Сақтандыру ісінің даму дәрежесі
Кіріспе ... ... ... 3.4
I.тарау. Сақтандыру ұғымы және сақтандыру саласы ... ... ... ... . 5.13
1.1. Сақтандыру құқығығының пәні және түсінігі .
1.2. Сақтандыру құқығының нормасы ... . 9.10
1.3. Сақтандыру құқығының қатынастары ... 11.13
II. тарау. Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формасы ... ... ... 14.35
2.1. Сақтандыру түрлері ... ... ... .. 14.22
2.2. Сақтандыру қатынастарының субъектісі .. 23.27
2.3. Сақтандыру қатынасының қатысушылары 32
2.4. Күрделі сақтандыру нысаны (формалары 32.35
III. тарау. Cақтандыру шарты ... ... . 36.55
3.1.Сақтандыру шартының түсінігі және оның мазмұны ... ... ... ... .. 36.40
3.2 Сақтандыру келісім шартының жақтарының құқықтары және міндеттері ... ... ... .. 40.43
3.3. Сақтандыру келісім.шартының орындалуы 50
3.4. Сақтандыру шартын бұзу және өзгерту ... 50.53
3.5. Сақтандыру ісінің жүзеге асырылуына мемлекеттік қадағалау ... 54.55
Қорытынды ... ... ... ... .. 56.57
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... 58.59
I.тарау. Сақтандыру ұғымы және сақтандыру саласы ... ... ... ... . 5.13
1.1. Сақтандыру құқығығының пәні және түсінігі .
1.2. Сақтандыру құқығының нормасы ... . 9.10
1.3. Сақтандыру құқығының қатынастары ... 11.13
II. тарау. Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формасы ... ... ... 14.35
2.1. Сақтандыру түрлері ... ... ... .. 14.22
2.2. Сақтандыру қатынастарының субъектісі .. 23.27
2.3. Сақтандыру қатынасының қатысушылары 32
2.4. Күрделі сақтандыру нысаны (формалары 32.35
III. тарау. Cақтандыру шарты ... ... . 36.55
3.1.Сақтандыру шартының түсінігі және оның мазмұны ... ... ... ... .. 36.40
3.2 Сақтандыру келісім шартының жақтарының құқықтары және міндеттері ... ... ... .. 40.43
3.3. Сақтандыру келісім.шартының орындалуы 50
3.4. Сақтандыру шартын бұзу және өзгерту ... 50.53
3.5. Сақтандыру ісінің жүзеге асырылуына мемлекеттік қадағалау ... 54.55
Қорытынды ... ... ... ... .. 56.57
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... 58.59
Сақтандырудың пайда болғанына көптеген жылдар болды, тіпті оны мемлекетпен бірге пайда болған деуге де болады. Бақытсыз оқиғалардан апаттардан сақтану үшін, тұлға өзінің болашағын өзі сақтандырып отырған. Өзін өзі сақтандыру деген ырықсыз сезімнен пайда бола бастады. Көптеген қалыптасу сатыларынан өтіп ол кәзіргі күнге жетіп отыр.
Әрине мемлекетте сақтандыру қатынасының қалыптасуына араласып отырды. Бұл қатынас екі бағытта іске асырылды және асырылып жатыр. Біріншісі мемлекеттік сақтандыру жүйесін құру мемлекет мүлкін сақтандыру және белгілі қоғамдағы адамдар тобын сақтандыыру. Екіншісі қоғамдық қатынастың маңызды бөлімі ретінде сақтандыру қатынасын реттейтін заңдылық механизмін құру. Кезкелген мемлекетте сақтандыру заңына ерекше көңіл бөлінген.
Кезкелген қоғамда сақтандыру ісі үлкен дәрежеде қолданылады. Социализм кезінде меншіктің бәрі мемлекеттік қолында болған және мемлекет сол мүліктерді сақтандыруға үлкен көңіл бөлген. Сонымен қатар мемлекет қоғамның кезкелген мүшесіне оның өмірін, денсаулығын сақтандыруды өз міндетіне алып отырды.
Әрине мемлекетте сақтандыру қатынасының қалыптасуына араласып отырды. Бұл қатынас екі бағытта іске асырылды және асырылып жатыр. Біріншісі мемлекеттік сақтандыру жүйесін құру мемлекет мүлкін сақтандыру және белгілі қоғамдағы адамдар тобын сақтандыыру. Екіншісі қоғамдық қатынастың маңызды бөлімі ретінде сақтандыру қатынасын реттейтін заңдылық механизмін құру. Кезкелген мемлекетте сақтандыру заңына ерекше көңіл бөлінген.
Кезкелген қоғамда сақтандыру ісі үлкен дәрежеде қолданылады. Социализм кезінде меншіктің бәрі мемлекеттік қолында болған және мемлекет сол мүліктерді сақтандыруға үлкен көңіл бөлген. Сонымен қатар мемлекет қоғамның кезкелген мүшесіне оның өмірін, денсаулығын сақтандыруды өз міндетіне алып отырды.
1. Гражданское право, учебник под ред.А.Суханова. 1994г.
2. Гражданское право, учебник под ред.А.П.Сергеева
3. Егемен Қазақстан газеті. 2000ж. 22-желтоқсан.
4. Страховое право РК.А.И.Худяков. Алма-ат1997г.
5. Страховое дело.Л.И.Ритман. Москва-1992г.
6. Экономика и организация страхового дела.В.В.Рудницкий.Москва-1993г.
7. Страхование личных транспортных средств.О.Л.Алексеев.Москва-1988г.
8. Практикум по государственному страхованию.Л.И.Ритман.Москва-1991г.
9. Обязательное медицинское страхования в действии. Сборник нормативных актов. Шымкент-1996г.
10. Қазақстан Республикасы Президентінің “Сақтандыру туралы” жарлығы. 1995ж. 3-октябрь.
11. Страховое операции. О.А.Малицкая, Л.Алексеевна. Москва. 1991г.
12. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.Алма-ата 2001ж.
13. Гражданское право. Учебник. Алма-ата. 2001г.
14. Страховании: принципы и практика. Москва 2000г.
15. Указ Президента РК. 1995г.17-апрель. “О государственных регистраций юридических лиц”.
16. Указ Президента РК. 1995г.17-апрель. “О лицензирования”.
17. “Сақтандыру нарығын құру және дамытудың ұйымдық құқықтық шаралары” туралы ҚР Президентінің жарлығы. 1994ж.16-сәуір.
18. Указ Президента РК. “О государственной программе развития страхование в РК на 2000-2002гг”. 27-ноября 2000г.
19. Егемен Қазақстан газеті. 1999ж. 20-шілде.
20. Тураби журнал. 1998/5.
21. www. Zakon.kz
22. Заң газеті. 1999ж. 7-қараша.
23. Гражданское право, учебник под ред.А.Суханова. 1994г.
24. Гражданское право, учебник под ред.А.П.Сергеева.
25. Егемен Қазақстан газеті. 2000ж. 22-желтоқсан.
2. Гражданское право, учебник под ред.А.П.Сергеева
3. Егемен Қазақстан газеті. 2000ж. 22-желтоқсан.
4. Страховое право РК.А.И.Худяков. Алма-ат1997г.
5. Страховое дело.Л.И.Ритман. Москва-1992г.
6. Экономика и организация страхового дела.В.В.Рудницкий.Москва-1993г.
7. Страхование личных транспортных средств.О.Л.Алексеев.Москва-1988г.
8. Практикум по государственному страхованию.Л.И.Ритман.Москва-1991г.
9. Обязательное медицинское страхования в действии. Сборник нормативных актов. Шымкент-1996г.
10. Қазақстан Республикасы Президентінің “Сақтандыру туралы” жарлығы. 1995ж. 3-октябрь.
11. Страховое операции. О.А.Малицкая, Л.Алексеевна. Москва. 1991г.
12. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.Алма-ата 2001ж.
13. Гражданское право. Учебник. Алма-ата. 2001г.
14. Страховании: принципы и практика. Москва 2000г.
15. Указ Президента РК. 1995г.17-апрель. “О государственных регистраций юридических лиц”.
16. Указ Президента РК. 1995г.17-апрель. “О лицензирования”.
17. “Сақтандыру нарығын құру және дамытудың ұйымдық құқықтық шаралары” туралы ҚР Президентінің жарлығы. 1994ж.16-сәуір.
18. Указ Президента РК. “О государственной программе развития страхование в РК на 2000-2002гг”. 27-ноября 2000г.
19. Егемен Қазақстан газеті. 1999ж. 20-шілде.
20. Тураби журнал. 1998/5.
21. www. Zakon.kz
22. Заң газеті. 1999ж. 7-қараша.
23. Гражданское право, учебник под ред.А.Суханова. 1994г.
24. Гражданское право, учебник под ред.А.П.Сергеева.
25. Егемен Қазақстан газеті. 2000ж. 22-желтоқсан.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
I-тарау. Сақтандыру ұғымы және сақтандыру саласы ... ... ... ... . 5-13
1.1. Сақтандыру құқығығының пәні және түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-8
2. Сақтандыру құқығының нормасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9-10
3. Сақтандыру құқығының қатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11-13
II- тарау. Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формасы ... ... ... 14-35
2.1. Сақтандыру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-22
2.2. Сақтандыру қатынастарының субъектісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-27
2.3. Сақтандыру қатынасының қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... 27-32
2.4. Күрделі сақтандыру нысаны (формалары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32-35
III- тарау. Cақтандыру шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-55
3.1.Сақтандыру шартының түсінігі және оның мазмұны ... ... ... ... .. 36-40
3.2 Сақтандыру келісім шартының жақтарының құқықтары және
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 40-43
3.3. Сақтандыру келісім-шартының орындалуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43-50
3.4. Сақтандыру шартын бұзу және өзгерту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50-53
3.5. Сақтандыру ісінің жүзеге асырылуына мемлекеттік қадағалау ... 54-55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56-57
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58-59
Кіріспе
Сақтандырудың пайда болғанына көптеген жылдар болды, тіпті оны
мемлекетпен бірге пайда болған деуге де болады. Бақытсыз оқиғалардан
апаттардан сақтану үшін, тұлға өзінің болашағын өзі сақтандырып отырған.
Өзін өзі сақтандыру деген ырықсыз сезімнен пайда бола бастады. Көптеген
қалыптасу сатыларынан өтіп ол кәзіргі күнге жетіп отыр.
Әрине мемлекетте сақтандыру қатынасының қалыптасуына араласып отырды.
Бұл қатынас екі бағытта іске асырылды және асырылып жатыр. Біріншісі
мемлекеттік сақтандыру жүйесін құру мемлекет мүлкін сақтандыру және
белгілі қоғамдағы адамдар тобын сақтандыыру. Екіншісі қоғамдық қатынастың
маңызды бөлімі ретінде сақтандыру қатынасын реттейтін заңдылық механизмін
құру. Кезкелген мемлекетте сақтандыру заңына ерекше көңіл бөлінген.
Кезкелген қоғамда сақтандыру ісі үлкен дәрежеде қолданылады.
Социализм кезінде меншіктің бәрі мемлекеттік қолында болған және мемлекет
сол мүліктерді сақтандыруға үлкен көңіл бөлген. Сонымен қатар мемлекет
қоғамның кезкелген мүшесіне оның өмірін, денсаулығын сақтандыруды өз
міндетіне алып отырды. Сақтандыру ісі мемлекеттік монополия болып табылды.
Кейбір жағдайларда сақтандыру азаматтардың және заңды тұлғалардың
құқықтарын қорғамай мемлекеттік қосымша кііріс көзіне айналып отырды.
Мұндай жағдайлар көбінесе мемлекеттік міндетті сақтандыру кезінде
байқалады.
Нарықтық экономика типінде сақтандыырудың басым бағыты жеке мүлікті
сақтандыруға бағытталды. Тәуелсіз Қазақстан нарықтық өзгерістердің
салдарынан нарықтық державаға айналып келе жатыр.
Үкіметіміз сақтандыру жүйесін ерекше көңіл бөліп отыр. Елімізде
сақтандыру жүйесін қалыптастыру үшін бірнеше заң актілері қабылданды. Бірақ
сақтандыру ісі бір күнде боола қалатын нәрсе емес, оны толық жүзеге асыру
үшін алдымен халықтың сенімі қажет. Сақтандыру дегеніміз ықтималдық
теориясындағыдай болашақтағы болатын жағымсыз құбылыстан өзін-өзі алдын-ала
сақтандыру дегенге келеді. Ал экономикалық тұрғыдан қарасақ ол өз қаржылық
мүмкіндік мүддесін сақтаудың бірден бір жолы болып табылады. Кез келген
жоба тәуекелден тұрады, осыдан келіп сақтандырудың экономикалық
қажеттіілігі туады.
Жалпы айтқанда, сақтандыру ісінің даму дәрежесі қоғамның
цивилизациясын көрсетеді. Сақтандыру құқығын білу сол қоғам мүшесінің
мәдени құқығының дәрежесін көрсетеді.
1- тарау. Сақтандыру ұғымы және сақтандыру саласы
1.1. Сақтандыру құқығығының пәні және түсінігі
Сақтандыру сөзінің мағынасы қорғаныш, үрей деген сөзден шыққан.
Себебі сақтандыру әрқашанда бірнәрсені жоғалтып аламба деген сезімнен
туады, бірақ белбу дегенге көбірек келеді. Ағылшын тілінде сақтандыру
термині сенімділік деген сөзден шыққан. Яғни, бұл бүреудің көмегі арқылы
қорқыныштан арылу дегенді білдіреді.
Заңды және жеке тұлғалар өздеріінің мүліктерін немесе өмірін екінші
жақтың қызметтін пайдалана отырып сақтандырады. Мысалы: Сақтанушының 100
мың тұратын үйі бар, сақтандырушы оның үйін 5000 теңгеге сақтандырады, егер
мүлік мүлдем жойылса үйдің толық құнын өтеуге келіседі. Сақтанушы үйінен
айрылса өрт, су тасқыны 100 мың теңгені қайтарып алады. Ал егер
сақтандыру оқиғасы болмаса 5000 теңге сақтандырушыда қалады.
Сақтандыру ісі сақтандыру жағдайы болама, болмайма деген тәуекелде
жасалады. Егер сақтандыру жағдайы орын алса, сақтанушы 5000 теңге беріп,
100 мың теңге қайтарып алады, онда сақтандырушы ұтылады. Ал егер сақтандыру
оқиғасы орын алмаса 5000 теңге сақтандырушыда қалады, онда керісінше
сақтанушы ұтылады. Міне осы тәуекелге сақтандыру конституциясы есептелген.
Сақтандыру ісінде басты екі сақтандырушы және сақтанушы фигуралары болады.
Сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру сыйлықақысын төлеген, сақтандыру
қорғанын қажет ететін тұлға. Сақтандыру төлемі сақтандырылу жағдайы орын
алған кезден шартпен көрсетілген сақтанушыға сақтандырушының төлейтін
қайтарылымы. Сақтандыру сыйлықақысы сақтандыру қорғанын қамтамасыз ету
үшін сақтанушының сақтандырушыға төлейтін соммасы. Сақтандырылу қайтарылымы
сақтандыру жағдайы орын алған жағдайда сақтандырушының сақтандырушыға
төлейтін соммасы. Сақтандыру жағдайы шартпен көрсетілген сақтандыру
қайтарылымы төленетін оқиға. Сақтандыру объектісі сақтандырылуға жататын
сақтанушының мүддесі. Сақтандыру пәні сақтандыру объектілері материалдық
құндылығы. Сақтандыру тәуекелі сақтандыру жағдайы, сақтандырылған объектіге
келуі мүмкін шығын.
Дүниежүзі бойынша сақтандыру ұйымының екі түрі кеңінен қолданылады,
яғни ол мемлекеттің немесе мемлекеттің емес сақтандыру ұйымы. Мемлекеттік
сақтандыру ұйымы мемлекет меншігінде болады. Мемлекет белгілеген
ережелерге жүзеге асырылады. Мемлекеттік арнайы заказын орындап отырады.
Сақтандырушылардың көмегімен сақтандыру қоры құрылады. Ал мемлекеттік емес
сақтандыру ұйымдарын жеке заңды тұлғалар құрылады.
Сақтандыру құқығының пәні болып сақтандыру процесінде пайда болған
қатынасты айтамыз. Сақтандыру қатынасының субъектілері болып сақтандырушы
және сақтанушылар болып табылады. Сақтандыру қатынасының төмендегідей
белгілерін атап көрсетуге болады:
1.Экономикалық қатынас, мұнда текқана қоғамның мүддесі үшін ғана
бағытталмай материалдық мүддеде көрсетілген: Сақтандырушы сақтанушыға
сақтандыру қайтарымдарын төлеп отырады, материалдық шығындарын тексеріп,
сақтандыру шарты бойынша кезкелген шығындарды өтеп отырады. Сондықтан
экономикалық инфроструктураның және экономикалық категорияның элементі
болып келеді.
2.Сақтандыру қатынасы бұл мүліктік қатынас.
Қазіргі экономикалық даму этапында сақтандыру қатынасы болып ақша
қатынастарын айтуға болады.
3.Сақтандыру қатынасы бұл бағалы қатынас.
Кез келген мүлікті сақтандыру кезінде мүліктің құндылығын, оның бағасын
белгілейді. Мүліктің зардап шегуіне байланысты сақтандыру төлемдері
толығыме,н немесе жартылай төленіп отырылады. Ал жеке сақтандыру кезінде
жеке сақтандыру жағдайы кезінде дене жарақатына немесе адам өліміне алып
келсе бағасын алдын ала айту мүмкін емес.
4.Сақтандыру қатынасы өзінің жалпылығы жағынан реттестіруші қатынас
болып табылады. Ақша сақтандыру формасының төлемі ретінде, сақтандырушыдан
сақтанушыға кезекпен айналып төленіп отырады. Сақтандыру қорларында жиналып
сақтандыру жағдайы болған сәтте қайтарылады. Яғни ақша жүйесін реттестіріп
отырады. Сақтандыру қатынасын қаржы қатынасымен біріктіретін басты мәселе
ол ақшаны реттестіру болып табылады. Егер сақтандыру ақша қатынасы арқылы
іске асырылса, қаржы қатынасы да сол секілді. Сақтандырылған мүліктің
бағасының ақшалай құндылығы айналымды болады.
Сақтандыру процестерін іске асырған кезде көптеген қоғаммдық
қатынастар пайда болады. Екі жақтың қатысуымен сақтандыру іске асырылады.
Мұндай қатынастың субъектісі борлып сақтандырушы және сақтанушы болып
табылады.
Сақтандыру саласы қоғам өмірінде маңызды орын алады, осыған
байланысты мемлекет бұл сананы өз бақылауында ұстап отырды. Мұндай дәрежеге
біріншіден норрмативтік заң актілерін шығарып, сақтандыру қатынасының
қатысушылары жөнінде заңдар шығарып отырған. Заң нормаларының іске асырылуы
үшін арнайы мемлекеттік қадағалау органдары құрылып отырған. Бұл органның
басты міндеті сақтандырушының мүддесін қорғау еді. Кез келген мемлекет
сақтандыру ісін өзінің қалауыбойынша ұйымдастырып отырады. Яғни қоғам
мүдесіне тиімді деп тапқан модельдерін қолданып отырған.
Сақтандыру құқығы жалпы құқық нормасы болып табылады. Шығарылған
құқық нормасы арқылы сақтандыру саласын реттестіреді. Сақтандыру құқығының
пәні екі бөліктен тұрады:
А) Сақтандыру ісін ұйымдастыру кезіндегі қатынас.
Б) материалдық сақтандыру қатынасы.
“Сақтандыру құқығы” термині және оның бағытталған іс-әрекеті танымал
болғанымен бұл құқық саласының құрылуы әлде де даулы мәселе болып отыр.
В.К.Рейхер сақтандыру саласын комплексті құқық саласына жатқызған. Оның
ойынша сақтандыру құқығы азаматтардың материалдық жағдайын қорғап, сақтау
кезінде қоғамдық қатынастарды реттейді деген. Бұл процес кезінде бірін бірі
біріктіретін салалар белгілі болғанымен қоғамдық қатынастар әр түрлі құқық
саласына жатады. Сақтандыру құқығына саласы әр түрлі салалардың (
азаматтық, қаржылық, әкімшілік т.б.) элементтерден тұрады деген. Бірақ бір
жағына бұл сала құқықты реттестіру пәнінің белгілері бойынша бірғана сала
деп айтқан. Белгілі орыс заңгері Н.Я.Шимянева “сақтандыру қатынасы бірнеше
нормалардан тұратын саланы реттестіреді” деген.
Сақтандыру саласын реттестіру процесінде көптеген құқық салалары
қатысады. Мысалы: сақтандырушы өзінің табысынан мемлекетке салық төлейді,
мұны қаржылық қатынастарға жатқызуға болады. Ал егер сақтандыру төлемін алу
мақсатында кісі өлімі болса, ол кезде қылмыстық қатынасқа жатады. Жалпы
келісім шарт құрылымдарын азаматтық құқықсаласына жатқызамыз1 . Мемлекеттік
сақтандыру ұйымының лицензиялар беруін басқарушылық, яғни әкімшілік салаға
жатқызамыз. Сақтандыру құқығы көптеген салалар секілді екі құқықтың
реттестіруші әдістен тұрады: императивті және диспозивті.
Императивті әдіс: әдеби тілмен айтқанда біржақты билік. Қатал заңмен
көрсетілген талаптардан бас тартуға болмайтын ұйғарым.
Диспозивті әдіс: (автономиялық және шарттық) бойынша екі жақ келісім
бойынша белгілі бір өздеріне тиімді деген келісімге келіп отырған.
Императивті әдіс кеңінен субъектілерден сақтандыру ісін ұйымдастыру бойынша
және мемлекеттік міндетті сақтандыру процесін іске асыру кезінде
қолданылады. Диспозивті әдіс сақтандыру қатынасын реттестіруде маңызды
орын алады. Себебі сақтандыру кезінде шарт бойынша екі жақ өз
міндеттерін белгілеп отырады. Кез-келген құқық саласы жалпы және негізгі
бөлімнен тұрады. Жалпы бөліміне сақтандыру құқығының нормалары, оның
түрлері және құқық формаларын сақтандыру ісін мемлекеттік реттестіруді
ұйымдастыру қарастырылған. Негізгі бөлімде сақтандыру саласының жеке
түрлеріне бірінші кезекте міндетті сақтандыыруға арналған. Қазіргі кезде
біздің республикамызда сақтандыру ісі енді дамып көтеріліп келе жатыр.
Сақтандыру құқығының жүйесі енді ғана реттестіріліп отыр. Көптеген нормалар
шығару жұмыстары құқық материалдарын жинастыруды талап етеді. Сақтандыру
құқығының жалпы және негізгі бөлімдерінде кейбір қайшылықтары шешу бұл
болашақтағы сақтандыру саласының дамуымен байланысты. Бірақ сақтандыру
құқығының енді ғана дамып реттестіріліп кележатқандығына күмән жоқ. Себебі
кез-келген құқық саласы білім дәрежесінде болып келеді. Сонда ғана заңның
сапасы арта түседі. Сақтандыру құқығының қайнар көзі болып:
Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Президентінің заң күші бар
“Сақтандыру туралы” жарлығы, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі,
Қазақстан Республикасының міндетті медициналық сақтандыру туралы заңы және
басқада міндетті сақтандыру жөніндегі нормативтік актілерді жатқызуға
болады. Қазақстан Республикасында сақтандыру құқығы енді дамып келе
жатқан сала. Оның болашағы зор екендігінде дау жоқ. Бұл сенімділіктің
тууына басты себеп болып отырған дамыған елдердегі сақтандыру ролінің үлкен
экономикалық отрибуты болып қана қоймай қоғамдағы мәдениеттің бір
элементіне жататындығын көрсетіп отыр. Қазақстан сақтандыру саласы мықты
бағытты ұстана отырып сақтандырудың кейбір түрі жақсы қолға алынып келе
жатыр. Мысалы: медициналық сақтандыру саласы, міндетті медициналық
сақтандырудың қазіргі моделі түптен келе жатқан экономикалық өркендеген
және өркендеп келе жатқан елдерде пісіп жетілген әлеуметтік сақтандырудың
төркіндес жүйелерінің тәжірибесін Қазақстан Республикасының мүмкіндіктеріне
сәйкес пайдалануға тиіс.
2.2. Сақтандыру құқығының нормасы.
Сақтандыру құқығы өз құрылысы бойынша мынадай үш түрге бөлінеді:
1.Гипотеза – іске асырылатын шаралар тізімінен тұрады және осы нормалар
іске асырылатынжағдаяттарды баяндайды.
2.Диспозиция – субъектілер өз қызметінде басшылыққа алатын құқық ережелері.
3.Санкция – сақтандыру құқығының ережелерін өз дәрежесінде
орындамаған субъектілерге қолданылатын шаралар тізімін
белгілейді.Сақтандыру құқығының нормаларын орындамауға жаупкершілік
мәселелерін алғанда – ол реттелетін және қорғалатын нормалар болып екіге
бөлінеді:
Реттелетін нормаларға – сақтандыру қатынастарына қатысушыларға белгілі
міндеттер жүктейтін, құқық беретін қатынастар жатады.
Қорғалатын нормаларға – субъектілерге заңды жауапкершілік шараларын
белгілейтін қатынастар жатады.
Сақтандыру құқыығының реттелетін нормалары – міндеттейтін, тыйым салатын,
заңды құқық шегін белгілейтін нормалар:
А) Міндеттейтін нормаларға – сақтандырушы міндетті сақтандыруды жүзеге
асыру нормасы жатады.
Б) Тыйым салатын нормаларға – сақтанушы мүддесін заңға қайшы келетін
сақтандыруға тыйым салу нормалары жатады.
В) Заңды құқық шегін белгілейтін нормаларға – азаматтардың және заңды
тұлғалардың өз мүдделерін ерікті түрде сақтандыру нормалары жатады.
Заңды құқық шегін белгілейтін нормалар – альтернативтік, және
факультативтік болып екіге бөлінеді:
А) Сақтандыру құқығының альтернативтік нормасы – сақтандырушыға
сақтанушымен арадағы келісімді бұзуға немесе сот органыарқылы сақтандыру
жарнасын күштеп төлетуге құқық береді.
Б) Сақтандыру құқығының факультативтік нормасы – белгілі бір
жағдайлармен оны жүзеге асыру мүмкін болмаған жағдайда басқа қолайлы
вариант таңдауға құқық береді.
Өзінің сақтандыру объектісіне қарай – сақтандыру құқығы материалдық
және ұйымдық нормалар болып бөлінеді:
А) Сақтандыру құқығының нормалары – сақтандыру жағдайының болуына және
соған сәйкес сақтандыру өтемін төлеуге есептелінеді.
Б) Қаржылық құқықтың ұйымдастырушылық нормалары – сақтандыру жүйесін
анықтайтын құқықтық нормалар, оны мемлекеттік реттеу тәртібі, бұл реттеуді
жүзеге асыратын мемлекеттік органдар құқығы.
2.3.Сақтандыру құқығының қатынастары
Сонымен сақтандырудың құқықтық қатынастары – бұл нормалармен
реттелетінқоғамдық құқық қатынастары. Ол сақтандыруды ұйымдастыру және
жүзегеасыру процесінде туындайды.Сақтандырудың материалдық құқықтың
қатынастары сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы байланысты білдіреді және
ақша қаражаты айналымын реттейді. Сақтандырудың ұйымдық
құқықтыққатынастарына субъектілердің заңды тең құқықсыздық қасиеті тән. Бұл
қатынастар тік бейнені, сипаттамасы білдіреді және “өкіметтік - бағыну”
формуласын білдіреді.Ұйымдық сақтандыру қатынастарында бағынушы болып–
сақтандырушы ұйымдар, сонымен қатар сақтаушы болып есептелетін азаматтар
мен заңды тұлғалар табылады. Сақтандырудық құқықтық қатынастары – реттеудің
құқықтық әдістеріне сәйкес біржақты өкіметтік және келісім – шарттық болып
екіге бөлінеді:А) Сақтандырудың біржақты өкіметтік қатынастары мемлекеттік
немесе соған өкілетті органдардың бұйрығының негізінде туындайды.Б)
Сақтандырудың келісім-шарттық қатынастары келісуші жақтардың өзара
келісімі негізінде туындайды.
Сақтандырудың материалдық құқықтық қатынастардың негізгі субъектісіне
– сақтандырушы мен сақтанушы жатады. Сақтандырушы өз сақтанушысын қайта
сақтандыруы мүмкін, ол сақтанушы мен осыған қолайлы жағдай алушы
белгілейді. Бұлардың арасында белгілі сақтандыру қатынастары туындайды.
Сақтандыру құқықтық қатынастарына бірден-бір субъекті болып өзінің
өкілетті органы ретінде мемлекет табылады. Қазақстан Республикасында мұндай
орган “мемлекеттік сақтандырудың қадағалау органы” табылады. Сақтандырудың
материалдық құқықтық қатынастарына субъектілердің өз құқығын қорғаудың
негізгі әдісі сот тәртібі болып табылады. Сақтандыру аралықтандыратын,
сақтандырушы мен сақтандырылушы субъектісі болып табылатын сақтандырудың
материалдық құқықтық қатынастары – келісім-шарттық қатынастар болып
табылады. Бұл келісім-шартты сот ісін жүргізуші ережелерінде белгіленген
жалпы іздену тәртібі бойынша өз құқығы мен мүддесін қорғауқа құқылы.
Бағынышты субъектілердіңөз құқығын қорғау әдісі бағыныштылық ретінде қандай
өкіметтік субъектілер қимылын сот тәртібі арқылы шағымдану болып табылады.
Мысалы: мемлекеттік сақтандыруды қадағалау ұйымының әрекеті Қаржы
Министірлігі немесе Ұлттық банкке шағымдануы мүмкін. Бағыныштылық ретімен
шағымдану өз құқық қорғау әмбебап әдісі болып табылады. Өкіметтік
субъектінің кез-келген қимылы мен актілеріне шағымдануға болады және бұл
шағымдар заңда көзделген мерзімде қаралып шағымданушыға хабарлануы керек.
Өз кезегінде өкіметтік субъекті белгілі дәрежеде өз құқығын қорғауға
құқылы. Мұндай шараларға - өз контр агентіне біржақты әсер ету шарасын
қолдану жатады. Біржақты шара қолданғанда өкіметтік субъекті мемлекеттік
өкіметтік өкілеттілікпен заңда көзделген дәрежеде іс-қимыл жасайды. Ақыр
соңында өкіметтік субъекті мемлекет мүддесін қорғауға міндетті. Сондықтан
бағынышты субъектілерге сот тәртібі арқылы шара қолдану – шара қолданудың
өркениеттірек жолы болып табылады. Сақтандырудың ауқымында заңдылықтың
сақталуы айыпты жақа қылмыстық құқықтық немесе әкімшілік құқықтық шаралар
қолдану болып табылады.
Әрекет жасау арқылы сақтандыру құқығын бұзу субъектілердің өз еркімен
жасалады.
Оқиғалар – бұл субъектілердің еркінен тыс туындайтын заңды белгілерді
бар дәлелдемелер.
Сақтандырудың ұйымдық құқықтың қатынастары туындауда біржақтың еркі
мен қажеттілігін білдіретін біржақты келісімнің үлкен маңызға иеболуы
мүмкін. Мысалы: сақтандырушы ұйымның сақтандырушы қызметін жүзеге асыруға
құқық беретін лицензия сұрап “Мемлекеттік өкілді органға” арыз беруі осы ұй
ымнан біржақты келісімі бола алады. Сақтандырудың құқықтық қатынастарына
өзгеріс енгізудің негізі болып келісімде көрсетілгендей сақтандыру жағдайы
болып табылады. Бұл оқиғалар: бақытсыздың жағдайлары, қайтыс болу, күтпеген
апаттар, су тасқыны, өрт, нөсер жаңбыр, бұршақ соғу, кеменің қирауы,
теміржол апаты,автокөлік оқиғалары, өндірістік жарақат алу, т.б.
Сақтандыру қатынастарын тоқтату негізінде жататын келісімде көбірек
қолданылатундары:
А) Сақтандырушының сақтандыру өтемін төлеу, келісуші жақтардың біреуінің
еркі бойынша келісімді мерзімінен бұрын тоқтату, сақтандырушыға сақтандыру
өтемін төлеуден бас тартудың негізі болып сақтанушының заңға қайшы
әрекеттері табылады. Сақтандыру қатынастарын тоқтатуға оқиғалар дәрежесіне
жататын дәлелдемелер жатуы мүмкін, мысалы сақтанушының қайтыс болуы, заңды
тұлғалардың жойылуы, тиісті құқықтық актілердің күшін жою, бұлар міндетті
сақтандырудың негіздері.
II- тарау. Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формасы
2.1 Сақтандыру қатынастарының түрлері
Тәуелсіз Қазақстанда сақтандыру құқығының енгізілуі 1992-жылдың 3-
шілдегі “Қазақстан Республикасында сақтандыру туралы” заңын қабылдауына
байланысты болды. Бұл қабылданған заң сақтандыру оқиғалары әсерінен жеке
және заңды тұлғалардың сақтандырылу мүддесін қорғау мақсатында
кәсіпкерлік қызмет түріндегі сақтандыруын анықтап береді.
1992-жылғы 3-шілдедегі бұл заңнын бейнелі ерекшелігі республикада
сақтандыру нарыығының ашылуын жариялап берді, яғни Қазақстан Республикасы
териториясында шетелдік сақтандыру компанияларының өз қызметтерін
жүргізулеріне мүмкіндік берді. Заң сақтандыруды жүзеге асыратын тұлғаларды,
кәсіп орындарды тіркеуге алу тәртібі мен мемлекет тіркеуге алуды белгіледі.
Сонымен қатар сақтандырушының жарғылық қорын 100 мың теңге мөлшерінде
белгіледі, бұл сома сол кездегі қарапайым азаматтардың да төлей алатын
мүмкіндігі бар сома еді. Заңда сақтандыру қызметін лицензиялау қаралмаған
болатын. Мұның барлығы сақтандыру ұйымдарын құру және сақтандыру нарығына
кіруді барынша қарапайымдандыру мақсатын көздеген. Сақтандыру түрін алатын
болсақ заң бойынша Қазақстан республикасында жеке басты, мүлікті емес
құндылықтарды сақтандыру түрі болды. Соңғысы сауда маркалары (мүліктік
еместер), фирма атаулары және т.б. Мүліктің емес мүдделері.
Міндетті және ерікті сақтандыру түрі ретінде анықтады. Мұнда
көзделген сақтандырылушымен міндетті сақтандыру келісімі жасалуы мүмкін,
мемлекеттік сақтандыру ұйымдарына мұндай келісім жасау міндетті.
Заң бойынша міндетті сақтандырудың екі түрі қаралды:
А) Әуе, теміржол, теңіз, ішкі су тасымалы, жіне облыс аралық,
республика ралық автокөлік жолаушыларын сақтандыру.
Б) Заңды тұлғалардың тасымал құралдыры жүргізушілерінің азаматтық
жауапкершілігін сақтандыру заң сақтандырудың келісім шарт түрінде жүзеге
асырылуын қарады.
1992-жылы 3-шілдегі заңның бейнелі ерекшелігі сақтандыру
қатынастарындағы субъектілерге кең көлемді салық жеңілдігін беру болды.
Қорыта айтқанда шаруашылық субъектілеріне мынадай жеңілдіктер беріледі.
а) бюджетке қайтарыымсыз шығынды білдіретін салық төлемі ретінде ақша
береді, яғни төлейді.
б) немесе сақтандырушыға сақтандыру төлемі ретінде ақша төлейді,
мұның өзінде ол сақтандыру қорғанын қамтамасыз етеді және сақтандыру
жағдайы туғанда үлкен сомада ақша алуын қамтамасыз етеді. Мұнда екінші
жолдың тиімді екені өзінен-өзі белгілі, екіншіден сақтанушының сақтандыру
өтеміне салық салынбайды, үшіншіден сақтандырушының сақтандыру қорына
және резервіне салық салынбайды.
Заңды едәуір ынталандыру шараларының қолданылуы республика сақтандыру
ісінің қуатты ілгерілеуіне әкелді – Республикада 600 сақтандыру ұйымдары
құрылды. Бірақ бұл заң жылға жетпейтін уақыт қана жұмыс істейді, 1993-
жылы 8-сәуірде оған едәуір өзгеріс е нігізілді. Біріншіден Қазақстанда
сақтандыру нарығының жабылуы жүргізілді. Шетелдік азаматтар мен шетелдік
заңды тұлғалар Қазақстанда сақтандырушы бола алмайтындығы белгіленді.
Сөйтіп Қазақстанда шетелдік сақтандыру компаниялары сақтандыру ісін жүргізе
алмайтын болды, ал ұлттық сақтандыру ұйымдары таза Қазақстандық болуы
керек болды, оған шетелдік заңды тұлғалар ғана емес бірде-бір шетелдік
азамат қатыса алмайтын болды. Осыдан келіп Қазақстандық сақтандырушылар
шетелдік сақтандыру компаниялары түріндегі бәсекелестерін бәсекеге түсе
алмай қалды.
Қалай болғанда да сақтандыру туралы заңды жетілдіру қажеттілігі
туындады. Сондықтан Қазақстан Республикасы жоғары Кеңесінегі тиісті жаңа
заң жобасы дайындалды, онда мемлекеттік сақтандыру бақылауын енгізу,
сақтандыру қызметін мемлекеттік лицензиялауды енгізу сақтандыру ұйымдарын
жарғылық қорын ұлғыйту жолымен олардың базасын нығайту,
сақтандырушылардың сақтандыру өтімін төлеу міндетін орындауға кепілдік
беру дәрежесін ұлғайту шаралары көзделді. Өкінішке орай Жоғары Кеңес өзін -
өзі тарату жолымен өмір сүруін тоқтатты, сөйтіп дайындалған бұл заң жобасы
қабылданбай қалды оның орнына Қаржы Министірлігі базасында 1994-жылы 46 –
сәуірде “Сақтандыру нарығын құру және дамытудың ұйымдық құқықтық шаралары”
туралы Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы жарық көрді.
1. Жаңа жарлықпен Қаржы Министірлігінде Сақтандыру департаменті
құрылды, оған мынандай міндеттер жүктелді:
А) Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу және біріңғай нормативтік
әдістемелік қамтамасыз ету.
Б) Сақтандыру заңдылығының орындалуын бақылау және оны одан әрі
жетілдіру ұсынысын әзірлеу.
В) Сақтандыру қызметін лицензиялау, сақтандырушылардың есебінен
жүргізу, оларды біріктіру тізіімін жасау және сақтандыру делалдарының
тізімін жасау.
Сақтандыру компаниялары тек қана акционерлік қоғам ретінде құрыла алатын
болып бекітілді. Бұл ереже заңды тұлғалардың білімі төмендігінен туындады.
Сақтандырушыларға сақтандырудан басқа кәсіпкерлік қызметпен айналысуға тиым
салынды. Бұл ереже заңды тұлғалардың мамандауына жағдай жасады.
Сақтандыру ұйымдарының жарғылық қоры екі миллион теңгеге көтерілді, ал
қайта сақтандырушылардың жарғылық қоры жиырма миллион теңгеге дейін
өсірілді.
Бүтіндей алғанда бұл жарлық сақтандырудың әкімшілік – командалық жүйесін
құруға талпыныс еді. Сонымен қатар құқықтық компетенцияның өте төменгі
дәрежесінде орындалып отырды әрі бүкіл құқықтық жүйенің қарама –
қайшылдығын тудырды.
Қазақстан Республикасы Министірлер кабинетінің 1995 жылғы 20 каңтардағы
“Қазақстан Республикасының шетелдік сақтандыру компаниясы Қазахистрахты”
құруы құқықтық жүйені одан әрі шатастырып жіберді. Бұл қаулы да Қазақстан
компаниялары қатарынан сақтандыру ассоцияциясын құру көзделді. Бұл
компаниялардың сақтандыру қызметін жүргізуге тұрақты лицензиялары болды
және 3 миллион теңгеден кем емес сақтандыру резерві жинақталған болатын.
Ассоцияциясы мүше болып кіруден бас тартуға рұқсат етілмеді, ал бұл
жағдай Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 110-ші бабына қайшы
келетін еді.
Бұдан басқа бұл қаулыдан осы ассоцияция арқылы жүзеге асырылуға міндетті
түрде сақтандыру жүйесін құру көзделген болатын, ақыр соңында бұлар
монополистік бірлестіктерге айналатын еді. Ал бұл жағдай Қазақстан
Републикасының Конституциясының 48 бабына қайшы келетін еді және де
“монополистік қызметьті шектеу және бәсекелестікті дамыту туралы” 1991
жылғы 2-шілдегі заңының 6-шы бабына қайшы келеді. Сақтандырудың бұл
түрлерін “Қазақинстрах” мемлекеттік компаниясының өкілеттігіне жатқызу
туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 1994-жылғы 16- сәуірдегі
жарлығы осылайша бұзылды.
Жалпы алғанда “Қазақинстрах”-тың құқықтық статусын белгіленгенде
көптеген құқықтық тұрғыдағы қатерліктерге жол берілді, Сөйтіп
сақтандырудың барлық инфроқұрылымы толық құлау қауіпінде тұрды, бұл жерде
бұрынғы тіркелген 600 сақтандыру ұйымдарынан 1994-жылғы 20- желтоқсанға 13
ғана лицензияларын одан әрі ұзартуға мүмкіндік алғанын айтсақта жеткілікті.
Жылдан астам уақыт жлбалар соғысы жүрді, Президент күзретіне Премьер
Министр мен әділет Министрлігінің қолдауымен Жоғарғы Кеңес ұсынған жоба
жеңіп шықты, “Сақтандыру туралы” Жоғары Кеңесінің бұл жобасы 1995-жылғы 3-
қазанда заңды күшіне енді. Бұл жарлық 1992-жылғы 3-шілдеде қабылданған заң
жобасы негізінде дамытылып, толықтырылып, жетілдіріліп жасалды. Бұл
қабылданған жарлықтар:
А) Міндетті сақтандыру түрлерінің тіізімі болмады.
Б) Міндетті сақтандыру туралы жарлық сақтандырылушы ережелерін жақсарту
мүмкіндігін қарастыра алмады.
В) Мемелекеттік сақтандыруды қоса алғанда жеке сақтандыру ұйымдары
қолындағы сақтандыру ісін монополияландыруға жібермеу принціпі
қарастырылды.
Г) Жарлықта кейбір шетелдік сақтандыру компаниялары қызметі үшін
жекелеген нарықтар ашылды.
Д) Сақтандыру ұйымдарының жарғылық қоры 40 мың есептік айлық
көрсе,ткішке дейін көтерілді, сөйтіп 1995-жылғы қазан айына алғанда
бұрынғы екі миллион теңге он екі миллион теңгеге көтерілді.
Е) Сақтандырушылар мен тиімділік алушылар сияқты сақтандыру
қатынастарына қатысушылар ережесі жан-жақты көрсетілді.
Ж) Сақтандыру келісім шартына бүтіндей бір тарау арналды.
З) Екі еселген және топтық сақтандыру сияқты сақтандырудың күрделі
түрі заңмен бекітілген.
И) Сақтандырушылар мүддесіне сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету шаралары заң актілерімен бекітілді.
Мемлекеттік сақтандыру бақылауы тағайындалды, олардың құқықтары мен
міндеттері анықталды. Сақтандыру қызметін лицензиялау тәртібі анықталды,
оның ішінде лицензиялау тәртібін тоқтату мен оны кері қайтарып алу
ережелері де анықталды.
Қазақстан Республикасы сақтандыру құқыығының дамытуды мына төмендегідей
мерзімдерге бөлінді:
1. Еркін нарықтық негізгі Қазақстан Республикасының сақтандыру құқығын
орнықтыру, шілде 1992-жылдан наурыз 1993-жылға дейін.
2. Ішкі сақтандыру нарығын жабу, ұлттық сақтандыру ұйымдарындағы
бұрушылықты қорғауды тоқтату сәуір 1993-жылдан наурыз 1994-жылға
дейін.
3. Құқықтық аласапыран мен әкімшіілк басынушылықты тоқтату сәуір 1994-
жылдан қыркүйек 1995-жылға дейін.
4. Күшті мемлекеттік бақылаудағы сақтандыру қатынастарын өркениетті
құқықтық реттеуді орнықтыру қазан 1995-жылдан осы уақытқа дейін.
1995-жылғы 3-қазандағы “Сақтандыру туралы” Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлығы белгілі бір компромистің нәтижесі болды3 :
1. Ұлттық сақтандыру ұйымдарының мүдделері қорғалды, біріншіден
шетелдік сақтандыру компаниялары Қазақстанның сақтандыру нарығында
жіберілмейтін болды, екіншіден міндетті сақтандырудың барлық
түрлерін енгіңзе отырып сақтандыру алаңын ұлғайту көзделді.
2. Сапалық және кепілдік сақтандыруға мүдделі шетелдік инвесторларда
шетелдік сақтандыру компаниялары немесе тікелей Қазақстанда
қамтамасыз ету көзделеді.
3. Шетелдік сақтандыру компаниялары Қазақстан нарығының ашық болуын
қалады, олар Қазақстанға ағылып келіп жатқан шетелдік инвестиция
ағынының өсуіне қызықты.
4. Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігімен Мемлекеттік сақтандыру
бақылау қызметі сақтандыруды мемлекеттік қаржы қызметіне айналдыруға
мүдделі болды, екіншіден кең көлемді мемлекеттік бақылауға алуда өздерінің
өкіметтік өкілеттігін күшейтуге мүдделі болды4 .
Бұл барлық күштер (анығырақ айтқанда бұл күштердің күресі) Қазақстан
Республикасында болашақта сақтандыру заңдылықтарын дамыту
бағыттарын анықталды. Қазақстандағы сақтандыру жүйелері өздеріне бағытталып
есептелген Қазақстан кәсіпкерлері сақтандыру мәселелеріне барынша оң көзбен
қарады.
Сақтандыру міндеттілігінде қарай екі түрге бөлінеді:А) міндетті Б) ерікті
Объектісіне байланысты: Жеке және мүліктік болып бөлінеді.
Міндетті сақтандыру заң күшінің талабына сай орындалып сақтандырылып
отырады. Міндетті сақтандыру түрлері заң актілерімен белгіленеді. Міндетті
сақтандыру әдістерін мемлекет белгілеп отырады... Яғни мемлекет міндетті
сақтандыру түрлерінің шектен тыс көбейіп кетпеуіне бақылау жүргізіп
отырады. Мысалы: Қазақстанда міндетті түрде мемлекет бюджетінен әскери
қызметкерлер және қауыпты жұмыстарына байланысты сот, прокуратура және
кеден қызметкерлерінің өмірі мен денсалығы сақтандырылады.
Сақтандыру туралы заңда, азаматтық кодекстің ерекше бөлімінде де
міндетті сақтандырудың түрлері көрсетілмеген. Тек 1992-жылдың 2- маусымында
“Қазақстан Республикасының сақтандыру туралы” заңында міндеті сақтандырудың
көп таралған түрлері көрсетілген. Мысалы: Жолаушыларды сақтандыру (әуе
кеңестігінде, теміржол, теңіз, облыс аралық жолдар, мемлекет аралық
автомобиль көліктерінде) және автомобиль көліктерінің иелерінің
міндеттілігі, жоғарыда көрсетілген екі міндетті сақтандыру түрлері дүние
жүзілік практикада кеңінен қолданады.
Мемлекет тарапынан белгіленген міндеттісақтандыру түрінің іске асуы
үшін заңдылықпен арнайы шаралар көзделген. Мысалы сақтандырушы соттық
тәртіппен шарта көрсетілген құқыларын сақтандырушыдан талап ете алады.
Белгілі сақтандыру түрлерін сақтандыруға лицензия алған ұйым міндетті
сақтандыру әрекеттерін жүргізуге иіс.
Міндетті сақтандыру түрі жеке тұлғалардың яғни сақтанушылардың құқығын
қорғайды. Мысалы: жеке тұлға заң актілеріне сәйкес мемлекет бюджетінен
міндетті сақтандырылуы тиіс болса бірақ ол сақтандырылмаған болса. Заңда
көрсетілген тәртіппен сақтандыру ұйымына жүктелген міндетті орындатуға
құқылы.
Мысалы: Сақтандырушы белгілі үшінші жақтағы сақтандырушыны 100 000
теңгеге сақтандыруға тиіс болатын бірақ сақтандырушы бұл тұлғаны 60 000
теңгеге ғана сақтандырған болса. Сақтандыру жағдайы болған сәтте сақтанушы
сақтандырушыдан 100 000 теңге төлеуін талап етуге құқылы. Ал егер 60 000
теңгесін ғана алса, соттық тәртіппен қалған 40 000 теңгесін өндіріп ала
алады.
Ерікті сақтандыру – бұл сақтандыру түрі екі жақтың еріктері бойынша
заңды көрсетілген тәртіп арқылы іске асырылады. Ерікті сақтандырудың басты
реттеуші көзі болып сақтандыру кезіндегі екі жақпен келісілген шарт болып
табылады.
Сақтандыру объектісі деп – арнайы бағытталған сақтандырылуға жататын
жеке тұлғаны немесе мүлікті айтамыз. Шетел практикасында сақтандыру
объектісініңі мағынасында тәуекел, яғни бір нәрсені жоғалтып аламынба деген
қорқыныш түрінде белгіленген.
Мүліктің сақтандыру кезіндегі сақтандыру объектісі болып мүлік және
оған деген еркі жатады. Азаматтық кодекске сәйкес мүлік мағынасында, яғни
оларға жататын ақша, құнды қағаздар, жеке мүліктер, творчестволық
жетістіктер т.б. Мүлік қозғалатын және қозғалмайты, бөлінетін және
бөлінбейтін болып бөлінеді. Жылжымайтын мүлікке жер учаскелері, ғимараттар,
үй құрылыстары, басқада мүліктік комплекстер жатады. Арнайы мақсатқа
қолданылатын ешқандай шығынсыз қозғала алатын мүліктерді қозғалатын
мүліктер дейміз.
Бөлінетін мүлік дегеніміз – егер мүліктің бір бөлігін бөліп алғанда
бұл мүлік өз функциясын жоғалтпаса бөлінетін мүлік деп атаймыз.
Мүлікті сақтандыру кезінде көп кездесетін тәуекелдің бірі:
А) мүліктің жарамсыз болуы . Б) мүліктің ұрлануы.
Мүлікті сақтандыру түріне кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыруды
жатқызуға болады. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыруда кәсіпкер жобалаған
кірістің болмай қалуынан сақтана алады. Мысалы: банк несие алушыға 500 000
теңге несие береді, шарт боцынша бір жылға 50% көлемінде, яғни несие алушы
бір жылдан соң 750 000 теңге қайтаруы тиіс. Банк кәсіпкерлік тәуекел
ретінде бұл келісім – шартты сақтандырады. Егер шартта көрсетілген
сақтандыру оқиғасы болса сақтандырушы сақтандырылған банкке 750 000 теңгені
қайтаруға тиіс.
Азаматтық құқық жауапкершілігін сақтандыру кезінде адамның өміріне,
денсаулығына келетін қатерден сақтандыруға тәуекел етеді.
Сақтандыру объектісі тәуекелі болып сақтандырушының жауапкершілігінен
туындайтын екі белгіні айтуға болады:
А) жүктелген міндеттерді орындамауы (шартта көрсетілген).
Б) үшінші жақтың әсерінен (шартта көрсетілген).
Бірінші түрінде сақтандырушының өз міндеттерін орындамауын айтамыз.
Азаматтық кодекстің 349-бабына сәйкес шартта көрсетілген міндетті орындамау
немесе тиісті толық орындамау. Бұл жағдайда заңды бұзған жақ келтірілген
шығынды толтыруы тиіс деп көрсетілген. Міне сол себептен сақтандырушы өз
міндеттерін орындамаған жағдайда жауапкершілікті өз мойнына алған
сақтандыру ұйымының келтірілген шығыны орнын толтыру тәуекелі өседі.
Басқаша айтқанда сақтандырушы өзінің міндетін дұрыс орындамағаны үшін
келтірілген шығынын төлейді.
Азаматтық құқықтың жауапкершілікті сақтандырудың екінші түрі шартта
көрсетілмеген сақтандырушының жауапкершілігін. Азаматтық заңдылыққа сәйкес
егер бір тұлға екінші бір тұлғаға зиян келтірсе зиянды толық қайтаруға
міндетті. Бұл жағдайда шығынның орнын толтыру міндетті түрде шарт бойынша
көрсетілмесе де, бір тұлғаның екінші бір тұлғаға келтірген шығынының
фактісі бойынша төленуі тиіс.
Заңды тұлғаға келтірілген шығын әрқашанда мүліктің мазмұнда болады.
Жеке тұлғаға келтіріілген зиян мүліктік және жеке тұлғаға келтірілген залал
есебінде болады. Мысалы: Жол оқиғасы кезінде тек қана автокөлікке зиян
келіп қана қоймай, адамның денсаулығы да бұзылуы мүмкін.
Транспорт иелерінің жауапкершілігі, яғни жол оқиғасы болған жағдайда
сақтанушы болып транспорт иесі болады. Келтірілген шығынның көлеміне
байланысты қайтарым төленеді. Себебі сақтандырушы ұйымы белгііл бір сомада
төленген және белгілі бір объектіні ғана шарт бойынша сақтандырады.
Жеке тұлғаның сақтандыру түрі – оған сақтанушы, өмірі, денсаулығы,
еңбекке жарамдылығы және басқада өз мақсаттарын көздеп шартқа отырады
Жеке сақтандыру ерікті және міндетті болып келеді. Мұндай жеке
сақтандыру түрлеріне мысалы:кәсіпкер өзіінң жұмысшыларын бағытсыз
оқиғалардан сақтандыруы мүмкін. Мұндай сақтандыру түрлері жүк
тасымалдаушыларды жатқызуға болады.
Объектілер жөніндегі талқылауды аяқтай келе Қазақстан Республикасының
заңына сәйкес сақтандыру объектісі болып азаматтардың немесе зады
тұлғаларды шарт бойынша көзделген заңды қайшы келмейтін кезкелген ынтасы
сақтандыру объектісі борлады.
Бірғана шектеу, яғни заң талабына сай болуы тиіс. Мысалы: сақтандыру
пәні болып ұрлықы жолмен табылған мүлікті сақтандыруға болмайды немесе
заңға қайшы валюта операцияларын, шартқа қарама-қайшы комерциялық тәуекелді
сақтандыруға болмайды.
2.2. Сақтандыру қатынастарының субъектісі
Сақтандыру қатынастарының субъектісі: сақтандырушы және сақтанушы
болады.
Сақтанушы дегеніміз – тұлғаның немесе үшінші жақтың еркімен өз мүддесін
сақтандырып және сақтандырушы есебіне сақтандыру төлемін төлейтін тұлға.
Заңды және жеке тұлға сақтанушы бола алады.
Азаматтық кодекстің 33-бабына сәйкес заңды тұлға дегеніміз: меншік
шаруашылық жүргізу немеске жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және
сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік
және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып оларды жүзеге
асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға
борлып табылады.
Осы берілген анықтама сәйкес сақтандыру субъектісі бола алмайды: егер
азамат кәмелет жасына толмаса және заңды тұлғалар субъекті ретінде
тіркелмесе.
Заңды тұлғалар комерциялық және комерциялық емес болып екіге бөлінеді.
Комерциялық емес заңды тұлғалар табыс табуды басты мақсат етіп қоймайды
және табысты мүшелері арасында бөлмейді. Ал комерциялық заңды тұлғаларда
басты мақсат табыс табу. Сақтандыру ісінде заңды тұлғаларды бөлудің қажеті
жоқ онда тек сақтандыру төлемін төлейтін қаржы көзінде ғана сұрақтар тууы
мүмкін. Егер заңды тұлғалар өз жұмыстарын міндетті түрде сақтандыру керек
болса жұмыс беруші бұл жағдайда қаржыландыру мәселесін шешу керек. Егер бұл
заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын болса бюджеттен қаржыландырылып отырады.
Қазақстан Республикасының азаматы, шетел азаматы, азаматтығы жоқ
азаматтар сақтандырылушы бола алады.
Кез келген азамат туылғаннан бастап өлгенге дейін сақтанушы бола алады.
Бірақ азамат қабілеттілігіне, жасына қарай және сақтандыру міндеттемесіне
тек қана кәмілеттік жасқа толған яғни 18 жастан бастап басталады.
Кәмелеттік жасқа толмағандарға сақтандырушы келісім-шарты ата-анасы, асырап
алушылар арқылы жасалады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес сақтанушы сақтандырудың кез
келген түрін, сақтандыру ұйымы өз еркінде таңдай алады. Бұл ереже нарықтық
экономикада Республикадағы сақтандыру ұйымдарының көрсету қызметі жағынан
бәсекелестіктің өсуіне көмектеседі.
Егер сақтандыру ұйымы жойылса жалпы ережеге сәйкес шарт тоқтатылады.
Бірақ сақтандыру ұйымының мүлкі мұрагерлікпен басқа тұлғаға көшсе немесе
басқа тұлға осы ұйымның мүлкін сатып алса, бұл жағдайда шарт тоқтатылды деп
есептелмейді, тек сақтандыру ұйымының асуына деп түсіндіірледі.
Заңды тұлғаларды қайта құрудың бірнеше формалары бар:
Заңды тұлғалардың қосылуы, бөлінуі, заңды тұлға құрамынан шығу. Егер заңды
тұлғалар қосылған жағдайда жауакершіліктің бәрі қайта құрылған тұлғаға
жүктеледі.
Сақтандыру қатынасының екінші бір басты қатысушысы сақтандырушы.
Сақтандырушы дегеніміз – сақтанушының еркін қорғап, сақтандыру оқиғасы
болған жағдайды сақтандыру қайтарымын төлейтін тұлға. Қазақстан
республикасының заңдарына сәйкес сақтандырушы текқана заңды тұлғалар ғана
бола алады.
Сақтандыру ұйымы төмендегідей ұйымдастырушылық белгілерден тұруы
тиіс:
А) Заңды тұлға болуы тиіс.
Б) Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелуі тиіс.
В) Сақтандыру жұмысын жүргізц үшін лицензиясы болуы тиіс.
Сақтандыру саласындағы даулы мәселелерідің бірі сақтандыру ұйымы өз
қызметіне тыс яғни комерциямен айналыса алама деген сұрақ болып отыр. Егер
комерциямен айналысса біржағынан қосымша қор жинауға мүмкіндік алар еді.
Бірақ комерциямен айналысу үлкен тәуекел себебі комерциялық авантюра
сақтандыру ұйымын құлдырауға алып келуі мүмкін. Қазақстан Республикасының
заңдылығымен екі бағытта қолданып көрген. 1992-жылы 3-шілдеде шыққан заң
бойынша сақтандыру ұйымдарына комерциямен айналысуға рұқсат етеді. Ал 1994-
жылы 16-сәуірде шыққан Президент жарлығы бойынша сақтандыру ісіне басқа
нәрсемен айналысуға тиім салынады. 1995-жылғы 3-қазанда шыққан “Сақтандыру
туралы” заңда бұл мәселе жөнінде ешнәрсе айтылмаған, отыз жетінші бабта
көрсетілген сақтандыру қорына орналастыруы тәртібінен мынадай қорытынды
шығаруға болады: Сақтандыру ұйымы комерциямен айналыса алады, Тек өзінің
табысымен яғни сақтандыру қорын пайдаланбай.
Қазақстан Республикасының заңдылығында мемлекеттік емес сақтандыру
ұйымдары тек жауапкершілігі шектелген серіптестік немесе акционерлік ұйым
ретінде құрыла алады. Жауапкершілігі шектелген серіктестік және акционерлік
ұйым мемлекеттік емес комерциялық заңда тұлғалар қатарына жатады. Яғни бұл
ұйымдар азаматтық кодекстің 58-бабы бойынша, жарғылық қоры құрылтайшылардың
үлесіне бөлінген комерциялық ұйым, шарт ашылық серіктестік деп танылады.
Комерцияға бағытталған заңды тұлғаны басты мақсатты табыс табу болып
келеді. Бірақ кейбір комерциялық емес сақтандыру ұйымдарының мақсаты табыс
табу ғана емес (мысалы, міндетті медициналық сақтандыру).
Сақтандыру ұйымының жарғысында: ұйымның түрі, оның мақсаты,
орналасқан жері, басқару және қадағалау органы, ұйымның мүлкін ұйымдастыыру
және кірістерін үлестіретін тәртібі және ұйымның тоқтатылу тәртібінің
ережелері көрсетілуі тиіс
Шаруашылық жолдастығындағы сақтандыру ұйымының басты органы жалпы
жиналыс қатысушылары табылады. Жауапкершілігі шектелу серіктестіктің кез-
келген мүшесі қалаған уақытында ұйымнан шыға алады. Ұйымнан шыққан
азаматқа заңды көрсетілген тәртіппен мезгілінде жарғылық қор есебіндегі
тиесілі сыбағасын, пайын қайтару қажет.
Ең көп тараған сақтандыру ұйымының түрі акционерлік ұйым болып табылады.
Кейбір мемлекеттерде акционерлік ұйым тек бір ғана сақтандыру ұйымы болып
келеді, басқа сақтандыру формасын ұйымдастыруға рұқсат етпеген. Шет ел
практикасында “Акционерлік ұйым” түсінігінің синонимі “Компания” термині
болып келеді.
Акционерлік ұйым бір ғана немесе бірнеше адамдардан құрұрылуы мүмкін.
Акционер мүшелері акция покеттеріне ие болады. Акционерлік ұйым формасы
ретінде құрылған сақтандыру ұйымының құрылтай құжаты болып құрылтай жарғысы
және шарты болады. Сақтандыру компаниясының жоғарғы органы акционерлер
жиналысы болып табылады.
Сақтандыру компаниясында акционерлер құрамынан, құрылтайшылар және
арнайы эксперттер құрамынан тұратын бақылаушы кеңес құрылуы мүмкін.
Бақылаушы кеңес мүшелері сақтандыру ұйымының атынан жұмыс істеуге құқы жоқ,
тек бақылау орган ретінде құрылып отырады.
Республикалық мемлекеттік сақтандыру ұйымдары үкіметтің шешімімен
құрылып отырған. Мемлекеттік сақтандыру ұйымы мүлік, кірісі сақтандыру
ұйымының мүшелері арасында бөлінбейді. Мемлекеттік сақтандыру ұйымы кез-
келген мемлекеттік ұйым секілді мемлекеттің тапсырыстарын орындауға
бағытталған. Мемлекеттік сақтандыру ұйымының табысы республикалық немесе
жергілікті бюджетке құйылып отырады. Сақтандырушының жарғылық қоры
меншіктің түріне қарамастан ең кемі қырық мың есептік көрсеткіштен кем
болмауы тиіс.
Шетел заңды тұлғалары және шетел азаматтары Қазақстан Республикасы
азаматтарымен теңдей сақтандыруды пайдалана алады. Сонымен қатар шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ азаматтар шетел заңды тұлғалары және олардың
филиалдары Қазақстан Республикасында тәуекелге бел буып жұмыс істеп жатса,
Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдарында өздерін сақтандыру
туралы заңға сәйкес сақтандыра алады. Бұл норма екі мәселені шешеді:
біріншіден жерде міндетті сақтандыру жөнінде айтылңған, яғни шетел заңды
және жеке тұлғалары Қазақстан Республикасының заңында көрсетілген
талаптарға сәйкес сақтандырылуы тиіс. Мысалы Қазақстан Республикасының
заңында мекемелер қызметкерлерін қауып қатерден міндетті түрде сақтандыру
тиіс. Және шетел жұмысшыларыда Қазақстанның қай жерінде болмасын Республика
азаматтарымен теңдей сақтандырылуы тиіс. Ескертіп кететін нәрсе яғни бұл
ереже түрі көптеген мемлекеттерде қолданылады. Екіншіден Республика тұрғыны
секілді шетел субъектісінде ерікті түрде сақтандырыла алады. Шетел азаматы
өзге сақтандырғысы келсе міндетті түрде Қазақстан сақтандыру ұйымының
сақтандырылуы тиіс.
Заңға сәйкес Қазақстан Республикасының территориясына шетел
сақтандырушы ұйымы сақтандырушы ретінде қызмет көрсетуге тыиым салынған.
Сонымен қатар Қазақстан шетел сақтандырушыларына өзінің сақтандыру рыногын
жабатын мемлекеттер қатарына жатады. Осылайша Қазақстан Республикасы
сақтандыру ұйымдары бәсекелестіктен құтылады. Бұл сала енді дамып келе
жатқан, енді қорын жинай бастаған ұлттық сақтандыру ұйымдарын бай ғасырлық
салты және үлкен тәжірибесі бар шетел компанияларынан қорғау еді.
1995-жылы сақтандыру туралы заңы бойынша Республикалық сақтандыру
нарығы шетел сақтандырушы ұйымдарына жарым жартылай ашылған еді. Бірақ
шетел инвесторларының жарғылыққордағы үлесі 50%-дан аспауы керек делінген.
Ол дегеніміз Қазақстан жағымен бірлескен ұйым. Мемлекет өз
сақтандырушыларын бәсекеден сақтау үшін дүние жүзілік сақтандыру
нарығындағы қайта сақтандыру ісін пайдалану арқылы бәсекелестік мәселесін
шешеді. Бұл жағдайда сақтандыру конституциясы: Қазақстандық сақтандырушы
ұйымы-сақтандырушы, шетел сақтандыру ұйымы-қайта сақтандырушы болып келеді.
Шетел ұйымдары қайта сақтандыру ісін тек қана өздерінің филиалдары арқылы
жүргізе алады.
2.3. Сақтандыру қатынасының қатысушылары
Сақтандыру қатынасының қатысушыларына сақтандырылған тұлға, пайда
табушы және сақтандыру процесінің ерекше фигуралары сақтандыру агенті және
сақтандыру брокері жатады.
Қауіпсіздендірілген тұлға – сақтандыру қатынасы арқылы тұлғаның ынтасы
сақтандыру объектісі болып келген қатынасы, яғни өз ынтасын сақтандырылған
тұлға. Көбінесе сақтандырушы өз ынтасын сақтандырмай басқа тұлғаны
сақтандырады. Заңды көзқараспен қарағанда ондай шарт үшінші жақтың ынтасын
жасалған деп есептеледі. Үшінші жақтың пайдасына жасалған мұндай шарт
ерекшелігі келісілген сақтандыру оқиғасы кезінде сақтанушы және
қауіпсіздендірілген тұлғалардың міндеттерінің араласып кетуінде. Үшінші
жақты сақтандыру міндеті ерікті болады және мүліктік жеке болып бөлінеді.
Жеке сақтандыруда үшінші жақтың объектісі оның өмірі, денсаулығы,
еңбекке қабілеттілігі және де басқада ынталары болуы мүмкін. Үшінші жақты
сақтандыру сақтанушының есебінен жүргізіледі. Мысалы автотранспорт мекемесі
жүргізушілерін азаматтық құқық қатынасына сәйкес сақтандырады яғни үшінші
жаққа транспорт мекемесінің жүргізушілерімен келтірілген шығын үшін басқа
тұлғаны сақтандырады. Мұнда транспорт мекемесі – сақтандырушы объектісі –
жүргізушінің келтірген шығыны үшін жауапкершілігі яғни транспорт
құралдарын пайдалану кезінде үшінші жаққа келтірілген зияны, сақтандыру
оқиғасын болып жол оқиғасы кезінде үшінші жаққа келтірілген мүлкіне немесе
денсаулығына келтірілген залал болады.
Практикады үшіншщі жақтың пайдасына сақтандыру көптен кездеседі. Шетел
мемлекеттерінде жолаушыларды тасымалдайтын авия компаниялар
жолаушыларды міндетті түрде сақтандырады, авия компания сақтанушысы
болса, жолаушылар-қауіпсіздендірілген болып табылады.
Қазақстанда міндетті сақтандыру түрлеріне ұйымдардың, кәсіп
орындардың өз қызметкерлерін сақтандыруы мысалы әскери қызметкерлер немесе
жұмыстары денсаулығына, өміріне қауіп туғызса міндетті түрде
сақтандырылады. Міндетті сақтандыру түрінде қауіпсіздендірілгендерге
мыналар жатады:
- Судья, прокурор, тергеуші, сот орындаушысы.
- әскери қызметкерлер (шекара, ішкі әскер, республикалық гвардия
әскерлері)
- Ішкі істер органының жедел іздестіру оперативті топ мүшелері және т.б.
- Салық және кеден қызметкерлері.
Бұл сақтандырулар мемлекеттік сақтандыру қатарына жатып,
Республикалық бюджет тарапынан сақтандырылады. Жоғарыда көрсетілген
қызметкерлердің сақтандыру оқиғасы болып мыналар саналады:
Жұмыс уақытысында қайтыс болуы немесе жұмыс бабына дене жарақатын
алғаны үшін, жұмыс бабының нәтижесінде ауруға шалдықса.
Жұмыс бабына ауыр дене жарақатын алып кәсіби қызметпен айналыса алмаса.
Жұмыс бабында жеңіл дене жарақатын алса.
Осы сақтандыру оқиғалары болса арнайы төлемдер төленіп отырады, егер әскери
қызметкерлер мүгедектің алған жағдайда оларға біржолғы сақтандыру төлемдері
төленеді.
1-топ мүгедегі үшін – 5 жыл қамтамасыз етіледі,
2-топ мүгедегі үшін – 3 жыл қамтамасыз етіледі,
3-топ мүгедегі үшін – 1 жыл қамтамасыз етіледі.
Ішкі істер қызметкерлері қайтыс болған жағдайда ең соңғы істеген
қызмет дәрежесіне сәйкес 10-жылдық ақшалай жәрдемақы беріледі.
Кейбір жеке сақтандыыру түрлері қайтарымды жиналған ақша қатарына
жатады. Олардың қатарына мысалы: ата-анасының балаларын бақытсыздық
жағдайларынан сақтандыруын айтуға болады бұл жағдайдағы сақтандыру оқиғасы
шарт бойынша егер бала 18 жасқа толса немесе некеге отырса төлем
қайтарылады.
Сақтандыру қатынасының тағы бір қатысушысы – пайда табушы болуы
мүмкін. Егер жеке сақтандыру кезінде азамат өз өмірін сақтандырса пайда
табушыны белгілейді. Пайда табушы болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
I-тарау. Сақтандыру ұғымы және сақтандыру саласы ... ... ... ... . 5-13
1.1. Сақтандыру құқығығының пәні және түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-8
2. Сақтандыру құқығының нормасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9-10
3. Сақтандыру құқығының қатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11-13
II- тарау. Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формасы ... ... ... 14-35
2.1. Сақтандыру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-22
2.2. Сақтандыру қатынастарының субъектісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-27
2.3. Сақтандыру қатынасының қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... 27-32
2.4. Күрделі сақтандыру нысаны (формалары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32-35
III- тарау. Cақтандыру шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-55
3.1.Сақтандыру шартының түсінігі және оның мазмұны ... ... ... ... .. 36-40
3.2 Сақтандыру келісім шартының жақтарының құқықтары және
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 40-43
3.3. Сақтандыру келісім-шартының орындалуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43-50
3.4. Сақтандыру шартын бұзу және өзгерту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50-53
3.5. Сақтандыру ісінің жүзеге асырылуына мемлекеттік қадағалау ... 54-55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56-57
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58-59
Кіріспе
Сақтандырудың пайда болғанына көптеген жылдар болды, тіпті оны
мемлекетпен бірге пайда болған деуге де болады. Бақытсыз оқиғалардан
апаттардан сақтану үшін, тұлға өзінің болашағын өзі сақтандырып отырған.
Өзін өзі сақтандыру деген ырықсыз сезімнен пайда бола бастады. Көптеген
қалыптасу сатыларынан өтіп ол кәзіргі күнге жетіп отыр.
Әрине мемлекетте сақтандыру қатынасының қалыптасуына араласып отырды.
Бұл қатынас екі бағытта іске асырылды және асырылып жатыр. Біріншісі
мемлекеттік сақтандыру жүйесін құру мемлекет мүлкін сақтандыру және
белгілі қоғамдағы адамдар тобын сақтандыыру. Екіншісі қоғамдық қатынастың
маңызды бөлімі ретінде сақтандыру қатынасын реттейтін заңдылық механизмін
құру. Кезкелген мемлекетте сақтандыру заңына ерекше көңіл бөлінген.
Кезкелген қоғамда сақтандыру ісі үлкен дәрежеде қолданылады.
Социализм кезінде меншіктің бәрі мемлекеттік қолында болған және мемлекет
сол мүліктерді сақтандыруға үлкен көңіл бөлген. Сонымен қатар мемлекет
қоғамның кезкелген мүшесіне оның өмірін, денсаулығын сақтандыруды өз
міндетіне алып отырды. Сақтандыру ісі мемлекеттік монополия болып табылды.
Кейбір жағдайларда сақтандыру азаматтардың және заңды тұлғалардың
құқықтарын қорғамай мемлекеттік қосымша кііріс көзіне айналып отырды.
Мұндай жағдайлар көбінесе мемлекеттік міндетті сақтандыру кезінде
байқалады.
Нарықтық экономика типінде сақтандыырудың басым бағыты жеке мүлікті
сақтандыруға бағытталды. Тәуелсіз Қазақстан нарықтық өзгерістердің
салдарынан нарықтық державаға айналып келе жатыр.
Үкіметіміз сақтандыру жүйесін ерекше көңіл бөліп отыр. Елімізде
сақтандыру жүйесін қалыптастыру үшін бірнеше заң актілері қабылданды. Бірақ
сақтандыру ісі бір күнде боола қалатын нәрсе емес, оны толық жүзеге асыру
үшін алдымен халықтың сенімі қажет. Сақтандыру дегеніміз ықтималдық
теориясындағыдай болашақтағы болатын жағымсыз құбылыстан өзін-өзі алдын-ала
сақтандыру дегенге келеді. Ал экономикалық тұрғыдан қарасақ ол өз қаржылық
мүмкіндік мүддесін сақтаудың бірден бір жолы болып табылады. Кез келген
жоба тәуекелден тұрады, осыдан келіп сақтандырудың экономикалық
қажеттіілігі туады.
Жалпы айтқанда, сақтандыру ісінің даму дәрежесі қоғамның
цивилизациясын көрсетеді. Сақтандыру құқығын білу сол қоғам мүшесінің
мәдени құқығының дәрежесін көрсетеді.
1- тарау. Сақтандыру ұғымы және сақтандыру саласы
1.1. Сақтандыру құқығығының пәні және түсінігі
Сақтандыру сөзінің мағынасы қорғаныш, үрей деген сөзден шыққан.
Себебі сақтандыру әрқашанда бірнәрсені жоғалтып аламба деген сезімнен
туады, бірақ белбу дегенге көбірек келеді. Ағылшын тілінде сақтандыру
термині сенімділік деген сөзден шыққан. Яғни, бұл бүреудің көмегі арқылы
қорқыныштан арылу дегенді білдіреді.
Заңды және жеке тұлғалар өздеріінің мүліктерін немесе өмірін екінші
жақтың қызметтін пайдалана отырып сақтандырады. Мысалы: Сақтанушының 100
мың тұратын үйі бар, сақтандырушы оның үйін 5000 теңгеге сақтандырады, егер
мүлік мүлдем жойылса үйдің толық құнын өтеуге келіседі. Сақтанушы үйінен
айрылса өрт, су тасқыны 100 мың теңгені қайтарып алады. Ал егер
сақтандыру оқиғасы болмаса 5000 теңге сақтандырушыда қалады.
Сақтандыру ісі сақтандыру жағдайы болама, болмайма деген тәуекелде
жасалады. Егер сақтандыру жағдайы орын алса, сақтанушы 5000 теңге беріп,
100 мың теңге қайтарып алады, онда сақтандырушы ұтылады. Ал егер сақтандыру
оқиғасы орын алмаса 5000 теңге сақтандырушыда қалады, онда керісінше
сақтанушы ұтылады. Міне осы тәуекелге сақтандыру конституциясы есептелген.
Сақтандыру ісінде басты екі сақтандырушы және сақтанушы фигуралары болады.
Сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру сыйлықақысын төлеген, сақтандыру
қорғанын қажет ететін тұлға. Сақтандыру төлемі сақтандырылу жағдайы орын
алған кезден шартпен көрсетілген сақтанушыға сақтандырушының төлейтін
қайтарылымы. Сақтандыру сыйлықақысы сақтандыру қорғанын қамтамасыз ету
үшін сақтанушының сақтандырушыға төлейтін соммасы. Сақтандырылу қайтарылымы
сақтандыру жағдайы орын алған жағдайда сақтандырушының сақтандырушыға
төлейтін соммасы. Сақтандыру жағдайы шартпен көрсетілген сақтандыру
қайтарылымы төленетін оқиға. Сақтандыру объектісі сақтандырылуға жататын
сақтанушының мүддесі. Сақтандыру пәні сақтандыру объектілері материалдық
құндылығы. Сақтандыру тәуекелі сақтандыру жағдайы, сақтандырылған объектіге
келуі мүмкін шығын.
Дүниежүзі бойынша сақтандыру ұйымының екі түрі кеңінен қолданылады,
яғни ол мемлекеттің немесе мемлекеттің емес сақтандыру ұйымы. Мемлекеттік
сақтандыру ұйымы мемлекет меншігінде болады. Мемлекет белгілеген
ережелерге жүзеге асырылады. Мемлекеттік арнайы заказын орындап отырады.
Сақтандырушылардың көмегімен сақтандыру қоры құрылады. Ал мемлекеттік емес
сақтандыру ұйымдарын жеке заңды тұлғалар құрылады.
Сақтандыру құқығының пәні болып сақтандыру процесінде пайда болған
қатынасты айтамыз. Сақтандыру қатынасының субъектілері болып сақтандырушы
және сақтанушылар болып табылады. Сақтандыру қатынасының төмендегідей
белгілерін атап көрсетуге болады:
1.Экономикалық қатынас, мұнда текқана қоғамның мүддесі үшін ғана
бағытталмай материалдық мүддеде көрсетілген: Сақтандырушы сақтанушыға
сақтандыру қайтарымдарын төлеп отырады, материалдық шығындарын тексеріп,
сақтандыру шарты бойынша кезкелген шығындарды өтеп отырады. Сондықтан
экономикалық инфроструктураның және экономикалық категорияның элементі
болып келеді.
2.Сақтандыру қатынасы бұл мүліктік қатынас.
Қазіргі экономикалық даму этапында сақтандыру қатынасы болып ақша
қатынастарын айтуға болады.
3.Сақтандыру қатынасы бұл бағалы қатынас.
Кез келген мүлікті сақтандыру кезінде мүліктің құндылығын, оның бағасын
белгілейді. Мүліктің зардап шегуіне байланысты сақтандыру төлемдері
толығыме,н немесе жартылай төленіп отырылады. Ал жеке сақтандыру кезінде
жеке сақтандыру жағдайы кезінде дене жарақатына немесе адам өліміне алып
келсе бағасын алдын ала айту мүмкін емес.
4.Сақтандыру қатынасы өзінің жалпылығы жағынан реттестіруші қатынас
болып табылады. Ақша сақтандыру формасының төлемі ретінде, сақтандырушыдан
сақтанушыға кезекпен айналып төленіп отырады. Сақтандыру қорларында жиналып
сақтандыру жағдайы болған сәтте қайтарылады. Яғни ақша жүйесін реттестіріп
отырады. Сақтандыру қатынасын қаржы қатынасымен біріктіретін басты мәселе
ол ақшаны реттестіру болып табылады. Егер сақтандыру ақша қатынасы арқылы
іске асырылса, қаржы қатынасы да сол секілді. Сақтандырылған мүліктің
бағасының ақшалай құндылығы айналымды болады.
Сақтандыру процестерін іске асырған кезде көптеген қоғаммдық
қатынастар пайда болады. Екі жақтың қатысуымен сақтандыру іске асырылады.
Мұндай қатынастың субъектісі борлып сақтандырушы және сақтанушы болып
табылады.
Сақтандыру саласы қоғам өмірінде маңызды орын алады, осыған
байланысты мемлекет бұл сананы өз бақылауында ұстап отырды. Мұндай дәрежеге
біріншіден норрмативтік заң актілерін шығарып, сақтандыру қатынасының
қатысушылары жөнінде заңдар шығарып отырған. Заң нормаларының іске асырылуы
үшін арнайы мемлекеттік қадағалау органдары құрылып отырған. Бұл органның
басты міндеті сақтандырушының мүддесін қорғау еді. Кез келген мемлекет
сақтандыру ісін өзінің қалауыбойынша ұйымдастырып отырады. Яғни қоғам
мүдесіне тиімді деп тапқан модельдерін қолданып отырған.
Сақтандыру құқығы жалпы құқық нормасы болып табылады. Шығарылған
құқық нормасы арқылы сақтандыру саласын реттестіреді. Сақтандыру құқығының
пәні екі бөліктен тұрады:
А) Сақтандыру ісін ұйымдастыру кезіндегі қатынас.
Б) материалдық сақтандыру қатынасы.
“Сақтандыру құқығы” термині және оның бағытталған іс-әрекеті танымал
болғанымен бұл құқық саласының құрылуы әлде де даулы мәселе болып отыр.
В.К.Рейхер сақтандыру саласын комплексті құқық саласына жатқызған. Оның
ойынша сақтандыру құқығы азаматтардың материалдық жағдайын қорғап, сақтау
кезінде қоғамдық қатынастарды реттейді деген. Бұл процес кезінде бірін бірі
біріктіретін салалар белгілі болғанымен қоғамдық қатынастар әр түрлі құқық
саласына жатады. Сақтандыру құқығына саласы әр түрлі салалардың (
азаматтық, қаржылық, әкімшілік т.б.) элементтерден тұрады деген. Бірақ бір
жағына бұл сала құқықты реттестіру пәнінің белгілері бойынша бірғана сала
деп айтқан. Белгілі орыс заңгері Н.Я.Шимянева “сақтандыру қатынасы бірнеше
нормалардан тұратын саланы реттестіреді” деген.
Сақтандыру саласын реттестіру процесінде көптеген құқық салалары
қатысады. Мысалы: сақтандырушы өзінің табысынан мемлекетке салық төлейді,
мұны қаржылық қатынастарға жатқызуға болады. Ал егер сақтандыру төлемін алу
мақсатында кісі өлімі болса, ол кезде қылмыстық қатынасқа жатады. Жалпы
келісім шарт құрылымдарын азаматтық құқықсаласына жатқызамыз1 . Мемлекеттік
сақтандыру ұйымының лицензиялар беруін басқарушылық, яғни әкімшілік салаға
жатқызамыз. Сақтандыру құқығы көптеген салалар секілді екі құқықтың
реттестіруші әдістен тұрады: императивті және диспозивті.
Императивті әдіс: әдеби тілмен айтқанда біржақты билік. Қатал заңмен
көрсетілген талаптардан бас тартуға болмайтын ұйғарым.
Диспозивті әдіс: (автономиялық және шарттық) бойынша екі жақ келісім
бойынша белгілі бір өздеріне тиімді деген келісімге келіп отырған.
Императивті әдіс кеңінен субъектілерден сақтандыру ісін ұйымдастыру бойынша
және мемлекеттік міндетті сақтандыру процесін іске асыру кезінде
қолданылады. Диспозивті әдіс сақтандыру қатынасын реттестіруде маңызды
орын алады. Себебі сақтандыру кезінде шарт бойынша екі жақ өз
міндеттерін белгілеп отырады. Кез-келген құқық саласы жалпы және негізгі
бөлімнен тұрады. Жалпы бөліміне сақтандыру құқығының нормалары, оның
түрлері және құқық формаларын сақтандыру ісін мемлекеттік реттестіруді
ұйымдастыру қарастырылған. Негізгі бөлімде сақтандыру саласының жеке
түрлеріне бірінші кезекте міндетті сақтандыыруға арналған. Қазіргі кезде
біздің республикамызда сақтандыру ісі енді дамып көтеріліп келе жатыр.
Сақтандыру құқығының жүйесі енді ғана реттестіріліп отыр. Көптеген нормалар
шығару жұмыстары құқық материалдарын жинастыруды талап етеді. Сақтандыру
құқығының жалпы және негізгі бөлімдерінде кейбір қайшылықтары шешу бұл
болашақтағы сақтандыру саласының дамуымен байланысты. Бірақ сақтандыру
құқығының енді ғана дамып реттестіріліп кележатқандығына күмән жоқ. Себебі
кез-келген құқық саласы білім дәрежесінде болып келеді. Сонда ғана заңның
сапасы арта түседі. Сақтандыру құқығының қайнар көзі болып:
Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Президентінің заң күші бар
“Сақтандыру туралы” жарлығы, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі,
Қазақстан Республикасының міндетті медициналық сақтандыру туралы заңы және
басқада міндетті сақтандыру жөніндегі нормативтік актілерді жатқызуға
болады. Қазақстан Республикасында сақтандыру құқығы енді дамып келе
жатқан сала. Оның болашағы зор екендігінде дау жоқ. Бұл сенімділіктің
тууына басты себеп болып отырған дамыған елдердегі сақтандыру ролінің үлкен
экономикалық отрибуты болып қана қоймай қоғамдағы мәдениеттің бір
элементіне жататындығын көрсетіп отыр. Қазақстан сақтандыру саласы мықты
бағытты ұстана отырып сақтандырудың кейбір түрі жақсы қолға алынып келе
жатыр. Мысалы: медициналық сақтандыру саласы, міндетті медициналық
сақтандырудың қазіргі моделі түптен келе жатқан экономикалық өркендеген
және өркендеп келе жатқан елдерде пісіп жетілген әлеуметтік сақтандырудың
төркіндес жүйелерінің тәжірибесін Қазақстан Республикасының мүмкіндіктеріне
сәйкес пайдалануға тиіс.
2.2. Сақтандыру құқығының нормасы.
Сақтандыру құқығы өз құрылысы бойынша мынадай үш түрге бөлінеді:
1.Гипотеза – іске асырылатын шаралар тізімінен тұрады және осы нормалар
іске асырылатынжағдаяттарды баяндайды.
2.Диспозиция – субъектілер өз қызметінде басшылыққа алатын құқық ережелері.
3.Санкция – сақтандыру құқығының ережелерін өз дәрежесінде
орындамаған субъектілерге қолданылатын шаралар тізімін
белгілейді.Сақтандыру құқығының нормаларын орындамауға жаупкершілік
мәселелерін алғанда – ол реттелетін және қорғалатын нормалар болып екіге
бөлінеді:
Реттелетін нормаларға – сақтандыру қатынастарына қатысушыларға белгілі
міндеттер жүктейтін, құқық беретін қатынастар жатады.
Қорғалатын нормаларға – субъектілерге заңды жауапкершілік шараларын
белгілейтін қатынастар жатады.
Сақтандыру құқыығының реттелетін нормалары – міндеттейтін, тыйым салатын,
заңды құқық шегін белгілейтін нормалар:
А) Міндеттейтін нормаларға – сақтандырушы міндетті сақтандыруды жүзеге
асыру нормасы жатады.
Б) Тыйым салатын нормаларға – сақтанушы мүддесін заңға қайшы келетін
сақтандыруға тыйым салу нормалары жатады.
В) Заңды құқық шегін белгілейтін нормаларға – азаматтардың және заңды
тұлғалардың өз мүдделерін ерікті түрде сақтандыру нормалары жатады.
Заңды құқық шегін белгілейтін нормалар – альтернативтік, және
факультативтік болып екіге бөлінеді:
А) Сақтандыру құқығының альтернативтік нормасы – сақтандырушыға
сақтанушымен арадағы келісімді бұзуға немесе сот органыарқылы сақтандыру
жарнасын күштеп төлетуге құқық береді.
Б) Сақтандыру құқығының факультативтік нормасы – белгілі бір
жағдайлармен оны жүзеге асыру мүмкін болмаған жағдайда басқа қолайлы
вариант таңдауға құқық береді.
Өзінің сақтандыру объектісіне қарай – сақтандыру құқығы материалдық
және ұйымдық нормалар болып бөлінеді:
А) Сақтандыру құқығының нормалары – сақтандыру жағдайының болуына және
соған сәйкес сақтандыру өтемін төлеуге есептелінеді.
Б) Қаржылық құқықтың ұйымдастырушылық нормалары – сақтандыру жүйесін
анықтайтын құқықтық нормалар, оны мемлекеттік реттеу тәртібі, бұл реттеуді
жүзеге асыратын мемлекеттік органдар құқығы.
2.3.Сақтандыру құқығының қатынастары
Сонымен сақтандырудың құқықтық қатынастары – бұл нормалармен
реттелетінқоғамдық құқық қатынастары. Ол сақтандыруды ұйымдастыру және
жүзегеасыру процесінде туындайды.Сақтандырудың материалдық құқықтың
қатынастары сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы байланысты білдіреді және
ақша қаражаты айналымын реттейді. Сақтандырудың ұйымдық
құқықтыққатынастарына субъектілердің заңды тең құқықсыздық қасиеті тән. Бұл
қатынастар тік бейнені, сипаттамасы білдіреді және “өкіметтік - бағыну”
формуласын білдіреді.Ұйымдық сақтандыру қатынастарында бағынушы болып–
сақтандырушы ұйымдар, сонымен қатар сақтаушы болып есептелетін азаматтар
мен заңды тұлғалар табылады. Сақтандырудық құқықтық қатынастары – реттеудің
құқықтық әдістеріне сәйкес біржақты өкіметтік және келісім – шарттық болып
екіге бөлінеді:А) Сақтандырудың біржақты өкіметтік қатынастары мемлекеттік
немесе соған өкілетті органдардың бұйрығының негізінде туындайды.Б)
Сақтандырудың келісім-шарттық қатынастары келісуші жақтардың өзара
келісімі негізінде туындайды.
Сақтандырудың материалдық құқықтық қатынастардың негізгі субъектісіне
– сақтандырушы мен сақтанушы жатады. Сақтандырушы өз сақтанушысын қайта
сақтандыруы мүмкін, ол сақтанушы мен осыған қолайлы жағдай алушы
белгілейді. Бұлардың арасында белгілі сақтандыру қатынастары туындайды.
Сақтандыру құқықтық қатынастарына бірден-бір субъекті болып өзінің
өкілетті органы ретінде мемлекет табылады. Қазақстан Республикасында мұндай
орган “мемлекеттік сақтандырудың қадағалау органы” табылады. Сақтандырудың
материалдық құқықтық қатынастарына субъектілердің өз құқығын қорғаудың
негізгі әдісі сот тәртібі болып табылады. Сақтандыру аралықтандыратын,
сақтандырушы мен сақтандырылушы субъектісі болып табылатын сақтандырудың
материалдық құқықтық қатынастары – келісім-шарттық қатынастар болып
табылады. Бұл келісім-шартты сот ісін жүргізуші ережелерінде белгіленген
жалпы іздену тәртібі бойынша өз құқығы мен мүддесін қорғауқа құқылы.
Бағынышты субъектілердіңөз құқығын қорғау әдісі бағыныштылық ретінде қандай
өкіметтік субъектілер қимылын сот тәртібі арқылы шағымдану болып табылады.
Мысалы: мемлекеттік сақтандыруды қадағалау ұйымының әрекеті Қаржы
Министірлігі немесе Ұлттық банкке шағымдануы мүмкін. Бағыныштылық ретімен
шағымдану өз құқық қорғау әмбебап әдісі болып табылады. Өкіметтік
субъектінің кез-келген қимылы мен актілеріне шағымдануға болады және бұл
шағымдар заңда көзделген мерзімде қаралып шағымданушыға хабарлануы керек.
Өз кезегінде өкіметтік субъекті белгілі дәрежеде өз құқығын қорғауға
құқылы. Мұндай шараларға - өз контр агентіне біржақты әсер ету шарасын
қолдану жатады. Біржақты шара қолданғанда өкіметтік субъекті мемлекеттік
өкіметтік өкілеттілікпен заңда көзделген дәрежеде іс-қимыл жасайды. Ақыр
соңында өкіметтік субъекті мемлекет мүддесін қорғауға міндетті. Сондықтан
бағынышты субъектілерге сот тәртібі арқылы шара қолдану – шара қолданудың
өркениеттірек жолы болып табылады. Сақтандырудың ауқымында заңдылықтың
сақталуы айыпты жақа қылмыстық құқықтық немесе әкімшілік құқықтық шаралар
қолдану болып табылады.
Әрекет жасау арқылы сақтандыру құқығын бұзу субъектілердің өз еркімен
жасалады.
Оқиғалар – бұл субъектілердің еркінен тыс туындайтын заңды белгілерді
бар дәлелдемелер.
Сақтандырудың ұйымдық құқықтың қатынастары туындауда біржақтың еркі
мен қажеттілігін білдіретін біржақты келісімнің үлкен маңызға иеболуы
мүмкін. Мысалы: сақтандырушы ұйымның сақтандырушы қызметін жүзеге асыруға
құқық беретін лицензия сұрап “Мемлекеттік өкілді органға” арыз беруі осы ұй
ымнан біржақты келісімі бола алады. Сақтандырудың құқықтық қатынастарына
өзгеріс енгізудің негізі болып келісімде көрсетілгендей сақтандыру жағдайы
болып табылады. Бұл оқиғалар: бақытсыздың жағдайлары, қайтыс болу, күтпеген
апаттар, су тасқыны, өрт, нөсер жаңбыр, бұршақ соғу, кеменің қирауы,
теміржол апаты,автокөлік оқиғалары, өндірістік жарақат алу, т.б.
Сақтандыру қатынастарын тоқтату негізінде жататын келісімде көбірек
қолданылатундары:
А) Сақтандырушының сақтандыру өтемін төлеу, келісуші жақтардың біреуінің
еркі бойынша келісімді мерзімінен бұрын тоқтату, сақтандырушыға сақтандыру
өтемін төлеуден бас тартудың негізі болып сақтанушының заңға қайшы
әрекеттері табылады. Сақтандыру қатынастарын тоқтатуға оқиғалар дәрежесіне
жататын дәлелдемелер жатуы мүмкін, мысалы сақтанушының қайтыс болуы, заңды
тұлғалардың жойылуы, тиісті құқықтық актілердің күшін жою, бұлар міндетті
сақтандырудың негіздері.
II- тарау. Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формасы
2.1 Сақтандыру қатынастарының түрлері
Тәуелсіз Қазақстанда сақтандыру құқығының енгізілуі 1992-жылдың 3-
шілдегі “Қазақстан Республикасында сақтандыру туралы” заңын қабылдауына
байланысты болды. Бұл қабылданған заң сақтандыру оқиғалары әсерінен жеке
және заңды тұлғалардың сақтандырылу мүддесін қорғау мақсатында
кәсіпкерлік қызмет түріндегі сақтандыруын анықтап береді.
1992-жылғы 3-шілдедегі бұл заңнын бейнелі ерекшелігі республикада
сақтандыру нарыығының ашылуын жариялап берді, яғни Қазақстан Республикасы
териториясында шетелдік сақтандыру компанияларының өз қызметтерін
жүргізулеріне мүмкіндік берді. Заң сақтандыруды жүзеге асыратын тұлғаларды,
кәсіп орындарды тіркеуге алу тәртібі мен мемлекет тіркеуге алуды белгіледі.
Сонымен қатар сақтандырушының жарғылық қорын 100 мың теңге мөлшерінде
белгіледі, бұл сома сол кездегі қарапайым азаматтардың да төлей алатын
мүмкіндігі бар сома еді. Заңда сақтандыру қызметін лицензиялау қаралмаған
болатын. Мұның барлығы сақтандыру ұйымдарын құру және сақтандыру нарығына
кіруді барынша қарапайымдандыру мақсатын көздеген. Сақтандыру түрін алатын
болсақ заң бойынша Қазақстан республикасында жеке басты, мүлікті емес
құндылықтарды сақтандыру түрі болды. Соңғысы сауда маркалары (мүліктік
еместер), фирма атаулары және т.б. Мүліктің емес мүдделері.
Міндетті және ерікті сақтандыру түрі ретінде анықтады. Мұнда
көзделген сақтандырылушымен міндетті сақтандыру келісімі жасалуы мүмкін,
мемлекеттік сақтандыру ұйымдарына мұндай келісім жасау міндетті.
Заң бойынша міндетті сақтандырудың екі түрі қаралды:
А) Әуе, теміржол, теңіз, ішкі су тасымалы, жіне облыс аралық,
республика ралық автокөлік жолаушыларын сақтандыру.
Б) Заңды тұлғалардың тасымал құралдыры жүргізушілерінің азаматтық
жауапкершілігін сақтандыру заң сақтандырудың келісім шарт түрінде жүзеге
асырылуын қарады.
1992-жылы 3-шілдегі заңның бейнелі ерекшелігі сақтандыру
қатынастарындағы субъектілерге кең көлемді салық жеңілдігін беру болды.
Қорыта айтқанда шаруашылық субъектілеріне мынадай жеңілдіктер беріледі.
а) бюджетке қайтарыымсыз шығынды білдіретін салық төлемі ретінде ақша
береді, яғни төлейді.
б) немесе сақтандырушыға сақтандыру төлемі ретінде ақша төлейді,
мұның өзінде ол сақтандыру қорғанын қамтамасыз етеді және сақтандыру
жағдайы туғанда үлкен сомада ақша алуын қамтамасыз етеді. Мұнда екінші
жолдың тиімді екені өзінен-өзі белгілі, екіншіден сақтанушының сақтандыру
өтеміне салық салынбайды, үшіншіден сақтандырушының сақтандыру қорына
және резервіне салық салынбайды.
Заңды едәуір ынталандыру шараларының қолданылуы республика сақтандыру
ісінің қуатты ілгерілеуіне әкелді – Республикада 600 сақтандыру ұйымдары
құрылды. Бірақ бұл заң жылға жетпейтін уақыт қана жұмыс істейді, 1993-
жылы 8-сәуірде оған едәуір өзгеріс е нігізілді. Біріншіден Қазақстанда
сақтандыру нарығының жабылуы жүргізілді. Шетелдік азаматтар мен шетелдік
заңды тұлғалар Қазақстанда сақтандырушы бола алмайтындығы белгіленді.
Сөйтіп Қазақстанда шетелдік сақтандыру компаниялары сақтандыру ісін жүргізе
алмайтын болды, ал ұлттық сақтандыру ұйымдары таза Қазақстандық болуы
керек болды, оған шетелдік заңды тұлғалар ғана емес бірде-бір шетелдік
азамат қатыса алмайтын болды. Осыдан келіп Қазақстандық сақтандырушылар
шетелдік сақтандыру компаниялары түріндегі бәсекелестерін бәсекеге түсе
алмай қалды.
Қалай болғанда да сақтандыру туралы заңды жетілдіру қажеттілігі
туындады. Сондықтан Қазақстан Республикасы жоғары Кеңесінегі тиісті жаңа
заң жобасы дайындалды, онда мемлекеттік сақтандыру бақылауын енгізу,
сақтандыру қызметін мемлекеттік лицензиялауды енгізу сақтандыру ұйымдарын
жарғылық қорын ұлғыйту жолымен олардың базасын нығайту,
сақтандырушылардың сақтандыру өтімін төлеу міндетін орындауға кепілдік
беру дәрежесін ұлғайту шаралары көзделді. Өкінішке орай Жоғары Кеңес өзін -
өзі тарату жолымен өмір сүруін тоқтатты, сөйтіп дайындалған бұл заң жобасы
қабылданбай қалды оның орнына Қаржы Министірлігі базасында 1994-жылы 46 –
сәуірде “Сақтандыру нарығын құру және дамытудың ұйымдық құқықтық шаралары”
туралы Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы жарық көрді.
1. Жаңа жарлықпен Қаржы Министірлігінде Сақтандыру департаменті
құрылды, оған мынандай міндеттер жүктелді:
А) Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу және біріңғай нормативтік
әдістемелік қамтамасыз ету.
Б) Сақтандыру заңдылығының орындалуын бақылау және оны одан әрі
жетілдіру ұсынысын әзірлеу.
В) Сақтандыру қызметін лицензиялау, сақтандырушылардың есебінен
жүргізу, оларды біріктіру тізіімін жасау және сақтандыру делалдарының
тізімін жасау.
Сақтандыру компаниялары тек қана акционерлік қоғам ретінде құрыла алатын
болып бекітілді. Бұл ереже заңды тұлғалардың білімі төмендігінен туындады.
Сақтандырушыларға сақтандырудан басқа кәсіпкерлік қызметпен айналысуға тиым
салынды. Бұл ереже заңды тұлғалардың мамандауына жағдай жасады.
Сақтандыру ұйымдарының жарғылық қоры екі миллион теңгеге көтерілді, ал
қайта сақтандырушылардың жарғылық қоры жиырма миллион теңгеге дейін
өсірілді.
Бүтіндей алғанда бұл жарлық сақтандырудың әкімшілік – командалық жүйесін
құруға талпыныс еді. Сонымен қатар құқықтық компетенцияның өте төменгі
дәрежесінде орындалып отырды әрі бүкіл құқықтық жүйенің қарама –
қайшылдығын тудырды.
Қазақстан Республикасы Министірлер кабинетінің 1995 жылғы 20 каңтардағы
“Қазақстан Республикасының шетелдік сақтандыру компаниясы Қазахистрахты”
құруы құқықтық жүйені одан әрі шатастырып жіберді. Бұл қаулы да Қазақстан
компаниялары қатарынан сақтандыру ассоцияциясын құру көзделді. Бұл
компаниялардың сақтандыру қызметін жүргізуге тұрақты лицензиялары болды
және 3 миллион теңгеден кем емес сақтандыру резерві жинақталған болатын.
Ассоцияциясы мүше болып кіруден бас тартуға рұқсат етілмеді, ал бұл
жағдай Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 110-ші бабына қайшы
келетін еді.
Бұдан басқа бұл қаулыдан осы ассоцияция арқылы жүзеге асырылуға міндетті
түрде сақтандыру жүйесін құру көзделген болатын, ақыр соңында бұлар
монополистік бірлестіктерге айналатын еді. Ал бұл жағдай Қазақстан
Републикасының Конституциясының 48 бабына қайшы келетін еді және де
“монополистік қызметьті шектеу және бәсекелестікті дамыту туралы” 1991
жылғы 2-шілдегі заңының 6-шы бабына қайшы келеді. Сақтандырудың бұл
түрлерін “Қазақинстрах” мемлекеттік компаниясының өкілеттігіне жатқызу
туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 1994-жылғы 16- сәуірдегі
жарлығы осылайша бұзылды.
Жалпы алғанда “Қазақинстрах”-тың құқықтық статусын белгіленгенде
көптеген құқықтық тұрғыдағы қатерліктерге жол берілді, Сөйтіп
сақтандырудың барлық инфроқұрылымы толық құлау қауіпінде тұрды, бұл жерде
бұрынғы тіркелген 600 сақтандыру ұйымдарынан 1994-жылғы 20- желтоқсанға 13
ғана лицензияларын одан әрі ұзартуға мүмкіндік алғанын айтсақта жеткілікті.
Жылдан астам уақыт жлбалар соғысы жүрді, Президент күзретіне Премьер
Министр мен әділет Министрлігінің қолдауымен Жоғарғы Кеңес ұсынған жоба
жеңіп шықты, “Сақтандыру туралы” Жоғары Кеңесінің бұл жобасы 1995-жылғы 3-
қазанда заңды күшіне енді. Бұл жарлық 1992-жылғы 3-шілдеде қабылданған заң
жобасы негізінде дамытылып, толықтырылып, жетілдіріліп жасалды. Бұл
қабылданған жарлықтар:
А) Міндетті сақтандыру түрлерінің тіізімі болмады.
Б) Міндетті сақтандыру туралы жарлық сақтандырылушы ережелерін жақсарту
мүмкіндігін қарастыра алмады.
В) Мемелекеттік сақтандыруды қоса алғанда жеке сақтандыру ұйымдары
қолындағы сақтандыру ісін монополияландыруға жібермеу принціпі
қарастырылды.
Г) Жарлықта кейбір шетелдік сақтандыру компаниялары қызметі үшін
жекелеген нарықтар ашылды.
Д) Сақтандыру ұйымдарының жарғылық қоры 40 мың есептік айлық
көрсе,ткішке дейін көтерілді, сөйтіп 1995-жылғы қазан айына алғанда
бұрынғы екі миллион теңге он екі миллион теңгеге көтерілді.
Е) Сақтандырушылар мен тиімділік алушылар сияқты сақтандыру
қатынастарына қатысушылар ережесі жан-жақты көрсетілді.
Ж) Сақтандыру келісім шартына бүтіндей бір тарау арналды.
З) Екі еселген және топтық сақтандыру сияқты сақтандырудың күрделі
түрі заңмен бекітілген.
И) Сақтандырушылар мүддесіне сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету шаралары заң актілерімен бекітілді.
Мемлекеттік сақтандыру бақылауы тағайындалды, олардың құқықтары мен
міндеттері анықталды. Сақтандыру қызметін лицензиялау тәртібі анықталды,
оның ішінде лицензиялау тәртібін тоқтату мен оны кері қайтарып алу
ережелері де анықталды.
Қазақстан Республикасы сақтандыру құқыығының дамытуды мына төмендегідей
мерзімдерге бөлінді:
1. Еркін нарықтық негізгі Қазақстан Республикасының сақтандыру құқығын
орнықтыру, шілде 1992-жылдан наурыз 1993-жылға дейін.
2. Ішкі сақтандыру нарығын жабу, ұлттық сақтандыру ұйымдарындағы
бұрушылықты қорғауды тоқтату сәуір 1993-жылдан наурыз 1994-жылға
дейін.
3. Құқықтық аласапыран мен әкімшіілк басынушылықты тоқтату сәуір 1994-
жылдан қыркүйек 1995-жылға дейін.
4. Күшті мемлекеттік бақылаудағы сақтандыру қатынастарын өркениетті
құқықтық реттеуді орнықтыру қазан 1995-жылдан осы уақытқа дейін.
1995-жылғы 3-қазандағы “Сақтандыру туралы” Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлығы белгілі бір компромистің нәтижесі болды3 :
1. Ұлттық сақтандыру ұйымдарының мүдделері қорғалды, біріншіден
шетелдік сақтандыру компаниялары Қазақстанның сақтандыру нарығында
жіберілмейтін болды, екіншіден міндетті сақтандырудың барлық
түрлерін енгіңзе отырып сақтандыру алаңын ұлғайту көзделді.
2. Сапалық және кепілдік сақтандыруға мүдделі шетелдік инвесторларда
шетелдік сақтандыру компаниялары немесе тікелей Қазақстанда
қамтамасыз ету көзделеді.
3. Шетелдік сақтандыру компаниялары Қазақстан нарығының ашық болуын
қалады, олар Қазақстанға ағылып келіп жатқан шетелдік инвестиция
ағынының өсуіне қызықты.
4. Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігімен Мемлекеттік сақтандыру
бақылау қызметі сақтандыруды мемлекеттік қаржы қызметіне айналдыруға
мүдделі болды, екіншіден кең көлемді мемлекеттік бақылауға алуда өздерінің
өкіметтік өкілеттігін күшейтуге мүдделі болды4 .
Бұл барлық күштер (анығырақ айтқанда бұл күштердің күресі) Қазақстан
Республикасында болашақта сақтандыру заңдылықтарын дамыту
бағыттарын анықталды. Қазақстандағы сақтандыру жүйелері өздеріне бағытталып
есептелген Қазақстан кәсіпкерлері сақтандыру мәселелеріне барынша оң көзбен
қарады.
Сақтандыру міндеттілігінде қарай екі түрге бөлінеді:А) міндетті Б) ерікті
Объектісіне байланысты: Жеке және мүліктік болып бөлінеді.
Міндетті сақтандыру заң күшінің талабына сай орындалып сақтандырылып
отырады. Міндетті сақтандыру түрлері заң актілерімен белгіленеді. Міндетті
сақтандыру әдістерін мемлекет белгілеп отырады... Яғни мемлекет міндетті
сақтандыру түрлерінің шектен тыс көбейіп кетпеуіне бақылау жүргізіп
отырады. Мысалы: Қазақстанда міндетті түрде мемлекет бюджетінен әскери
қызметкерлер және қауыпты жұмыстарына байланысты сот, прокуратура және
кеден қызметкерлерінің өмірі мен денсалығы сақтандырылады.
Сақтандыру туралы заңда, азаматтық кодекстің ерекше бөлімінде де
міндетті сақтандырудың түрлері көрсетілмеген. Тек 1992-жылдың 2- маусымында
“Қазақстан Республикасының сақтандыру туралы” заңында міндеті сақтандырудың
көп таралған түрлері көрсетілген. Мысалы: Жолаушыларды сақтандыру (әуе
кеңестігінде, теміржол, теңіз, облыс аралық жолдар, мемлекет аралық
автомобиль көліктерінде) және автомобиль көліктерінің иелерінің
міндеттілігі, жоғарыда көрсетілген екі міндетті сақтандыру түрлері дүние
жүзілік практикада кеңінен қолданады.
Мемлекет тарапынан белгіленген міндеттісақтандыру түрінің іске асуы
үшін заңдылықпен арнайы шаралар көзделген. Мысалы сақтандырушы соттық
тәртіппен шарта көрсетілген құқыларын сақтандырушыдан талап ете алады.
Белгілі сақтандыру түрлерін сақтандыруға лицензия алған ұйым міндетті
сақтандыру әрекеттерін жүргізуге иіс.
Міндетті сақтандыру түрі жеке тұлғалардың яғни сақтанушылардың құқығын
қорғайды. Мысалы: жеке тұлға заң актілеріне сәйкес мемлекет бюджетінен
міндетті сақтандырылуы тиіс болса бірақ ол сақтандырылмаған болса. Заңда
көрсетілген тәртіппен сақтандыру ұйымына жүктелген міндетті орындатуға
құқылы.
Мысалы: Сақтандырушы белгілі үшінші жақтағы сақтандырушыны 100 000
теңгеге сақтандыруға тиіс болатын бірақ сақтандырушы бұл тұлғаны 60 000
теңгеге ғана сақтандырған болса. Сақтандыру жағдайы болған сәтте сақтанушы
сақтандырушыдан 100 000 теңге төлеуін талап етуге құқылы. Ал егер 60 000
теңгесін ғана алса, соттық тәртіппен қалған 40 000 теңгесін өндіріп ала
алады.
Ерікті сақтандыру – бұл сақтандыру түрі екі жақтың еріктері бойынша
заңды көрсетілген тәртіп арқылы іске асырылады. Ерікті сақтандырудың басты
реттеуші көзі болып сақтандыру кезіндегі екі жақпен келісілген шарт болып
табылады.
Сақтандыру объектісі деп – арнайы бағытталған сақтандырылуға жататын
жеке тұлғаны немесе мүлікті айтамыз. Шетел практикасында сақтандыру
объектісініңі мағынасында тәуекел, яғни бір нәрсені жоғалтып аламынба деген
қорқыныш түрінде белгіленген.
Мүліктің сақтандыру кезіндегі сақтандыру объектісі болып мүлік және
оған деген еркі жатады. Азаматтық кодекске сәйкес мүлік мағынасында, яғни
оларға жататын ақша, құнды қағаздар, жеке мүліктер, творчестволық
жетістіктер т.б. Мүлік қозғалатын және қозғалмайты, бөлінетін және
бөлінбейтін болып бөлінеді. Жылжымайтын мүлікке жер учаскелері, ғимараттар,
үй құрылыстары, басқада мүліктік комплекстер жатады. Арнайы мақсатқа
қолданылатын ешқандай шығынсыз қозғала алатын мүліктерді қозғалатын
мүліктер дейміз.
Бөлінетін мүлік дегеніміз – егер мүліктің бір бөлігін бөліп алғанда
бұл мүлік өз функциясын жоғалтпаса бөлінетін мүлік деп атаймыз.
Мүлікті сақтандыру кезінде көп кездесетін тәуекелдің бірі:
А) мүліктің жарамсыз болуы . Б) мүліктің ұрлануы.
Мүлікті сақтандыру түріне кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыруды
жатқызуға болады. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыруда кәсіпкер жобалаған
кірістің болмай қалуынан сақтана алады. Мысалы: банк несие алушыға 500 000
теңге несие береді, шарт боцынша бір жылға 50% көлемінде, яғни несие алушы
бір жылдан соң 750 000 теңге қайтаруы тиіс. Банк кәсіпкерлік тәуекел
ретінде бұл келісім – шартты сақтандырады. Егер шартта көрсетілген
сақтандыру оқиғасы болса сақтандырушы сақтандырылған банкке 750 000 теңгені
қайтаруға тиіс.
Азаматтық құқық жауапкершілігін сақтандыру кезінде адамның өміріне,
денсаулығына келетін қатерден сақтандыруға тәуекел етеді.
Сақтандыру объектісі тәуекелі болып сақтандырушының жауапкершілігінен
туындайтын екі белгіні айтуға болады:
А) жүктелген міндеттерді орындамауы (шартта көрсетілген).
Б) үшінші жақтың әсерінен (шартта көрсетілген).
Бірінші түрінде сақтандырушының өз міндеттерін орындамауын айтамыз.
Азаматтық кодекстің 349-бабына сәйкес шартта көрсетілген міндетті орындамау
немесе тиісті толық орындамау. Бұл жағдайда заңды бұзған жақ келтірілген
шығынды толтыруы тиіс деп көрсетілген. Міне сол себептен сақтандырушы өз
міндеттерін орындамаған жағдайда жауапкершілікті өз мойнына алған
сақтандыру ұйымының келтірілген шығыны орнын толтыру тәуекелі өседі.
Басқаша айтқанда сақтандырушы өзінің міндетін дұрыс орындамағаны үшін
келтірілген шығынын төлейді.
Азаматтық құқықтың жауапкершілікті сақтандырудың екінші түрі шартта
көрсетілмеген сақтандырушының жауапкершілігін. Азаматтық заңдылыққа сәйкес
егер бір тұлға екінші бір тұлғаға зиян келтірсе зиянды толық қайтаруға
міндетті. Бұл жағдайда шығынның орнын толтыру міндетті түрде шарт бойынша
көрсетілмесе де, бір тұлғаның екінші бір тұлғаға келтірген шығынының
фактісі бойынша төленуі тиіс.
Заңды тұлғаға келтірілген шығын әрқашанда мүліктің мазмұнда болады.
Жеке тұлғаға келтіріілген зиян мүліктік және жеке тұлғаға келтірілген залал
есебінде болады. Мысалы: Жол оқиғасы кезінде тек қана автокөлікке зиян
келіп қана қоймай, адамның денсаулығы да бұзылуы мүмкін.
Транспорт иелерінің жауапкершілігі, яғни жол оқиғасы болған жағдайда
сақтанушы болып транспорт иесі болады. Келтірілген шығынның көлеміне
байланысты қайтарым төленеді. Себебі сақтандырушы ұйымы белгііл бір сомада
төленген және белгілі бір объектіні ғана шарт бойынша сақтандырады.
Жеке тұлғаның сақтандыру түрі – оған сақтанушы, өмірі, денсаулығы,
еңбекке жарамдылығы және басқада өз мақсаттарын көздеп шартқа отырады
Жеке сақтандыру ерікті және міндетті болып келеді. Мұндай жеке
сақтандыру түрлеріне мысалы:кәсіпкер өзіінң жұмысшыларын бағытсыз
оқиғалардан сақтандыруы мүмкін. Мұндай сақтандыру түрлері жүк
тасымалдаушыларды жатқызуға болады.
Объектілер жөніндегі талқылауды аяқтай келе Қазақстан Республикасының
заңына сәйкес сақтандыру объектісі болып азаматтардың немесе зады
тұлғаларды шарт бойынша көзделген заңды қайшы келмейтін кезкелген ынтасы
сақтандыру объектісі борлады.
Бірғана шектеу, яғни заң талабына сай болуы тиіс. Мысалы: сақтандыру
пәні болып ұрлықы жолмен табылған мүлікті сақтандыруға болмайды немесе
заңға қайшы валюта операцияларын, шартқа қарама-қайшы комерциялық тәуекелді
сақтандыруға болмайды.
2.2. Сақтандыру қатынастарының субъектісі
Сақтандыру қатынастарының субъектісі: сақтандырушы және сақтанушы
болады.
Сақтанушы дегеніміз – тұлғаның немесе үшінші жақтың еркімен өз мүддесін
сақтандырып және сақтандырушы есебіне сақтандыру төлемін төлейтін тұлға.
Заңды және жеке тұлға сақтанушы бола алады.
Азаматтық кодекстің 33-бабына сәйкес заңды тұлға дегеніміз: меншік
шаруашылық жүргізу немеске жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және
сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік
және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып оларды жүзеге
асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға
борлып табылады.
Осы берілген анықтама сәйкес сақтандыру субъектісі бола алмайды: егер
азамат кәмелет жасына толмаса және заңды тұлғалар субъекті ретінде
тіркелмесе.
Заңды тұлғалар комерциялық және комерциялық емес болып екіге бөлінеді.
Комерциялық емес заңды тұлғалар табыс табуды басты мақсат етіп қоймайды
және табысты мүшелері арасында бөлмейді. Ал комерциялық заңды тұлғаларда
басты мақсат табыс табу. Сақтандыру ісінде заңды тұлғаларды бөлудің қажеті
жоқ онда тек сақтандыру төлемін төлейтін қаржы көзінде ғана сұрақтар тууы
мүмкін. Егер заңды тұлғалар өз жұмыстарын міндетті түрде сақтандыру керек
болса жұмыс беруші бұл жағдайда қаржыландыру мәселесін шешу керек. Егер бұл
заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын болса бюджеттен қаржыландырылып отырады.
Қазақстан Республикасының азаматы, шетел азаматы, азаматтығы жоқ
азаматтар сақтандырылушы бола алады.
Кез келген азамат туылғаннан бастап өлгенге дейін сақтанушы бола алады.
Бірақ азамат қабілеттілігіне, жасына қарай және сақтандыру міндеттемесіне
тек қана кәмілеттік жасқа толған яғни 18 жастан бастап басталады.
Кәмелеттік жасқа толмағандарға сақтандырушы келісім-шарты ата-анасы, асырап
алушылар арқылы жасалады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес сақтанушы сақтандырудың кез
келген түрін, сақтандыру ұйымы өз еркінде таңдай алады. Бұл ереже нарықтық
экономикада Республикадағы сақтандыру ұйымдарының көрсету қызметі жағынан
бәсекелестіктің өсуіне көмектеседі.
Егер сақтандыру ұйымы жойылса жалпы ережеге сәйкес шарт тоқтатылады.
Бірақ сақтандыру ұйымының мүлкі мұрагерлікпен басқа тұлғаға көшсе немесе
басқа тұлға осы ұйымның мүлкін сатып алса, бұл жағдайда шарт тоқтатылды деп
есептелмейді, тек сақтандыру ұйымының асуына деп түсіндіірледі.
Заңды тұлғаларды қайта құрудың бірнеше формалары бар:
Заңды тұлғалардың қосылуы, бөлінуі, заңды тұлға құрамынан шығу. Егер заңды
тұлғалар қосылған жағдайда жауакершіліктің бәрі қайта құрылған тұлғаға
жүктеледі.
Сақтандыру қатынасының екінші бір басты қатысушысы сақтандырушы.
Сақтандырушы дегеніміз – сақтанушының еркін қорғап, сақтандыру оқиғасы
болған жағдайды сақтандыру қайтарымын төлейтін тұлға. Қазақстан
республикасының заңдарына сәйкес сақтандырушы текқана заңды тұлғалар ғана
бола алады.
Сақтандыру ұйымы төмендегідей ұйымдастырушылық белгілерден тұруы
тиіс:
А) Заңды тұлға болуы тиіс.
Б) Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелуі тиіс.
В) Сақтандыру жұмысын жүргізц үшін лицензиясы болуы тиіс.
Сақтандыру саласындағы даулы мәселелерідің бірі сақтандыру ұйымы өз
қызметіне тыс яғни комерциямен айналыса алама деген сұрақ болып отыр. Егер
комерциямен айналысса біржағынан қосымша қор жинауға мүмкіндік алар еді.
Бірақ комерциямен айналысу үлкен тәуекел себебі комерциялық авантюра
сақтандыру ұйымын құлдырауға алып келуі мүмкін. Қазақстан Республикасының
заңдылығымен екі бағытта қолданып көрген. 1992-жылы 3-шілдеде шыққан заң
бойынша сақтандыру ұйымдарына комерциямен айналысуға рұқсат етеді. Ал 1994-
жылы 16-сәуірде шыққан Президент жарлығы бойынша сақтандыру ісіне басқа
нәрсемен айналысуға тиім салынады. 1995-жылғы 3-қазанда шыққан “Сақтандыру
туралы” заңда бұл мәселе жөнінде ешнәрсе айтылмаған, отыз жетінші бабта
көрсетілген сақтандыру қорына орналастыруы тәртібінен мынадай қорытынды
шығаруға болады: Сақтандыру ұйымы комерциямен айналыса алады, Тек өзінің
табысымен яғни сақтандыру қорын пайдаланбай.
Қазақстан Республикасының заңдылығында мемлекеттік емес сақтандыру
ұйымдары тек жауапкершілігі шектелген серіптестік немесе акционерлік ұйым
ретінде құрыла алады. Жауапкершілігі шектелген серіктестік және акционерлік
ұйым мемлекеттік емес комерциялық заңда тұлғалар қатарына жатады. Яғни бұл
ұйымдар азаматтық кодекстің 58-бабы бойынша, жарғылық қоры құрылтайшылардың
үлесіне бөлінген комерциялық ұйым, шарт ашылық серіктестік деп танылады.
Комерцияға бағытталған заңды тұлғаны басты мақсатты табыс табу болып
келеді. Бірақ кейбір комерциялық емес сақтандыру ұйымдарының мақсаты табыс
табу ғана емес (мысалы, міндетті медициналық сақтандыру).
Сақтандыру ұйымының жарғысында: ұйымның түрі, оның мақсаты,
орналасқан жері, басқару және қадағалау органы, ұйымның мүлкін ұйымдастыыру
және кірістерін үлестіретін тәртібі және ұйымның тоқтатылу тәртібінің
ережелері көрсетілуі тиіс
Шаруашылық жолдастығындағы сақтандыру ұйымының басты органы жалпы
жиналыс қатысушылары табылады. Жауапкершілігі шектелу серіктестіктің кез-
келген мүшесі қалаған уақытында ұйымнан шыға алады. Ұйымнан шыққан
азаматқа заңды көрсетілген тәртіппен мезгілінде жарғылық қор есебіндегі
тиесілі сыбағасын, пайын қайтару қажет.
Ең көп тараған сақтандыру ұйымының түрі акционерлік ұйым болып табылады.
Кейбір мемлекеттерде акционерлік ұйым тек бір ғана сақтандыру ұйымы болып
келеді, басқа сақтандыру формасын ұйымдастыруға рұқсат етпеген. Шет ел
практикасында “Акционерлік ұйым” түсінігінің синонимі “Компания” термині
болып келеді.
Акционерлік ұйым бір ғана немесе бірнеше адамдардан құрұрылуы мүмкін.
Акционер мүшелері акция покеттеріне ие болады. Акционерлік ұйым формасы
ретінде құрылған сақтандыру ұйымының құрылтай құжаты болып құрылтай жарғысы
және шарты болады. Сақтандыру компаниясының жоғарғы органы акционерлер
жиналысы болып табылады.
Сақтандыру компаниясында акционерлер құрамынан, құрылтайшылар және
арнайы эксперттер құрамынан тұратын бақылаушы кеңес құрылуы мүмкін.
Бақылаушы кеңес мүшелері сақтандыру ұйымының атынан жұмыс істеуге құқы жоқ,
тек бақылау орган ретінде құрылып отырады.
Республикалық мемлекеттік сақтандыру ұйымдары үкіметтің шешімімен
құрылып отырған. Мемлекеттік сақтандыру ұйымы мүлік, кірісі сақтандыру
ұйымының мүшелері арасында бөлінбейді. Мемлекеттік сақтандыру ұйымы кез-
келген мемлекеттік ұйым секілді мемлекеттің тапсырыстарын орындауға
бағытталған. Мемлекеттік сақтандыру ұйымының табысы республикалық немесе
жергілікті бюджетке құйылып отырады. Сақтандырушының жарғылық қоры
меншіктің түріне қарамастан ең кемі қырық мың есептік көрсеткіштен кем
болмауы тиіс.
Шетел заңды тұлғалары және шетел азаматтары Қазақстан Республикасы
азаматтарымен теңдей сақтандыруды пайдалана алады. Сонымен қатар шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ азаматтар шетел заңды тұлғалары және олардың
филиалдары Қазақстан Республикасында тәуекелге бел буып жұмыс істеп жатса,
Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдарында өздерін сақтандыру
туралы заңға сәйкес сақтандыра алады. Бұл норма екі мәселені шешеді:
біріншіден жерде міндетті сақтандыру жөнінде айтылңған, яғни шетел заңды
және жеке тұлғалары Қазақстан Республикасының заңында көрсетілген
талаптарға сәйкес сақтандырылуы тиіс. Мысалы Қазақстан Республикасының
заңында мекемелер қызметкерлерін қауып қатерден міндетті түрде сақтандыру
тиіс. Және шетел жұмысшыларыда Қазақстанның қай жерінде болмасын Республика
азаматтарымен теңдей сақтандырылуы тиіс. Ескертіп кететін нәрсе яғни бұл
ереже түрі көптеген мемлекеттерде қолданылады. Екіншіден Республика тұрғыны
секілді шетел субъектісінде ерікті түрде сақтандырыла алады. Шетел азаматы
өзге сақтандырғысы келсе міндетті түрде Қазақстан сақтандыру ұйымының
сақтандырылуы тиіс.
Заңға сәйкес Қазақстан Республикасының территориясына шетел
сақтандырушы ұйымы сақтандырушы ретінде қызмет көрсетуге тыиым салынған.
Сонымен қатар Қазақстан шетел сақтандырушыларына өзінің сақтандыру рыногын
жабатын мемлекеттер қатарына жатады. Осылайша Қазақстан Республикасы
сақтандыру ұйымдары бәсекелестіктен құтылады. Бұл сала енді дамып келе
жатқан, енді қорын жинай бастаған ұлттық сақтандыру ұйымдарын бай ғасырлық
салты және үлкен тәжірибесі бар шетел компанияларынан қорғау еді.
1995-жылы сақтандыру туралы заңы бойынша Республикалық сақтандыру
нарығы шетел сақтандырушы ұйымдарына жарым жартылай ашылған еді. Бірақ
шетел инвесторларының жарғылыққордағы үлесі 50%-дан аспауы керек делінген.
Ол дегеніміз Қазақстан жағымен бірлескен ұйым. Мемлекет өз
сақтандырушыларын бәсекеден сақтау үшін дүние жүзілік сақтандыру
нарығындағы қайта сақтандыру ісін пайдалану арқылы бәсекелестік мәселесін
шешеді. Бұл жағдайда сақтандыру конституциясы: Қазақстандық сақтандырушы
ұйымы-сақтандырушы, шетел сақтандыру ұйымы-қайта сақтандырушы болып келеді.
Шетел ұйымдары қайта сақтандыру ісін тек қана өздерінің филиалдары арқылы
жүргізе алады.
2.3. Сақтандыру қатынасының қатысушылары
Сақтандыру қатынасының қатысушыларына сақтандырылған тұлға, пайда
табушы және сақтандыру процесінің ерекше фигуралары сақтандыру агенті және
сақтандыру брокері жатады.
Қауіпсіздендірілген тұлға – сақтандыру қатынасы арқылы тұлғаның ынтасы
сақтандыру объектісі болып келген қатынасы, яғни өз ынтасын сақтандырылған
тұлға. Көбінесе сақтандырушы өз ынтасын сақтандырмай басқа тұлғаны
сақтандырады. Заңды көзқараспен қарағанда ондай шарт үшінші жақтың ынтасын
жасалған деп есептеледі. Үшінші жақтың пайдасына жасалған мұндай шарт
ерекшелігі келісілген сақтандыру оқиғасы кезінде сақтанушы және
қауіпсіздендірілген тұлғалардың міндеттерінің араласып кетуінде. Үшінші
жақты сақтандыру міндеті ерікті болады және мүліктік жеке болып бөлінеді.
Жеке сақтандыруда үшінші жақтың объектісі оның өмірі, денсаулығы,
еңбекке қабілеттілігі және де басқада ынталары болуы мүмкін. Үшінші жақты
сақтандыру сақтанушының есебінен жүргізіледі. Мысалы автотранспорт мекемесі
жүргізушілерін азаматтық құқық қатынасына сәйкес сақтандырады яғни үшінші
жаққа транспорт мекемесінің жүргізушілерімен келтірілген шығын үшін басқа
тұлғаны сақтандырады. Мұнда транспорт мекемесі – сақтандырушы объектісі –
жүргізушінің келтірген шығыны үшін жауапкершілігі яғни транспорт
құралдарын пайдалану кезінде үшінші жаққа келтірілген зияны, сақтандыру
оқиғасын болып жол оқиғасы кезінде үшінші жаққа келтірілген мүлкіне немесе
денсаулығына келтірілген залал болады.
Практикады үшіншщі жақтың пайдасына сақтандыру көптен кездеседі. Шетел
мемлекеттерінде жолаушыларды тасымалдайтын авия компаниялар
жолаушыларды міндетті түрде сақтандырады, авия компания сақтанушысы
болса, жолаушылар-қауіпсіздендірілген болып табылады.
Қазақстанда міндетті сақтандыру түрлеріне ұйымдардың, кәсіп
орындардың өз қызметкерлерін сақтандыруы мысалы әскери қызметкерлер немесе
жұмыстары денсаулығына, өміріне қауіп туғызса міндетті түрде
сақтандырылады. Міндетті сақтандыру түрінде қауіпсіздендірілгендерге
мыналар жатады:
- Судья, прокурор, тергеуші, сот орындаушысы.
- әскери қызметкерлер (шекара, ішкі әскер, республикалық гвардия
әскерлері)
- Ішкі істер органының жедел іздестіру оперативті топ мүшелері және т.б.
- Салық және кеден қызметкерлері.
Бұл сақтандырулар мемлекеттік сақтандыру қатарына жатып,
Республикалық бюджет тарапынан сақтандырылады. Жоғарыда көрсетілген
қызметкерлердің сақтандыру оқиғасы болып мыналар саналады:
Жұмыс уақытысында қайтыс болуы немесе жұмыс бабына дене жарақатын
алғаны үшін, жұмыс бабының нәтижесінде ауруға шалдықса.
Жұмыс бабына ауыр дене жарақатын алып кәсіби қызметпен айналыса алмаса.
Жұмыс бабында жеңіл дене жарақатын алса.
Осы сақтандыру оқиғалары болса арнайы төлемдер төленіп отырады, егер әскери
қызметкерлер мүгедектің алған жағдайда оларға біржолғы сақтандыру төлемдері
төленеді.
1-топ мүгедегі үшін – 5 жыл қамтамасыз етіледі,
2-топ мүгедегі үшін – 3 жыл қамтамасыз етіледі,
3-топ мүгедегі үшін – 1 жыл қамтамасыз етіледі.
Ішкі істер қызметкерлері қайтыс болған жағдайда ең соңғы істеген
қызмет дәрежесіне сәйкес 10-жылдық ақшалай жәрдемақы беріледі.
Кейбір жеке сақтандыыру түрлері қайтарымды жиналған ақша қатарына
жатады. Олардың қатарына мысалы: ата-анасының балаларын бақытсыздық
жағдайларынан сақтандыруын айтуға болады бұл жағдайдағы сақтандыру оқиғасы
шарт бойынша егер бала 18 жасқа толса немесе некеге отырса төлем
қайтарылады.
Сақтандыру қатынасының тағы бір қатысушысы – пайда табушы болуы
мүмкін. Егер жеке сақтандыру кезінде азамат өз өмірін сақтандырса пайда
табушыны белгілейді. Пайда табушы болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz