Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамыту
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ...4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ...5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ...6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 СЮЖЕТТІ .РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ 4.5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі 4.5 жастағы балалардың тілін дамытудың қазіргі жай.күйі ... ... ... .11
1.2 Сюжетті.рөлдік ойындар 4.5 жастағы балалардың тілін дамыту құралы ретінде ... ... ..20
2 СЮЖЕТТІ.РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ 4.5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Сюжетті.рөлдік ойындар арқылы 4.5 жастағы балалардың тілін дамыту дың балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу бағдарламасындағы мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Сюжетті.рөлдік ойындар арқылы 4.5 жастағы балалардың тілін дамыту дың әдіс.тәсілдері ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... 59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... .61
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ...5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ...6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 СЮЖЕТТІ .РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ 4.5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі 4.5 жастағы балалардың тілін дамытудың қазіргі жай.күйі ... ... ... .11
1.2 Сюжетті.рөлдік ойындар 4.5 жастағы балалардың тілін дамыту құралы ретінде ... ... ..20
2 СЮЖЕТТІ.РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ 4.5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Сюжетті.рөлдік ойындар арқылы 4.5 жастағы балалардың тілін дамыту дың балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу бағдарламасындағы мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Сюжетті.рөлдік ойындар арқылы 4.5 жастағы балалардың тілін дамыту дың әдіс.тәсілдері ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... 59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... .61
Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан қалмай, ілгері жүру – ұлы мұрат. Қазіргі заманда білім беру әлемдік құрылымның маңызды әлементінің біріне айналады.
Қазақстан Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына ие болуы, әдіс-тәсілдері Қазақстан Республикасының «Білім беру» [1] және «Тіл туралы» Заңдарының [2] қабылданғаны болашақ ұрпақ тәрбиесіне жаңаша көзқараспен қарауды талап етеді.
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық, бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады
Осыған орай балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы – бағдарлама жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп отыр.
Қазақстан Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына ие болуы, әдіс-тәсілдері Қазақстан Республикасының «Білім беру» [1] және «Тіл туралы» Заңдарының [2] қабылданғаны болашақ ұрпақ тәрбиесіне жаңаша көзқараспен қарауды талап етеді.
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық, бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады
Осыған орай балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы – бағдарлама жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп отыр.
1. Қазақстан Республикасының «Бiлiм туралы» Заңы, 2007 - 27 шілде.
2. Тіл туралы заң ҚР 1997. 11шілде, №151 Заң
3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы «Қазақстан-2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Астана, Ақорда, 2012.
4. Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1986. – 120 б.
5. Баласағұн Ж. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1987. – 301б.
6. Ивин А.А. Социальная философия. Учебник для бакалавров. Базовый курс. М.: Издательство Юрайт, 2013. - 510 с
7. М. Қашқари. Диуани лұғат ат-түрік. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 1288 б.
8. Ә. Нысанбаев. Адам және ашық қоғам. А.1998.
9. Д.Кішібеков Сыдықов Ұ. Алматы 2000. 408
10. Т.Әбжанова.Балабақшалардағы тіл мәселелерінің зертелуі.http://bigox.kz/balabakshalardagy-til-damytu-maselesinin-zerttelui/
11. Нарқұлова Б.Рөлдік ойындар арқылы арқылы сөздік қорын , тілін дамыту. //Бастауыш мектеп, 2006. -№1, 26-28б.
12. Ж.Махимова. Т.Турсынгалиева. Тіл дамыту жұмыстары.// Бастауцыш мектеп, 2005.- №1, 37-38б.
13. Н.К.Крупская Педагогические сочинения в 10 т. Т. 6. Дошкольное воспитание. Вопросы семейного воспитания и быта.- М.: Изд-во АПН,1959.
14. Выготский Л.С. Мышление и речь / Собр. Соч. – М., 1982.
15. А.Л.Имедадзе. Воспитание игрой.- Новосибирск, 1994
16. А.Л.Леонтьев. Психологические основы дошкольной игры // Избранные психологиче¬ские произведения. В 2 т. – Т.1. – С. 303-323. – М., 1983.
17. Н.С.Рождественский. Основы методики начального обучения русскому языку / Под ред. Н.С. Рождественского. – М., 1965. – Раздел I. (Общие вопро- сы методики.) – С. 7 –71.
18. Аймауытов Ж. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1989. – 120 б.
19. Ә.Алдамұратов. Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы. - Алматы : Мектеп, 1983. - 152 бү
20. М. Мухина.Возрастная психология.4-ое изд. 1999. – 456с.
21. Байтұрсынов А.. Тіл тағылымы. А.,1991ж.
22. Жұмабаев М. Шығармалар. Т.2,3. – Алматы: Білім, 1996, - 512 б.
23. Қ.Жарықбаев.. Жантану [Мәтін] : оқулығы / Қ. Жарықбаев. - өнд.толықт. 10-шы бас. - Алматы : Эверо, 2011. - 696 б.
24. Аникеева Н. П..
25. Эльконин Д. Б. Психология игры. – М., 1978.
26. Р.Аралбаева. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы: Жоғары оқу орындарының қауылдастығы, 2012 ж. - 220 бет.
27. Е.А.Аркин. Игра и труд в жизни ребёнка [Текст] / Аркин, Е. // Дошк.образование. - 2008. - №2.- С.9-10,15-16. - С. 2008.
28. П.А.Рудик Психология. — М.: Физкультура и спорт, 1968.
29. Д.В.Менджерицкая. Воспитателю о детской игре.- М.,1982.
30. Усова А. П. Рөл игры в воспитании детей. – М., 1976.
31. Л.С.Выготский. Психология искусства. — М., Педагогика. 1987. — С. 9.
32. А.Н.Гальперин Лекции по психологии. М.: Книжный дом «Университет»; Высшая школа, 2002. 400 с.
33. В.В.Давыдов Теория развивающего обучения. М.: ИНТОР, 1996 г. , 544 стр
34. А.В.Запорожец. М.: Педагогика , 1986. – 320 с./Психическое развитие ребенка.
35. Ф.Жұмабекова Мектепке дейінгі педагогика. Астана: Фолиант, 2008. - 336 б. - ISBN 9965-35-330-1.
36. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения, Т.3.М.: Педагогика, 1989. – 510 с., Т.5. – С.27.
37. Жұмабекова Ф.Н., Нұрғазиева Н.М., Жамалиева С.М. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. 0101000 «Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту». – Астана, 2011.
38. М.Абиш Балабақшада бала тілін дамытудың маңызы
http://bilimsite.kz/balabaksha/6526-balabakshada-bala-tilin-damytudyn-manyzy.html)
39. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау/ А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп», 2002. – 456 б.
40. «Қазақстан» Ұлттық энциклопедия. / Бас ред.Нысанбаев Ә.Н. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2002. – 720 б.
41. С.А.Шмаков. К проблеме моделирования речевого взаимодействия пользователей в диалогических форматах интернет коммуникации // Молодежь в постиндустриальном обществе: Сб. научн. трудов. Дюсссельдорф – Саратов, 2013. - С. 174-176
42. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание:-М.: Издательский центр «Академия», 1999. - 232 с
43. Баряева Л. Б., Зарин А. Обучение сюжетно-ролевой игре детей с проблемами интеллектуального развития. – СПб., 2001.
44. С.Б.Жұлынова. Балабқшада сюжетті-рөлдік ойындар. 2015
45. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы:. Алматы – 1981 ж.
46. Формирование творческой личности в педагогике В. А. Сухомлинского ... М.: Педагогика, 1974. - С.46-49.
47. «Зерек бала» бағдарламасы., Астана, 2009ж.
48. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы:. Алматы – 1981 ж.
49. Мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамытудың тиімді жолдары» (презентациясымен) http://bilimsite.kz/ustaz/2641-mektep-zhasyna-deyingi-balanyn-tilin-damytudyn-tiimdi-zholdary.html
2. Тіл туралы заң ҚР 1997. 11шілде, №151 Заң
3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы «Қазақстан-2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Астана, Ақорда, 2012.
4. Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1986. – 120 б.
5. Баласағұн Ж. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1987. – 301б.
6. Ивин А.А. Социальная философия. Учебник для бакалавров. Базовый курс. М.: Издательство Юрайт, 2013. - 510 с
7. М. Қашқари. Диуани лұғат ат-түрік. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 1288 б.
8. Ә. Нысанбаев. Адам және ашық қоғам. А.1998.
9. Д.Кішібеков Сыдықов Ұ. Алматы 2000. 408
10. Т.Әбжанова.Балабақшалардағы тіл мәселелерінің зертелуі.http://bigox.kz/balabakshalardagy-til-damytu-maselesinin-zerttelui/
11. Нарқұлова Б.Рөлдік ойындар арқылы арқылы сөздік қорын , тілін дамыту. //Бастауыш мектеп, 2006. -№1, 26-28б.
12. Ж.Махимова. Т.Турсынгалиева. Тіл дамыту жұмыстары.// Бастауцыш мектеп, 2005.- №1, 37-38б.
13. Н.К.Крупская Педагогические сочинения в 10 т. Т. 6. Дошкольное воспитание. Вопросы семейного воспитания и быта.- М.: Изд-во АПН,1959.
14. Выготский Л.С. Мышление и речь / Собр. Соч. – М., 1982.
15. А.Л.Имедадзе. Воспитание игрой.- Новосибирск, 1994
16. А.Л.Леонтьев. Психологические основы дошкольной игры // Избранные психологиче¬ские произведения. В 2 т. – Т.1. – С. 303-323. – М., 1983.
17. Н.С.Рождественский. Основы методики начального обучения русскому языку / Под ред. Н.С. Рождественского. – М., 1965. – Раздел I. (Общие вопро- сы методики.) – С. 7 –71.
18. Аймауытов Ж. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1989. – 120 б.
19. Ә.Алдамұратов. Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы. - Алматы : Мектеп, 1983. - 152 бү
20. М. Мухина.Возрастная психология.4-ое изд. 1999. – 456с.
21. Байтұрсынов А.. Тіл тағылымы. А.,1991ж.
22. Жұмабаев М. Шығармалар. Т.2,3. – Алматы: Білім, 1996, - 512 б.
23. Қ.Жарықбаев.. Жантану [Мәтін] : оқулығы / Қ. Жарықбаев. - өнд.толықт. 10-шы бас. - Алматы : Эверо, 2011. - 696 б.
24. Аникеева Н. П..
25. Эльконин Д. Б. Психология игры. – М., 1978.
26. Р.Аралбаева. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы: Жоғары оқу орындарының қауылдастығы, 2012 ж. - 220 бет.
27. Е.А.Аркин. Игра и труд в жизни ребёнка [Текст] / Аркин, Е. // Дошк.образование. - 2008. - №2.- С.9-10,15-16. - С. 2008.
28. П.А.Рудик Психология. — М.: Физкультура и спорт, 1968.
29. Д.В.Менджерицкая. Воспитателю о детской игре.- М.,1982.
30. Усова А. П. Рөл игры в воспитании детей. – М., 1976.
31. Л.С.Выготский. Психология искусства. — М., Педагогика. 1987. — С. 9.
32. А.Н.Гальперин Лекции по психологии. М.: Книжный дом «Университет»; Высшая школа, 2002. 400 с.
33. В.В.Давыдов Теория развивающего обучения. М.: ИНТОР, 1996 г. , 544 стр
34. А.В.Запорожец. М.: Педагогика , 1986. – 320 с./Психическое развитие ребенка.
35. Ф.Жұмабекова Мектепке дейінгі педагогика. Астана: Фолиант, 2008. - 336 б. - ISBN 9965-35-330-1.
36. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения, Т.3.М.: Педагогика, 1989. – 510 с., Т.5. – С.27.
37. Жұмабекова Ф.Н., Нұрғазиева Н.М., Жамалиева С.М. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. 0101000 «Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту». – Астана, 2011.
38. М.Абиш Балабақшада бала тілін дамытудың маңызы
http://bilimsite.kz/balabaksha/6526-balabakshada-bala-tilin-damytudyn-manyzy.html)
39. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау/ А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп», 2002. – 456 б.
40. «Қазақстан» Ұлттық энциклопедия. / Бас ред.Нысанбаев Ә.Н. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2002. – 720 б.
41. С.А.Шмаков. К проблеме моделирования речевого взаимодействия пользователей в диалогических форматах интернет коммуникации // Молодежь в постиндустриальном обществе: Сб. научн. трудов. Дюсссельдорф – Саратов, 2013. - С. 174-176
42. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание:-М.: Издательский центр «Академия», 1999. - 232 с
43. Баряева Л. Б., Зарин А. Обучение сюжетно-ролевой игре детей с проблемами интеллектуального развития. – СПб., 2001.
44. С.Б.Жұлынова. Балабқшада сюжетті-рөлдік ойындар. 2015
45. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы:. Алматы – 1981 ж.
46. Формирование творческой личности в педагогике В. А. Сухомлинского ... М.: Педагогика, 1974. - С.46-49.
47. «Зерек бала» бағдарламасы., Астана, 2009ж.
48. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы:. Алматы – 1981 ж.
49. Мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамытудың тиімді жолдары» (презентациясымен) http://bilimsite.kz/ustaz/2641-mektep-zhasyna-deyingi-balanyn-tilin-damytudyn-tiimdi-zholdary.html
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қызметте қолдау үшін
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.д., доцент Б.Т.Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы
балалардың тілін дамыту
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Орындаған Сексенбаева Ж.
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы: Халилаева Э.Ж.
Түркістан 2016
АННОТАЦИЯ
Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамыту
тақырыбында жазылған диплом жұмысында мектеп жасына дейінгі балалардың 4-5
жастағы балалардың тілін сюжетті-рөлдік ойындар арқылы дамыту
ерекшеліктері, қазіргі жай-күйі; сюжетті-рөлдік ойындар арқылы дамыту
маңызы мен оның құралдары, мазмұны, әдіс-тәсілдері, тәрбиеші мен
тәрбиеленушінің бірлескен іс-әрекетінің ерекшеліктері қарастырылған
Теориялық бөлімдегі қарастырылған мәселелерді тәжірибе жүзінде әдістемелік
іс-шаралар ұйымдастыру арқылы дәлелденген.
Аннотация
В дипломной работе на тему Развитие речи детей 4-5 летнего возраста
через сюжетно-ролевые игры рассмотрены особенности развития речи детей 4-
5 лет, современное состояние, значение, содержание и приемы развития
данной проблемы у детей через сюжетно-ролевые игры, а также методы и приемы
организации данной работы, особенности совместной деятельности воспитателя
и воспитуемого. Опробировано через организацию методических мероприятий на
практике проблема рассматриваемая в теоретической части дипломной работы.
Özet
Üzerinde araştırma makalesi "Çocukların arsa-rol yapma oyunlarının
yoluyla yaş 4-5 yıl konuşma Geliştirilmesi," Çocukların konuşma gelişiminin
özelliklerini 4-5 yıl, değeri mevcut durumu, arsa-rol oynama oyunları
aracılığıyla çocuklarda bu sorunun teknikleri bakım ve gelişimini açıklar
ve yöntemleri ve bu işin, özellikle ortak girişimler eğitimci ve
eğitilebilirliği organizasyonu teknikleri. Uygulamada, öğretim
faaliyetlerinin organizasyonu ile tezin teorik kısmında kabul edilen bir
sorun çalıştı.
