Маралдар. Халықшаруашылық маңызы

Жоспар
Кіріспе

1 Маралдар
2 Бөкендер туысы
3 Таутекелер

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Маралдар — шағын табын құрып, тіршілік ететін жануарлар. Таулы өңірдің ашық
беткейлерін, орман ішін, субальпі мен альпі шабындықтарын мекендейді. Табын
мөлшері мекендейтін қоныстарына байланысты. Күзде салқын түсе үлкен топтар
бірте-бір-те ыдырап, 2—5-тен топтанып, жылы орман ішін жайлайды. Қыста
таудың етегіне қарай түссе, жазда таудың жоғарғы белдеулеріне қарай
көтеріледі.
Жайылуға кешке қарай шығып ,түні бойы өрісте болады. Тойынған соң, жан-
жағы жақсы көрінетін жотаның биіктеу жеріне жатып, дем алады. Көктемде
жануарлар тау беткейлерінде күндіз жайылатын болса, жазда қансорғыш
насекомдардың көбеюі кезінде азықтануға тек түнде шығады. Негізгі қоректері
— 250 түрлі шөптесін және бұталы өсімдіктер. Олардың жапырақтарын,
бүршіктерін, өркендерін азық етеді, ал 25—30-дай сүйсініп жейтін өсімдіктер
түрлері (шатырақ, қоңыраубас, қондыгүл, сүтжапырақ, күреңот, жусан және
т. б.). Маралдың азық құрамында үй жануарлары жемейтін улы өсімдіктер де
кездеседі.Мәселен, уқорғасын өсімдігін, жусан мен басқа да улы шөптерді жеу
ас қорыту жолын түрлі паразит құрттардан тазартады деген жорамал да бар.
Қазақстанның таулы өңірлерінде маралдың шағылысуы қыркүйектен басталып,
қазан айьшың бірінші жартысына дейін созылады. Бұл кезде бұқалары әдет-
тегіден ерекше мөңіреп, жер тарпып ойнақ жасайды. Өкіріп, жер сүзгілеп
жүрген марал бүқалары қыркүйек — қазан айларында тау беткейлерінде жиі
кездеседі.
Күзде күйіті қанған маралдар 8—8,5 айдан соң, маусым айында
телдейді.Төлдер алдында жануар тынышсызданып, жайылған кезде жиі-жиі жата
береді. Қөбіне-жалқы бұзау табады, ал егіз табу оларда сирек кездесе-тін
құбылыс. Жаңа туған бұзаудың салмағы—10— 14 кг; түсі қоңыр, денесінің
екі жағында бірнеше қатар ақ теңбілі болады. Алғашқы кезде бұзаулары
икемсіз қозғалып, шөпке сүрініп, құлай береді. Туғаннан соң 18—20 күн
өткеннен кейін шөппен қоректене бастайды. Енесінің сүтімен және көк шөп
жеп азықтанған бұзаулар тез өседі. 1,5 жаста 160—170 кг-ға жетіп, сол
жасынан бастап-ақ таналары жыныстық жағынан тез жетіле бастайды.
Маралдың негізгі жаулары — қасқыр, аю, сілеусін және бұралқы иттер.
Олардың денесінде кенелер (Е)-тері оқырасының (Нуросіегта (Ііапа) ли-
чинкалары кездеседі.
Халықшаруашылық маңызы. Маралдар аса бағалы еті мендәрілік шикізат
беретін алтын мүйізі үшін ауланатын аң. Әсіресе, сүйектенбеген жас мүйізі
ете жоғары бағаланады. Бұл пантыны тау женьшені деп те атайды. Бұдан
пантокрин дәрісі жасалыиады. Ол—жүрекке, қан айналым жүйесіне, бұлшық етке
тыныс жолдарына т. б. органдарға әсер ететін сергіткіш дәрі. Қөктемде панты
жетілген кезде маралдың қанының шипалық қасиеті бар. Одан пантогемотоген
препараты дайындалады. Шығыс медицинасында маралдың құйрығы, ұрығы, сіңірі
де әртүрлі ауруларға ем ретінде қолданылады.
Қазір Шығыс Қазақстан облысында алты мыңнан аса марал өсірілетін
Верхкатун мен Қатонқарағай совхоздары бар, Олар жылына 5,2 мың
килограмға дейін маралдың жас мүйізін дайындайды. Бұл шаруа-шылықтарда орта
есеппен әр маралдан 5—5,3 килограммға дейін панты алынады. Рентабельді
шаруашылықтар. Келешекте республикамызда марал шаруашылықтарын
ұйымдастыруды жедел қолға алып, марал саның 30 мыңға жеткізіп, жыл сайын ең
кемінде 35— 40 мың килограмм консервіленген панты өндіруге толық мүмкіндік
бар.

БӨКЕНДЕР ТУЫСЫ

Тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты түз хайуанаты. Текелерінің дене
тұрқы 126—150 см, салмағы — 37—49 кг болса, ешкілері біршама кіші.
Соңғыларының дене тұрқы 109—127 см, сал-мағы — 22—37 кг. Үстіңгі ерні
салбырап етті тұмсыққа айналған. Құлағы кішкентай, дөңгеленген. Жаз айла-
рында арқа түсі біркелкі сарғыш (жезкиік атануы да осыған байланысты
болуы керек). Қоңыр күз бен қыста түсі ақшылданып (ақбөкен, ақкиік аталуы
осыдан), текелерінде қара қоңыр түсті самай сақалдары өсіп, ерекшеленеді.
Қыстағы түктерінің іші қуыс, борпылдауық; жылуды жақсы үстайтын қасиеті
болады. Басқа тұяқтылардан айырмашылығы — басын төмен салып жортады. Топтың
ішіндегі бірен-саран ақбөкендер жоғары қарай ыршып секіреді.Топыраққа
түскен тұяқтарының бейнесі қарақүйрық ізіне қарағанда жалпақтау әрі
дөңгеленген.
Ақбөкен қазба-қалдықтары плейстоцен қабатынан батыста Англиядан бастап,
шығыста Аляскаға дейінгі аралықта табылған.
Ауа райының өзгеруіне, халық шаруашылық жұмыстарының өркендеп өсуіне
байланысты бұрынғы таралған жерлері тарылнл, қазір тек Моңғолия, Қалмық
даласында және Қазақстанда ғана сақталып отыр. Республикамыздың кеңбайтақ
даласында киіктердің бір-бірінен жеке дара бөлінген үш тобы мекендейді.
Олар Бетпақдала— Арыс, Үстірт және Еділ-Жайық өзендерінің аралығында
мекендейтін Жайық топтары . Бұл топтар кей жылдары бір-бірімен аздап та
болса араласып тұрады.
Ақбөкендерді санау жұмыстары 1954 жылдан бастап АН-2 ұшағы арқылы
жүргізіліп келеді. 1950—54 жылдары республикамызда бұл аша тұяқтылардың
саны 900 мың болса, 1960 жылы 1,2—1,3 млн.-ға жетті (Слуд-ский, 1955;
Слудский, Шубин, 1963). Содан кейін киіктер саны кеми бастады. Көктемгі
санақ жұмыстары 1962 жылы олардың саны 650 мың, 1965 жылы — 480 мың, 1971
жылы — 1,1 млн., 1976 жылы — 600 мың, 1978 жылы — 400 мың, 1981 жылы — 820
мың болғанын көрсетті (Фадеев, 1983). Соңғы жылдардағы санақ жұмыстары
киіктер санының біршама тұрақтанын, жылма-жыл 750—850 мың басы
мекендейтінін көрсетіп отыр.
Киіктер қоныстарын аударьтп, шөл, шөлейтті және далалық аймақтарда да
тіршілік етуге бейімделген. Қыс айларында кардың қалындығы 20 см-ден
аспайтын оңтүстік аудандарда қыстаса, көктемде төлдейтін жерлеріне қарай
көшіп-қонады. Бұл кезде топтағы киіктердің саны кейде 100 мыңнан асады.
Төлдеуі жайылымы мол сулы аймақтарда өтеді. Маусымдық көшіп-қонуы ауа
райына, суатқа, жайылымға байланысты өзгеріп отырады. Қөктем мен күзде
қоныстарын алысқа аударса, қыс пен жазда көп алысқа жорта бермейді. Жыл
мезгілдерінде қоныстарын ауыстыру жылдамдығы да әртүрлі. Мәселен, жайылым
мен суаты мол ерте көктемде олар тәулігіне 5—20, төлдеу кезінде 1 —10
шақырым жылдамдықпен қозғалады. Күзде, солтүстіктен қайтқанда, тәулігіне
10—15, кейде қар түсіп, күн суыта бастағанда 1—2 күнде 60— 70 шақырым жүріп
етсе, қыс айларында 5—10 шақырым жерге барады. Қоныстарын алмастыру кезінде
ақбөкендер жылына (оңтүстіктен солтүстікке қарай немесе керісінше) 2—3 мың
шақырымдай жер жүріп, республика-мыздың көптеген аудандарын басып өтеді.
Киіктер көктем мен күзде түлейді. Қазақстанда мекендейтін бұл аша
тұяқтылар 17 тұқымдасқа жататын өсімдіктердің 81 түрін қорек етеді (Фадеев,
1983). Азық құрамындағы өсімдіктердің саны пісіп-жетілуіне, құнарлылығына
байланысты жыл маусымдарында өзгеріп отырады. Тәулігіне 6,9 кг дейін шөп
жейді. Торғай даласында мекендейтін киіктер жыл бойы 1 га жерден 11— 24 кг
ғана шөп жесе (бұл дегеніміз өсімдіктер щығымының небәрі 1—3 %), ал үй
жануарлары 77—160 кг (11 — 24і%) жабайы шөппен қоректенетіні белгілі
(Абатуров, 1980). Ересек текелердің'95 %-не жуығы қыркүйек — қараша
айларында қоңдылығы орташа және ортадан жоғары болса, күй ойнақ біткен соң
(қаңтар — ақпан) олардың 70—90 % арықтайды. Көктемде етіне шыр бі-тіп,
жазда текелерінің 60—70 %-і семіз болады, күзде тері асты майының салмағы 5
кг жетеді.
Киіктер көбіне тұщы су ішіп, шөлін қандырады. Мұндай су көзі болмаған
жағдайда бір литрінде 16—18 г тұзы бар ащы суды да ішуге мәжбүр болады.
Суатқа бөкендерді ешкі бастап, өте сақ болып келеді. Суды жағадан тұрып та,
жүзіп бара жатып та ішеді. Ересек текелері соңынан келіп, шөлін қандырған
соң далаға қарай бірінші боп жортады. Күндіз де, түнде де жайылып, дем ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.