УӘЛИХАНОВ ШОҚАН

Жоспар
Кіріспе

1 Шоқанның ата тегі
2 Шоқан мәдениетті отбасында тәрбиеленуі
3 Шоқанның экспедицияға шығуы

Шоқан - Абылай ханның шөбересі. 1835 жылы туған. Әкесі Шыңғыс сүлтан ез үлын ата-баба дәстұрімен тәрбиелеп, оң-солын тани бастаған бала Шоканнан жеті атасын білуді талап етті.
Шокан, шын мәнінде, өзінің шықкан тегін жаттап өсті, атақты Абылай ханның шөбересі екенін, түп атасы сонау әйгілі Шыңғысханнан тарайты-нын да мақтан етті.
Ол, әсіресе, "Есім ханнан қалған ескі жол" заңын айрықша бағалады. Есім ханнан соң Барақ хан, Құйыршақ хан, Орыс хан ата-бабаларын ардақ-тап, әулеттерінің негізін қалаған Шыңғыс ханды аса құрмет тұтты. Академик В .В. Бартольд "Акылы асқан әрі тағы Шыңғыс хан өзіне мұрагер тандаудан жаңылыспай Үгедейді калады" деп жазады. Сол жүрек қалауымен тандаған Үгедейі Шыңгыс хан өлген соң да қырық жыл бойы империяны билеп-төстеп тұрды.
Абылай хан кайтыс болған соң оның тағына Шоқанның атасы Уәлі отырды. Бірак ол ел көңілінен шыкпаған хан болды. Шоканның әжесі Айғаным ақылды әйел еді. Бірнеше шығыс тілдерін білген. Уәлі өлгеннен кейін саясат билікке белсене араласып отырды. Әкесінің тағына ие болған Уәлінің ұлы Ғұбайдолла болса ештеңеге де билігі жок, тек хан атағына ғана мәз болып жүрген біреу еді. Ал, керісінше Айғаным ханша, саяси істі ез қолына тізгініне алған қайсар әйел болды. Ол Ресеймен барынша жақында-суды қалады. Император Александр 1 Сырымбет саясынан оларға үй салдыруға жарлык шығарып, бекер жақсылық жасаған жоқ. Сырымбет -Айғанымға мұралык жер болып калды.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

УӘЛИХАНОВ ШОҚАН
(1835-1865 ж.ж.)

УӘЛИХАНОВ ШОҚАН
Шоқан - Абылай ханның шөбересі. 1835 жылы туған. Әкесі Шыңғыс сүлтан ез
үлын ата-баба дәстұрімен тәрбиелеп, оң-солын тани бастаған бала Шоканнан
жеті атасын білуді талап етті.
Шокан, шын мәнінде, өзінің шықкан тегін жаттап өсті, атақты Абылай
ханның шөбересі екенін, түп атасы сонау әйгілі Шыңғысханнан тарайты-нын да
мақтан етті.
Ол, әсіресе, "Есім ханнан қалған ескі жол" заңын айрықша бағалады. Есім
ханнан соң Барақ хан, Құйыршақ хан, Орыс хан ата-бабаларын ардақ-тап,
әулеттерінің негізін қалаған Шыңғыс ханды аса құрмет тұтты. Академик В .В.
Бартольд "Акылы асқан әрі тағы Шыңғыс хан өзіне мұрагер тандаудан
жаңылыспай Үгедейді калады" деп жазады. Сол жүрек қалауымен тандаған
Үгедейі Шыңгыс хан өлген соң да қырық жыл бойы империяны билеп-төстеп
тұрды.
Абылай хан кайтыс болған соң оның тағына Шоқанның атасы Уәлі отырды.
Бірак ол ел көңілінен шыкпаған хан болды. Шоканның әжесі Айғаным ақылды
әйел еді. Бірнеше шығыс тілдерін білген. Уәлі өлгеннен кейін саясат билікке
белсене араласып отырды. Әкесінің тағына ие болған Уәлінің ұлы Ғұбайдолла
болса ештеңеге де билігі жок, тек хан атағына ғана мәз болып жүрген біреу
еді. Ал, керісінше Айғаным ханша, саяси істі ез қолына тізгініне алған
қайсар әйел болды. Ол Ресеймен барынша жақында-суды қалады. Император
Александр 1 Сырымбет саясынан оларға үй салдыруға жарлык шығарып, бекер
жақсылық жасаған жоқ. Сырымбет -Айғанымға мұралык жер болып калды.
Айғаным өз ұлы Шыңғысқа жан-жақты білім беріп, бар күшін салып, оқытуға
тырысты. Оқуын бітірген Шыңғыс Айғанымның талап етіп, ұйға-руымен кұрылған
Аманқарағай округіне (аймағына) аға сұлтан болып тағайындалды.
Бұл аймақ округ Орынбор мен Батыс Сібір ведомствосының екі арасында
орналасты. Ресей осы округтерді баскдруға үлкен мағына берді. Хан әулетінің
билігін жою туралы жарлыктан соң ханның мирасқорлары сұлтан деген лауазымға
ие болды. Жергілікті биліктер шектелген соң тәуелсіз деген сөз жайына
қалды.
Аманкарағай аймағы үлкен болмаса да шекараға тиіп тұрған Ресейге
маңызды нысана болды. Аға сұлтан мен старшындар Айғанымды қолпаштап,
Шыңғысты 1834 жылы ак киізге көтеріп аға сұлтан сайлады.
Айғаным ханша көзі жұмылғанға дейін Уәлі тұкымының ар-намысын корғап,
оларды көзінің карашағындай сақгады. Тіпті мөрді де өз балалары-ның біріне
ұстатқан жоқ. Ресейдің шенеуніктерімен жаксы карым-катынаста болды. Шыңғыс
В. И. Штейнгель, С. М. Семенов, Н . И. Басаргин секілді орыс
декабристерімен дос еді.
Шоқан Уәлиханов туралы сөз еткенде ең әуелі оны өсіріп тәлім-тәрбие
берген Айғаным әжесінің енегесін айрықша атап өткен абзал. Батыс Сібірдің
Бас басқармасының сібірлік комитетке берген анықтамасы темендегідей:
"Қырғыз-кайсақгын. орта Ордасының иелік етушісі, Уәлі Абылайханов-тың
жесірі Айғаным 1822 жылдың өткен қараша айында өзінің тұрғын мекенін біздің
шекарамызға жақын етпек ниетімен, Есіл езенінің жоғарғы жағынан үнемі көшіп
қонуға кажетті конысты кайсактык Құдайберді-Аты-ғай мен Уак-Керей
болыстығынан ез карамағына бөліп беруді өтінеді.
12 тамыз, 1823 жыл т. 459. Тумен қаласы".
Айғаным Уәлиеваның мекен-жайын салу женіндегі Сібір комитетінің
ұйғарымы: "Батыс Сібір генерал-губернаторы қайсақтардың орта Ордасының
бұрынғы билік етушісі Уәлі ханның жесірі, өзінің мекен тұрағын бізбен жакын
тұрғанын қалап Есіл өзенінің жоғары жағындағы қайсаетардың бо-лыстығынан
үнемі көшіп-конуға ыңғайлы, қажетті қоныс беліп беруді өтінгенін мәлімет
етеді" дей келе Айғанымның көші-қонына жайлы жерді -Сырымбет койнауынан
Есіл езені бойындағы жаңа- Никольскіге дейін және Бұрулық өзені бойындағы
Сьфымбетгің таулы орманын иелікке беліп беріп, сондай-ақ бұрын кесіп
өлшенген мекендерге ішкі губерниялық шаруаларды да-қоныстандыруға рұксат
етеді. 1823 жылы 19 желтоқсанда Сібір комитетінің мүшелері куәландырып қол
қойылған бүл хатта (Ш. Уәлиханов. Толық шығармалар жинағы. 3 том) генерал-
губернатор Уәли ханның жесірі Айганымға арнап үй-жай және мешіт салдыруға
бес мың сом каржы бөлгендігі де қоса келтірілді. Бұл құжаттардан
Уәлихановтардын үйелмендері Ресей императорының колдауына ие болғанын
көреміз.
Шоқан мәдениетті отбасында тәрбиеленіп өсті. Бала кезден оның айна-
ласында зиялы қауымдар болды. Әлгінде айтқанымыздай, әжесі Айғаным тек
ездерінің тұқымдары мен ауыл аймағында ғана емес, патшалық Ресей
шенеуніктері арасында өте сыйлы кісі атанды. Шыңғысты жүйелік әскери
училищеге окытып, аға сұлтандық қызметке қойып, беделін арттыруы да
анасының арқасы еді.
Шыңғыс өзінің жас әйелі Зейнеппен орыс қорғаны Құсмұрынға қоныс тепті.
Зейнеп те тектінің қызы. Шоқанның әкесі көненін көзіндей шежіре кісі
болған. Ол қазактың аңыз-әңгімелерін ғана емес, Сібірді мекендеген
халыктардың ауыз әдебиетін, ертедегі жазу-сызулар мен таңбаларды, ұлтгық
киім үлгілерін де жинаган.
Айғанымның көзі тірісінде жанүясының ар-намысына да кір келтірмей,
Ресеймен ынтымағын жоғалтқан жоқ.
Шені орыс әскерінің майорына дейін көтерілген Шыңғыстың лауазымға да
қолы жетгі. 1850 жылы Шыңғыс езі таяуда ғана ұйымдаскан географиялық
коғамнан тарту-таралғы ретінде киім-кешек жасауына ие болды. Қазақтың шапан
сыйына сай, олар мыналар: кек баркытпен тысталған түлкі тымақ, өрнектелген
тақия, шәйі жібекпен тігілген камзол, шүға шал-бар, ешкі терісінен жарғақ,
күміспен қақталған қамшы, былғары етік, мүйізделген пышак.
Айғанымның сүйікті баласы Шыңғыс терең білімді, кайраткерлігі мол
қасиеттерімен анасына тартып туған еді. Құсмұрын - Ресей үшін маңызы ерекше
елді мекен. Сондықган да онда жергілікті тұрғындардың да саяси белсенділігі
артты. Батыстағы Исатай Тайманов, солтүстігінде Кенесары басшылығымен
болған көтерілістер. Со-ның дәлелі міне, осындай тарихи жағдайлардың кақ
ортасында қазактың ірі ғалымы, тарихшы, этнограф, географ, фольклор
жинаушы, ағартушы, де-мократ Шокан туып, өсті.
Жоғарыда айтқанымыздай, Уәлихановтың үйелменіне император Алек-сандр І-
нің өзі тікелей камқор болып отырды. Әлгі патша жарлығымен салынған жер
шоктығы, сүлу Сырымбеттегі үйде Шоқан туған деп жазған орыс саяхатшысы П.
П. Семенов-Тянь-Шанскийдің пікірі де бар.
УӘЛИХАНОВ Шоқан (Мұхамедханафия) Шыңғысұлы [караша, 1835, бұрынғы
Күнтимес, Аманқарағай окр-нің орт. (қазіргі Қостанай обл.) - 10.4.1865,
Алтынемел, Алматы обл.] — қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы, шығыстанушы,
тарихшы, этнолог, географ, фольклортанушы, суретші. Омбы кадет корпусын
бітірген (1853). Петербург ун-тінің тарих-филол. ф-тінде лекция тыңдаған.
Арғы аталары — Абылай, Уәли хандар. Әжесі Айғанымның тәрбиесін көрген.
Құсмұрындағы мұсылман мектебінде бастауыш білім алды. Уәлихан осы мектепте
оқып жүріп өлең, жыр, аңыз әңгімелерді оқуға және хатқа түсіруге
машықтанды. Халық мұрасын жинауды қолына алған әкесіне көмектесе жүріп,
"Қозы Көрпеш — Баян сұлу", "Едіге" жырларының нұсқаларын хатқа түсірді.
Уәлихан жасынан араб, шағатай тілдерін, кейіңі-рек Орт. Азиядағы түркі
тілдерін меңгерді. 1847 ж. кыркүйекте өкесі Омбыға алып келіп, достарының
көмегімен Омбы кадет корпусына оқуға орна-ластырды. Ол алғырлығы арқасында
орыс тілін аз уақыт ішінде тез меңгеріп, барлық пәннен өз өріптестерінен
адда болды. У-тың рухани өсуіне орыс әдебиетінің мұғалімі, шығыстанушы Н.Ф.
Костылецкий (1818 — 67), мәдениет тарихынан сабақ берген айдаудағы поляк
ғалымы Г.В. Госневский, әдебиетші В.П. Лободовский елеулі ықпал етті.
Қостылецкий арқылы 1852 ж. У. пен И.Н. Березин арасындағы тікелей достық
қатынас басталды.
Березиннің тапсырмасы бойынша У. Тоқтамыстың "Хан жарлығына" және
Қыдырғали Жалайыридың "Жамиг ат-Тауарих" атты шығармасының орыс тіліндегі
аудармасына тыңдау жасады. Бұл оның алғашқы ғыл. жұ-мысы болды. Осылайша У.
корпустың мұғалімдері мен Омбының алдынғы қатарлы зиялыларының көзіне
түсті. У-тар отбасының достары оны мереке күндері үйіне шақыратын болды.
Сөйтіп, ол шығысты зерттеуші Сотниковтың, сурет мұғалімі А.Померанцевтің,
ал оқуды бітірген жылы білімді офицер К.К. Гутковскийдің үйінде жиі болып
тұрды. Г.Н. Потаниннің айтуынша, Гутковский мен оның туысы Я.Ф. Капустиннің
отбасы. Шоқан Уәлиханов У-тын рухани есуіне, жалпы тағдырына елеулі ықпал
жасаған. 14—15 жасар У-қа мұғалімдері болашақ ғалым, зерттеуші ретінде
қарады. У. тарих, геогр. кітаптарын бас алмай оқыды. Сирек кездесе-тін көне
кітаптарды алып оқуға корпус басшылары тарапынан рұқсат берілгендіктен, ол
Жайық, Еділ, Каспий алабын, Оңт. Сібір, Байкал, Алтайды зерттеген П.С.
Палластың (1741 - 1811) "Саяхатын", Еділ, Каспий, Орал өңірі тарихы мен
этнографиясын жазған П.И. Рычковтың күнделік жазбалары мен кітаптарының
қазақ даласына арналған беттерін қызыға оқыған. Жас У-тың Шығыс елдері,
оның ішінде қазақ даласы жөнінде терең білімді екендігін С.Ф. Дуров, П.П.
Семенов Тямь-Шанский, Потанин, Н.М. Ядринцев жоғары бағалаған. 1853 ж. У.
кадет корпусын бітіріп, атты әскер
көрнекі дәрежесінде Сібір қазақ-орыс әскері 6-атты әскер полкінің офицері
болып тағайындалды. Іс жүзінде Батыс Сібір ген.-губернаторының кеңсесінде
қалдырылып, бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солт. батыс
аймағын басқарған Г.Х. Гасфорттың а-танты қызметіне бел-гіленлі. Екінші
жағынан Батыс Сібір өлкесінің Бас басқармасы оны қазақ даласы мен Орт. Азия
елдері бойынша айрықша тапсырмаларды орындай-тын офицер етіп ұстады. Бұл
қызметте ол бюрократтық аппараттың, Дюгамель, Фридрихс, Кройерус, Кури
сияқты шенеуніктер мен патша өкіме-тінің отаршылдық саясаты туғызған
әділетсіздіктерді көріп, оларға қарсы күрес жүргізді. Бұл туралы достары
Ф.М. Достоевский, А.Н. Майков, В.Ку-рочкинге жазған хаттарында Омбыдан
кетуді, туған халқына пайдасы тиетін қызмет істеуді армандайғаны айтылған.
Көп ұзамай Жетісу өңіріне Ресей ықпалын жүргізу мақсатында жасақталған
экспедиция құрамына Гутковский, М.М. Хомекговский, М.Д. Перышельский сияқты
офицерлермен бірге У. та енгізілді. Осы экспедицияда У. 1855 ж. Омбыдан
Семей, Аягөз, Қапал арқылы Іле Алатауына дейін келді. Қайтарда Жоңғар
қақдасына, Алакөл, Тарбағатайға саяхат жасады. Қарқаралы, Баянауыл,
Көкшетау арқылы күзде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.