Abstract
The research paper on "Development of speech of children 4-5 years of
age through the plot-role-playing games," describes the features of the
speech development of children 4-5 years, the current state of the value,
the maintenance and development of the techniques of this problem in
children through the plot-role-playing games, and methods and techniques of
the organization of this work, particularly joint ventures educator and
educability. Tried out through the organization of teaching activities, in
practice, a problem considered in the theoretical part of the thesis.
МАЗМҰНЫ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 СЮЖЕТТІ -РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ 4-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі 4-5 жастағы балалардың тілін дамытудың қазіргі
жай-күйі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Сюжетті-рөлдік ойындар 4-5 жастағы балалардың тілін дамыту құралы
ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 СЮЖЕТТІ-РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ 4-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамыту
дың балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу бағдарламасындағы
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 35
2.2 Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамыту
дың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
Халқына Жолдауы Қазақстан-2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің
жаңа саяси бағыты. Астана, Ақорда, 2012.
2. Қазақстан Республикасының Бiлiм туралы Заңы, 2007 - 27 шілде.
3. Тіл туралы заң ҚР 1997. 11шілде, №151 Заң
АНЫҚТАМАЛАР
Тіл – адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын құрал
Ойын – күрделі әлеуметтік мәдени феномен, туғаннан бастап өмірінің соңына
дейін бірге жүретін адамның бөлінбес өмірі.
Ойын – күрделі әлеуметтік мәдени феномен, туғаннан бастап өмірінің соңына
дейін бірге жүретін адамның бөлінбес өмірі
Ойын - баланың өз ынтасынан туған белсенді шығармашылық сипаттағы және
жоғары эмоционалдық толыққандылығымен ерекшеленетін еркін, өзіндік іс-
әрекет.
Ойын әрекетінің шығармашылық сипаты – ойын ынтамен, баланың рөлді, сюжетті,
ойыншықтарды, қосымша-заттарды таңдағандағы шығармашылығымен байланысты.
Ойын дегеніміз - жас ерекшелікке қарамайтын, адамның көңіл - күйін
көтеретін, ойландыратын үрдіс.
Ойын іс - әрекеті зерттеуші, дамытушы, үйретуші болып тәрбиешінің негізгі
іс - әрекетін құрайды.
Сюжеттік мазмұны – бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, оның әрекеттерінің,
балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп жақтылығын және өзара
байланысын анықтайтын нәрсе.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР- Қазақстан Республикасы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда
да заман ағымынан қалмай, ілгері жүру – ұлы мұрат. Қазіргі заманда білім
беру әлемдік құрылымның маңызды әлементінің біріне айналады.
Қазақстан Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына ие
болуы, әдіс-тәсілдері Қазақстан Республикасының Білім беру [1] және Тіл
туралы Заңдарының [2] қабылданғаны болашақ ұрпақ тәрбиесіне жаңаша
көзқараспен қарауды талап етеді.
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте
оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын
арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық,
бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады
Осыған орай балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы – бағдарлама
жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп
отыр. Жаңа бағдарламада мектепке дейінгі кезеңде баланың ой өрісін,
дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, ой еңбегіне
баулып, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете білуге үйрету өзекті мақсат
етіп алынған. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі болып табылатын баланың тілін,
сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге үйрету де негізгі нысана
болуы керек
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан-2050 Қазақстан халқына арналған
жолдауында Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы
жоғары елге айналуымыз керек. ...Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық
жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет.
Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды, - деп
көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал
етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш білімге тән. Жас
мемлекетіміздің болашағы — бүгінгі ұрпақ. Оларға бірдей талап қойып,
олардың табиғи қабілетін, нақты мүмкіншілігін анықтап, ана тілінде еркін,
сауатты, жүйелі сөйлеулерін дамыту, соған негіздеп оқыту — бүгінгі күннің
өзекті мәселесі [3].
Қазақ балалар әдебиетінің атасы Ыбырай Алтынсарин да балаларды оқыту
және тәрбиелеу ісінде ауыз әдебиеті шығармаларының маңызды орын алатынын
айта келіп: Өмірге қажетті ауызекі сөйлеу дағдыларына жаттықпайынша, қай-
қай тілде болса да еркін, жүйелі сөйлеу мүмкін емес, — дейді [4; 4].
Белгілі философтар Ж.Баласағұн [5], В.П.Рожин [6], М. Қашқари [7], Ә.
Нысанбаев[8], Д.Кішібеков[9], Т.Әбжанова[10] тағы басқалары қоршаған орта,
адамның рухани дамуы ана тілі негізінде жүргізілетінін қарастырады. Философ
В. Рожин: Тіл дегеніміз – адам сапасының тікелей шындығы десек, тіл арқылы
адам ойы материялық сезіммен қабылданатын формаға түседі, осының арқасында
адамдардың ойлары хабарланып, бір адамнан екінші адамға жеткізе алады. Тіл
адам баласының бүкіл материалдық және рухани мәдениетінің дамуымен бірге
жетіліп отырады, – деп көрсетеді [6].
Тіл – адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын
құралы болғандықтан, тілдің қоғамдық, тәрбиелік қызметі де ерекше. Сондай-
ақ тіл ұлт мәдинетінің басты көрсеткіштерінің бірі екені белгілі. Әрбір
халықтың тілінде оның ұлттық дәстүрінің, сана-сезімінің, ойлау тәсілінің,
мінез-құлқының белгілері көрініс табады
Ал тілді, тіл мәдениетін игеру – баланың сәби шағынан іске аса
бастайтын, біртіндеп жетілетін үдеріс. Сондықтан да, баланың тілін дамыту
жұмысы отбасынан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.
Баланың тілін дамытуда халық қазынасы – ауыз әдебиетінің орны ерекше.
Аз сөзбен көп мағына беретін мақал-мәтел, ертегілер, эпостық шығармалар
ғасырлар бойы ауыздан-ауызға таралып, жинақтала келе, бүгінгі ұрпақтың
рухани азығына айналуы тиіс [11, 3].
Мектепке дейінгі педагогика мен психология ғылымы мектеп жасына дейінгі
балалардың тілін дамыту, сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуге
үйрету, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту мәселелеріне жан-жақты көңіл
бөліп, бұл жұмысты ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте қарастырады. Өйткені ойлау
үдерісі заттар мен құбылыстардың жалпы сипатын, заңды байланыстары мен
кейбір ерекшеліктерін бейнелесе, сол заттардың шындық болмысы ойда
сәулеленіп, яғни ұғым сөз арқылы танылып, ой сөйлеу арқылы білдіріледі [12,
5].
Психикалық үдерістерде тіл шешуші рөл атқарады. Сөздік қоры біршама
жетіледі. Осының нәтижесінде айналасындағы үлкен адамдармен, өз
құрбыларымен сөзбе-сөз қарым-қатынас жасайтын болады.
Н.К.Крупская: Ақыл-ой тәрбиесінің ең негізгі міндеттерінің бірі –
баланың тілін дамыту. Баланы басқаның сөзін тыңдап түсіне білуге, өз ойын
сөзбен айтып беруге үйрету, өмір құбылыстарын бақылауда, сөйлесе отырып,
оның сөздік қорын байыту. Ол үшін бала тәрбиелеуші адамдар балаларға сөйлеу
мәдениеттілігін, сөз өнегесін, сөз үлгісін көрсете білуге тиісті. Бақшадағы
оқу-тәрбие жұмысы ана тілінде жүргізілуі керек, — деп көрсетті[13].
Атақты психолог Л.С.Выготский өзінің психологиялық зерттеулерінде
мектеп жасына дейінгі балалардың өсу, жетілу, даму ерекшеліктеріне талдау
жасай отырып, оларды мектепке даярлау мәселесіне ерекше назар аударды. 4-5
жастағы баланың ойлау, сөйлеу дәрежесі жөнінде ғылыми деректерге сүйене
келіп, құнды пікірлер қалдырды[14].
Баланың тілді меңгеруі жайлы белгілі психологтар Л.С.Выготский [14],
А.Л.Имедадзе [15], А.Л.Леонтьев [16], Н.С.Рождественский[17],
Ж.Аймауытов[18], Ә.Алдамұратов[19], М. Мухина[20] тағы басқалары жас
кезінде баланың танымдық, қабылдағыштық қабілеттерінің ерекше болатындығына
байланысты тілді тез меңгертетінін көрсетті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, - дей отырып,
басым міндеттерінің бірі ретінде жеке адамның шығармашылық, рухани және
дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы
интеллектін байыту, - деп көрсеткен [1].
Ахмет Байтұрсынов – бастауыш мектепте оқыту мен қазақша
сауат ашу мәселесін көтерген ірі ғалым. Әдістеме мәселелері бойынша Тіл
жұмсар Қай әдіс жақсы [21; 11-12]. және т.б. құнды еңбектер жазды.
Қазақтың психолог-ғалымдары М.Жұмабаев [22], Ж.Аймауытов[18],
Қ.Жарықбаев[23], Ә.Алдамұратов[19] және т.б. қазақ халық ауыз
әдебиетінің балалардың тілін дамытудағы мән-маңызын педагогикалық-
психологиялық тұрғысынан қарастырған.
Ойын – күрделі әлеуметтік мәдени феномен, туғаннан бастап өмірінің соңына
дейін бірге жүретін адамның бөлінбес өмірі, - деп көрсетеді адам туралы
әртүрлі ғылым саласындағы көптеген зерттеушілер (Н. П. Аникеева[24], Л. С.
Выготский[14], Д. Б. Эльконин[ 25] және т.б.).
Педагогикалық ғылымда ойын мектеп жасына дейінгі баланың жетекші іс-
әрекеті ретінде қарастырылады (Н. П. Аникеева, В. С. Выготский, Я. Л.
Коломинский, А. П. Усова, Д. Б. Эльконин). Жетекші іс-әрекет бала
психикасындағы басты өзгерістерді анықтайды және дамудың жаңа сатысына
көшуге дайындайды[26].
Жетекші іс-әрекет бірден дамыған түрде болмайды, өзінің қалыптасуында
белгілі бір жолдан өтеді, оның қалыптасуы оқыту және тәрбиелеу процесінде
үлкендердің жетекшілігімен жүреді.
Мектепке дейінгі жаста ойынның жетекші рөлі баланың оған жіберген
уақытымен емес, негізгі сұраныстарын қанағаттандырғандығымен анықталады,
ойынның негізінде іс-әрекеттің басқа түрлері туындайды және дамиды; ол
психикалық дамуға үлкен ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сюжетті-рөлдік ойындар мәселесін
зерттеген ғалымдар Е.А.Аркин [27], П.А.Рудик [28], Д.В.Менджерицкая[29],
А.П.Усова [30], Л.С.Выготский [31], А.Н.Гальперин [32], В.В.Давыдов [33],
А.В.Запорожец [34] және т.б. авторлар. Бұл тақырыптың психологиялық-
педагогикалық әдебиеттерде зерттелу деңгейі жоғары.
Еркін сюжеттік ойын – мектеп жасына дейінгі бала үшін ең қызық ойын,
ойында бала іштей еркіндіктің субъективтік сезімін, өзіне бағынышты
заттарды, амалдарды, қатынастарды басынан өткізеді, ал мұндай әсер мектеп
жасына дейінгі баланың өнімді іс-әрекетінің басқа түрлерінде бола бермейді.
Сюжеттік ойын баладан нақты өнім талап етпейді. Онда бәрі солай сияқты
болады. Бала үлкендердің кез келген ісін табысты істей алады, кез келген
ситуацияға кіре де алады, қалаған оқиғасын басынан өткізеді. Бұл
мүмкіндіктер баланың практикалық әлемін кеңейтеді, дамуына жағымды
эмоционалды рең береді.
Сюжеттік-рөлдік ойындардың көзі – балаларды қоршаған орта. Сюжеттік-
рөлдік ойындар балалардың ұйымдастырылған және өзіндік іс-әрекетінің әр
түрлеріне қосылады және оларды дамыту мен тәрбиелеуде басты маңызы бар.
Сюжеттік-рөлдік ойындардың оларға қатысушылардың өз беттілігін,
шығармашылдығын бейнелейтін өзіндік ерекшеліктері болады. Сюжеттік-рөлдік
ойындардың басты ерекшелігі, зерттеушілердің пікірінше, оларды балалардың
өздері жасайды, ойын әрекеті жарқын бейнеленген өз беттілік және
шығармашылдық сипатта болады.
Зерттеу мақсаты: Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың
тілін дамытуды теориялық тұрғыда негіздеу және оның тиімді әдіс-тәсілдерін
анықтау.
Зерттеу объектісі: Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы
балалардың тілін дамыту жүйесі.
Зерттеудің пәні: Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың
тілін дамыту үдерісі.
Зерттеу міндеттері:
- сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамытудың
теориялық негіздерін анықтау;
- тіл, тіл дамыту, ойын, сюжетті-рөлдік ойын ұғымдарының мәнін
анықтау;
- сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамытудың
мазмұны мен мүмкіндіктерін анықтау;
- сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамытудың
оқыту технологиялары мен әдіс-тәсілдерін анықтап, педагогикалық үдерісте
тиімділігін тексеру.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша ғылыми әдебиеттерге,
мектепке дейінгі мекемелер мен бастауыш мектеп құжаттарына талдау беру,
озық тәжірибелерді зерделеу, сауалнама, әңгімелесу, тест, деңгейлік
бақылаулар, сабақтар ұйымдастыру, оларды талдау;
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы, №31 бастауыш мектеп-балабақша
кешені.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
1 СЮЖЕТТІ -РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ 4-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі 4-5 жастағы балалардың тілін дамытудың қазіргі
жай-күйі
Жаңа заман баласының тұлғасын қалыптастырып дамыту үшін тұлғаның
ішкі дүниесі мен оның қыр-сырын анықтап, мүмкіншіліктері мен қабілетінің
дамуына жағдай туғызу қажет. Жаңа заман баласы - бүгінгі қазақ қоғамының
ұлттық қазынасы. Баланың қабілетін қаншалықты ерте ашып,дамытса,оның
нәтижесі де соншалықты жеміс болмақ.Осыған орай жаңа бағдарламалар
білімдерді қабылдауға,оларды тиімді қолдануға қабілетті,ортаға мейлінше тез
бейімделгіш тұлғасын қалыптастырудағы қоғамның,ата-аналар мен
тәрбиешілердің талаптарын орындау мақсатын көздейді.
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте
оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын
арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық,
бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады
Осыған орай балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы – бағдарлама
жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп
отыр. Жаңа бағдарламада мектепке дейінгі кезеңде баланың ой өрісін,
дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, ой еңбегіне
баулып, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете білуге үйрету өзекті мақсат
етіп алынған. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі болып табылатын баланың тілін,
сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге үйрету де негізгі нысана
болуы керек.
Бүгінгі дүниенің күн санап тез өсуі білім беруге деген талапты күшейте
түсуде. Жаңа идеялар, білім беруге жаңаша көзқарас, кәсіби біліктілік
біздің бұрынғыдан да жаңа жоғары сатыға көтерілгеніміздің белгісі. Міне,
мұның бәріне қол жеткізуде әр тәрбиешінің шығармашылығы, жұмыс істеуі
ерекше болып саналады
Қазіргі таңда бұл мәселе қолға алынып, бала тәрбиелеу үшін мектепке
дейінгі тәрбиенің маңызды міндеттері шешімін табуда.
Баланы мектепке даярлау, мектептегі оқу ісінің сапасын арттыру жұмысы
– педагогика ғылымында басты проблемалардың бірі. Сондықтан да көрнекті
психолог-педагог ғалымдар мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің
даму, қалыптасу ерекшеліктерін эксперимент арқылы зерттеп, мектепке дейінгі
жастағы балаларға арналған сөздік минимум жасау мәселесіне ерекше назар
аудуда.
Өйткені мектепке дейінгі тәрбие ісінің ең жауапты кезеңі – баланың бес-
алты жастағы шағы. Бұл жастағы балалардың дене құрлысы жетіліп, тез өсе
бастайды. Түрлі іс-әрекеті дамып, ой-өрісі, дүние танымы кеңейеді.
Күнделікті өмірді тануы, оларды салыстырып, бір-бірінен түрлі
ерекшеліктеріне қарай топтай, жалпылай ажырата білулері, көрген-білгендері
жөнінде өздігінен ой қорытындыларын жасау қабілеттілігі жетіле түседі
Психикалық процестерде тіл шешуші роль атқарады. Сөздік қоры әжептәуір
жетіледі. Осының нәтижесінде айналасындағы үлкен адамдармен, өз
құрбыларымен сөзбе-сөз қарым-қатынас жасайтын болады. 5-6 жастағы баланың
сөйлеу тәсілі, тікелей көрнекілікке байланысты емес. Ол қазір көріп,
қабылдап тұрғанын айтып қана қоймай, өткенде не болғанын және алда не
болатынын да айта алады. Бұл жағдай баланың сөйлеуінің ойлаумен тығыз
байланысты екендігін көрсетеді.
Ұлы педагог Н.К.Крупская: Ақыл-ой тәрбиесінің ең негізгі
міндеттерінің бірі – баланың тілін дамыту. Баланы басқаның сөзін тыңдап
түсіне білуге, өз ойын сөзбен айтып беруге үйрету, өмір құбылыстарын
бақылауда, сөйлесе отырып, оның сөздік қорын байыту. Ол үшін бала
тәрбиелеуші адамдар балаларға сөйлеу мәдениеттілігін, сөз өнегесін, сөз
үлгісін көрсете білуге тиісті. Бақшадағы оқу-тәрбие жұмысы ана тілінде
жүргізілуі керек, — деп көрсетті.
Н.К.Крупская ақыл-ой тәрбиесінің бірнеше әдістерін ұсынды. Бірінші
орынға бақылау, экскурсия арқылы айналадағы өмірді білдіру және танытуды
қойды. Олардың нақты қабылдап білуі үшін ойын процесін дұрыс ұйымдастырудың
қажеттігін көрсетеді. Әсіресе балалардың творчестволық ойындарын өрістетуде
дұрыс басшылық ету ісіне көп көңіл бөлді.
Атақты психолог Л.С.Выготский өзінің психологиялық зерттеулерінде
мектеп жасына дейінгі балалардың өсу, жетілу, даму ерекшеліктеріне талдау
жасай отырып, оларды мектепке даярлау мәселесіне ерекше назар аударды. 5-6
жастағы баланың ойлау, сөйлеу дәрежесі жөнінде ғылыми деректерге сүйене
келіп, құнды пікірлер қалдырды.
Ол мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау, ес, зейін ерекшеліктеріне
тоқталады. Мектепке дейінгі балалардың өмірдегі нақты заттар мен құбылыстар
жөнінде, ол заттардың өсу, даму ерекшелігі, өзара байланысы жөнінде
өздерінше ой қорытындыларын жасап, басқаларға түсіндіруге әрекеттенушілігі
басым болатынын айтты. Өйткені 5-6 жастағы баланың көрнекті, образды ойлау
қабілеттілігі жетіледі. Балалар жеке заттарды біліп қана қоймай, оларды
жіктеп, топтап айта білуге, әр заттың қайдан, неден жасалатынын, қалай
пайда болатынын түсінуге тырысатындығын да көрсетті.
Сондықтан бақшада оқыту, білім беру жүйесіне арналған бағдарлама
қандай жүйеде жасалу керектігін айқындау қажет. Себебі ол бағдарлама
табиғатта болып жататын физикалық, биологиялық, қоғамдық құбылыстар жөнінде
мағлұмат бере отырып, мектепте оқытудың басты шартын орындауға тиісті.
Өйткені балаларға адам қоғамы, табиғат, өнер туралы мағлұмат мектепке дейін-
ақ берілуі керек. Ондай мағлұматтар олардың дүние танымын, ойын кеңейтіп,
тілін дамыта отырып, балаларды мектептегі оқу ісіне даярлайды. Бақшадағы
оқыту жұмыстары баланың сәбилік шағынан басталуы тиіс. Себебі баланың тіл
үйренуі, сөйлеу процесінің жедел дамуы үш жасқа дейінгі мерзімде өтеді. Оқу
жұмысы дәл осы шақты қамтығанда ғана нәтижелі болады.
Сөйтіп, 4-5 жастағы баланың жан-жақты даму сатысының сан өзгерісінен
сапа өзгерісіне өту шағы басталады [34, 3-5].
Мектеп жасына дейінгі балалар тілінің дамуын зерттеген ғалымдардың
пікірлерінше, олардың сөздік қоры мына түрде: екі жастағы балалардың сөздік
қоры – 1000 сөзден астам, үш жастағы балалардың сөздік қоры шамамен – 1800,
төрт-бес жастағы балалардың сөздік қоры – 2000-3000, алты-жеті жастағы
балалардың сөздік қоры – 3260-4000 сөз мөлшерінде болады екен.
Ұзақ жылдар арнайы жүргізілген зерттеу нәтижелері балалардың сөз
меңгеруі жанұяда, балабақшада жүргізілетін тәрбие жұмыстарына, ата-аналар
мен тәрбиеші-педагогтардың бұл аса маңызды мәселелерге көңіл бөліп, баланың
сөйлеу тілін дамыту, айналадағы өмір құбылысын ұғындыру, олармен сөйлесе
отырып, пікірлесе білуге жетелеу, бала қызыққан сұрақтарға дұрыс жауап
беріп отыру жұмыстарына байланысты екендігін көрсетеді. Ал тәрбиеші
басшылыққа алатын білім мазмұны бағдарламада нақты көрсетілген. Сондықтан
жас ерекшелігіне қарай жұпталған әр топта өтілетін сабақтардың алдына
қоятын мақсатын, бағдарламалық білім мазмұнын тәрбиеші жете білуге тиісті.
Бұл жөнінде бағдарламада тілді барлық жағынан дамыту керек: сөздің ана тілі
нормасына сәйкес айтылуын, бағдарламаға сай болуын, сөздің бір-бірімен
байланыстылығын, пікірдің дәйектілігін, бейнелігін қамтамасыз ету керек, —
делінген.
Тәрбиеші балалардың жан-жақты дамуы үшін барлық қажетті шараларды
пайдаланып, балабақшаның қызметін Балабақшада оқыту және тәрбиелеу
бағдарламасының орындалуына бағыттап, білім беру сапасын арттыруға
міндетті [35; 6]
Балалардың қай жастан бастап оқыту керек деген мәселе жөнінде ұлы
педагог К.Д. Ушинский: Мерзімінен бұрын оқыту оқуды кешіктіріп бастаудан
зиянды. Өйткені өте ерте оқыту баланың ойын шаршатып, тез жалықтырады.
Оқуға қызығушылығын жояды. Бала өз күшіне сенбейтін болады. Сондықтан
методикалық оқыту жеті жастан басталған жөн. Мұндайда баланың мектептегі
оқу ісіне даярлығын ескеру қажет. Баланы мектепке даярлау жұмысы жанұяда
және балалар мекемелерінде жүргізіледі. Баланы мектепке даярлау дегеніміз —
оның өзіне айтылған сөзге, оқылған шығармаға бақыланған затқа зейін қоя
білуі, өз ойын толық сөйлем құрап айтуы. Айналадағы өмірді, табиғат
құбылыстарын бағдарлап, түсінуі; бір-біріне жәрдемдесуі, ұжымдық еңбек
түріне бейімделуі, жолдастық, достыққа әдеттенуі, — деп көрсетті[36]
Қазіргі кезеңде мектеп өмірінде болып отырған жаңалықтар: бастауыш
мектептің үш кластық системаға өтуі, оқу жүйесінде жаңа бағдарламалар мен
оқулықтардың кең түрде қолданылуы, бірінші сынып оқушыларының арифметикалық
алгебра, геометрия элементтерімен қоса үйрене бастауы бұған толық дәлел.
Оқу жүйесіндегі осындай игі өзгерістер, кейбір нәтижелер баспасөз
беттерінде жарияланып, педагогтар қауымының ортақ ісіне үлес қосуда.
Бұдан біз бөбектердің мектепке жетілген Ересекпен келе бастағанын
көреміз. Бұл жағдайлар мектеп жасына дейінгі балалар мекемелеріндегі тәлім-
тәрбие жұмысының сапасын арттыру, нәрестелерді яслиден бақшаға, сәбилерді
бақшадан мектепке даярлау, оқу-тәрбие жұмыстарын бағдарламаға сай жүргізе
білу міндеттерін қояды.
Мектепке дейінгі жаста балалардың қарым-қатынас шеңбері кеңи түседі.
Балалар біраз есейе түскен соң шағын семьялық байланыстар шегінен шығып,
адамдардың аумақты тобымен, әсіресе қатар құрбыларымен араласа бастайды.
Сөйлесетін адамдардың көбеюі баладан ең бастысы тіл болып табылатын қарым-
қатынас құралын толық меңгеруді талап етеді. Баланың күрделене түсетін
әрекеті тілдің дамуына да жоғары талаптар қояды.
Тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: басқа адамдармен араласу кезінде
оны іш жүзінде қолдану жетіле түседі, сонымен бірге тіл психикалық
процестерді қайта қараудың негізі, ойлау құралы болып табылады.
Мектепке дейінгі кезеңнің соңына қарай тәрбиелеудің белгілі бір
жағдайда сауаттылықты меңгеру үшін үлкен маңызы бар, тілді тек пайдаланып
қана қоймай, оның құрылысын да ұғына бастайды.
Мектепке дейінгі кезеңде тілдің сөздік құрамы өсе түседі. Сәбилік
кездегімен салыстырғанда мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры үш есе
өседі. Мұнда сөз қорының өсуі тұрмыс және тәрбие жайларына тікелей
байланысты; психикалық дамудың басқа кез келген салаларына қарағанда мұнда
жеке түр өзгерістері басымырақ.
Мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры тек зат есімдердің және
шылау сөздердің есебінен де тез өседі. Егер бала грамматика заңдары бойынша
сөйлеудегі сөздерді тіркестіре білуді қатар меңгермесе, сөздік құрамының өз
бетінше өсуінің онша үлкен мәні болмаған болар еді. Мектепке дейінгі
балалық шақта ана тілінің морфологиялық жүйесі игеріледі, бала іс жүзінде
жалпы сипатта септеу мен жіктеудің типтерін үйренеді. Сонымен бірге балалар
құрмалас сөйлемдерді, жалғаулық шылауларды, сондай-ақ оның үстіне кең
тараған жұрнақтардың басым көпшілігін үйреніп алады.
Мектепке дейінгі жаста балалар сөздерді айтарлықтай жеңіл құрады, әр
түрлі жұрнақтар жалғау арқылы олардың мәнін өзгертеді.
Келтірілген мысалдан баланың тілдік мінез-құлқын, әр сөзден нақты
затты көретіндігін байқауға болады. Мысалы, ересек түр – үлкен жануар
(бұлан), ал оның түрі кіші, сондықтан да ол бұланша, ал ересек түрі –
кішкене жануар болса (шыбын), оның төлі де бәрібір шыбын, яғни ол да
сондай кішкене, яғни кішірейту жұрнағын қолданудың қажеті жоқ.
Тілді үйрену баланың өзінің тілге деген ерекше белсенділігімен
анықталады. Бұл белсенділік баланың қолда бар үлгіден шығаратын сөз
құраулары мен сөз өзгертулерінен көрінеді.
Сөздің мәніне, сөздердің көрсететін шындығына бағдар ұстаумен қатар
мектеп жасына дейінгі балалар мәнінің қандай екендігіне қарамастан сөздің
дыбыстық түріне үлкен ынта қоятындығы байқалды. Олар көбіне сөздің түрін
әдейі өзгертеді, жаңа сөздер ойлап табады, сөз ырғағын құрастыруға беріле
жаттығады[26; 6].
Баланың тілге деген белсенділігі тек өлеңмен жазылған түрге ауысады,
бірақ бұл шынында ақындық шығармашылықтан әлі де әлдеқайда алыс.
Сөздердің дыбыстық түріне бағдар ұстау тек өлең құрылысынан ғана
білініп қоймайды. Мектепке дейінгі кіші жастағылар сөздердің бастапқы
түрлерін ескере отырып оларды өзгерте алады. Бала сөзді атау күйінде қалай
айтуына байланысты қалған септіктерде де осы сөзді өзгертетін болады.
Мектепке дейінгі ересек жастардағыларда қосар септеу жағдайлары
кездеспейді. Балаларда сөздердің дыбыстық түріне бағдар ұстаудың пайда
болуы ана тілінің морфологиялық жүйесін меңгеруіне себепші болады. Тілдің
дыбыстық жағы өте ертеден-ақ балалар әрекетінің мазмұнына айналады.
Мектепке беру алдында грамматиканың өте күрделі жүйесін үйреніп алады.
Бұл жүйеге тілде қолданылып жүрген синтаксистік және морфологиялық
тұрғыдағы ең нәзік заңдылықтар кіреді, міне, сондықтан баланың игеретін
тілі ол үшін шынында ана тілі болып шығады.
Тілдің мағыналық жағына бағыт ұстау да, сондай-ақ тілдің дыбыстық
жағына бағыт ұстау да сөздерді іс жүзінде қолдану мен өзгерту процесінде
жүзеге асырылады және белгілі кезге дейін сөздің дыбыстары мен оның мәнінің
арасындағы байланысты түсіндіруге жетелейтін сөйлеуді ұғына білумен
байланысты болмайды. Әйтсе де біртіндеп дами бастайтын стіл ерекшеліктерін
айыра білу қабілеті мен мұнымен байланысты келетін тілді ой елегінен өткізу
сөзді ұғына білу әрекеттеріне әкеп соғады. Бес жасқа толған балада сөздің
мәнін саралап білу және шығу тегін түсіндіру әрекеттері пайда болады. Бала
бір сөзді оған дыбысталу жағынан ұқсас сөзбен салыстыруға тырысады.
Сөзді жетерліктей терең ұғына білу мектепке дейінгі баблаларда тек
арнаулы оқыту жағдайларында қалыптасады.
Фонемалық естудің дамуы. Баланың фонемалық естуі тікелей тіл қарым-
қатынасының негізінде қалыптасады. Сәбилік кезеңнің соңына таман бала бір-
бірінен тек бір ғана ұяң және қатаң дыбыспен, немесе жуан не жіңішке
дыбыспен ғана ажырылатын сөздерді жақсы жіктейді. Сонымен бастапқы
фонемалық есту толықтай ерте жіктеледі. Әйтсе де сөзге дыбыстық талдау
жасауды, сөзді оны құраушы дыбыстарға ажыратуды, сөздегі дыбыстардың ретін
бала мектепке дейінгі жаста жеткеннің өзінде де біле бермейді. Тілдік қарым-
қатынас баланың алдына талдаудың мұндай жоғары түрлері дамытарлықтай
міндеттерді шеше алмайды. Сондықтан бес-алты жасар бала, мысалы үш дыбыстан
құралған сөздерге қарапайым талдау жасауға қиналады. Балаларды сөздерге
дыбыстық талдау жасауға үйреткеннің өзінде тіпті мектепке дейінгі кіші
жастағы балалардың өзі белгілі жағдайларда сөздердің бірінші және соңғы
дыбыстарын ажырата білетіндігі көрінеді, ал мектепке дейінгі естияр
жастағылар үшін ешбір айтарлықтай қиындық туғызбайды. Сөздерді дыбыстық
құрамын талдағанда бала оларды ерекше айтады, кейін жеке аталуға тиісті
дыбысты үн ырғағымен бөледі. Бес-алты жастан бастап сөздің жеке дыбыстарын
керекті дыбысты созып айту сияқты амалды үйренген
болса сөзге толық дыбыстық талдау жасай алады. Мұндай тәсіл балаларды
сөздің дыбыстық құрамына еркін бағдар жасай білуге үйретеді. Дыбыстарды
ырғағымен сөздің бастапқы үш әрпін дұрыс айтты, төртінші әріпке жеткенде
бала ы деп сыбырлап қалады. Бала топқа бұрылады да: Жоқ, ы емес, а.
Егер мұнда ы болса, қағыз болар еді, ал мұнда қағаз делінген. Сөйтіп
мектеп жасына дейінгі бала сөздерді сөйлеудегі қарым-қатынаста қалыптасып
қалған үйреншікті түрлерден бас тарта отырып сөздің дыбыстық құрамын білу
мақсатында сөйлеу білуге үйренуі мүмкін. Сөздер дыбыстық талдау жасай білу
оқу мен жазуды жемісті меңгеруге себепші болады.
Мектепке дейінгі жаста табысты өтетін тілді іс жүзінде меңгерумен
салыстырғанда сөйлеу әрекетінің өзін ұғына білуден тілдің сөздік құрамын
ұғына білу едәуір кейін қалады. Қарым-қатынас жасау нәтижесінде бала ұзақ
уақыт бойы тілдің сөздік құрамына емес, ол үшін сөз түсінуді анықтайтын
заттық жағдайға бағдар ұстайды. Бірақ сауаттылыққа үйрену арқылы тілдің
сөздік құрамын ұғынуды үйренуі қажет. Балалар сөйлемге арнайы дайындықсыз
тұтас жағдайды, нақты бір әрекетті немесе оқиғаны білдіретін бірыңғай сөз
жиыны ретінде қарайды.
Кейбір балалар сөйлемді ырғақтық-мәндік топтарға ажыратуға тырысады.
Әріптерді білетін немесе аздап оқи білетін балалар сөйлемдегі сөздерді
талдағанда өздеріне берілген сөйлемдерді дыбыстарға немесе буындарға
бөледі, кей жағдайларда олар сөздерді ажыратады.
Егер бала оқи бастаса, бұл жағдайда ол тілдің сөздік құрамын ұғына
бастайды. Әйтсе де тілдің сөздік құрамын ұғыну қабілеті өздігінен тым баяу
қалыптасады. Мектепке дейінгі жасқа толық жеткенде балалардың сөйлемдегі
сөздерді айқын ажырата білуіне мүмкіндік беретін арнайы дайындық, бұл
қабілеттің қалыптасуын едәуір жеделдетеді.
Мектепке дейінгі кезеңде дамитын тілдің негізгі қызметтерінің бірі –
қарым-қатынас жасау қызметі. Тіпті сәбилік шақтың өзінде бала тілді қарым-
қатынас жасаудың құралы ретінде пайдаланады. Әйтсе де ол тек жақын немесе
жақсы танитын адамдармен ғана қарым-қатынаста болады. Бұл жағдайдағы қарым-
қатынас ересектер мен бала қатысатын нақтылы жағдайдың себебінен пайда
болады. Қайсыбір әрекеттер мен заттарға байланысты нақты бір жағдайдағы
қарым-қатынас жасау ситуациялақ, сөйлеудің жәрдемі арқылы іске асырылады.
Бұл сөйлеу әрекетке байланысты пайда болған немесе жаңа заттармен,
құбылыстармен танысқандағы сұраулар, сұрауға берілген жауаптар, немесе
белгілі бір талаптар түрінде болады.
Ситуациялық сөйлеу әңгімелесушілерге толықтай анық, бірақ бөгде адамға
әдетте түсініксіз болады. Бала сөйлеуіндегі ситуациялық әр түрлі формадағы
болып келуі мүмкін. Сөйлеу ол, олар деген сөздерге толы болады және де
әңгіменің ұзын ырғасына қарап бұл есімдіктердің кімге қатысты екенін білу
мүмкін емес. Сондай-ақ сөйлеуде үстеулер, ауызекі тіл шаблондары мол
болады, алайда бұлар сөйлеудің мазмұнын анықтай алмайды.
Диалогты сөйлемде баланың әңгімелесуші серіктесі одан айқын, мәнерлі
сөйлеуді, сөйлем құруын жағдайға онша байланыстырмауды талап етеді. Бала
төңірегіндегілердің ықпалымен ситуациялық сөйлеудің тыңдаушысытүсінерліктей
етіп құра бастайды. Бала біртіндеп шексіз қайталана беретін өсімдіктердің
орнына белгілі анық ойды беретін зат есімдерді енгізе бастайды. Мектепке
дейінгі жастағы балаларда кәдімгі сөйлеу құрылымы пайда болады, бала әуелі
өсімдіктерді ол, оларды енгізеді, сосын барып баяндаудың анық еместігін
сезгеннен кейін есімдіктерді зат есім арқылы түсіндіре бастайды: ол (қыз)
кетіп қалды; ол (сиыр) сүзді... бұл – бала тілінің дамуындағы елеулі
кезең. Баяндаудың ситуациялық тәсілі тыңдаушысына бағдарланған
түсіндірулермен бөлініп отырады. Әңгіменің мазмұны жайындағы сұраулар тіл
дамуының бұл кезеңінде дәлірек және түсініктірек жауап беру ынтасын
тудырады.
Қарым-қатынас жасау ауқымының кеңеюіне, танымдық қызығуының өсуіне
қарай балаға контексті сөйлеу тән. Контекст жағдайды жеткілікті түрде толық
сипаттайды, бұл үшін осы жағдайды тікелей қабылдау шарт емес. Кітептың
мазмұнын айтып беру, қызғылықты факт жөніндегі әңгіме немесе бір нәрсені
сипаттау айқын баяндалмаса тыңдаушы оны түсіне алмайды. Бала өзіне-өзі
белгілі талаптар қоя бастайды және сөйлем құрауда соларды қолдануға
тырысады.
Бала контексті сөйлем құру заңдарын меңгере отырып ситуациялық
сөйлеуді пайдалануды да тоқтатпайды. Ситуациялық сөйлеу дәрежесі төмен
сөйлеу болып табылмайды. Тікелей араласу жағдайларында ересектер де оны
пайдаланады. Уақыт өте келе бала қарым-қатынас жасау жағдайлары мен
сипатына қарай бірде ситуациялық сөйлеу бірде контексті сөйлеуді толығарақ
және орынды түрде пайдалана бастайды.
Контексті сөйлеу жүйелі оқыту ықпалы арқылы меңгереді. Балалар
бақшасында балаларға ситуациялық сөйлеуден гөрі дерексіз мазмұнды баяндауға
тура келеді, ересектер сөзінен иеленетін сөйлеудің түрлері мен әдістеріне
деген қажеттілік пайда бола бастайды.
Бала сөйлеуінің ерекше типіне түсіндірме сөйлеу жатады. Мектепке
дейінгі ересек жастаға балаға құрбысына болашақ ойынның ойыншықтың
құрылысын тағы басқа көптеген нәрселерді түсіндіруге тура келеді. Тіпті сәл
ғана түсіндірудің өзі көбіне айтушы мен тыңдаушының өзара наразылығына,
дауласуына әкеп соғады. Түсіндірме сөйлеу әңгімеге қатысушының түсінуі үшін
ситуациялық басты байланыстар мен қарым-қатынасты бөлуде баяндаудың белгілі
ретін талап етеді. Байланысты сөйлеудің түсіндірмелі типі балалардың
коллективтік қарым-қатынастардың қалыптасуы мен ақыл-ойдың дамуы үшін де
айтарлықтай мәні бар.
Бір баланың екінші баланы жаңа ойынға тарту кезеңінде қолданылатын
түсіндірме байланыстырушы мектеп жасына дейінгі балалар көбінесе
ситуациялық сөйлеумен алмастырады.
Мектепке дейінгі ересек жастаға баладан түсіндірменің мәнін ашуды
талап ететін арнаулы жаңдайды жасағанда бала баяндауын тыңдаушы реакциясына
байланысты құрады, оның түсіндірмесінің мазмұнын өзге адамның толық түсіне
білуіне тырысады.
Қарым-қатынас жасау тілдің атқаратын басты, бірақ бірден-бір қызметі
емес. Мектепке дейінгі жаста баланың тілі оның күнделікті мінез-құлқын
бағыттау мен реттеу құралына айналатынын біз білеміз. Сөздің екінші
қызметі, міне, осында.
Сәбилік шақтағы баланың ойлауы оның іс жүзіндегі заттық әрекеттеріне
кіреді. Бұл ішінара баланың өтіп жатқан оқиғаға көзқарасын білдіретін
лебізі, ішінара әрекет пен оның нәтижелерін көрсететін сөз түрінде болады.
Баланың іс-әрекет үстінде пайда болатын және өзіне қарата айтылған
сөзі эгоцентрикалық сөз деп аталады. Мектепке дейінгі жас кезінде
эгоцентрикалық сөз өзгеріп отырады. Бұл айтылуға баланың не істеп жатқанын
ғана емес, оның іс жүзіндегі алдын ала ескертуші және бағыттаушы сөздер
пайда болады. Мектепке дейінгі ересек жасқа жеткен кезде эгоцентрикалық сөз
кеми түседі. Бала бұл кезде қасында ешкім болмаса, көбіне жұмысын үндемей
істейді. Бұл оның сөз негізіндегі ойлауының болмайтынын көрсетпейді.
Эгоцентрикалық сөз ішкі сөзге айналады және осы түрде өзінің жоспарлаушы
қызметін атқарады. Сонымен, эгоцентрикалық сөз баланың сыртқы және ішкі
сөзінің арасындағы баспалдақ болып табылады (37; 84-88).
Балалардың тілін дамытудағы мақсаттары:
- Балалардың ойлау, дұрыс сөйлеу қабілеттерін дамыту, сөздік қорын молайту.
Сөйлем құрап өз ойларын жеткізе білуге, қазақ тіліне тән ерекше дыбыстарды
дұрыс айтуға үйрету;
- Сөздің жалпы ұғым беретін жағын меңгеруге көңіл бөліп ойлау қабілеттерін
дамыту, өз ойын еркін жеткізуін, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру;А САЙТ
- Ертегілерді әңгімелеуге, өлең, тақпақ, мақал - мәтелдер, жаңылтпаштарды
айта білуге үйрету.
Осы мақсатты іске асыру нәтижесіндегі міндеттері:
- Бала тілін орфоэпиялық дыбыстау мәдениетіне тәрбиелеу.
- Сөздегі грамматикалық дағдыларды қалыптастыру;
- Баланың сөздік қорын молайту;
- Байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру;
- Балалардың ойын дамытып, тіл байлығын арттыру.
Балалар өз бетінше шығармаларды айтып, шығарманың мазмұны мен ойын
дұрыс жеткізіп, диалогтегі адамдардың сөздерін мәнерлі жеткізуге
икемделеді. Балалар автордың сөз өнерін қолданып, сөз мәнерін өздері
машықтануы қажет. Серіктестері айтқан әңгімені тыңдап отыруға, мазмұнын
түсінуге, әдеби кейіпкерлерін атымен айтуға үйретіледі.
Табиғи құбылыстардағы ақиқаттылықты сипаттаған кезде нақты дұрыс сөз
қолдануға, үлкендердің көмегімен белгілі бір нәрсеге тиісті белгілерді
табуға, нақты бейнелеуге, әңгімеде ой - өрісін жеткізуге үйрету керек.
Балалардың сипаттау әңгімелері түрлі сөз мәнерінде сонымен қоса тілдік
(метафора, теңеу, эпитет, балама қолдануда) сөз өнері өзіндік ерекшелігін
ашу қажет. Ойыншықтарды қолданып, суретке қарап әңгіме құрастырады. Баланың
өзі құрастырған әңгімесінде жанрдың негізгі ерекшелігін таба білуінде.
Сюжет ерекшеліктері мен әдеби шығармалардың мәнерлігі (ертегіні толық айтып
беру). Ертегідегі жақсылықтың жеңгені, сиқырлық жайында, кейіпкерлерді
басқа бір нәрсеге айналдырып, және т. б. қолдана отырып, ертегі құрастыруға
үйрету.
Бұл жаста балалар шығарманы қызығушылықпен тыңдайды, әңгімелерді
түрлендіре біледі. Баланы шығармашылық қабілеттілігінен туындаған
әңгімелеріне көңіл аударып, құрдастарының әңгімелерін тыңдауға бейімдеп,
қиыншылық тудырған жағдайды, қол ұшын беріп, дұрыс емес жеріне түзету
енгізе керек.
Бала тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны – сөздің жалпы ұғым
беретін жағын меңгертуге көңіл бөліп, ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын
еркін жеткізуін, қоршаған орта мен айналасындағы адамдармен еркін қарым -
қатынасқа түсу, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру.
Тіл мәдениетін игеру – баланың сәби шағынан іске аса бастайтын,
біртіндеп жетілетін кезең. Олай болса, баланың тілін дамыту жұмысы
отбасынан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.
Балабақшада тілдік қатынастың ең маңызды түрі ауызша сөйлеп үйрену
жатады. Ол болса сөздерді байланыстырып айту арқасында жүзеге асады. Сөздің
байланысты айтылуы баланың тілдік және ақыл - ой дамуымен біртұтас жүреді.
Жас жеткіншектерді баулып, тәрбиелеуде көркем әдебиеттің ролі ұшан -
теңіз. Ол жаңа өскін балауса буынының сана - сезімін оятып, ақыл - есін
дамытатын, адамгершілік моральға тәрбиелейтін өмір оқулығы.
Мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндерді өздерінің бойына шақ әдеби
мұралармен сусындатып тәрбиелеу педагогтардың алдындағы міндеті. Ертегі,
әңгімені, өлең – тақпақтар мен жаңылтпаштарды, сондай - ақ мақал - мәтелдер
мен жұмбақтарды мәнерлеп оқып беру мен әсерлеп айту – тек қана олардың
сөздік құрамын байытып қана қоймайды, сонымен қатар, сәбидің ақыл - ойының
жетілуіне әсерін тигізеді. Баланың әдепті, көргенді болып өсуіне ықпалы
өлшеусіз, баланың Отанын, өз ұлтын, өз жерін сүюі, оны қадірлей білуі ауыз
әдебиеті мен көркем әдебиеттің әсері деп білеміз. Өйткені, бала кітаптағы
жағымды кейіпкерлерге еліктеп, ер атанғысы келіп, еркелікке, еңбекке
құлшынып өседі.
Мектепке дейінгі шақта бала тілі икемді келеді, сондықтан - да
балалармен жүргізілетін жаттығу түрлері әр алуан. Балалардың жас
ерекшелігіне қарай топтарды үлкейген сайын тіл дыбыстарын айтып, үйренуге
арналған жұмыс түрлері біртіндеп күрделене береді. Балабақшада жүргізілетін
тәрбие, білім беру үрдісінде дыбысқа байланысты жаттығу түрлері кешенді
түрде іске асырылады [38].
Дыбыстардың ерекшеліктерін жете меңгеріп, дыбыстарды дұрыс айтуға
жаттықтыру басқа да тілдерін дамыту сауат ашу оқу іс - әрекеттерінде ғана
емес, ән, дене шынықтыру оқу іс - әрекеттерінде де, бос кезеңдерде де
балаға өлеңдер, тақпақтар үйретіледі.
Балабақшада балалардың жас ерекшелігіне лайықты көркем әдебиет
шығармаларын, оқыған шығарма мазмұнын әңгімелеп айтқызу, суретке қарап
әңгімелеу, ертегілер оқып беру, мақал - мәтел, жаңылтпаш, тақпақтар үйрету
сияқты жұмыстары арқылы бала тілін дамытуға болады.
Мектепке дейінгі тәрбие жұмысы жүйелі жүргізуді талап етеді. Қазіргі
уақытта баланы халықтық педагогика негізінде тәрбиелеу ана тілі арқылы өз
дәрежесінде жүзеге асатыны белгілі. Баланы ана тілінде анық, жүйелі,
өзгелерге түсінікті, мәнерлі үн ырғағымен келістіре сөйлеуге, сөздің
дыбыстық құрамын дұрыс жеткізуге мектепке дейінгі кезеңде үйрету керек.
Қорыта айтқанда балалардың ана тіліндегі дыбыстарды анық айтып, дұрыс
сөйлей білуге балабақшада берілер тәрбиенің ықпалы зор.
Қазіргі заман талабына сай оқу - тәрбие үдерісін ұйымдастыру, яғни әр
баланы жеке тұлға ретінде қабылдап, мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндерді
ойына, бойына шақ әдеби мұралармен сусындатып тәрбиелеу, тәрбиешінің алға
қойған міндеті. Айналадағы дүниені, табиғатты бақылап түсіндіріп әрдайым
жаңа сөздермен, сөздік қорын толықтырып отыру қажет деп есептейміз.
Жоғарыда айтылған мүмкіндіктерге сай балалардың сөйлеу қабілеттерін
тереңдетіп, шығармашылық қабілеттерін дамытуда айтқан әңгімесіне, өзі
құрастырған қысқа әңгімелеріне бағыт - бағдар бере отырып, тіл байлығын,
сөздік қорын дамытуды басты назарда ұстау керек деп ойлаймын. Баланы өз
баламыздай жақсы көріп, білгенімізді олардың санасына құю, жеткізу
тәрбиешінің алға қойған мақсаты. Сол мақсатқа жету үшін талмай, қажымай
еңбек етуге міндеттіміз.
1.2 Сюжетті-рөлдік ойындар 4-5 жастағы балалардың тілін дамыту құралы
ретінде
Ойын дегеніміз не? Ойын, ойын әрекеті ұғымдарының мазмұнына анықтама
өте көп.
Орыс тілі сөздігінде ойын сөзі белгілі бір ережелер, тәсілдер жиынымен
және бос уақытты өткізу, көңіл сергіту үшін жүргізілетін іс-әрекет деп
анықталған[39].
Психологиялық-педагогикалық тұрғыда ойын дегеніміз не? Педагогикалық
энциклопедияда Ойын – үлкендердің істерін, олардың арасындағы қарым-
қатынастарын қайталайтын балардың іс-әрекетінің бір түрі... дене, ақыл-ой
және адамгершілік тәрбие құралдарының бірі деп анықтама берілген [].
Ойын өзін-өзі басқаруда қоғамдық тәжірибені меңгеру ситуациялары
жағдайындағы іс-әрекет түрі ретінде қарастырылады.
Ерте уақыттан бері ойын адам өмірінің маңызды бөлігі болып саналады.
Ойынның шығу тарихы осы бағыттағы басты мәселелердің бірі.
Зигмунд Фрейд өзінің психоаналитикалық теориясында ойынға көзқарасты
биологиялық себептерге (инстинкт, қызығу) байланысты, яғни тұрақты,
тарихтан тыс сипаттағы іс-әрекетке көзқарас ретінде көрсетеді. Оның
теориясының қандай да бір дәрежеде көптеген психологтарға (Коффка К., Левин
К., Пиаже Ж. және т.б.) ықпалы болды. Ол қазір де жеткілікті түрде кеңінен
тараған. Т. А. Куликованың пікірінше, мұндай көзқарастардың жарамсыздығын
бала ойындары дәлелдейді, олар өздерінің мазмұндары бойынша тарихи дәуірге
ғана тәуелді емес, бір дәуірде өмір сүретін, бірақ әртүрлі мәдени,
экономикалық, географиялық жағдайларда тұратын адамдарға да байланысты
[арал].
Ойын - баланың өз ынтасынан туған белсенді шығармашылық сипаттағы және
жоғары эмоционалдық толыққандылығымен ерекшеленетін еркін, өзіндік іс-
әрекет.
Ойынның мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекеті ретінде өзінің
ерекшеліктері болады.
Балалардың ойынында еркіндігі мен өзіндік жұмыс істей алуы баланың
қалауымен болады. Бала ойынды тікелей ынталылықтан, сұраныстан бастайды.
Ойын қанағаттанғандық сезімін алу үшін ойналады, ойынның мотиві – өзі үшін
шындықтың маңызды жақтарын бастан өткізу (С. Л. Рубинштейн). Еркіндік және
өз беттілік ойынды, оның мазмұнын, рөлдерді, басқа балалармен бірлесуде
еріктілікті, ойынға кіру және шығу еркіндігін таңдағанда көрінеді.
Ойын үшін іс-қимылын, әрекетін, ойынға қатысушылардың тәртібін өзі реттеу
сипаты тән. Ойын белгілі бір талаптармен және ережелермен реттеледі. Әр
ойында ереже әртүрлі (ойын амалының реті, тәртіп ережелері, өзара қарым-
қатынас ережелері).
Ойын әрекетінің шығармашылық сипаты – ойын ынтамен, баланың рөлді,
сюжетті, ойыншықтарды, қосымша-заттарды таңдағандағы шығармашылығымен
байланысты. Ойынды құрғанда, ойын кейіпкерлерін жасағанда баланың ойлауы
мен қиялы белсенді жұмыс істейді.
Ойынның эмоционалдық тұрғыда қанықтылығы – бала ойында шынайы күйзеледі,
ойнаған оқиғасын өз басынан кешіреді. Бала ойыннан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қызметте қолдау үшін
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.д., доцент Б.Т.Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы
балалардың тілін дамыту
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Орындаған Сексенбаева Ж.
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы: Халилаева Э.Ж.
Түркістан 2016
АННОТАЦИЯ
Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамыту
тақырыбында жазылған диплом жұмысында мектеп жасына дейінгі балалардың 4-5
жастағы балалардың тілін сюжетті-рөлдік ойындар арқылы дамыту
ерекшеліктері, қазіргі жай-күйі; сюжетті-рөлдік ойындар арқылы дамыту
маңызы мен оның құралдары, мазмұны, әдіс-тәсілдері, тәрбиеші мен
тәрбиеленушінің бірлескен іс-әрекетінің ерекшеліктері қарастырылған
Теориялық бөлімдегі қарастырылған мәселелерді тәжірибе жүзінде әдістемелік
іс-шаралар ұйымдастыру арқылы дәлелденген.
Аннотация
В дипломной работе на тему Развитие речи детей 4-5 летнего возраста
через сюжетно-ролевые игры рассмотрены особенности развития речи детей 4-
5 лет, современное состояние, значение, содержание и приемы развития
данной проблемы у детей через сюжетно-ролевые игры, а также методы и приемы
организации данной работы, особенности совместной деятельности воспитателя
и воспитуемого. Опробировано через организацию методических мероприятий на
практике проблема рассматриваемая в теоретической части дипломной работы.
Özet
Üzerinde araştırma makalesi "Çocukların arsa-rol yapma oyunlarının
yoluyla yaş 4-5 yıl konuşma Geliştirilmesi," Çocukların konuşma gelişiminin
özelliklerini 4-5 yıl, değeri mevcut durumu, arsa-rol oynama oyunları
aracılığıyla çocuklarda bu sorunun teknikleri bakım ve gelişimini açıklar
ve yöntemleri ve bu işin, özellikle ortak girişimler eğitimci ve
eğitilebilirliği organizasyonu teknikleri. Uygulamada, öğretim
faaliyetlerinin organizasyonu ile tezin teorik kısmında kabul edilen bir
sorun çalıştı.
Abstract
The research paper on "Development of speech of children 4-5 years of
age through the plot-role-playing games," describes the features of the
speech development of children 4-5 years, the current state of the value,
the maintenance and development of the techniques of this problem in
children through the plot-role-playing games, and methods and techniques of
the organization of this work, particularly joint ventures educator and
educability. Tried out through the organization of teaching activities, in
practice, a problem considered in the theoretical part of the thesis.
МАЗМҰНЫ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 СЮЖЕТТІ -РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ 4-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі 4-5 жастағы балалардың тілін дамытудың қазіргі
жай-күйі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Сюжетті-рөлдік ойындар 4-5 жастағы балалардың тілін дамыту құралы
ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 СЮЖЕТТІ-РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ 4-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамыту
дың балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу бағдарламасындағы
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 35
2.2 Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамыту
дың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
Халқына Жолдауы Қазақстан-2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің
жаңа саяси бағыты. Астана, Ақорда, 2012.
2. Қазақстан Республикасының Бiлiм туралы Заңы, 2007 - 27 шілде.
3. Тіл туралы заң ҚР 1997. 11шілде, №151 Заң
АНЫҚТАМАЛАР
Тіл – адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын құрал
Ойын – күрделі әлеуметтік мәдени феномен, туғаннан бастап өмірінің соңына
дейін бірге жүретін адамның бөлінбес өмірі.
Ойын – күрделі әлеуметтік мәдени феномен, туғаннан бастап өмірінің соңына
дейін бірге жүретін адамның бөлінбес өмірі
Ойын - баланың өз ынтасынан туған белсенді шығармашылық сипаттағы және
жоғары эмоционалдық толыққандылығымен ерекшеленетін еркін, өзіндік іс-
әрекет.
Ойын әрекетінің шығармашылық сипаты – ойын ынтамен, баланың рөлді, сюжетті,
ойыншықтарды, қосымша-заттарды таңдағандағы шығармашылығымен байланысты.
Ойын дегеніміз - жас ерекшелікке қарамайтын, адамның көңіл - күйін
көтеретін, ойландыратын үрдіс.
Ойын іс - әрекеті зерттеуші, дамытушы, үйретуші болып тәрбиешінің негізгі
іс - әрекетін құрайды.
Сюжеттік мазмұны – бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, оның әрекеттерінің,
балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп жақтылығын және өзара
байланысын анықтайтын нәрсе.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР- Қазақстан Республикасы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда
да заман ағымынан қалмай, ілгері жүру – ұлы мұрат. Қазіргі заманда білім
беру әлемдік құрылымның маңызды әлементінің біріне айналады.
Қазақстан Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына ие
болуы, әдіс-тәсілдері Қазақстан Республикасының Білім беру [1] және Тіл
туралы Заңдарының [2] қабылданғаны болашақ ұрпақ тәрбиесіне жаңаша
көзқараспен қарауды талап етеді.
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте
оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын
арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық,
бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады
Осыған орай балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы – бағдарлама
жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп
отыр. Жаңа бағдарламада мектепке дейінгі кезеңде баланың ой өрісін,
дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, ой еңбегіне
баулып, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете білуге үйрету өзекті мақсат
етіп алынған. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі болып табылатын баланың тілін,
сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге үйрету де негізгі нысана
болуы керек
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан-2050 Қазақстан халқына арналған
жолдауында Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы
жоғары елге айналуымыз керек. ...Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық
жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет.
Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды, - деп
көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал
етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш білімге тән. Жас
мемлекетіміздің болашағы — бүгінгі ұрпақ. Оларға бірдей талап қойып,
олардың табиғи қабілетін, нақты мүмкіншілігін анықтап, ана тілінде еркін,
сауатты, жүйелі сөйлеулерін дамыту, соған негіздеп оқыту — бүгінгі күннің
өзекті мәселесі [3].
Қазақ балалар әдебиетінің атасы Ыбырай Алтынсарин да балаларды оқыту
және тәрбиелеу ісінде ауыз әдебиеті шығармаларының маңызды орын алатынын
айта келіп: Өмірге қажетті ауызекі сөйлеу дағдыларына жаттықпайынша, қай-
қай тілде болса да еркін, жүйелі сөйлеу мүмкін емес, — дейді [4; 4].
Белгілі философтар Ж.Баласағұн [5], В.П.Рожин [6], М. Қашқари [7], Ә.
Нысанбаев[8], Д.Кішібеков[9], Т.Әбжанова[10] тағы басқалары қоршаған орта,
адамның рухани дамуы ана тілі негізінде жүргізілетінін қарастырады. Философ
В. Рожин: Тіл дегеніміз – адам сапасының тікелей шындығы десек, тіл арқылы
адам ойы материялық сезіммен қабылданатын формаға түседі, осының арқасында
адамдардың ойлары хабарланып, бір адамнан екінші адамға жеткізе алады. Тіл
адам баласының бүкіл материалдық және рухани мәдениетінің дамуымен бірге
жетіліп отырады, – деп көрсетеді [6].
Тіл – адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын
құралы болғандықтан, тілдің қоғамдық, тәрбиелік қызметі де ерекше. Сондай-
ақ тіл ұлт мәдинетінің басты көрсеткіштерінің бірі екені белгілі. Әрбір
халықтың тілінде оның ұлттық дәстүрінің, сана-сезімінің, ойлау тәсілінің,
мінез-құлқының белгілері көрініс табады
Ал тілді, тіл мәдениетін игеру – баланың сәби шағынан іске аса
бастайтын, біртіндеп жетілетін үдеріс. Сондықтан да, баланың тілін дамыту
жұмысы отбасынан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.
Баланың тілін дамытуда халық қазынасы – ауыз әдебиетінің орны ерекше.
Аз сөзбен көп мағына беретін мақал-мәтел, ертегілер, эпостық шығармалар
ғасырлар бойы ауыздан-ауызға таралып, жинақтала келе, бүгінгі ұрпақтың
рухани азығына айналуы тиіс [11, 3].
Мектепке дейінгі педагогика мен психология ғылымы мектеп жасына дейінгі
балалардың тілін дамыту, сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуге
үйрету, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту мәселелеріне жан-жақты көңіл
бөліп, бұл жұмысты ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте қарастырады. Өйткені ойлау
үдерісі заттар мен құбылыстардың жалпы сипатын, заңды байланыстары мен
кейбір ерекшеліктерін бейнелесе, сол заттардың шындық болмысы ойда
сәулеленіп, яғни ұғым сөз арқылы танылып, ой сөйлеу арқылы білдіріледі [12,
5].
Психикалық үдерістерде тіл шешуші рөл атқарады. Сөздік қоры біршама
жетіледі. Осының нәтижесінде айналасындағы үлкен адамдармен, өз
құрбыларымен сөзбе-сөз қарым-қатынас жасайтын болады.
Н.К.Крупская: Ақыл-ой тәрбиесінің ең негізгі міндеттерінің бірі –
баланың тілін дамыту. Баланы басқаның сөзін тыңдап түсіне білуге, өз ойын
сөзбен айтып беруге үйрету, өмір құбылыстарын бақылауда, сөйлесе отырып,
оның сөздік қорын байыту. Ол үшін бала тәрбиелеуші адамдар балаларға сөйлеу
мәдениеттілігін, сөз өнегесін, сөз үлгісін көрсете білуге тиісті. Бақшадағы
оқу-тәрбие жұмысы ана тілінде жүргізілуі керек, — деп көрсетті[13].
Атақты психолог Л.С.Выготский өзінің психологиялық зерттеулерінде
мектеп жасына дейінгі балалардың өсу, жетілу, даму ерекшеліктеріне талдау
жасай отырып, оларды мектепке даярлау мәселесіне ерекше назар аударды. 4-5
жастағы баланың ойлау, сөйлеу дәрежесі жөнінде ғылыми деректерге сүйене
келіп, құнды пікірлер қалдырды[14].
Баланың тілді меңгеруі жайлы белгілі психологтар Л.С.Выготский [14],
А.Л.Имедадзе [15], А.Л.Леонтьев [16], Н.С.Рождественский[17],
Ж.Аймауытов[18], Ә.Алдамұратов[19], М. Мухина[20] тағы басқалары жас
кезінде баланың танымдық, қабылдағыштық қабілеттерінің ерекше болатындығына
байланысты тілді тез меңгертетінін көрсетті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, - дей отырып,
басым міндеттерінің бірі ретінде жеке адамның шығармашылық, рухани және
дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы
интеллектін байыту, - деп көрсеткен [1].
Ахмет Байтұрсынов – бастауыш мектепте оқыту мен қазақша
сауат ашу мәселесін көтерген ірі ғалым. Әдістеме мәселелері бойынша Тіл
жұмсар Қай әдіс жақсы [21; 11-12]. және т.б. құнды еңбектер жазды.
Қазақтың психолог-ғалымдары М.Жұмабаев [22], Ж.Аймауытов[18],
Қ.Жарықбаев[23], Ә.Алдамұратов[19] және т.б. қазақ халық ауыз
әдебиетінің балалардың тілін дамытудағы мән-маңызын педагогикалық-
психологиялық тұрғысынан қарастырған.
Ойын – күрделі әлеуметтік мәдени феномен, туғаннан бастап өмірінің соңына
дейін бірге жүретін адамның бөлінбес өмірі, - деп көрсетеді адам туралы
әртүрлі ғылым саласындағы көптеген зерттеушілер (Н. П. Аникеева[24], Л. С.
Выготский[14], Д. Б. Эльконин[ 25] және т.б.).
Педагогикалық ғылымда ойын мектеп жасына дейінгі баланың жетекші іс-
әрекеті ретінде қарастырылады (Н. П. Аникеева, В. С. Выготский, Я. Л.
Коломинский, А. П. Усова, Д. Б. Эльконин). Жетекші іс-әрекет бала
психикасындағы басты өзгерістерді анықтайды және дамудың жаңа сатысына
көшуге дайындайды[26].
Жетекші іс-әрекет бірден дамыған түрде болмайды, өзінің қалыптасуында
белгілі бір жолдан өтеді, оның қалыптасуы оқыту және тәрбиелеу процесінде
үлкендердің жетекшілігімен жүреді.
Мектепке дейінгі жаста ойынның жетекші рөлі баланың оған жіберген
уақытымен емес, негізгі сұраныстарын қанағаттандырғандығымен анықталады,
ойынның негізінде іс-әрекеттің басқа түрлері туындайды және дамиды; ол
психикалық дамуға үлкен ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сюжетті-рөлдік ойындар мәселесін
зерттеген ғалымдар Е.А.Аркин [27], П.А.Рудик [28], Д.В.Менджерицкая[29],
А.П.Усова [30], Л.С.Выготский [31], А.Н.Гальперин [32], В.В.Давыдов [33],
А.В.Запорожец [34] және т.б. авторлар. Бұл тақырыптың психологиялық-
педагогикалық әдебиеттерде зерттелу деңгейі жоғары.
Еркін сюжеттік ойын – мектеп жасына дейінгі бала үшін ең қызық ойын,
ойында бала іштей еркіндіктің субъективтік сезімін, өзіне бағынышты
заттарды, амалдарды, қатынастарды басынан өткізеді, ал мұндай әсер мектеп
жасына дейінгі баланың өнімді іс-әрекетінің басқа түрлерінде бола бермейді.
Сюжеттік ойын баладан нақты өнім талап етпейді. Онда бәрі солай сияқты
болады. Бала үлкендердің кез келген ісін табысты істей алады, кез келген
ситуацияға кіре де алады, қалаған оқиғасын басынан өткізеді. Бұл
мүмкіндіктер баланың практикалық әлемін кеңейтеді, дамуына жағымды
эмоционалды рең береді.
Сюжеттік-рөлдік ойындардың көзі – балаларды қоршаған орта. Сюжеттік-
рөлдік ойындар балалардың ұйымдастырылған және өзіндік іс-әрекетінің әр
түрлеріне қосылады және оларды дамыту мен тәрбиелеуде басты маңызы бар.
Сюжеттік-рөлдік ойындардың оларға қатысушылардың өз беттілігін,
шығармашылдығын бейнелейтін өзіндік ерекшеліктері болады. Сюжеттік-рөлдік
ойындардың басты ерекшелігі, зерттеушілердің пікірінше, оларды балалардың
өздері жасайды, ойын әрекеті жарқын бейнеленген өз беттілік және
шығармашылдық сипатта болады.
Зерттеу мақсаты: Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың
тілін дамытуды теориялық тұрғыда негіздеу және оның тиімді әдіс-тәсілдерін
анықтау.
Зерттеу объектісі: Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы
балалардың тілін дамыту жүйесі.
Зерттеудің пәні: Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың
тілін дамыту үдерісі.
Зерттеу міндеттері:
- сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамытудың
теориялық негіздерін анықтау;
- тіл, тіл дамыту, ойын, сюжетті-рөлдік ойын ұғымдарының мәнін
анықтау;
- сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамытудың
мазмұны мен мүмкіндіктерін анықтау;
- сюжетті-рөлдік ойындар арқылы 4-5 жастағы балалардың тілін дамытудың
оқыту технологиялары мен әдіс-тәсілдерін анықтап, педагогикалық үдерісте
тиімділігін тексеру.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша ғылыми әдебиеттерге,
мектепке дейінгі мекемелер мен бастауыш мектеп құжаттарына талдау беру,
озық тәжірибелерді зерделеу, сауалнама, әңгімелесу, тест, деңгейлік
бақылаулар, сабақтар ұйымдастыру, оларды талдау;
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы, №31 бастауыш мектеп-балабақша
кешені.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
1 СЮЖЕТТІ -РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ 4-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі 4-5 жастағы балалардың тілін дамытудың қазіргі
жай-күйі
Жаңа заман баласының тұлғасын қалыптастырып дамыту үшін тұлғаның
ішкі дүниесі мен оның қыр-сырын анықтап, мүмкіншіліктері мен қабілетінің
дамуына жағдай туғызу қажет. Жаңа заман баласы - бүгінгі қазақ қоғамының
ұлттық қазынасы. Баланың қабілетін қаншалықты ерте ашып,дамытса,оның
нәтижесі де соншалықты жеміс болмақ.Осыған орай жаңа бағдарламалар
білімдерді қабылдауға,оларды тиімді қолдануға қабілетті,ортаға мейлінше тез
бейімделгіш тұлғасын қалыптастырудағы қоғамның,ата-аналар мен
тәрбиешілердің талаптарын орындау мақсатын көздейді.
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте
оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын
арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық,
бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады
Осыған орай балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы – бағдарлама
жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп
отыр. Жаңа бағдарламада мектепке дейінгі кезеңде баланың ой өрісін,
дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, ой еңбегіне
баулып, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете білуге үйрету өзекті мақсат
етіп алынған. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі болып табылатын баланың тілін,
сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге үйрету де негізгі нысана
болуы керек.
Бүгінгі дүниенің күн санап тез өсуі білім беруге деген талапты күшейте
түсуде. Жаңа идеялар, білім беруге жаңаша көзқарас, кәсіби біліктілік
біздің бұрынғыдан да жаңа жоғары сатыға көтерілгеніміздің белгісі. Міне,
мұның бәріне қол жеткізуде әр тәрбиешінің шығармашылығы, жұмыс істеуі
ерекше болып саналады
Қазіргі таңда бұл мәселе қолға алынып, бала тәрбиелеу үшін мектепке
дейінгі тәрбиенің маңызды міндеттері шешімін табуда.
Баланы мектепке даярлау, мектептегі оқу ісінің сапасын арттыру жұмысы
– педагогика ғылымында басты проблемалардың бірі. Сондықтан да көрнекті
психолог-педагог ғалымдар мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің
даму, қалыптасу ерекшеліктерін эксперимент арқылы зерттеп, мектепке дейінгі
жастағы балаларға арналған сөздік минимум жасау мәселесіне ерекше назар
аудуда.
Өйткені мектепке дейінгі тәрбие ісінің ең жауапты кезеңі – баланың бес-
алты жастағы шағы. Бұл жастағы балалардың дене құрлысы жетіліп, тез өсе
бастайды. Түрлі іс-әрекеті дамып, ой-өрісі, дүние танымы кеңейеді.
Күнделікті өмірді тануы, оларды салыстырып, бір-бірінен түрлі
ерекшеліктеріне қарай топтай, жалпылай ажырата білулері, көрген-білгендері
жөнінде өздігінен ой қорытындыларын жасау қабілеттілігі жетіле түседі
Психикалық процестерде тіл шешуші роль атқарады. Сөздік қоры әжептәуір
жетіледі. Осының нәтижесінде айналасындағы үлкен адамдармен, өз
құрбыларымен сөзбе-сөз қарым-қатынас жасайтын болады. 5-6 жастағы баланың
сөйлеу тәсілі, тікелей көрнекілікке байланысты емес. Ол қазір көріп,
қабылдап тұрғанын айтып қана қоймай, өткенде не болғанын және алда не
болатынын да айта алады. Бұл жағдай баланың сөйлеуінің ойлаумен тығыз
байланысты екендігін көрсетеді.
Ұлы педагог Н.К.Крупская: Ақыл-ой тәрбиесінің ең негізгі
міндеттерінің бірі – баланың тілін дамыту. Баланы басқаның сөзін тыңдап
түсіне білуге, өз ойын сөзбен айтып беруге үйрету, өмір құбылыстарын
бақылауда, сөйлесе отырып, оның сөздік қорын байыту. Ол үшін бала
тәрбиелеуші адамдар балаларға сөйлеу мәдениеттілігін, сөз өнегесін, сөз
үлгісін көрсете білуге тиісті. Бақшадағы оқу-тәрбие жұмысы ана тілінде
жүргізілуі керек, — деп көрсетті.
Н.К.Крупская ақыл-ой тәрбиесінің бірнеше әдістерін ұсынды. Бірінші
орынға бақылау, экскурсия арқылы айналадағы өмірді білдіру және танытуды
қойды. Олардың нақты қабылдап білуі үшін ойын процесін дұрыс ұйымдастырудың
қажеттігін көрсетеді. Әсіресе балалардың творчестволық ойындарын өрістетуде
дұрыс басшылық ету ісіне көп көңіл бөлді.
Атақты психолог Л.С.Выготский өзінің психологиялық зерттеулерінде
мектеп жасына дейінгі балалардың өсу, жетілу, даму ерекшеліктеріне талдау
жасай отырып, оларды мектепке даярлау мәселесіне ерекше назар аударды. 5-6
жастағы баланың ойлау, сөйлеу дәрежесі жөнінде ғылыми деректерге сүйене
келіп, құнды пікірлер қалдырды.
Ол мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау, ес, зейін ерекшеліктеріне
тоқталады. Мектепке дейінгі балалардың өмірдегі нақты заттар мен құбылыстар
жөнінде, ол заттардың өсу, даму ерекшелігі, өзара байланысы жөнінде
өздерінше ой қорытындыларын жасап, басқаларға түсіндіруге әрекеттенушілігі
басым болатынын айтты. Өйткені 5-6 жастағы баланың көрнекті, образды ойлау
қабілеттілігі жетіледі. Балалар жеке заттарды біліп қана қоймай, оларды
жіктеп, топтап айта білуге, әр заттың қайдан, неден жасалатынын, қалай
пайда болатынын түсінуге тырысатындығын да көрсетті.
Сондықтан бақшада оқыту, білім беру жүйесіне арналған бағдарлама
қандай жүйеде жасалу керектігін айқындау қажет. Себебі ол бағдарлама
табиғатта болып жататын физикалық, биологиялық, қоғамдық құбылыстар жөнінде
мағлұмат бере отырып, мектепте оқытудың басты шартын орындауға тиісті.
Өйткені балаларға адам қоғамы, табиғат, өнер туралы мағлұмат мектепке дейін-
ақ берілуі керек. Ондай мағлұматтар олардың дүние танымын, ойын кеңейтіп,
тілін дамыта отырып, балаларды мектептегі оқу ісіне даярлайды. Бақшадағы
оқыту жұмыстары баланың сәбилік шағынан басталуы тиіс. Себебі баланың тіл
үйренуі, сөйлеу процесінің жедел дамуы үш жасқа дейінгі мерзімде өтеді. Оқу
жұмысы дәл осы шақты қамтығанда ғана нәтижелі болады.
Сөйтіп, 4-5 жастағы баланың жан-жақты даму сатысының сан өзгерісінен
сапа өзгерісіне өту шағы басталады [34, 3-5].
Мектеп жасына дейінгі балалар тілінің дамуын зерттеген ғалымдардың
пікірлерінше, олардың сөздік қоры мына түрде: екі жастағы балалардың сөздік
қоры – 1000 сөзден астам, үш жастағы балалардың сөздік қоры шамамен – 1800,
төрт-бес жастағы балалардың сөздік қоры – 2000-3000, алты-жеті жастағы
балалардың сөздік қоры – 3260-4000 сөз мөлшерінде болады екен.
Ұзақ жылдар арнайы жүргізілген зерттеу нәтижелері балалардың сөз
меңгеруі жанұяда, балабақшада жүргізілетін тәрбие жұмыстарына, ата-аналар
мен тәрбиеші-педагогтардың бұл аса маңызды мәселелерге көңіл бөліп, баланың
сөйлеу тілін дамыту, айналадағы өмір құбылысын ұғындыру, олармен сөйлесе
отырып, пікірлесе білуге жетелеу, бала қызыққан сұрақтарға дұрыс жауап
беріп отыру жұмыстарына байланысты екендігін көрсетеді. Ал тәрбиеші
басшылыққа алатын білім мазмұны бағдарламада нақты көрсетілген. Сондықтан
жас ерекшелігіне қарай жұпталған әр топта өтілетін сабақтардың алдына
қоятын мақсатын, бағдарламалық білім мазмұнын тәрбиеші жете білуге тиісті.
Бұл жөнінде бағдарламада тілді барлық жағынан дамыту керек: сөздің ана тілі
нормасына сәйкес айтылуын, бағдарламаға сай болуын, сөздің бір-бірімен
байланыстылығын, пікірдің дәйектілігін, бейнелігін қамтамасыз ету керек, —
делінген.
Тәрбиеші балалардың жан-жақты дамуы үшін барлық қажетті шараларды
пайдаланып, балабақшаның қызметін Балабақшада оқыту және тәрбиелеу
бағдарламасының орындалуына бағыттап, білім беру сапасын арттыруға
міндетті [35; 6]
Балалардың қай жастан бастап оқыту керек деген мәселе жөнінде ұлы
педагог К.Д. Ушинский: Мерзімінен бұрын оқыту оқуды кешіктіріп бастаудан
зиянды. Өйткені өте ерте оқыту баланың ойын шаршатып, тез жалықтырады.
Оқуға қызығушылығын жояды. Бала өз күшіне сенбейтін болады. Сондықтан
методикалық оқыту жеті жастан басталған жөн. Мұндайда баланың мектептегі
оқу ісіне даярлығын ескеру қажет. Баланы мектепке даярлау жұмысы жанұяда
және балалар мекемелерінде жүргізіледі. Баланы мектепке даярлау дегеніміз —
оның өзіне айтылған сөзге, оқылған шығармаға бақыланған затқа зейін қоя
білуі, өз ойын толық сөйлем құрап айтуы. Айналадағы өмірді, табиғат
құбылыстарын бағдарлап, түсінуі; бір-біріне жәрдемдесуі, ұжымдық еңбек
түріне бейімделуі, жолдастық, достыққа әдеттенуі, — деп көрсетті[36]
Қазіргі кезеңде мектеп өмірінде болып отырған жаңалықтар: бастауыш
мектептің үш кластық системаға өтуі, оқу жүйесінде жаңа бағдарламалар мен
оқулықтардың кең түрде қолданылуы, бірінші сынып оқушыларының арифметикалық
алгебра, геометрия элементтерімен қоса үйрене бастауы бұған толық дәлел.
Оқу жүйесіндегі осындай игі өзгерістер, кейбір нәтижелер баспасөз
беттерінде жарияланып, педагогтар қауымының ортақ ісіне үлес қосуда.
Бұдан біз бөбектердің мектепке жетілген Ересекпен келе бастағанын
көреміз. Бұл жағдайлар мектеп жасына дейінгі балалар мекемелеріндегі тәлім-
тәрбие жұмысының сапасын арттыру, нәрестелерді яслиден бақшаға, сәбилерді
бақшадан мектепке даярлау, оқу-тәрбие жұмыстарын бағдарламаға сай жүргізе
білу міндеттерін қояды.
Мектепке дейінгі жаста балалардың қарым-қатынас шеңбері кеңи түседі.
Балалар біраз есейе түскен соң шағын семьялық байланыстар шегінен шығып,
адамдардың аумақты тобымен, әсіресе қатар құрбыларымен араласа бастайды.
Сөйлесетін адамдардың көбеюі баладан ең бастысы тіл болып табылатын қарым-
қатынас құралын толық меңгеруді талап етеді. Баланың күрделене түсетін
әрекеті тілдің дамуына да жоғары талаптар қояды.
Тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: басқа адамдармен араласу кезінде
оны іш жүзінде қолдану жетіле түседі, сонымен бірге тіл психикалық
процестерді қайта қараудың негізі, ойлау құралы болып табылады.
Мектепке дейінгі кезеңнің соңына қарай тәрбиелеудің белгілі бір
жағдайда сауаттылықты меңгеру үшін үлкен маңызы бар, тілді тек пайдаланып
қана қоймай, оның құрылысын да ұғына бастайды.
Мектепке дейінгі кезеңде тілдің сөздік құрамы өсе түседі. Сәбилік
кездегімен салыстырғанда мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры үш есе
өседі. Мұнда сөз қорының өсуі тұрмыс және тәрбие жайларына тікелей
байланысты; психикалық дамудың басқа кез келген салаларына қарағанда мұнда
жеке түр өзгерістері басымырақ.
Мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры тек зат есімдердің және
шылау сөздердің есебінен де тез өседі. Егер бала грамматика заңдары бойынша
сөйлеудегі сөздерді тіркестіре білуді қатар меңгермесе, сөздік құрамының өз
бетінше өсуінің онша үлкен мәні болмаған болар еді. Мектепке дейінгі
балалық шақта ана тілінің морфологиялық жүйесі игеріледі, бала іс жүзінде
жалпы сипатта септеу мен жіктеудің типтерін үйренеді. Сонымен бірге балалар
құрмалас сөйлемдерді, жалғаулық шылауларды, сондай-ақ оның үстіне кең
тараған жұрнақтардың басым көпшілігін үйреніп алады.
Мектепке дейінгі жаста балалар сөздерді айтарлықтай жеңіл құрады, әр
түрлі жұрнақтар жалғау арқылы олардың мәнін өзгертеді.
Келтірілген мысалдан баланың тілдік мінез-құлқын, әр сөзден нақты
затты көретіндігін байқауға болады. Мысалы, ересек түр – үлкен жануар
(бұлан), ал оның түрі кіші, сондықтан да ол бұланша, ал ересек түрі –
кішкене жануар болса (шыбын), оның төлі де бәрібір шыбын, яғни ол да
сондай кішкене, яғни кішірейту жұрнағын қолданудың қажеті жоқ.
Тілді үйрену баланың өзінің тілге деген ерекше белсенділігімен
анықталады. Бұл белсенділік баланың қолда бар үлгіден шығаратын сөз
құраулары мен сөз өзгертулерінен көрінеді.
Сөздің мәніне, сөздердің көрсететін шындығына бағдар ұстаумен қатар
мектеп жасына дейінгі балалар мәнінің қандай екендігіне қарамастан сөздің
дыбыстық түріне үлкен ынта қоятындығы байқалды. Олар көбіне сөздің түрін
әдейі өзгертеді, жаңа сөздер ойлап табады, сөз ырғағын құрастыруға беріле
жаттығады[26; 6].
Баланың тілге деген белсенділігі тек өлеңмен жазылған түрге ауысады,
бірақ бұл шынында ақындық шығармашылықтан әлі де әлдеқайда алыс.
Сөздердің дыбыстық түріне бағдар ұстау тек өлең құрылысынан ғана
білініп қоймайды. Мектепке дейінгі кіші жастағылар сөздердің бастапқы
түрлерін ескере отырып оларды өзгерте алады. Бала сөзді атау күйінде қалай
айтуына байланысты қалған септіктерде де осы сөзді өзгертетін болады.
Мектепке дейінгі ересек жастардағыларда қосар септеу жағдайлары
кездеспейді. Балаларда сөздердің дыбыстық түріне бағдар ұстаудың пайда
болуы ана тілінің морфологиялық жүйесін меңгеруіне себепші болады. Тілдің
дыбыстық жағы өте ертеден-ақ балалар әрекетінің мазмұнына айналады.
Мектепке беру алдында грамматиканың өте күрделі жүйесін үйреніп алады.
Бұл жүйеге тілде қолданылып жүрген синтаксистік және морфологиялық
тұрғыдағы ең нәзік заңдылықтар кіреді, міне, сондықтан баланың игеретін
тілі ол үшін шынында ана тілі болып шығады.
Тілдің мағыналық жағына бағыт ұстау да, сондай-ақ тілдің дыбыстық
жағына бағыт ұстау да сөздерді іс жүзінде қолдану мен өзгерту процесінде
жүзеге асырылады және белгілі кезге дейін сөздің дыбыстары мен оның мәнінің
арасындағы байланысты түсіндіруге жетелейтін сөйлеуді ұғына білумен
байланысты болмайды. Әйтсе де біртіндеп дами бастайтын стіл ерекшеліктерін
айыра білу қабілеті мен мұнымен байланысты келетін тілді ой елегінен өткізу
сөзді ұғына білу әрекеттеріне әкеп соғады. Бес жасқа толған балада сөздің
мәнін саралап білу және шығу тегін түсіндіру әрекеттері пайда болады. Бала
бір сөзді оған дыбысталу жағынан ұқсас сөзбен салыстыруға тырысады.
Сөзді жетерліктей терең ұғына білу мектепке дейінгі баблаларда тек
арнаулы оқыту жағдайларында қалыптасады.
Фонемалық естудің дамуы. Баланың фонемалық естуі тікелей тіл қарым-
қатынасының негізінде қалыптасады. Сәбилік кезеңнің соңына таман бала бір-
бірінен тек бір ғана ұяң және қатаң дыбыспен, немесе жуан не жіңішке
дыбыспен ғана ажырылатын сөздерді жақсы жіктейді. Сонымен бастапқы
фонемалық есту толықтай ерте жіктеледі. Әйтсе де сөзге дыбыстық талдау
жасауды, сөзді оны құраушы дыбыстарға ажыратуды, сөздегі дыбыстардың ретін
бала мектепке дейінгі жаста жеткеннің өзінде де біле бермейді. Тілдік қарым-
қатынас баланың алдына талдаудың мұндай жоғары түрлері дамытарлықтай
міндеттерді шеше алмайды. Сондықтан бес-алты жасар бала, мысалы үш дыбыстан
құралған сөздерге қарапайым талдау жасауға қиналады. Балаларды сөздерге
дыбыстық талдау жасауға үйреткеннің өзінде тіпті мектепке дейінгі кіші
жастағы балалардың өзі белгілі жағдайларда сөздердің бірінші және соңғы
дыбыстарын ажырата білетіндігі көрінеді, ал мектепке дейінгі естияр
жастағылар үшін ешбір айтарлықтай қиындық туғызбайды. Сөздерді дыбыстық
құрамын талдағанда бала оларды ерекше айтады, кейін жеке аталуға тиісті
дыбысты үн ырғағымен бөледі. Бес-алты жастан бастап сөздің жеке дыбыстарын
керекті дыбысты созып айту сияқты амалды үйренген
болса сөзге толық дыбыстық талдау жасай алады. Мұндай тәсіл балаларды
сөздің дыбыстық құрамына еркін бағдар жасай білуге үйретеді. Дыбыстарды
ырғағымен сөздің бастапқы үш әрпін дұрыс айтты, төртінші әріпке жеткенде
бала ы деп сыбырлап қалады. Бала топқа бұрылады да: Жоқ, ы емес, а.
Егер мұнда ы болса, қағыз болар еді, ал мұнда қағаз делінген. Сөйтіп
мектеп жасына дейінгі бала сөздерді сөйлеудегі қарым-қатынаста қалыптасып
қалған үйреншікті түрлерден бас тарта отырып сөздің дыбыстық құрамын білу
мақсатында сөйлеу білуге үйренуі мүмкін. Сөздер дыбыстық талдау жасай білу
оқу мен жазуды жемісті меңгеруге себепші болады.
Мектепке дейінгі жаста табысты өтетін тілді іс жүзінде меңгерумен
салыстырғанда сөйлеу әрекетінің өзін ұғына білуден тілдің сөздік құрамын
ұғына білу едәуір кейін қалады. Қарым-қатынас жасау нәтижесінде бала ұзақ
уақыт бойы тілдің сөздік құрамына емес, ол үшін сөз түсінуді анықтайтын
заттық жағдайға бағдар ұстайды. Бірақ сауаттылыққа үйрену арқылы тілдің
сөздік құрамын ұғынуды үйренуі қажет. Балалар сөйлемге арнайы дайындықсыз
тұтас жағдайды, нақты бір әрекетті немесе оқиғаны білдіретін бірыңғай сөз
жиыны ретінде қарайды.
Кейбір балалар сөйлемді ырғақтық-мәндік топтарға ажыратуға тырысады.
Әріптерді білетін немесе аздап оқи білетін балалар сөйлемдегі сөздерді
талдағанда өздеріне берілген сөйлемдерді дыбыстарға немесе буындарға
бөледі, кей жағдайларда олар сөздерді ажыратады.
Егер бала оқи бастаса, бұл жағдайда ол тілдің сөздік құрамын ұғына
бастайды. Әйтсе де тілдің сөздік құрамын ұғыну қабілеті өздігінен тым баяу
қалыптасады. Мектепке дейінгі жасқа толық жеткенде балалардың сөйлемдегі
сөздерді айқын ажырата білуіне мүмкіндік беретін арнайы дайындық, бұл
қабілеттің қалыптасуын едәуір жеделдетеді.
Мектепке дейінгі кезеңде дамитын тілдің негізгі қызметтерінің бірі –
қарым-қатынас жасау қызметі. Тіпті сәбилік шақтың өзінде бала тілді қарым-
қатынас жасаудың құралы ретінде пайдаланады. Әйтсе де ол тек жақын немесе
жақсы танитын адамдармен ғана қарым-қатынаста болады. Бұл жағдайдағы қарым-
қатынас ересектер мен бала қатысатын нақтылы жағдайдың себебінен пайда
болады. Қайсыбір әрекеттер мен заттарға байланысты нақты бір жағдайдағы
қарым-қатынас жасау ситуациялақ, сөйлеудің жәрдемі арқылы іске асырылады.
Бұл сөйлеу әрекетке байланысты пайда болған немесе жаңа заттармен,
құбылыстармен танысқандағы сұраулар, сұрауға берілген жауаптар, немесе
белгілі бір талаптар түрінде болады.
Ситуациялық сөйлеу әңгімелесушілерге толықтай анық, бірақ бөгде адамға
әдетте түсініксіз болады. Бала сөйлеуіндегі ситуациялық әр түрлі формадағы
болып келуі мүмкін. Сөйлеу ол, олар деген сөздерге толы болады және де
әңгіменің ұзын ырғасына қарап бұл есімдіктердің кімге қатысты екенін білу
мүмкін емес. Сондай-ақ сөйлеуде үстеулер, ауызекі тіл шаблондары мол
болады, алайда бұлар сөйлеудің мазмұнын анықтай алмайды.
Диалогты сөйлемде баланың әңгімелесуші серіктесі одан айқын, мәнерлі
сөйлеуді, сөйлем құруын жағдайға онша байланыстырмауды талап етеді. Бала
төңірегіндегілердің ықпалымен ситуациялық сөйлеудің тыңдаушысытүсінерліктей
етіп құра бастайды. Бала біртіндеп шексіз қайталана беретін өсімдіктердің
орнына белгілі анық ойды беретін зат есімдерді енгізе бастайды. Мектепке
дейінгі жастағы балаларда кәдімгі сөйлеу құрылымы пайда болады, бала әуелі
өсімдіктерді ол, оларды енгізеді, сосын барып баяндаудың анық еместігін
сезгеннен кейін есімдіктерді зат есім арқылы түсіндіре бастайды: ол (қыз)
кетіп қалды; ол (сиыр) сүзді... бұл – бала тілінің дамуындағы елеулі
кезең. Баяндаудың ситуациялық тәсілі тыңдаушысына бағдарланған
түсіндірулермен бөлініп отырады. Әңгіменің мазмұны жайындағы сұраулар тіл
дамуының бұл кезеңінде дәлірек және түсініктірек жауап беру ынтасын
тудырады.
Қарым-қатынас жасау ауқымының кеңеюіне, танымдық қызығуының өсуіне
қарай балаға контексті сөйлеу тән. Контекст жағдайды жеткілікті түрде толық
сипаттайды, бұл үшін осы жағдайды тікелей қабылдау шарт емес. Кітептың
мазмұнын айтып беру, қызғылықты факт жөніндегі әңгіме немесе бір нәрсені
сипаттау айқын баяндалмаса тыңдаушы оны түсіне алмайды. Бала өзіне-өзі
белгілі талаптар қоя бастайды және сөйлем құрауда соларды қолдануға
тырысады.
Бала контексті сөйлем құру заңдарын меңгере отырып ситуациялық
сөйлеуді пайдалануды да тоқтатпайды. Ситуациялық сөйлеу дәрежесі төмен
сөйлеу болып табылмайды. Тікелей араласу жағдайларында ересектер де оны
пайдаланады. Уақыт өте келе бала қарым-қатынас жасау жағдайлары мен
сипатына қарай бірде ситуациялық сөйлеу бірде контексті сөйлеуді толығарақ
және орынды түрде пайдалана бастайды.
Контексті сөйлеу жүйелі оқыту ықпалы арқылы меңгереді. Балалар
бақшасында балаларға ситуациялық сөйлеуден гөрі дерексіз мазмұнды баяндауға
тура келеді, ересектер сөзінен иеленетін сөйлеудің түрлері мен әдістеріне
деген қажеттілік пайда бола бастайды.
Бала сөйлеуінің ерекше типіне түсіндірме сөйлеу жатады. Мектепке
дейінгі ересек жастаға балаға құрбысына болашақ ойынның ойыншықтың
құрылысын тағы басқа көптеген нәрселерді түсіндіруге тура келеді. Тіпті сәл
ғана түсіндірудің өзі көбіне айтушы мен тыңдаушының өзара наразылығына,
дауласуына әкеп соғады. Түсіндірме сөйлеу әңгімеге қатысушының түсінуі үшін
ситуациялық басты байланыстар мен қарым-қатынасты бөлуде баяндаудың белгілі
ретін талап етеді. Байланысты сөйлеудің түсіндірмелі типі балалардың
коллективтік қарым-қатынастардың қалыптасуы мен ақыл-ойдың дамуы үшін де
айтарлықтай мәні бар.
Бір баланың екінші баланы жаңа ойынға тарту кезеңінде қолданылатын
түсіндірме байланыстырушы мектеп жасына дейінгі балалар көбінесе
ситуациялық сөйлеумен алмастырады.
Мектепке дейінгі ересек жастаға баладан түсіндірменің мәнін ашуды
талап ететін арнаулы жаңдайды жасағанда бала баяндауын тыңдаушы реакциясына
байланысты құрады, оның түсіндірмесінің мазмұнын өзге адамның толық түсіне
білуіне тырысады.
Қарым-қатынас жасау тілдің атқаратын басты, бірақ бірден-бір қызметі
емес. Мектепке дейінгі жаста баланың тілі оның күнделікті мінез-құлқын
бағыттау мен реттеу құралына айналатынын біз білеміз. Сөздің екінші
қызметі, міне, осында.
Сәбилік шақтағы баланың ойлауы оның іс жүзіндегі заттық әрекеттеріне
кіреді. Бұл ішінара баланың өтіп жатқан оқиғаға көзқарасын білдіретін
лебізі, ішінара әрекет пен оның нәтижелерін көрсететін сөз түрінде болады.
Баланың іс-әрекет үстінде пайда болатын және өзіне қарата айтылған
сөзі эгоцентрикалық сөз деп аталады. Мектепке дейінгі жас кезінде
эгоцентрикалық сөз өзгеріп отырады. Бұл айтылуға баланың не істеп жатқанын
ғана емес, оның іс жүзіндегі алдын ала ескертуші және бағыттаушы сөздер
пайда болады. Мектепке дейінгі ересек жасқа жеткен кезде эгоцентрикалық сөз
кеми түседі. Бала бұл кезде қасында ешкім болмаса, көбіне жұмысын үндемей
істейді. Бұл оның сөз негізіндегі ойлауының болмайтынын көрсетпейді.
Эгоцентрикалық сөз ішкі сөзге айналады және осы түрде өзінің жоспарлаушы
қызметін атқарады. Сонымен, эгоцентрикалық сөз баланың сыртқы және ішкі
сөзінің арасындағы баспалдақ болып табылады (37; 84-88).
Балалардың тілін дамытудағы мақсаттары:
- Балалардың ойлау, дұрыс сөйлеу қабілеттерін дамыту, сөздік қорын молайту.
Сөйлем құрап өз ойларын жеткізе білуге, қазақ тіліне тән ерекше дыбыстарды
дұрыс айтуға үйрету;
- Сөздің жалпы ұғым беретін жағын меңгеруге көңіл бөліп ойлау қабілеттерін
дамыту, өз ойын еркін жеткізуін, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру;А САЙТ
- Ертегілерді әңгімелеуге, өлең, тақпақ, мақал - мәтелдер, жаңылтпаштарды
айта білуге үйрету.
Осы мақсатты іске асыру нәтижесіндегі міндеттері:
- Бала тілін орфоэпиялық дыбыстау мәдениетіне тәрбиелеу.
- Сөздегі грамматикалық дағдыларды қалыптастыру;
- Баланың сөздік қорын молайту;
- Байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру;
- Балалардың ойын дамытып, тіл байлығын арттыру.
Балалар өз бетінше шығармаларды айтып, шығарманың мазмұны мен ойын
дұрыс жеткізіп, диалогтегі адамдардың сөздерін мәнерлі жеткізуге
икемделеді. Балалар автордың сөз өнерін қолданып, сөз мәнерін өздері
машықтануы қажет. Серіктестері айтқан әңгімені тыңдап отыруға, мазмұнын
түсінуге, әдеби кейіпкерлерін атымен айтуға үйретіледі.
Табиғи құбылыстардағы ақиқаттылықты сипаттаған кезде нақты дұрыс сөз
қолдануға, үлкендердің көмегімен белгілі бір нәрсеге тиісті белгілерді
табуға, нақты бейнелеуге, әңгімеде ой - өрісін жеткізуге үйрету керек.
Балалардың сипаттау әңгімелері түрлі сөз мәнерінде сонымен қоса тілдік
(метафора, теңеу, эпитет, балама қолдануда) сөз өнері өзіндік ерекшелігін
ашу қажет. Ойыншықтарды қолданып, суретке қарап әңгіме құрастырады. Баланың
өзі құрастырған әңгімесінде жанрдың негізгі ерекшелігін таба білуінде.
Сюжет ерекшеліктері мен әдеби шығармалардың мәнерлігі (ертегіні толық айтып
беру). Ертегідегі жақсылықтың жеңгені, сиқырлық жайында, кейіпкерлерді
басқа бір нәрсеге айналдырып, және т. б. қолдана отырып, ертегі құрастыруға
үйрету.
Бұл жаста балалар шығарманы қызығушылықпен тыңдайды, әңгімелерді
түрлендіре біледі. Баланы шығармашылық қабілеттілігінен туындаған
әңгімелеріне көңіл аударып, құрдастарының әңгімелерін тыңдауға бейімдеп,
қиыншылық тудырған жағдайды, қол ұшын беріп, дұрыс емес жеріне түзету
енгізе керек.
Бала тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны – сөздің жалпы ұғым
беретін жағын меңгертуге көңіл бөліп, ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын
еркін жеткізуін, қоршаған орта мен айналасындағы адамдармен еркін қарым -
қатынасқа түсу, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру.
Тіл мәдениетін игеру – баланың сәби шағынан іске аса бастайтын,
біртіндеп жетілетін кезең. Олай болса, баланың тілін дамыту жұмысы
отбасынан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.
Балабақшада тілдік қатынастың ең маңызды түрі ауызша сөйлеп үйрену
жатады. Ол болса сөздерді байланыстырып айту арқасында жүзеге асады. Сөздің
байланысты айтылуы баланың тілдік және ақыл - ой дамуымен біртұтас жүреді.
Жас жеткіншектерді баулып, тәрбиелеуде көркем әдебиеттің ролі ұшан -
теңіз. Ол жаңа өскін балауса буынының сана - сезімін оятып, ақыл - есін
дамытатын, адамгершілік моральға тәрбиелейтін өмір оқулығы.
Мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндерді өздерінің бойына шақ әдеби
мұралармен сусындатып тәрбиелеу педагогтардың алдындағы міндеті. Ертегі,
әңгімені, өлең – тақпақтар мен жаңылтпаштарды, сондай - ақ мақал - мәтелдер
мен жұмбақтарды мәнерлеп оқып беру мен әсерлеп айту – тек қана олардың
сөздік құрамын байытып қана қоймайды, сонымен қатар, сәбидің ақыл - ойының
жетілуіне әсерін тигізеді. Баланың әдепті, көргенді болып өсуіне ықпалы
өлшеусіз, баланың Отанын, өз ұлтын, өз жерін сүюі, оны қадірлей білуі ауыз
әдебиеті мен көркем әдебиеттің әсері деп білеміз. Өйткені, бала кітаптағы
жағымды кейіпкерлерге еліктеп, ер атанғысы келіп, еркелікке, еңбекке
құлшынып өседі.
Мектепке дейінгі шақта бала тілі икемді келеді, сондықтан - да
балалармен жүргізілетін жаттығу түрлері әр алуан. Балалардың жас
ерекшелігіне қарай топтарды үлкейген сайын тіл дыбыстарын айтып, үйренуге
арналған жұмыс түрлері біртіндеп күрделене береді. Балабақшада жүргізілетін
тәрбие, білім беру үрдісінде дыбысқа байланысты жаттығу түрлері кешенді
түрде іске асырылады [38].
Дыбыстардың ерекшеліктерін жете меңгеріп, дыбыстарды дұрыс айтуға
жаттықтыру басқа да тілдерін дамыту сауат ашу оқу іс - әрекеттерінде ғана
емес, ән, дене шынықтыру оқу іс - әрекеттерінде де, бос кезеңдерде де
балаға өлеңдер, тақпақтар үйретіледі.
Балабақшада балалардың жас ерекшелігіне лайықты көркем әдебиет
шығармаларын, оқыған шығарма мазмұнын әңгімелеп айтқызу, суретке қарап
әңгімелеу, ертегілер оқып беру, мақал - мәтел, жаңылтпаш, тақпақтар үйрету
сияқты жұмыстары арқылы бала тілін дамытуға болады.
Мектепке дейінгі тәрбие жұмысы жүйелі жүргізуді талап етеді. Қазіргі
уақытта баланы халықтық педагогика негізінде тәрбиелеу ана тілі арқылы өз
дәрежесінде жүзеге асатыны белгілі. Баланы ана тілінде анық, жүйелі,
өзгелерге түсінікті, мәнерлі үн ырғағымен келістіре сөйлеуге, сөздің
дыбыстық құрамын дұрыс жеткізуге мектепке дейінгі кезеңде үйрету керек.
Қорыта айтқанда балалардың ана тіліндегі дыбыстарды анық айтып, дұрыс
сөйлей білуге балабақшада берілер тәрбиенің ықпалы зор.
Қазіргі заман талабына сай оқу - тәрбие үдерісін ұйымдастыру, яғни әр
баланы жеке тұлға ретінде қабылдап, мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндерді
ойына, бойына шақ әдеби мұралармен сусындатып тәрбиелеу, тәрбиешінің алға
қойған міндеті. Айналадағы дүниені, табиғатты бақылап түсіндіріп әрдайым
жаңа сөздермен, сөздік қорын толықтырып отыру қажет деп есептейміз.
Жоғарыда айтылған мүмкіндіктерге сай балалардың сөйлеу қабілеттерін
тереңдетіп, шығармашылық қабілеттерін дамытуда айтқан әңгімесіне, өзі
құрастырған қысқа әңгімелеріне бағыт - бағдар бере отырып, тіл байлығын,
сөздік қорын дамытуды басты назарда ұстау керек деп ойлаймын. Баланы өз
баламыздай жақсы көріп, білгенімізді олардың санасына құю, жеткізу
тәрбиешінің алға қойған мақсаты. Сол мақсатқа жету үшін талмай, қажымай
еңбек етуге міндеттіміз.
1.2 Сюжетті-рөлдік ойындар 4-5 жастағы балалардың тілін дамыту құралы
ретінде
Ойын дегеніміз не? Ойын, ойын әрекеті ұғымдарының мазмұнына анықтама
өте көп.
Орыс тілі сөздігінде ойын сөзі белгілі бір ережелер, тәсілдер жиынымен
және бос уақытты өткізу, көңіл сергіту үшін жүргізілетін іс-әрекет деп
анықталған[39].
Психологиялық-педагогикалық тұрғыда ойын дегеніміз не? Педагогикалық
энциклопедияда Ойын – үлкендердің істерін, олардың арасындағы қарым-
қатынастарын қайталайтын балардың іс-әрекетінің бір түрі... дене, ақыл-ой
және адамгершілік тәрбие құралдарының бірі деп анықтама берілген [].
Ойын өзін-өзі басқаруда қоғамдық тәжірибені меңгеру ситуациялары
жағдайындағы іс-әрекет түрі ретінде қарастырылады.
Ерте уақыттан бері ойын адам өмірінің маңызды бөлігі болып саналады.
Ойынның шығу тарихы осы бағыттағы басты мәселелердің бірі.
Зигмунд Фрейд өзінің психоаналитикалық теориясында ойынға көзқарасты
биологиялық себептерге (инстинкт, қызығу) байланысты, яғни тұрақты,
тарихтан тыс сипаттағы іс-әрекетке көзқарас ретінде көрсетеді. Оның
теориясының қандай да бір дәрежеде көптеген психологтарға (Коффка К., Левин
К., Пиаже Ж. және т.б.) ықпалы болды. Ол қазір де жеткілікті түрде кеңінен
тараған. Т. А. Куликованың пікірінше, мұндай көзқарастардың жарамсыздығын
бала ойындары дәлелдейді, олар өздерінің мазмұндары бойынша тарихи дәуірге
ғана тәуелді емес, бір дәуірде өмір сүретін, бірақ әртүрлі мәдени,
экономикалық, географиялық жағдайларда тұратын адамдарға да байланысты
[арал].
Ойын - баланың өз ынтасынан туған белсенді шығармашылық сипаттағы және
жоғары эмоционалдық толыққандылығымен ерекшеленетін еркін, өзіндік іс-
әрекет.
Ойынның мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекеті ретінде өзінің
ерекшеліктері болады.
Балалардың ойынында еркіндігі мен өзіндік жұмыс істей алуы баланың
қалауымен болады. Бала ойынды тікелей ынталылықтан, сұраныстан бастайды.
Ойын қанағаттанғандық сезімін алу үшін ойналады, ойынның мотиві – өзі үшін
шындықтың маңызды жақтарын бастан өткізу (С. Л. Рубинштейн). Еркіндік және
өз беттілік ойынды, оның мазмұнын, рөлдерді, басқа балалармен бірлесуде
еріктілікті, ойынға кіру және шығу еркіндігін таңдағанда көрінеді.
Ойын үшін іс-қимылын, әрекетін, ойынға қатысушылардың тәртібін өзі реттеу
сипаты тән. Ойын белгілі бір талаптармен және ережелермен реттеледі. Әр
ойында ереже әртүрлі (ойын амалының реті, тәртіп ережелері, өзара қарым-
қатынас ережелері).
Ойын әрекетінің шығармашылық сипаты – ойын ынтамен, баланың рөлді,
сюжетті, ойыншықтарды, қосымша-заттарды таңдағандағы шығармашылығымен
байланысты. Ойынды құрғанда, ойын кейіпкерлерін жасағанда баланың ойлауы
мен қиялы белсенді жұмыс істейді.
Ойынның эмоционалдық тұрғыда қанықтылығы – бала ойында шынайы күйзеледі,
ойнаған оқиғасын өз басынан кешіреді. Бала ойыннан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz