
атты кітабыңда Ахметтің әкесі Сайрамдағы Хазрет Әлидің әулеті Ибраһим атты
шейх екенін айтады. Осы пікірге орыс зерттеушісі М. Е. Массон да ден
қойғанмен, ол Қожа Ахметті түрік нәсілінен еді дейді.
Сопылық "мистикалық" ағымның түркі тілдес тармағының негізін қалаушы
Қожа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz