Ресейде тәрбие, мектеп және педагогикалық ой-пікірдің даму тарихы
1 РЕСЕЙДЕ ТӘРБИЕ, МЕКТЕП ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ.ПІКІРДІҢ ДАМУЫ
2 XVIII ҒАСЫРДАҒЫ РЕСЕЙДЕП МЕКТЕП ПЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ.ШКІР
3 XIX ғ. БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ РЕСЕИДЕП МЕКТЕП ПЕН ПЕДАГОГИКА
4 В.Г.БЕЛИНСКИЙ МЕН А.И.ГЕРЦЕННЩ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ
5 Н.И.ПИРОГОВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ (1810 . 1881)
6 Н.Г.ЧЕРНЫШЕВСКИЙ МЕН Н.А.ДОБРОЛЮБОВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ
7 К.Д.УШИНСКИЙ . ОРЫС ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ¥ЛЫ КЛАССИГІ (1824 . 1870)
2 XVIII ҒАСЫРДАҒЫ РЕСЕЙДЕП МЕКТЕП ПЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ.ШКІР
3 XIX ғ. БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ РЕСЕИДЕП МЕКТЕП ПЕН ПЕДАГОГИКА
4 В.Г.БЕЛИНСКИЙ МЕН А.И.ГЕРЦЕННЩ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ
5 Н.И.ПИРОГОВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ (1810 . 1881)
6 Н.Г.ЧЕРНЫШЕВСКИЙ МЕН Н.А.ДОБРОЛЮБОВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ
7 К.Д.УШИНСКИЙ . ОРЫС ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ¥ЛЫ КЛАССИГІ (1824 . 1870)
Ертедегі славяндар қауымдық құрылыс жағдайында өмір сүрген барлық басқа халықтар сияқты қауымда балаларды өмірге даярлай отырып, өскелең ұрпақты тербиелейді. Оларға жер шаруашылығының, ал кейінірек қолөнер еңбегінің дағдыларын берді.
Балалардың бойына ержүректікті, шыдамдылықты сіңіре отырып, әкелері оларды әскери істің дағдыларына үйретті. Баланың жасы көмелетке толғанда әкесінің садақ пен жебені баласына сыйлау дәстүрі кеңінен сақталды. Отбасында және рулық қауымда балаларды адамгершілікке тәрбиелеумен айналысты, оларды салт-дәстүрлерді орындауға, құдайға құлшылық етуге, қауымның аға мүшелерін сыйлауға, бұрынғы өткендерді қастерлеуге үйретті.
Балаларды адамгершілікке тербиелеуде шығыс славяндардың, оның бай ауыз өдебиеті ерекше рөл атқарды: ертегілер, өлендер, батырлар жырлары. Тегінде ең берекелі, ең парасатты тәжірибе, ерине, халық түйген түжырымдар, ғасырлар бойы зерделік үқышылықпен сүрыпталған үрдістер, дамыған даналық дәстүрлер, үстаздық ойлар болса керек-ті. Бүл - халықтың ауыз әдебиеті, халықтық педагогиканың үлгілері. Бүлар ғасырлар бойы қалыптасқан, ауыздан-ауызға, үрпақтан-үрпаққа беріліп келе жатқан даналығы, олар балаларды өмірлік қүбылыстармен таныстырады, оларға отбасылық және қоғамдық қатынастар туралы түсініктер береді.
Ертегілер, батырлар жырлары балаларды еңбекті сүюге, оларда отанына деген сүйіспеншілікті, адамдар мен табиғатқа деген жақсы қатынастарды, қанаушыларға деген жеккөрушілікті тәрбиелейді.
Балалардың бойына ержүректікті, шыдамдылықты сіңіре отырып, әкелері оларды әскери істің дағдыларына үйретті. Баланың жасы көмелетке толғанда әкесінің садақ пен жебені баласына сыйлау дәстүрі кеңінен сақталды. Отбасында және рулық қауымда балаларды адамгершілікке тәрбиелеумен айналысты, оларды салт-дәстүрлерді орындауға, құдайға құлшылық етуге, қауымның аға мүшелерін сыйлауға, бұрынғы өткендерді қастерлеуге үйретті.
Балаларды адамгершілікке тербиелеуде шығыс славяндардың, оның бай ауыз өдебиеті ерекше рөл атқарды: ертегілер, өлендер, батырлар жырлары. Тегінде ең берекелі, ең парасатты тәжірибе, ерине, халық түйген түжырымдар, ғасырлар бойы зерделік үқышылықпен сүрыпталған үрдістер, дамыған даналық дәстүрлер, үстаздық ойлар болса керек-ті. Бүл - халықтың ауыз әдебиеті, халықтық педагогиканың үлгілері. Бүлар ғасырлар бойы қалыптасқан, ауыздан-ауызға, үрпақтан-үрпаққа беріліп келе жатқан даналығы, олар балаларды өмірлік қүбылыстармен таныстырады, оларға отбасылық және қоғамдық қатынастар туралы түсініктер береді.
Ертегілер, батырлар жырлары балаларды еңбекті сүюге, оларда отанына деген сүйіспеншілікті, адамдар мен табиғатқа деген жақсы қатынастарды, қанаушыларға деген жеккөрушілікті тәрбиелейді.
РЕСЕЙДЕ ТӘРБИЕ, МЕКТЕП ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ-ПІКІРДІҢ ДАМУЫ
(Ерте кезден бастап, XVIII ғасырға дейін)
§1. Киев және Москва мемлекеттеріндегі балаларды төрбиелеу мен оқыту.
§2. Украина мен Белоруссиядағы туысқандық мектептер.
§3. XVII ғасырда Ресейде ағарту ісінің дамуы.
§1. Киев және Москва мемлекеттерінде балаларды тәрбиелеу мен оқыту
Ертедегі славяндар қауымдық құрылыс жағдайында өмір сүрген барлық
басқа халықтар сияқты қауымда балаларды өмірге даярлай отырып, өскелең
ұрпақты тербиелейді. Оларға жер шаруашылығының, ал кейінірек қолөнер
еңбегінің дағдыларын берді.
Балалардың бойына ержүректікті, шыдамдылықты сіңіре отырып, әкелері
оларды әскери істің дағдыларына үйретті. Баланың жасы көмелетке толғанда
әкесінің садақ пен жебені баласына сыйлау дәстүрі кеңінен сақталды.
Отбасында және рулық қауымда балаларды адамгершілікке тәрбиелеумен
айналысты, оларды салт-дәстүрлерді орындауға, құдайға құлшылық етуге,
қауымның аға мүшелерін сыйлауға, бұрынғы өткендерді қастерлеуге үйретті.
Балаларды адамгершілікке тербиелеуде шығыс славяндардың, оның бай ауыз
өдебиеті ерекше рөл атқарды: ертегілер, өлендер, батырлар жырлары. Тегінде
ең берекелі, ең парасатты тәжірибе, ерине, халық түйген түжырымдар,
ғасырлар бойы зерделік үқышылықпен сүрыпталған үрдістер, дамыған даналық
дәстүрлер, үстаздық ойлар болса керек-ті. Бүл - халықтың ауыз әдебиеті,
халықтық педагогиканың үлгілері. Бүлар ғасырлар бойы қалыптасқан, ауыздан-
ауызға, үрпақтан-үрпаққа беріліп келе жатқан даналығы, олар балаларды
өмірлік қүбылыстармен таныстырады, оларға отбасылық және қоғамдық
қатынастар туралы түсініктер береді.
Ертегілер, батырлар жырлары балаларды еңбекті сүюге, оларда отанына деген
сүйіспеншілікті, адамдар мен табиғатқа деген жақсы қатынастарды,
қанаушыларға деген жеккөрушілікті тәрбиелейді.
Орыстың ұлы классик — педагогі К.Д.Ушинский ертегілер туралы былай деп
жазды: "Ол халық ауыз әдебиеті шығармаларынан орыс халық педагогикасының
алғашқы және ғажап талпыныстарын көруге болады".
IX ғасырда Батыс Еуропа жерінде мықты Киев мемлекеті пайда болды, феодалдық
құрылыс қалыптасты. X ғасырдың аяғында княздердің енгізген ресми
мемлекеттік діні — христианство — осыған көмектесті.
Княздер мен шіркеу халық арасыңца аударма жинақтарды таратты, онда әртүрлі
діни әдебиеттерден алынған мақалалар мен педагогикалық сипаттағы үзінділер
болды. Балаларда құдайдың алдында қорқыныш сезімін тәрбиелеу, үлкеңдердің,
дшиелерінің және бастықтардың еркіне бағыну ұсынылды. Балалардың жас
кезінен бастап, діни салттарды орындау, құдайға құлшылық ету, ораза ұстау
тәрбиенің құралдары деп есептелді.
XI ғасырда Киев мемлекетінде жасақшылардың, боярлардың, княздердің
арасьшан білімді адамдарды даярлау үшін мемлекеттік мектептер ашылды.
Княздар мен шіркеу діниелерін даярлайтын мектептер ұйымдастырылды.
Орыс мемлекетінде сауаттылық жоғары бағаланды. Орыстың батырлар жырларының
барлық кейіпкерлерінде батырлар сауатты адамдар ретінде бейнеленеді.
XII ғасырдың басындағы тамаша әдеби-педагогикалық ескерткіш больш
табылатыны "Владимир Мономахтың балаларына өсиеті". Ақылды мемлекет
қайраткері Владимир Мономах балаларының батыр, ержүрек, өз жеріне берілген
болып өсуіне қамқорлық жасады. Ол білімге және кітапқа құрметпен қарауды
балалары бойына сіңіруге ұмтылды, бес тілді меңгерген жөне ол үшін шетелден
құрметке ие болған өз әкесіндей болуға еліктеу қажет екендігін айтты.
Мономах тәрбиенің негізіі мақсаты — балаларға құдайдың және
діниелерінің алдында қорқынышты сендіру, православиялық шіркеудің әдет-
ғұрыптарын қатаң орьщдауды үйрету. Владимир Мономах балаларына қалай өмір
сүруді үйретті. Балаларынан Отанын сүюді, Отанын жаулардан қорғауды, батыр,
ержүрек болуды талап етгі. Үлкенді сыйлау, жетім-жесірлерге қамқор болуды
үйретті. Сонымен қатар "Владимир Мономахтың балаларына өсиеті" Киев
мемлекетінің өмір сүрген кезінде Ресейде мәдениет пен педагогикалық ой-
пікір дамуының жоғары деңгейде екендігін дәлелдейтін тамаша дерек болып
табылады.
Орыс княздіктері екі ғасырдан астам уақыт мощол-татар басқыншыларының
қоластында болды. Басқыншылар орыс халқын қайғы-қасіретті басынан кешіруге
мөжбүр етті. Көптеген материалдық жөне мәдени құндылықтар жойылды.
Басқыншылар ертедегі орыс қалаларын жоқ қылып жіберді, сонымен қатар
қаншама кітапханалар, мектептер, кітаптар, ескерткіштер, көптеген мөдени
құндылықтар жойылып кетгі.
Бірақ, археологиялық қазбалар көрсеткендей, тіпті осы қиын кезеңнің
өзінде орыс мөдениеті одан әрі дами түсті, жергілікті халықтардың арасында
сауаттылық жан-жақты таралды, өсіресе, солтүстіккняздіктерде, мысалы:
Новгород жерінде, Тверь және Владимир княздіктерінде, жаңа күшейіп келе
жатқан Москва княздіктерінде.
Халық арасында сауаттандырумен айналысқан адамдар "сауатгьілық
шеберлері" деп аталды. "Сауатгылықшеберлері" баланың әкесімен немесе
туысқандарымен келісім бойынша өз үйінде немесе оқушының отбасьшда
сауаттыльщқа үйретгі. Кей жағдайда сауагшлық шеберлерінде біруақытга
бірнеше бала оқыды, сонымен шағын мектептер ұйымдастырылды. Әліппеге, діни
оқуға үйретті, халық ауыз әдебиетінің шығармаларьш пайдаланды.
Батыс Еуропа мектептерінен айырмашылығы, егер онда барлық оқыту латьш
тілінде жүргізілсе, Ресейде сауатгылыққа оқыту ескі славян тілінде іске
асты, оқушылардың ауызша сөйлеу тіліне жақын болды.
Москва қаласының төңірегіне орыс княздіктерінің саяси бірігуі,
бірыңғай орталықтандырылған орыс мемлекетінің ұйымдасуы товар-ақша
қатынастарының және қалалардың өсуінің күшеюіне, Ресейде қолөнер мен
өнеркәсішің, мәдениеттің және ағарту ісінің дамуына көмектесті.
ХУ-ХУІ ғ. Москвада дарынды шеберлер тамаша ғимараттарды тұрғызды, олар
қабырғаларында бейнелеу өнерінің керемет өрнектерімен безендірілді.
Монастырлар мен княздіктердің сарайларында кітап сақтайтын орындар
жасалынды, көптеген грек кітаптары алынды, оның кейбіреулері ескі славян
тіліне аударылды.
XVI ғ. Москвада кітап бастырып шығару пайда болды, кептеген кітаптар
оның ішінде оқулықтар басылды, мектептер ашылды. XV— XVI ғ.ғ төрбие туралы
анық түсінік беретін ескерткіштердің бірі — "Домострой". Онда бірнеше
ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық, отбасылық жене шаруашылық қатынастары
бейнеленген. "Домостройда" көптеген және әртүрлі христиан діні моралінің
ережелері айтылады. Балалардан құдайға сүйіспеншілікті, оның алдында
қорқынышты төрбиелеуді, діниелерін қастерлеу, сөзсіз үлкендерді сыйлауды
талап етті. Сонымен қатар балаларды кішіпейілділікке, үй жұмыстарына жөне
қолөнерге оқыту, аналар қыздарын үйрету, ал әкелері — балаларын үйрету
ұсынылды.
§2. Украина мен Белоруссиядағы туысқандық мектептер
XVI — XVII ғ. халық ағарту ісінің тарихына құнды үлес қосқан тамаша
оқиға болып табылатын Украина мен Белоруссияда туысқандық мектептердің
пайда болуы. "Туысқандық" — бұл орыс, украин және белорусь халықтарының
поляк католиктік езгісіне қарсы күресте бірігу орталықтарының рөлін
атқаратын ерекше бірлестіктер. Ресейдің Батыс жөне Оңтүстік — Батыс жерлері
ол кезде Полыда — Литва мемлекетінің құрамында болатын-ды. "Туысқандық"
бірлестігі поляк пандары мен католиктік діниелеріне, олардың поляктаңдыру
жөне католик дінін енгізу мақсатындағы ұмтылыстарына қарсы бағытталған
әртүрлі шараларды іске асырды. Солардың ең негізгілерінің бірі -
православие діні және туысқандықтың ұлттық төуелсіздігі үшін католиктік
шіркеуге қарсы күресте өз мектептерін ашып, оны кеңінен пайдаланды. Жарғысы
бойынша, туысқандық мектептерге барлық сословиенің балалары қабылданды.
Мектеіггің жарғысы мұғалімдерден балаға ерекше мән беру жөне
ізгілікпен қарау, олардың арасында ата-аналарының жағдайьша қарай
айырмашылық болмау керектігш талап етті. Қатаң, "тирандық" жазалауға тыйым
салынды.
Туысқандық мектептерде оқу жұмысын ұйымдастырудың жоғары деңгейі
қалыптасты, мектепте ойластырылған өдістемелік жұмыстар іске асырылды.
Мектептерде жеке оқыту емес, оқушылардың топтық оқытуы ұйымдастырылды.
Украина мен Белоруссияның туысқандық мектептерінде сынып-сабақ жүйесі
қалыптасты.
1586 жылы бірінші украин туысқандық мектебі Львов қаласында пайда
болды. Одан кейін Виленск, Брест, Могилев, Луцк, Киев және басқа да Украина
мен Белоруссияда туысқандық мектептер ашылды. Туысқандық мектептердің
ректоры және мұғалшдері туысқандықтың жалпы жиналысында сайланыдды.
Туысқандық мектептерде бірінші орынға славян тіліне оқыту қойылады.
Сонымен қатар грек және латын тілдері, грамматика, риторика, диалектика
оқытылды. Осы пәңдердің толық курсы ірі қалалардағы (Львов, Луцк, Могилев,
Киев) туысқавдық мектептерде оқытылды.
Украина мен Белоруссияның туысқандық мектептері тәжірибесінде
тәрбиенің негізгі құралы ретінде халық ауыз әдебиеті пайдаланылады. Мектеп
өмірін дұрыс ұйымдастыру, сьшьш-сабақ жүйесінің элементтерін пайдалану,
балалардың қатысы мен үлгерімін ескеру дұрыс жолға қойылды. Бүгінге дейін
өз мөнін жойған жоқ.
Туысқандық мектептердің демократиялық белгілері өз кезінде алдыңғы
қатарлы мектептер ретінде Коменскийдің " Ұлы дидактикасының прогрессивті
қағидаларымен үндесіп жатыр.
§3. XVII ғасырда Ресейде ағарту ісінің дамуы
XVII ғасырдың екінші жартысында, әсіресе, Москвада көтеріңкі білім
беретін мектептердің саны артты. Жаңа грек-латын мектептері ашылды, сонымен
қатар грамматикалық деп аталынатын мектептер де жұмыс істеді, оңда сауат
ашу, ескі славян және грек грамматикасы, риторикасы, математикасы пәндері
оқытылды.
1686 жылы Москва славян-грек-латын академиясы ашылды. Академияның
көптеген шәкірттері оқулықтың авторлары, академияның және басқа
мектептердің оқытушылары болды, сонымен қатар XVIII ғ. Петрдің ағартушылық
реформаларының белсеңді қатысушылары. Академияда білім алғандардың ішінен
орыс мәдениетінің көрнекті қайраткерлері шықты. Олардың қатарында XVIII
ғ.бірінші жартысында орыс мектептерінде кеңінен қолданылған арифметикадан
тамаша басшылықтың құрастырушысы Леонтий Магницкий, ұлы орыс ғалымы
М.В.Ломоносов, белгілі жазушы А.Д.Кантемир, архитектор Баженов және басқа
да белгілі мәдениет қайраткерлері оқыды. 1755 жылы Москва университетінің
ашылуымен жоғары оқу орны ретівде академия өз мөнін жойды және діни
академияға айналды.
Ғылымның дамуы, білімді адамдардың санының өсуі, типографияларды
ұйымдастыру оқу әдебиетін шығаруға қолайлы әсер етті. Ол көбейе түсті. Көп
тиражбен әліппелер және т.б. мектептер үшін балалар кітаптары шыға бастады.
Бірнеше рет қайта бастырылып шыққан Василий Бурцевтің әліппесі кеңінен
пайдаланылды. XVII ғ.екінші жартысывда Епифаний Славинецкий "Балалар
тәртібінің ережелері" атты белгілі педагогикалық кітапты құрастырған
болатын. Бұл еңбек қоғамдағы мінез-құлық ережелерінің жиынтығы болып
табылады. Ережелер негізінен балалар өздерін үйде, қонақта, басқа
адамдармен қарым-қатынаста қалай ұстауы керектігі туралы ережелерге
тоқталды.
Епифаний Славинецкийдің кеңестері сол кездің өзінде психологаялық
тұрғыдан негізделген еді. Кітапта баланың дене жағынан дамуына, денсаулығын
нығайтуға, сергек көңіл-күйін сақтауға көмектесетін көптеген құнды
гигиеналық ережелерден тұрады. Балалардың моральдық қылықтары туралы айта
отырып, Епифаний Славинецкий баланың сыртқы мінез-құлқы оның ішкі
қасиеттерінің көрінісі болып табылатыңдығын атап көрсетті.
XVIII ҒАСЫРДАҒЫ РЕСЕЙДЕП МЕКТЕП ПЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ-ШКІР
§1. XVIII ғ.бірінші жартысывдағы Ресейдегі мектеп пен педагогикалық ой-
пікір.
§2. М.В.Ломоносовтың Ресейде ағарту ісі мен педагогикалық ой-пікірдің
дамуындағы рөлі.
§3. Москва университеті және оның мектеп пен педагогикалық ой-пікірдің
дамуына ықпалы.
§4. А.Н.Радищевтің педагогикалық көзқарастары.
§1. XVIII ғасырдың бірінші жартысында Ресейдегі мектеп пен
педагогикалық ой-пікір
XVIII ғ.басывда Ресейдің экономикалық және мөдени өмірінде елеулі
өзгерістің болуына қарамастан, ол Батыс Еуропамен салыстырғанда әлі де
артта қалған ел еді. Бұл артта қалғандықты екі ғасыр бойы моңғол-татарлар
езгісінің салдарына байланысты түсіндіруге болады.
Ресейдің экономикалық және саяси жағдайын нығайту мақсатында XVIII ғ.
басында шешуші қадамдар алынған болатын-ды. Бұл кезде Ресей мемлекетінің
басывда көрнекті мемлекет қайраткері Петр I тұрды. Өндіріс мекемелерінің
құрылысы кең қанат жайды, каналдар салынды, сыртқы жөне ішкі сауда дамыды,
армия мен флот құрылды. Сонымен қатар ғылым мен мәдениет дамыды. Білімнің
практикалық механика жөне корабль құрылысы, навигация, астрономия,
жағырапия, минералогия, геодезия жөне математика сияқты салалары дамьщы.
Бұл кезеңдегі ел өміріндегі ірі оқиғалар мемлекеттік жалпы білім
беретін және арнаулы мектептерді ашу. Ғылым академиясы мен Москва
обсерваториясын құру болып табылады. Ағарту ісін дамытуға жаңа азаматтық
алфавитті енгізу, бірінші көпшілік кітапхананы және мұражайды ұйымдастыру,
біршама діни емес әдебиеттерді басьш шығару, бірінші орыс газетін "Әскери
және басқа істер туралы хабаршы" шығаруға шешім алынуы.
1701 жылы Москвада бірінші математикалық және навигациялық ғылымдардың
мектебі ашылды. Оның құрамына жалпы білім беретін, сонымен қатар арнаулы
сыныптар кірді. Онда арифметиканы, алгебраны, геометрияны, тригонометрияны
оқыды, одан басқа арнаулы ғылымдармен танысты: навигация - теңіз ісі
мамандары үшін, фортификация - әскери инженерлерге қажетті ғьшым,
астрономия, жағырапия және жерөлшеу ғылымдары оқытылды.
Бұл мектепте негізгі мұғалім болып Леонтий Магницкий жұмыс істеді. Ол
математикадан алғашқы оқу құралын құрастырған, өз кезінің мөдениетті,
білімді адамдарының бірі болды. Ол көптеген тамаша мамандарды —
математиктерді, теңіз ісінің, артиллерия қызметінің, мұғалімдерді және
оқулықтарды жасаушыларды даярлады.
1715 жылы математикалық және навигациялық ғылымдар мектебінің жоғары
сыныптары Петербургке ауыстырылды және онда оның негізінде Теңіз академиясы
— теңіз офицерлері мен корабль құрылысшыларын дайындау үшін теңіз-әскери
оқу орны ашылды.
Петербургте, Москвада және әртүрлі басқа қалаларда артиллериялық
мектептер ашылды, ал кейбір қалаларда — навигациялық және грамматикалық
мектептер, хирургиялық мектептер де ашылды.
XVIII ғ.басында Оралда бірінші мемлекеттік металлургиялық зауыттар
ашылды. В.Н.Татищевтің ұйымдастыруымен тау-кен ісі мамаңдарын даярлау үшін
тау-кен училищесі құрылды. Олардың ерекшеліктері жалпы білім беретін және
арнаулы даярлықтың орыңды ұштасып келуі, болып табылады.
Орыс дворявдары өздерінің құқықтары мен жеңілдікгерін әртүрлі
тәсілдермен бекіту жөне кеңейтуге ұмтылды. Бұл ұмтылыс Петр I өлгеннен
кейін ерекше байқалды. Дворяндар өздерінің балалары үшін мемлекет есебінен
жабық оқу орындарын ашуға ұрықсат алуға қол жеткізді.
Мәселен, 1731 жылы Петербургте дворян балалары үшін тәрбиелік-білімдік
әскери мекеме - кадет корпусы ашыдды, ол тәрбиеленушілерін әскери және
азаматтық қызметке даярлауға тиіс болды.
§2. М.В.Ломоносовтың Ресейде ағарту ісі мен педагогикалық ой-пікірдің
дамуындағы ролі (1711 — 1765)
Ресей ғылымы мен ағарту ісін дамыту үшін ғұлама орыс ғалымы Михаил
Васильевич Ломоносовтың қызметінің мөні ерекше болды. Шаруа-теңізшінің
баласы, ол сауатын ерте ашты. Сол кездегі басқа орыс балалары сияқты ол
білімін діни кітаптарды оқудан бастады, оның алғашқы оқыған кітаптары
Смотрицкийдің гармматика оқулығы мен Магаицкийдің арифметикасы болды.
Ол 19 жасында Москваға жаяу келіп, өзінің шыққан тегін жасырып, Славян-
грек-латын академиясына оқуға түседі. Ломоносовтың дара қабілеттілігі,
ерекше еңбексүйгіштігі және тез қальпггасқан жетістікгері Академия
басшыларьшың оған көңіл аударуына себепші болады. 1736 жылы ол 12 үздік
шәкірттің бірі болып Петербургке жолдама алады, содан кейін білімін
жалғастыру үшін шет елге жіберіледі.
1741 жылдан М.В.Ломоносовтың белсенді, ерекше жемісті, жан-жақты
ғылыми және ағартушылық қызметі басталады. 1745 жылы Петербург Ғылым
академиясының химия профессоры больш тағайындалады, кейіннен академик болып
сайланады. Ломоносов Ресейде көптеген ғылымның негізін қалады. Оның жан-
жақты ғұламалығы туралы А.С.Пушкин өте орынды бағалады: "Ғажайып күш-
жігерді ғажайып ғұламалықпен ұштастыра отырып, Ломоносов ағарту ісінің
барлық саласының дәмін татты. Ғылымға деген шөлдеу жандүниесінің күшті
құмарлығы еді. Тарихшы, шешен, механик, химик, минеролог, суретші жөне ақын
- ол бәрін сынап көрді, бәріне бойлай білді".
Ломоносов философиялық материализм негізінде құрылған орыс классикалық
философиясының Ресейдегі ғылыми жаратылыстану негізін садды. Ол бірінші рет
әлемдік ғьшым тарихында табиғаттың негізгі заңы - материя мен қозғалыстың
сақталу заңының бірден-бір толық және дөл анықтамасын берді.
М.В.Ломоносовтың ғьшымға сіңірген еңбегін европа ғалымдарының —
замандастарының мойындауының объективтік делелі болып табылатын оның швеция
академиясының құрметті мүшесі (17б0ж.) жөне Балон академиясының құрметті
мүшесі болып (1763ж.) сайлануы, ал француз ғалымы Н.Леклерктің
мойындауынша, М.В.Ломоносовтың есімі "адамзат ақыл-ойының жылнамасында бір
дәуірді құрайды" деп жоғары баға берген болатын. Орыс ғалымы мен ағарту
ісінің жалынды жаршысы, Ломоносов орыс ғылымын дамытуға және отандық ғылыми
кадрларды даярлауға қарсы болған реакционерлермен белсенді күрес жүргізді.
Ол қарапайым адамдар үшін университеттерге еркін түсе алатын болуы
керектігін талап етті, текке бөлінбейтін мектептер ашуға тоқталды.
Ломоносовтың айтуынша, жоғары мектептің өзінің "Регламенті" (жарғысы)
болуы керек деді. Жоғары мектепке еркіндік және жеңілдіктер берілуі қажет.
М.В.Ломоносовтың ұсынысымен және оның жобасымен 1755 жылы Москва
университеті ашылды. Үкімет басьщдағылар университетгі чиновниктер
даярлайтын және тек дворяңдарға түсуге мүмкіншілік беретін оқу орны реіінде
ашуды көздегеніне қарамастан, Ломоносов университетті ұйымдастырудың өз
жобасьш өткізді, яғни ғылымға қабілетті барлық адамдарға бірдей есіктің
ашық болатындығын іске асырды.
Жоғары мектептер үшін Ломоносовтың оқу құралдары мен оқулықтар жасауда
еңбегі ұшан-теңіз.
"Экспериментадцік физика" (латын тілінен аударылған), Риторикаң,
"Ресей грамматикасы" — орыс тілінің бірінші ғылыми грамматикасы болды.
"Ресей грамматикасымен" орыстың көптеген зиялыларының бірнеше ұрпақтары
оқыды.
§3. Москва университеті және оның мектеп пен педагогикалық ой-пікірдің
дамуына ықпалы
XVIII ғасырдың II жартысыңца көптеген орыс зиялылары арасында
М.В.Ломоносовтың төңірегіне топтасқан прогрессивтік бағыттағы алдыңғы
қатарлы ғалымдар пайда болды. Сол кезде өте негізгі мәселе ретінде "табиғи
ресейліктерден" ғылыми кадрлар даярлайтын отандық ғылымның орталығын құру
туралы міндет күн тәртібіне қойыдды.
Ломоносов ғылымның жаңа орталығы Москвада ұйымдастырылуы қажеттігін
дөлелдеді, ол Петербург салынғаннан кейін орыс өмірінің экономикалық,
мәдени жөне қоғамдық орталығы болып жалғаса берді.
1755 жылы сөуірде М.В.Ломоносовтың тікелей қатысуымен Москвада
құрамында 3 факультеті бар университет ашылды: заң, философия жөне
дәрігерлік.
Батысеуропалық университетгерден айырмашьшығы овда діни факультет
болмады. Ғалымдар ғылыми-зерттеулермен айналысуы үшін қамқорлық жасай
отырып, университет жанынан әртүрлі қосымша мекемелерді (физикалық кабинет,
анатомиялық театр жене т.б.) құруды қарастырды.
Университет жанынан екі гимназия ашылды. Ол гимназияның екеуі де
дворяндар мен әртүрлі шенді адамдардың балаларына, шаруалардан басқаларына
арналды. Ғұлама Ломоносовтың университетге шаруа балаларына білім алу
туралы ұрықсат беру қиялы іске аспады. Гимназияда орыс тілі, латын тілі
және шет тілдердің бірі, өдебиет, математика жөне тарих жүрді.
М.В.Ломоносовтың Ресейде ғылымның, ағарту ісінің және мәдениеттің даму
тарихында терең із қалдырған Москва университетін жөне университет
гимназиясын құруда еңбегі ерекше.
Москва университетінің жанынан белгілі орыс архитекторы Казаковтың
мектебі жұмыс істеді. Мектептің өзінің мақсаты - "табиғи ресейлікгерден"
мамавдар мен құрылысшыларды даярлау. Сол сияқты белгілі орыс архитекторы
Баженов, өзі Москва университетін бітірген, ол да мектеп ашып, онда
талантты жастарды оқытты.
XVIII ғасырда Ресейде ағарту ісін дамытуға Москва университеті мен
гимназияның профессорлары мен оқытушылары елеулі үлес қосты. Университет
профессорлары мен оқытушылары, Ломоносовтың шәкірттері мен ізбасарлары
тәрбие мәселелерімен көбірек айналысты. Өздерінің университетте
студенттердің алдында сөйлеген сөздерінде бұл ғалымдар негізгі
педагогикалық мөселелерді ашып көрсетті. Олар оқытудың өдістемелерін
талдаумен айналысты және құнды оқу құралдарын жасады.
1779 жылы университет жанынан Ресейде бірінші мұғалімдер семинариясы
ашылды, ол негізінен Москва және Қазан гимназиялары, сонымен қатар
пансиондар үшін мұғалімдер даярлады.
Университетте XVIII ғасырдың екінші жартысында көптеген әртүрлі өдеби
және ғылыми қоғамдар жұмыс істеді. Мектептегі білім беруді дамытуда
"Типографиялық қоғам" ерекше рөл атқарды, оған жетекшілік еткен белгілі
жазушы-сықақшы жене ағартушы-педагог Н.И.Новиков бодцы. Оны ұйымдастыруда
ол біршама еңбек сіңірді.
Москва университетшің жанындағы типографияның және әдеби қоғамдардың
қызметінде ең жақсы шетелдік педагогикалық еңбектерді аудару үлкен орын
алды. Орыс тіліне Коменскийдің "Дүниені суреттер арқылы бейнелеу" атгы
оқулығы мен басқа еңбектері аударылды. Джон Локктың "Төрбие туралы ойлары",
Руссоның "Эмиль, немесе тәрбие туралы" еңбектері аударылды.
§4. А.Н.Радищевтің педагогикалық көзқарастары (1749 - 1802)
Орыс халықының дарыңцы ұлы, өз Отанының жалывды патриоты А.Н.Радищев
орыстың революцияшыл ағартушылық ой-пікірінің негізін салушы болып
табылады. Негізгі философиялық мөселелерді Радищев материализм тұрғысынан
шешті. Барлық қоршаған дүние материалды. Адам табиғатында материядан тыс
ерекше рухтың болуы мүмкін емес. Өзінің шығармаларында ол революциялық
жігермен, патша үкіметіне ашу-ызамен қарсылық білдірді. Радищев сонымен
қатар езілген халықтың өздерін қанап отырғандарға — патшаға жөне
помещиктерге қарсы революциялық күрестің қажеттілігі мен заңдылығын
дәлелдеді. Басыбайлы шаруалардың қиын жағдайы туралы, олардың балаларын
төрбиелеудің қолайсыз көріністері жөніңде Радищев "Петербургтен Москваға
саяхат" кітабында хабарлады. Бұл еңбекте ол шаруа балаларының көрген
қиыншылығының ауыр жағдайын суреттеп берді.
Тәрбиенің мақсаты Радищев өз халқының бақыты үшін күресуге қабілетгі
және оны қанаушыларға кектене қарайгьш адамды — азаматты қалыптастыру деп
есептеді. Өзінің "Отанының ұлы туралы әңгіме" деп аталатын еңбегінде
Радищев тәрбиенің негізгі міндеті ең алдымен өз Отанын сүйе білетін, өзін
халқының мүддесі үшін күреске арнайтын, жоғары адамгершілікті адамды
тәрбиелеу болып табьшады деп жазды. Ол нағыз патриот деп тек революционер,
патша үкіметімен күреске дайын азаматты айтады.
Тәрбиенің аддына революциялық міндет "Отанның ұлын" қалыптастыруды
ұсына отырып, Радищев патриотизмді түсінуде ресми патшалық педагогакадан
түбірлі алшақтықты аңғартты. Сол уақытта үкімет мекемелерінде (кадет
корпустарында, институттарында, мектептерде, тәрбие үйлерінде) балалардан
патша өкіметі мен шіркеуге шын берілген қанауға негізделген құрылысты
жақтайтын жалған патриоттарды даярлауға ұмтылды. Радищев шын патриотты
тәрбиелеу туралы мәселе қойды. Шын мәнінде нағыз Отанның ұлы шын жүректен
жауыздық, жалғандық, хаюавдық сияқты қасиетгерге ымырасыз қарайды және осы
жағымсыз қасиеттерге қарсы күреседі.
Радищев орыс (Бецкой) және батысеуропалық педагогтарды (Руссо жөне
басқалар) сьшай отырьш, олардың баланы қоршаған ортадан алыстату туралы
айтқан көзқарастарын сынға адды. Ол адам орта үшін дүниеге келеді, баланы
ортасынан, шындық өмірден оқшаулау индвидуалистерді, тек ғана өз қара
басының мүддесін ойлайтын, қоғамды өзгертуге қатысуға, идеялық күрескер
болуға қабілетсіз адамдарды тәрбиелейді.
Радищев барлық балаларда дамуға және төрбиелеуге табиғаттың берген
қасиеттерінің болатындығын көрсете отырып, сонымен қатар жеке тұлғаның
қалыптасуы оның табиғатымен анықталмайды, өмір сүрген ортасьша, әлеуметгік
жағдайларға байланысты деген пікір айтады. Оның Бецкойдан айырмашылығы ол
қоғамды тәрбие арқылы өзгертуге болады демейді. Керісінше, тек ақылды
қоғамда тәрбиені дұрыс ұйымдастыруға болады деген тұжырым жасайды. Ол адам
мінезі жалпы игілік іс-әрекетте қалыптасады, заңсыздыққа, қоғамдағы
тәртіпке, адамдардың бойындағы жағымсыз қасиеттерге өруақытта қарсы тұру
арқылы іске асады деген пікір айтты.
А.Н.Радищев қанаушыларға ымырасыз, қарапайым халықтық бақыты үшін
олармен күресуге жаңа, революциялық моралдік алғашқы бастаушы болды.
Балалардың бойында Отанына, халқына деген шынайы сүйіспеншілікті сіңірудің
қажеттігін айта отырып, А.Н.Радищев дворявдарға тән отаңцық мәдениетке
менсінбей қарауға, орынсыз француз тіліне еліктеуге қарсы болды. Ол нағыз
патриот өз ана тілін жақсы білуі қажеттігін айтты.
II Екатерина үкіметі Радищевтщ шығармаларын қоғамнан жасыру үшін,
адамдардың санасынан оның есімін өшіру үшін бар шараларды алуға мәжбүр
болды. Бірақ патша үкіметіне революциялық күреске шақырған ұлы патриоттың
ашулы үні алдыңғы қатарлы орыс адамдарына естілді. Үкімет тарапынан тыйым
салынған оның шығармалары қолжазба түрінде жасырын таратылды.
А.Н.Радищевтің Ресейде қоғамдық ой-пікірдің, педагогикалық теорияның,
орыстың революциялық қозғалысының дамуында алатын орны ерекше.
XIX ғ. БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ РЕСЕИДЕП МЕКТЕП ПЕН ПЕДАГОГИКА
§1. Ресейде білім берудің мемлекетгік жүйесінің құрылуы.
§2. Декабристердің Ресейде педагогикалық ой-пікір мен мектептің
дамуына әсері.
§1. Ресейде мектеп білімінің мемлекеттік жүйесінің құрылуы
XIX ғасырдың бірінші жартысында Ресейдің ішкі жағдайы ең алдымен дами
түскен капитализмнің әсерімен крепостнойлық құрылыстьщ ыдырауының күшею
үрдісімен сипатталды. Осыған байланысты елде таптық қарама-қайшылықтар
пшеленісе түсті, соның нөтижесінде шаруалар толқуының өсуін революциялық
бағыттағы дворян жастарының (декабристердің), ал одан кейін әртүрлі тектегі
зиялылардың бой көтерулерін байқауға болады.
Патша үкіметінің қоғамдық пікірге жекелеген, кейбір шектеулі
жеңілдіктер беруі ғасырдың басында декабристер көтерілісі талқандалғаннан
кейін азат ету және кез-келген прогрессивті қозғалысты басып-жаншу өрескел
шаралармен өзгертілді. Алдыңғы қатарлы қоғамдық пікірге осындай шектеулі
жеңілдіктерге мәжбүрлік еткен 1804 жылғы мектеп реформасы болып есептеледі,
бірнеше қалаларда (Харьков, Казань және т.б) университеттердің және арнаулы
орта және жоғары оқу орыңдарының ашылуы. Бұл мектеп реформасына француз
буржуазиялық революциясынын ағартушылық идеялары ерекше өсер еткен еді.
1804 жылғы мектеп жарғысы. 1802 жылы алғаш рет халық ағарту
министрлігі ұйымдастырылды. "Халық ағарту ісінің ережелері" жарияланды. Бұл
ережелердің негізівде Ресейде жаңа мектеп жүйесін енгізу қарастырылды.
Барлық Ресей алты оқу округіне бөлінді. Әрбір округті мемлекеттік чиновник-
оқу округінің попечителі басқарды. Барлық оқу орындарының мазмұны, приход
мектептерінен басқасы толықтай мемлекеттік есепке алынды. "Халық ағарту
ісінің бастапқы ережелері" негізінде 1804 жылы "Университеттердің
қарамағындағы жоғары оқу орындарының жарғысы" жарияланды, бұл құжат "1804
жылғы мектеп жарғысы" деп аталды. Осы жарғы бойынша халыққа білім берудің
төмендегідей жүйесі ұсынылды:
Приход училищелері жарғысы бойынша өр қалалар мен селоларда ашылды.
Оның негізгі міндеттері: 1) оқушыларды уездік училищелерге түсуге даярлау;
2) оқушыларға діни төрбие мен элементарлық сауаттылық беру. Бұл
училищелерде оқу мерзімі біржылдық.
Оқу жоспарына "құдай заңы" жөне "дәстүрді үйрету", оқу, жазу,
арифметиканың алғашқы төрт амалы, үй шаруашылығы туралы қысқаша түсінік,
табиғат шығармалары, адам денесі, денсаулықты сақтау құралдары туралы
түсініктер беру енді.
Приход училищелерін халықтың өзінің қаражатына ұстау жоспарланды.
Мемлекет ешқандай қаражат қарастырмады.
Уездік училищелерді губерниялық жөне уездік қалаларда бір-бірден ашу
жоспарланды. Уездік училищелердің мівдеті, біріншіден, оқушыларды
гимназияға түсуге даярлау, екіншіден, әртүрлі сословиялардың балаларына
"өндірістің жағдайына" сөйкес қажетті білім беру болды.
Оқу мерзімі уездік училищелерде екіжылдық деп белгіленді. Олардьщ оқу
"жоспарына", "құдай заңы", "Адамдар мен азаматтардың лауазымдары туралы"
кітапты оқу, "Ресей грамматикасы", жалпы жене орыс жағырапиясы, жалпы жене
орыс тарихы, арифметика, геометрия, физика, тарих пен технология
(жергілікті жердің технологиясы, өндірісі) енді. Уездік училищелер
гимназияларға бағынды.
Гимназияларды әрбір губерниялық қалаларда ашу жоспарлавды, олардың
міндеті-жастарды университеттерге түсуге даярлау. Оқу жоспарына көптеген
пендер енгізілді: шет тідцері (латын, француз жөне неміс), жағырапия және
тарих, жалпы жене Ресей статистикасы, философия ғылымдарының бастапқы курсы
(метафизика, логика, дәстүрді үйрету), сөз өнері, поэзия теориясы,
эстетика, математика, физика, коммерция теориясы, технология және сурет
салу. Гимназия университеттерге бағынды.
Гимназияның оқу жоспарына "құдай заңы" енгізілмеді. Бұл 1804 жылғы
жарғыға алдыңғы қатарлы орыс зиялыларының ықпалының нәтижесі болып
табылады. Сонымен қатар гимназияларда орыс тілін оқыту қарастырылмады, оны
орыс халқына деген менсшбеушілікгің бюрократияға тән болғандығынан деп
түсіндіруге болады. Университеттер халыққа білім беру жүйесінің жоғарғы
сатысын құрайды, университеттерге гимназистік курстың көлемінде білімі
барлар түсе алады. Жарғыны құрастыруға қатысқан ғалымдарға кейбір
жеңілдікгер бере отырып, патша үкіметі университеттерге кейбір автономия
берді. Университетгерді сайланған кеңестер басқарды, профессорлар сол
сияқты ректорды, декандарды сайлады. Оларға ғылыми қоғамдар құруға,
типография ұстауға, газеттер, журналдар, оқу жөне ғылыми әдебиетті басып
шығаруға ұрықсат етілді. Профессорларға, студентгерге әсер етудің ізгілік
шараларын қолдану ұсынылды.
Бірақ университеттердің негізгі міндеті мемлекеттік қызметтің барлық
түрлеріне чиновникгерді даярлау болып табылды. Барлық сословиелер үшін
бірдейлігі жарияланғанмен, шын мөнівде білім берудің сословиелік жүйесі
құрылды. Бұл жүйеге буржуазиялық мектепке ұқсас кейбір белгілер тән болды:
мектеп бағдарламаларының сабақтастьвгы, барлық сатыларында оқытудьщ
тегіндігі, ерікті сословиеге жататын балалар үшін мекгептердің формалдық
түрде бірдейлігі.
§2. Декабристердің Ресейдегі педагогикалық ой-пікір мен мектептің
дамуына әсері
Патша үкіметі мен крепостнойлық құрылысқа қарсы өзінің революциялық
күресінде декабристер халыққа білім беру ісіне ерекше мөн берді.
Декабристер козғаласының бағдарламалық талаптарының бірі халықтың арасында
сауаттылықты тарату болды. Декабристер ғалымдар мен мұғалімдер қызметіне
қойылған бюрократиялық бақылау жүйесін қатты сынға алды.
Жасырын декабристік ұйымдар, сол сияқты жекелеген декабристер,
солдатгардың арасьшда сауатгылықты таратумен айналысты, өскери - жетімдер
бөлімдеріндегі солдаттар балалары мекгептеріне ерекше өсер етгі, өздерінің
жерлерінде басыбайлы шаруалар балалары, ал қалаларда — қаланың кедей
балалар үшін мектептер ашты. Халық мекгептерінің жан-жақты жүйесін құруға
қолдары жетті, олардың пікірінше, қоғамдық күштермен ашылуға тиіс және
үкіметгің тарапынан бақылаудан ерікті болуы керек.
Қоғамның дамуы туралы өздерінің көзқарасында дворян революционерлері
идеалистер бодды, олар ағарту ісі қоғамдық қатьшастарды өзгертудің негізгі
факгоры деп есептеді. Бірақ кейбір декабристер (П.Н.Пестель жөне басқалар)
ағарту ісінің өмір сүріп отырған құрылысқа тәуелді екендігін дұрыс
түсіндіруге дейін көтерілді. Олар ағарту ісімен төрбиенің дұрыс қойылуы
үшін қажетті шарт патша үкіметі мен крепостнойлық правоны жою екендігін
көре білді.
П.И.Пестельдің құрастыруымен жарық көрген "Орыс правдасывда" тәрбие
адамдардың материаддық өмір сүруінің жағдайларына тікелей теуелді екендігін
атап өтті.
Жаңа тәрбие өзінің мазмұны жағынан патриоттық, халықтық болуы керек
жөне мақсаты — азаматтық жағымды қасиеттерді меңгерген, барлық күш-жігерін
отанының гүлденуіне арнаған азаматты тәрбиелеу. Декабристер орыс тілінде
жүргізілген "отандық тәрбиені" талап етті. Декабристер жаңа, ерекше
әділетті қоғам жағдайында жас ұрпақты өмірге даярлау алдында тұрған
мұғалімдерге ерекше жауапты міндеттер жүктеді.
Дворян революционерлерінің пікірі бойынша, тәрбиешілер болып жұмыс
істейтіндер "адамгершілік сыннан өткен", Отанын сүйе білетін, халықтың
мақтанышын бойына сіңірген, шетелдік ықпадды жеккөретін адамдар болуы
керек. Дворян революционерлері балаларды оқытудың алдыңғы қатарлы әдістерін
қолдады, оқылатын материалды оқушылардың механикалық есте сақтауына, құрғақ
жаттауға қарсы шықты.
Декабристер "Еркін одағын" ұйымдастырды — халық үшін мектептер
құрумен, оқу әдебиеттері мен кітаптарын шығарумен, мұғалімдер даярлаумен,
оқушыларға тегін дәрігерлік көмек берумен айналысатын беделді қоғамдық
ұйым. Бұл қоғам декабристердің "Қайырымдылық одағының" педагогикалық
филиалы болды, ол тарағаннан кейін декабристердің "Солтүстік одағымен"
тығыз байланыста болды. Декабристердің өсерімен орыс мұғалімдері бұл
кезеңде Петербургте, Киевте жөне Москвада сауаттылыққа оқыту үшін
дидактикалық материалдар жасақтады, оларда крепостнойлыққа қарсы
бағытталған вдеялар айтылды. Декабристердің көтерілісі жеңілгеннен кейін
"Еркін одағы" жабылып қалды, дворян революционерлерінің ашқан мекгептері
жойылды.
Николай I өкіметі декабристер көтерілісінің негізгі себептерінің бірі
елге ағарту ісінің тарауынан екенін сезді және осыған байланысты ғылымды
жөне мектепті, профессорлар мен мұғалімдерді айыптады.
1728 жылы "Университетгер қарамағывдағы гимназиялар мен училищелердің
жарғысы" деп аталатын реакциялық сипаттағы жарғы жарық көрді. Мектептің
әрбір түрі жеке сипатқа ие бодцы және белгілі сословиеге жұмыс істеу үшін
белгіленді. Мектеп жүйесінің бірі сословиялық сипатын нығайту мақсатында
1804 жылғы енгізілген оқу орындарының арасындағы сабақтастық байланыс
алынып тасталды, орта жөне жоғары мектепке кедей балаларының түсуі
қиыңдатылды.
Приход училищелері төменгі сословиеге арналса, оларды уездік
училищелерге оқушы даярлау мүмкіншілігшен айырды. 1728 жылғы жарғыдан кейін
өкімет тарапынан оқу орыңцарьша бақылау күшейтілді, оларға таяқ тәртібі
енгізідці. Ресейдің шеткі аймақтарында патша саясаты империяның құрамына
кірген халықтарды орыстандыруға бағытталды.
В.Г.БЕЛИНСКИЙ МЕН А.И.ГЕРЦЕННЩ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ
§1. В.Г.Белинскийдің педагогикалық көзқарастары.
§2. А.И.Герценнің педагогикалық көзқарастары.
§1. В.Г.Белинскийдің педагогикалық көзқарастары (1811 - 1848)
XIX ғасырдың 30 — 40-жылдары орыстың прогрессивтік қоғамдық-
педагогикалық ой-пікірінің дамуында В.Г.Белинский мен А.Н.Герцен ерекше
орын алды. Революциялық - материалистік көзқарастың негізінде олар орыс
педагогикасында Ресейдің революциялық қозғалысьшың мүдделеріне жауап
беретін революциялық — демократиялық бағытты ұстанды.
Виссарион Григорьевич Белинский аса көрнекті революционер-демократ,
өзінің шығармаларында крепостнойлық правоға қарсылық бідцірді, шаруалардың
мүддесін жақтады. В.Г.Белинский дарынды сыншы болды, Ресейге, орыс халықына
деген таусылмас жалынды сүйіспеншілікті аңғартты, оның жарқын болашағына
сеніммен қарады. В.Г.Белинскийде өз Отанына сүйіспеншілікті, басқа
халықтарға терең құрметпен қарауды ұштастыра білді. Олар XIX ғасырдың 30 —
40-жылдардағы орыстың ой-пікірінің рухани көсемдері болды. "Кімде кім өз
отанының перзенті болмайтын болса, ол адамзаттың да перзенті бола алмайды",
— деп жазды В.Г.Белинский.
В.Г.Белинский идеялық дамудың күрделі жолынан өтті. Алғашында ол
қоғамның әділетті құрылымын тек ағарту ісін тарату арқылы іске асыруға
болады деді. Ал XIX ғ. 40-жылдары ол революциялық ағартушылықтан
революциялық демократизмге қадам басты, материалистік философияның
қағидаларын жақтады, дүниенің дамуына диалектикалық көзқарасты білдірді.
Сенімді материалист бола отырып, Белинский өзіне тән жігерлілікпен
православиялық шіркеуге жөне діни сенімдерге қарсы болды.
Белинский өнердің, өдебиеттің, ағарту ісінің, тәрбиенің халықтығы
теориясьш талдады. Ғұлама сьшшы халықтықтың ресми теориясының реакциялық
мөнін сынға алды.
40-жыддары Белинский социалист — утопистік көзқараста болды. Бірақ
батысеуропа социал-утопистерінен айырмашылығы (Р.Оуэн жөне басқалары)
социализмді бейбітшілік жолмен, халықтық революциясыз орнатуға
болмайтындығын айтты. Ол өз кезінің ірі идеялық көсемі болды, оның
төңірегіне барлық алдыңғы қатарлы адамдар, жаңа, еркін Ресей үшін
күрескерлер топтасты.
В.Г.Белинский кезіңде кеңінен тараған адамның табиғаты оның
тәрбиесінің мүмкінішіліктерін алдын ала анықтайды деген тұжырымға қарсы
шықты. Ол, керісінше, табиғат адамдарды қабілеттіліктермен және
дарындылықтармен сыйлайды, ал дарынсыз және топас адамдар дене жағынан
кемтарлар сияқты сирек кездесетіндер. Адамдарды тегіне қарай бөлуге,
олардың тәрбие жөне білім алу құқын шектеуге болмайды.
А.Н.Радищевтен кейін, "адам қоғамдық құбылыс" екендігін мойыңдай
отырып, Белинский бьшай деді: "Адамды табиғат жаратады, бірақ оны дамытатын
жөне қалыптастыратын қоғам". Қоғам барлық адамдарды бірдей тәрбиемен
қамтамасыз етуге, олардың рухани күштері мен дара қабілеттіктерін дамытуға
тиісті.
В.Г.Белинский тәрбиенің алдына жаңа, прогрессивті міндеттер қойды. Ол
жалпыадамдық тәрбиенің талаптарын ұсынды. "Алғашқы тәрбие, - деп жазды ол,
- балалардан чиновникті, ақынды, қолөнершіні емес, адамды тәрбиелеу қажет".
Әдебиеттің халықтығы туралы талдаған теориясында Белинский балаларды
өз Отанына сүйіспеншілік рухьінда төрбиелеудің қажетгігі туралы
педагогакалық қорыгындылар жасады. Орыс тілін жөне отавдық әдебиетті оқыту
негізгі мівдеттер екендігін атап өтті.
Пушкиннің, Крыловтың, Гоголдіңжәне басқада Ресейдің ұлы жазушыларының
шығармаларында Белинский орыс халықтығы мен жалынды патриотизмінің анық
көрнісін таныды. Белинский балаларда орыс халқына төн ержүректілік,
тапқырлық, табандылық, еңбексүйгіштік сияқты жағымды сапаларды
қалыптастыруға шақырды. Белинский тәрбиенің халықтығы идеясын жақтады. Оның
педагогикалық теориясының негізгі қағидаларының бірі адамды үйлесімді
дамыту болып табьшады. Адамгершілік төрбиені Белинский адамды — қоғамдық
қайраткерді қалыптастырудың негізгі саласы деп есептеді. Оның
адамгершілікті төрбиелеудің тәсілдері және жолдары туралы айтқан қағидалары
бай жөне мазмұнды. Терең диалектик және нәзік психолог ол моралдік
төрбиенің психологиялық негіздерін ашуға ұмтылды, адамгершілік төрбие
үрдісінің күрделілігіне педагогтардың көңілін аудара отырып, оған формалды
қарауға қарсы болуды ескертті.
Жас кезіндегі балалардың психикалық өмірівде эмоциялар басты рөл
атқарады. Сондықтан да ең алдымен балалардың санасына емес, сезімдеріне
өсер ету қажет. "Сезім білімнің алдында келеді, кімде кім адамгершілікті
сезінбесе, онда ол оны түсінген емес," — деді Белинский. Жоғары жас
кезеңінде адамгершілік тәрбие ақыл-ой тәрбиесімен ұштасуы қажет, олардың
алдыңда күрделі де жауапты міндеттер түр.
Белинский сол кездегі мектепті қатты сьшға алды, оңцағы білім берудің
мазмұны орыс ғылымының дамуынан артта қалды, сол кездегі оқулықтардың
утилитарлық-эмпирикалық бағыттылығын атап көрсетті. Ол оқушьшар тек белгілі
білімнің жиынтығын меңгеруі жеткіліксіз, сонымен қатар тұтас ғылыми
көзқарасты қалыіггастыруы қажет деп есептеді. Ол ғьшым мен оқу пөндерінің,
теория мен төжірибенің арасындағы алшақтықты жоюды талап етті.
Белинский ғылымды өмірге жақындату үшін бар күш-жігерімен күресті. Ол
мектептегі білім беру олардың алдарьша халық қойған міндеттерге жауап
бермейтіндігін атап өтті. Белинский мектептегі білім берудің мазмұнын
кеңейту үшін күресті. Радищев сияқты, ол дінді оқытуға қарсы болды, дінсіз
білім беру үшін білім беруді қазіргі отандық ғылымның деңгейіне дейін
арттыруға тырысты.
Белинский негізгі оқу пөндеріне адамгершілік тәрбиесін беруге
көмектесетін гуманитарлық ғылымдарды (ана тілі, өдебиет, тарих) жатқызды.
Белинский балалардың қызығуьш дамытуға негізделген, олардың жас
ерекшеліктері мен даралық бейімділігін ескеретін оқытудың жаңа әдістемесін
енгізуге ерекше көңіл бөлді. Оның пікірі бойынша, индуктивтік жол —
оқытудың негізгі жолы. "Талдаудан жинақтауға көшу, мысалдардан ереже шығару
— оқытудың ең пайдалы жүйесі", — деп жазды ол. Догматикалық оқытуға қарсы
болды.
§2. А.И.Герценнің педагогикалық көзқарастары (1812-1870)
Орыстың революциялық қозғалысының белгілі өкілі, көрнекті саяси
қайраткер, публицист және талантты жазушы Александр Иванович Герцен,
Белинский сияқты XIX ғ. 30—40-жылдары орыстың революцияшыл - демократиялық
педагогикалық ой-пікірінің өкілі бодды.
А.И.Герцен философ-материалист жөне революцияшыл демократ, өз
шығармаларында тәрбие мөселелеріне ерекше мән берді, оны Белинский сияқты
сол бағытта қарастырды.
Революциялық демократазм тұрғысьшан Герцен адамның барлық рухани және
дене күштері мен қабілетгерінің дамуын қамтамасыз ететін тәрбиені жақтады.
Тәрбие мақсаты, Герценнің пікірінше, дұрыс материалистік көзқарасты
меңгерген, патша үкіметінің саясатьш жеккөретін, халықтың мүддесін қорғай
білетін ұрпақты төрбиелеу болъш табылады.
Ақыл-ой тәрбиесі жүйесінде ол ғьшыми-жаратылыстану жене тарих
ғылымдарына ерекше мөн берді. Герцен жаратылыстанудан материалистік
көзқарасты тәрбиелеудің тиімді құралын көрді, ал тарихта патриоттық
сезімдер мен демократиялық сенімдерді қалыптастыруды іске асырды.
Патриотизм, Герценнің шкірінше, өз Отанына шексіз сүйіспеншілік пен
оның ішкі және сыртқы жауларына ымырасыз қарау болып табылады. Герцен
шәыртгерде достық және жоддастық, гуманизм, ерік-қайратты, ерлік істерге
қабілеттілік сезімін тәрбиелеудің қажеттігіне мән берді. Осы қасиеттерді
тәрбиелеуде ол негізгі рөлді озық көркем әдебиетке жөне ұлы адамдардың
еміріне арнады.
Герцен мектеп пен отбасының оқу-тәрбие іс-әрекетінде тәртіптің рөлі
мен мәнін жоғары бағалады. Герцен біржола шектен шыққан дене жазалауына,
ұрып-соғуға, балаларға әсер етудің, тәртіптің өрескел әдіс-тәсілдеріне
қарсы болды. Ол ата-аналар мен тәрбиешілерден балаға ізгілік қарым-
қатынасқа негізделген тәртіпті талап етті.
Двдактика мәселелеріне қатысты қағидаларында Герцен ерекше
табандылықпен оқытудың қарапайьаідылығьш жөне түсініктілігін жақтады, бұл
педагогикалық шеберліктің өте қажетті шарты деп есептеді. Негізгі әдістерге
мұғалімнің баяндау және түсіндіру әдістерін жатқызды. Герцен басқа
әдістерге қарағанда мұғалімнің баяндауы тиімді, әрі бұл әдістің артықшылығы
бар, берік білімді қамтамасыз етеді және окушылардың ойлау белсеңділігін
оятады деген болатьш.
Оқу-тәрбие үрдісінде мұғалімге жетекші орын бере отырьш, Герцен оған
өте жоғары талаптар қойды. Тәрбиешінің таланты, Герценнің пікірінше, бұл
"шыдамды сүйіспеншіліктің, шьш берілгендіктің таланты, оны ешқавдай ананың
сүйіспеншілігі, ешқандай диалектика өзінің күшті қағидаларымен айырбастай
алмайды" деді. Ол мұғалімнің сенімдеріне ерекше мән берді.
Герцен отбасы тәрбиесіне көп көңіл бөлді. Өз балаларын төрбиелеу
үлгісіне сүйене отырып, осы міндетке ата-аналардың ерекше қамқорлықпен,
жауапкершілікпен қарауы, балаларды болашақ өмірге, еңбекке даярлауда оларды
барлық қажетті білім негіздерімен, адамгершілік ұғымдармен қаруландыру, өз
Отанының шын берілген патриотын төрбиелеу міндетін қойды.
Белинский сияқты, Герцен сословиялық-крепостниктік тәрбие теріс
жағымсыз көзқараста болды. Ол Николай I үкіметі саясатының халық мүддесіне
қарсы бағытталғандығын қатты сынға алды.
Белинский сияқты, Герцен Радищевтің халықтық мәдениет, халықтық мектеп
үшін күрес дәстүрін одан өрі жалғастырды. Радищевке қарағанда төрбиенің
материалистік негіздерін түсіндіруде оның ойы озық тұрды. Ол тұқым қуалау,
орта және тәрбие проблемаларын түсінуді тереңдете қарастырды. Белинский мен
Герцен таным үрдісіне, сонымен қатар педагогика мен психологияның және
физиологияның езара қарым-қатынасына жан-жақты материалистік түсінік берді.
А.И.Герцен бірнеше тамаша шығармалардың авторы. Атап айтқанда,
"Өткендерменойлар", "Кімжазықты?", "Сұғанақ сауысқан", "Доктор Крупов" орыс
өмірінің аса зәру проблемаларын көтерген құнды шығармалар болды.
Тәрбие мөселелері туралы Белинский мен Герценнің анық та, мазмұнды
ойлары педагогикадағы жаңа, революцияшыл — демократиялық бағыттың негізін
қалады. Белинский мен Герценнің педагогикалық мұрасы Чернышевский мен
Добролюбовтың еңбектерінде одан әрі дами түсті.
Н.И.ПИРОГОВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ (1810 - 1881)
§1. XIX ғасырдың 60-жылдарындағы қоғамдық-педагогикалық қозғалысқа
жалпы сипаттама.
§2. Н.И.Пироговтың педагогикалық көзқарастары.
§1. ХІХгасырдың 60-жылдарындагы қогамдыц-педагогикалық қозгалысқа
жалпы сипаттама
XIX ғ. 60-жылдар Ресейде өндіргіш күштердің дамуымен және бұл дамуды
тежейтін крепостниктік қатынастардың арасындағы қайшылықтарға байланысты
үлкен қоғамдық қозғалыстың кезеңі болып табылады. Шаруашылықтың
крепостникгік түрі капиталистік дамудьщ жолындағы кедергі болды.
Крепостниктік құрылыстың іріп-шірігендігі жене әлсіздігін Қырым соғысы
көрсетгі. Ресей экономикалық және техникалық артта қалудың, жоғары өскери
басшылықтың нашар стратегиясының салдарынан соғыста жеңілді.
Алдыңғы қатарлы орыс жазушыларының және ойшылдарының крепостниктік
құрылысқа қарсы шығуы крепостниктік тәртіппен келіспеушіліктің өсуіне
көмектесті. Осының бәрі 50-жылдардың аяғында Ресейде қоғамдық қозғалыстың
пайда болуын туындатты.
Қоғамдық қозғалыстың құрамды бөлігі сол кездегі күшті дамыған
педагогикалық қозғалыс болды. Крепостниктік тәрбиені қатаң сынау,
сословиялық мектепке қарсы күрес, ой-өрісті дамытуға дінсіз білім беру,
адамды, азаматты тәрбиелеу, әйелдерге білім беру, догматизм мен
схоластикаға, құрғақ жаттау мен муштраға қарсы күрес, баланың жеке басын
қастерлеу, прогрессивтік негізде дидактикалық мәселелерді талдау, халық
мекгеіггершің кең жүйесін, жоғары мекгептің автономиясьш талап ету— XIX ғ.
60-жылдарындағы орыс прогрессивтік педагогикасының ұсынған негізгі
мәселелері осындай еді. Педагогикалық қозғалыс біртек болған жоқ. Әртүрлі
қоғамдық бағыттарды устанған педагоггар негізгі мөселелерді әртүрлі
көзқарас тұрғысынан түсіндірді.
Бұл кезенде әртүрлі қоғамдық қозғалыс пайда болды, олар өздерінің
алдына педагогикалық теория мен практиканың өзекті мөселелерін шешу
мақсатын қойды. 1859 жылы Петербург педагогикалық жиналысы құрылды, кейін
Петербург педагогикалық қоғамына айналды. Оның жұмысына П.Г.Редкин,
К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, В.И.Водовозов, Д.Д.Семенов, А.Н.Герд және
көптеген басқа да педагогтар мен өдіскерлер қатысты.
Қоғамдық-педагогикалық қозғалыстьщ әсерімен бұл жылдары педагогикалық
журналистика дамыды, журналдардың беттерінде тәрбие мен оқытудың басты
мәселелері қызу талқыланды. "Тәрбие үшін журналы" 1857 жарық көрді, 1860
жылдан бастап "Төрбие" деген атпен шығып тұрды, онда К.Д.Ушинскийдің
бірнеше мақалалары басылды, 1860 жылдан 1870 жылға дейін "Орыс
педагогикалықхабаршысы", "Мұғалім" журналдары жарық көрді, бұл басылымдар
негізінен халық мектебінің мөселелеріне арналды.
1864 жылдан бастап "Педагогикалық жинақ" журналы шығарылды, ол төрбие
мен жалпы білім беретін мектептің мөселелеріне арналды; 1861-1862 жылдарда
Л.Н.Толстойдың ұйымдастыруымен "Ясная Поляна" журналы шығып тұрды, овда
Ясная Поляна мектебінің тәжірибесі жарияланды, шетел және патша үкіметі
мектептерін өте қатты сынға алды.
Төрбие және халыққа білім беру мәселелері әдеби және саяси журналдарда
да жарияланды, революцияшыл демократиялық бағыттағы "Современникте"
Н.Г.Чернышевскийдің бірнеше мақаласы жарық көрді, Н.А.Добролюбовтың
"Тәрбиедегі бедеддің маңызы туралы", "Дүремен қиратылған Бүкілресейлік
иллюзиялар" және басқада мақалалары жарияланды.
Тәрбиенің жалпы мәселелеріне 60-жылдардың бас кезівде тіпті кейбір
арнаулы журналдар да өз беттерін арнады. 1856 жылы аддыңғы қатарлы "Морской
сборникң журналында Н.И.Пироговтың "Өмір мәселелері" атты белгілі мақаласы
жарық көрді.
§2. Н.И.Пироговтың педагогикалық көщарастары (1810 - 1881)
Николай Иванович Пирогов көрнекті орыс дерігері-хирургі, халық ағарту
ісінің қайраткері, белгілі педагог. Ол— Москва университетінің медицина
факультетінің түлегі. Дерпт университетінде (қазіргі Тарту қаласы, Эстония)
медицина ғылымының докгоры ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация
қорғағаннан кейін, Петербургтің медициналық хирургия академиясында
профессорлық қызмет атқарады. Қырым соғысына өз еркімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(Ерте кезден бастап, XVIII ғасырға дейін)
§1. Киев және Москва мемлекеттеріндегі балаларды төрбиелеу мен оқыту.
§2. Украина мен Белоруссиядағы туысқандық мектептер.
§3. XVII ғасырда Ресейде ағарту ісінің дамуы.
§1. Киев және Москва мемлекеттерінде балаларды тәрбиелеу мен оқыту
Ертедегі славяндар қауымдық құрылыс жағдайында өмір сүрген барлық
басқа халықтар сияқты қауымда балаларды өмірге даярлай отырып, өскелең
ұрпақты тербиелейді. Оларға жер шаруашылығының, ал кейінірек қолөнер
еңбегінің дағдыларын берді.
Балалардың бойына ержүректікті, шыдамдылықты сіңіре отырып, әкелері
оларды әскери істің дағдыларына үйретті. Баланың жасы көмелетке толғанда
әкесінің садақ пен жебені баласына сыйлау дәстүрі кеңінен сақталды.
Отбасында және рулық қауымда балаларды адамгершілікке тәрбиелеумен
айналысты, оларды салт-дәстүрлерді орындауға, құдайға құлшылық етуге,
қауымның аға мүшелерін сыйлауға, бұрынғы өткендерді қастерлеуге үйретті.
Балаларды адамгершілікке тербиелеуде шығыс славяндардың, оның бай ауыз
өдебиеті ерекше рөл атқарды: ертегілер, өлендер, батырлар жырлары. Тегінде
ең берекелі, ең парасатты тәжірибе, ерине, халық түйген түжырымдар,
ғасырлар бойы зерделік үқышылықпен сүрыпталған үрдістер, дамыған даналық
дәстүрлер, үстаздық ойлар болса керек-ті. Бүл - халықтың ауыз әдебиеті,
халықтық педагогиканың үлгілері. Бүлар ғасырлар бойы қалыптасқан, ауыздан-
ауызға, үрпақтан-үрпаққа беріліп келе жатқан даналығы, олар балаларды
өмірлік қүбылыстармен таныстырады, оларға отбасылық және қоғамдық
қатынастар туралы түсініктер береді.
Ертегілер, батырлар жырлары балаларды еңбекті сүюге, оларда отанына деген
сүйіспеншілікті, адамдар мен табиғатқа деген жақсы қатынастарды,
қанаушыларға деген жеккөрушілікті тәрбиелейді.
Орыстың ұлы классик — педагогі К.Д.Ушинский ертегілер туралы былай деп
жазды: "Ол халық ауыз әдебиеті шығармаларынан орыс халық педагогикасының
алғашқы және ғажап талпыныстарын көруге болады".
IX ғасырда Батыс Еуропа жерінде мықты Киев мемлекеті пайда болды, феодалдық
құрылыс қалыптасты. X ғасырдың аяғында княздердің енгізген ресми
мемлекеттік діні — христианство — осыған көмектесті.
Княздер мен шіркеу халық арасыңца аударма жинақтарды таратты, онда әртүрлі
діни әдебиеттерден алынған мақалалар мен педагогикалық сипаттағы үзінділер
болды. Балаларда құдайдың алдында қорқыныш сезімін тәрбиелеу, үлкеңдердің,
дшиелерінің және бастықтардың еркіне бағыну ұсынылды. Балалардың жас
кезінен бастап, діни салттарды орындау, құдайға құлшылық ету, ораза ұстау
тәрбиенің құралдары деп есептелді.
XI ғасырда Киев мемлекетінде жасақшылардың, боярлардың, княздердің
арасьшан білімді адамдарды даярлау үшін мемлекеттік мектептер ашылды.
Княздар мен шіркеу діниелерін даярлайтын мектептер ұйымдастырылды.
Орыс мемлекетінде сауаттылық жоғары бағаланды. Орыстың батырлар жырларының
барлық кейіпкерлерінде батырлар сауатты адамдар ретінде бейнеленеді.
XII ғасырдың басындағы тамаша әдеби-педагогикалық ескерткіш больш
табылатыны "Владимир Мономахтың балаларына өсиеті". Ақылды мемлекет
қайраткері Владимир Мономах балаларының батыр, ержүрек, өз жеріне берілген
болып өсуіне қамқорлық жасады. Ол білімге және кітапқа құрметпен қарауды
балалары бойына сіңіруге ұмтылды, бес тілді меңгерген жөне ол үшін шетелден
құрметке ие болған өз әкесіндей болуға еліктеу қажет екендігін айтты.
Мономах тәрбиенің негізіі мақсаты — балаларға құдайдың және
діниелерінің алдында қорқынышты сендіру, православиялық шіркеудің әдет-
ғұрыптарын қатаң орьщдауды үйрету. Владимир Мономах балаларына қалай өмір
сүруді үйретті. Балаларынан Отанын сүюді, Отанын жаулардан қорғауды, батыр,
ержүрек болуды талап етгі. Үлкенді сыйлау, жетім-жесірлерге қамқор болуды
үйретті. Сонымен қатар "Владимир Мономахтың балаларына өсиеті" Киев
мемлекетінің өмір сүрген кезінде Ресейде мәдениет пен педагогикалық ой-
пікір дамуының жоғары деңгейде екендігін дәлелдейтін тамаша дерек болып
табылады.
Орыс княздіктері екі ғасырдан астам уақыт мощол-татар басқыншыларының
қоластында болды. Басқыншылар орыс халқын қайғы-қасіретті басынан кешіруге
мөжбүр етті. Көптеген материалдық жөне мәдени құндылықтар жойылды.
Басқыншылар ертедегі орыс қалаларын жоқ қылып жіберді, сонымен қатар
қаншама кітапханалар, мектептер, кітаптар, ескерткіштер, көптеген мөдени
құндылықтар жойылып кетгі.
Бірақ, археологиялық қазбалар көрсеткендей, тіпті осы қиын кезеңнің
өзінде орыс мөдениеті одан әрі дами түсті, жергілікті халықтардың арасында
сауаттылық жан-жақты таралды, өсіресе, солтүстіккняздіктерде, мысалы:
Новгород жерінде, Тверь және Владимир княздіктерінде, жаңа күшейіп келе
жатқан Москва княздіктерінде.
Халық арасында сауаттандырумен айналысқан адамдар "сауатгьілық
шеберлері" деп аталды. "Сауатгылықшеберлері" баланың әкесімен немесе
туысқандарымен келісім бойынша өз үйінде немесе оқушының отбасьшда
сауаттыльщқа үйретгі. Кей жағдайда сауагшлық шеберлерінде біруақытга
бірнеше бала оқыды, сонымен шағын мектептер ұйымдастырылды. Әліппеге, діни
оқуға үйретті, халық ауыз әдебиетінің шығармаларьш пайдаланды.
Батыс Еуропа мектептерінен айырмашылығы, егер онда барлық оқыту латьш
тілінде жүргізілсе, Ресейде сауатгылыққа оқыту ескі славян тілінде іске
асты, оқушылардың ауызша сөйлеу тіліне жақын болды.
Москва қаласының төңірегіне орыс княздіктерінің саяси бірігуі,
бірыңғай орталықтандырылған орыс мемлекетінің ұйымдасуы товар-ақша
қатынастарының және қалалардың өсуінің күшеюіне, Ресейде қолөнер мен
өнеркәсішің, мәдениеттің және ағарту ісінің дамуына көмектесті.
ХУ-ХУІ ғ. Москвада дарынды шеберлер тамаша ғимараттарды тұрғызды, олар
қабырғаларында бейнелеу өнерінің керемет өрнектерімен безендірілді.
Монастырлар мен княздіктердің сарайларында кітап сақтайтын орындар
жасалынды, көптеген грек кітаптары алынды, оның кейбіреулері ескі славян
тіліне аударылды.
XVI ғ. Москвада кітап бастырып шығару пайда болды, кептеген кітаптар
оның ішінде оқулықтар басылды, мектептер ашылды. XV— XVI ғ.ғ төрбие туралы
анық түсінік беретін ескерткіштердің бірі — "Домострой". Онда бірнеше
ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық, отбасылық жене шаруашылық қатынастары
бейнеленген. "Домостройда" көптеген және әртүрлі христиан діні моралінің
ережелері айтылады. Балалардан құдайға сүйіспеншілікті, оның алдында
қорқынышты төрбиелеуді, діниелерін қастерлеу, сөзсіз үлкендерді сыйлауды
талап етті. Сонымен қатар балаларды кішіпейілділікке, үй жұмыстарына жөне
қолөнерге оқыту, аналар қыздарын үйрету, ал әкелері — балаларын үйрету
ұсынылды.
§2. Украина мен Белоруссиядағы туысқандық мектептер
XVI — XVII ғ. халық ағарту ісінің тарихына құнды үлес қосқан тамаша
оқиға болып табылатын Украина мен Белоруссияда туысқандық мектептердің
пайда болуы. "Туысқандық" — бұл орыс, украин және белорусь халықтарының
поляк католиктік езгісіне қарсы күресте бірігу орталықтарының рөлін
атқаратын ерекше бірлестіктер. Ресейдің Батыс жөне Оңтүстік — Батыс жерлері
ол кезде Полыда — Литва мемлекетінің құрамында болатын-ды. "Туысқандық"
бірлестігі поляк пандары мен католиктік діниелеріне, олардың поляктаңдыру
жөне католик дінін енгізу мақсатындағы ұмтылыстарына қарсы бағытталған
әртүрлі шараларды іске асырды. Солардың ең негізгілерінің бірі -
православие діні және туысқандықтың ұлттық төуелсіздігі үшін католиктік
шіркеуге қарсы күресте өз мектептерін ашып, оны кеңінен пайдаланды. Жарғысы
бойынша, туысқандық мектептерге барлық сословиенің балалары қабылданды.
Мектеіггің жарғысы мұғалімдерден балаға ерекше мән беру жөне
ізгілікпен қарау, олардың арасында ата-аналарының жағдайьша қарай
айырмашылық болмау керектігш талап етті. Қатаң, "тирандық" жазалауға тыйым
салынды.
Туысқандық мектептерде оқу жұмысын ұйымдастырудың жоғары деңгейі
қалыптасты, мектепте ойластырылған өдістемелік жұмыстар іске асырылды.
Мектептерде жеке оқыту емес, оқушылардың топтық оқытуы ұйымдастырылды.
Украина мен Белоруссияның туысқандық мектептерінде сынып-сабақ жүйесі
қалыптасты.
1586 жылы бірінші украин туысқандық мектебі Львов қаласында пайда
болды. Одан кейін Виленск, Брест, Могилев, Луцк, Киев және басқа да Украина
мен Белоруссияда туысқандық мектептер ашылды. Туысқандық мектептердің
ректоры және мұғалшдері туысқандықтың жалпы жиналысында сайланыдды.
Туысқандық мектептерде бірінші орынға славян тіліне оқыту қойылады.
Сонымен қатар грек және латын тілдері, грамматика, риторика, диалектика
оқытылды. Осы пәңдердің толық курсы ірі қалалардағы (Львов, Луцк, Могилев,
Киев) туысқавдық мектептерде оқытылды.
Украина мен Белоруссияның туысқандық мектептері тәжірибесінде
тәрбиенің негізгі құралы ретінде халық ауыз әдебиеті пайдаланылады. Мектеп
өмірін дұрыс ұйымдастыру, сьшьш-сабақ жүйесінің элементтерін пайдалану,
балалардың қатысы мен үлгерімін ескеру дұрыс жолға қойылды. Бүгінге дейін
өз мөнін жойған жоқ.
Туысқандық мектептердің демократиялық белгілері өз кезінде алдыңғы
қатарлы мектептер ретінде Коменскийдің " Ұлы дидактикасының прогрессивті
қағидаларымен үндесіп жатыр.
§3. XVII ғасырда Ресейде ағарту ісінің дамуы
XVII ғасырдың екінші жартысында, әсіресе, Москвада көтеріңкі білім
беретін мектептердің саны артты. Жаңа грек-латын мектептері ашылды, сонымен
қатар грамматикалық деп аталынатын мектептер де жұмыс істеді, оңда сауат
ашу, ескі славян және грек грамматикасы, риторикасы, математикасы пәндері
оқытылды.
1686 жылы Москва славян-грек-латын академиясы ашылды. Академияның
көптеген шәкірттері оқулықтың авторлары, академияның және басқа
мектептердің оқытушылары болды, сонымен қатар XVIII ғ. Петрдің ағартушылық
реформаларының белсеңді қатысушылары. Академияда білім алғандардың ішінен
орыс мәдениетінің көрнекті қайраткерлері шықты. Олардың қатарында XVIII
ғ.бірінші жартысында орыс мектептерінде кеңінен қолданылған арифметикадан
тамаша басшылықтың құрастырушысы Леонтий Магницкий, ұлы орыс ғалымы
М.В.Ломоносов, белгілі жазушы А.Д.Кантемир, архитектор Баженов және басқа
да белгілі мәдениет қайраткерлері оқыды. 1755 жылы Москва университетінің
ашылуымен жоғары оқу орны ретівде академия өз мөнін жойды және діни
академияға айналды.
Ғылымның дамуы, білімді адамдардың санының өсуі, типографияларды
ұйымдастыру оқу әдебиетін шығаруға қолайлы әсер етті. Ол көбейе түсті. Көп
тиражбен әліппелер және т.б. мектептер үшін балалар кітаптары шыға бастады.
Бірнеше рет қайта бастырылып шыққан Василий Бурцевтің әліппесі кеңінен
пайдаланылды. XVII ғ.екінші жартысывда Епифаний Славинецкий "Балалар
тәртібінің ережелері" атты белгілі педагогикалық кітапты құрастырған
болатын. Бұл еңбек қоғамдағы мінез-құлық ережелерінің жиынтығы болып
табылады. Ережелер негізінен балалар өздерін үйде, қонақта, басқа
адамдармен қарым-қатынаста қалай ұстауы керектігі туралы ережелерге
тоқталды.
Епифаний Славинецкийдің кеңестері сол кездің өзінде психологаялық
тұрғыдан негізделген еді. Кітапта баланың дене жағынан дамуына, денсаулығын
нығайтуға, сергек көңіл-күйін сақтауға көмектесетін көптеген құнды
гигиеналық ережелерден тұрады. Балалардың моральдық қылықтары туралы айта
отырып, Епифаний Славинецкий баланың сыртқы мінез-құлқы оның ішкі
қасиеттерінің көрінісі болып табылатыңдығын атап көрсетті.
XVIII ҒАСЫРДАҒЫ РЕСЕЙДЕП МЕКТЕП ПЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ-ШКІР
§1. XVIII ғ.бірінші жартысывдағы Ресейдегі мектеп пен педагогикалық ой-
пікір.
§2. М.В.Ломоносовтың Ресейде ағарту ісі мен педагогикалық ой-пікірдің
дамуындағы рөлі.
§3. Москва университеті және оның мектеп пен педагогикалық ой-пікірдің
дамуына ықпалы.
§4. А.Н.Радищевтің педагогикалық көзқарастары.
§1. XVIII ғасырдың бірінші жартысында Ресейдегі мектеп пен
педагогикалық ой-пікір
XVIII ғ.басывда Ресейдің экономикалық және мөдени өмірінде елеулі
өзгерістің болуына қарамастан, ол Батыс Еуропамен салыстырғанда әлі де
артта қалған ел еді. Бұл артта қалғандықты екі ғасыр бойы моңғол-татарлар
езгісінің салдарына байланысты түсіндіруге болады.
Ресейдің экономикалық және саяси жағдайын нығайту мақсатында XVIII ғ.
басында шешуші қадамдар алынған болатын-ды. Бұл кезде Ресей мемлекетінің
басывда көрнекті мемлекет қайраткері Петр I тұрды. Өндіріс мекемелерінің
құрылысы кең қанат жайды, каналдар салынды, сыртқы жөне ішкі сауда дамыды,
армия мен флот құрылды. Сонымен қатар ғылым мен мәдениет дамыды. Білімнің
практикалық механика жөне корабль құрылысы, навигация, астрономия,
жағырапия, минералогия, геодезия жөне математика сияқты салалары дамьщы.
Бұл кезеңдегі ел өміріндегі ірі оқиғалар мемлекеттік жалпы білім
беретін және арнаулы мектептерді ашу. Ғылым академиясы мен Москва
обсерваториясын құру болып табылады. Ағарту ісін дамытуға жаңа азаматтық
алфавитті енгізу, бірінші көпшілік кітапхананы және мұражайды ұйымдастыру,
біршама діни емес әдебиеттерді басьш шығару, бірінші орыс газетін "Әскери
және басқа істер туралы хабаршы" шығаруға шешім алынуы.
1701 жылы Москвада бірінші математикалық және навигациялық ғылымдардың
мектебі ашылды. Оның құрамына жалпы білім беретін, сонымен қатар арнаулы
сыныптар кірді. Онда арифметиканы, алгебраны, геометрияны, тригонометрияны
оқыды, одан басқа арнаулы ғылымдармен танысты: навигация - теңіз ісі
мамандары үшін, фортификация - әскери инженерлерге қажетті ғьшым,
астрономия, жағырапия және жерөлшеу ғылымдары оқытылды.
Бұл мектепте негізгі мұғалім болып Леонтий Магницкий жұмыс істеді. Ол
математикадан алғашқы оқу құралын құрастырған, өз кезінің мөдениетті,
білімді адамдарының бірі болды. Ол көптеген тамаша мамандарды —
математиктерді, теңіз ісінің, артиллерия қызметінің, мұғалімдерді және
оқулықтарды жасаушыларды даярлады.
1715 жылы математикалық және навигациялық ғылымдар мектебінің жоғары
сыныптары Петербургке ауыстырылды және онда оның негізінде Теңіз академиясы
— теңіз офицерлері мен корабль құрылысшыларын дайындау үшін теңіз-әскери
оқу орны ашылды.
Петербургте, Москвада және әртүрлі басқа қалаларда артиллериялық
мектептер ашылды, ал кейбір қалаларда — навигациялық және грамматикалық
мектептер, хирургиялық мектептер де ашылды.
XVIII ғ.басында Оралда бірінші мемлекеттік металлургиялық зауыттар
ашылды. В.Н.Татищевтің ұйымдастыруымен тау-кен ісі мамаңдарын даярлау үшін
тау-кен училищесі құрылды. Олардың ерекшеліктері жалпы білім беретін және
арнаулы даярлықтың орыңды ұштасып келуі, болып табылады.
Орыс дворявдары өздерінің құқықтары мен жеңілдікгерін әртүрлі
тәсілдермен бекіту жөне кеңейтуге ұмтылды. Бұл ұмтылыс Петр I өлгеннен
кейін ерекше байқалды. Дворяндар өздерінің балалары үшін мемлекет есебінен
жабық оқу орындарын ашуға ұрықсат алуға қол жеткізді.
Мәселен, 1731 жылы Петербургте дворян балалары үшін тәрбиелік-білімдік
әскери мекеме - кадет корпусы ашыдды, ол тәрбиеленушілерін әскери және
азаматтық қызметке даярлауға тиіс болды.
§2. М.В.Ломоносовтың Ресейде ағарту ісі мен педагогикалық ой-пікірдің
дамуындағы ролі (1711 — 1765)
Ресей ғылымы мен ағарту ісін дамыту үшін ғұлама орыс ғалымы Михаил
Васильевич Ломоносовтың қызметінің мөні ерекше болды. Шаруа-теңізшінің
баласы, ол сауатын ерте ашты. Сол кездегі басқа орыс балалары сияқты ол
білімін діни кітаптарды оқудан бастады, оның алғашқы оқыған кітаптары
Смотрицкийдің гармматика оқулығы мен Магаицкийдің арифметикасы болды.
Ол 19 жасында Москваға жаяу келіп, өзінің шыққан тегін жасырып, Славян-
грек-латын академиясына оқуға түседі. Ломоносовтың дара қабілеттілігі,
ерекше еңбексүйгіштігі және тез қальпггасқан жетістікгері Академия
басшыларьшың оған көңіл аударуына себепші болады. 1736 жылы ол 12 үздік
шәкірттің бірі болып Петербургке жолдама алады, содан кейін білімін
жалғастыру үшін шет елге жіберіледі.
1741 жылдан М.В.Ломоносовтың белсенді, ерекше жемісті, жан-жақты
ғылыми және ағартушылық қызметі басталады. 1745 жылы Петербург Ғылым
академиясының химия профессоры больш тағайындалады, кейіннен академик болып
сайланады. Ломоносов Ресейде көптеген ғылымның негізін қалады. Оның жан-
жақты ғұламалығы туралы А.С.Пушкин өте орынды бағалады: "Ғажайып күш-
жігерді ғажайып ғұламалықпен ұштастыра отырып, Ломоносов ағарту ісінің
барлық саласының дәмін татты. Ғылымға деген шөлдеу жандүниесінің күшті
құмарлығы еді. Тарихшы, шешен, механик, химик, минеролог, суретші жөне ақын
- ол бәрін сынап көрді, бәріне бойлай білді".
Ломоносов философиялық материализм негізінде құрылған орыс классикалық
философиясының Ресейдегі ғылыми жаратылыстану негізін садды. Ол бірінші рет
әлемдік ғьшым тарихында табиғаттың негізгі заңы - материя мен қозғалыстың
сақталу заңының бірден-бір толық және дөл анықтамасын берді.
М.В.Ломоносовтың ғьшымға сіңірген еңбегін европа ғалымдарының —
замандастарының мойындауының объективтік делелі болып табылатын оның швеция
академиясының құрметті мүшесі (17б0ж.) жөне Балон академиясының құрметті
мүшесі болып (1763ж.) сайлануы, ал француз ғалымы Н.Леклерктің
мойындауынша, М.В.Ломоносовтың есімі "адамзат ақыл-ойының жылнамасында бір
дәуірді құрайды" деп жоғары баға берген болатын. Орыс ғалымы мен ағарту
ісінің жалынды жаршысы, Ломоносов орыс ғылымын дамытуға және отандық ғылыми
кадрларды даярлауға қарсы болған реакционерлермен белсенді күрес жүргізді.
Ол қарапайым адамдар үшін университеттерге еркін түсе алатын болуы
керектігін талап етті, текке бөлінбейтін мектептер ашуға тоқталды.
Ломоносовтың айтуынша, жоғары мектептің өзінің "Регламенті" (жарғысы)
болуы керек деді. Жоғары мектепке еркіндік және жеңілдіктер берілуі қажет.
М.В.Ломоносовтың ұсынысымен және оның жобасымен 1755 жылы Москва
университеті ашылды. Үкімет басьщдағылар университетгі чиновниктер
даярлайтын және тек дворяңдарға түсуге мүмкіншілік беретін оқу орны реіінде
ашуды көздегеніне қарамастан, Ломоносов университетті ұйымдастырудың өз
жобасьш өткізді, яғни ғылымға қабілетті барлық адамдарға бірдей есіктің
ашық болатындығын іске асырды.
Жоғары мектептер үшін Ломоносовтың оқу құралдары мен оқулықтар жасауда
еңбегі ұшан-теңіз.
"Экспериментадцік физика" (латын тілінен аударылған), Риторикаң,
"Ресей грамматикасы" — орыс тілінің бірінші ғылыми грамматикасы болды.
"Ресей грамматикасымен" орыстың көптеген зиялыларының бірнеше ұрпақтары
оқыды.
§3. Москва университеті және оның мектеп пен педагогикалық ой-пікірдің
дамуына ықпалы
XVIII ғасырдың II жартысыңца көптеген орыс зиялылары арасында
М.В.Ломоносовтың төңірегіне топтасқан прогрессивтік бағыттағы алдыңғы
қатарлы ғалымдар пайда болды. Сол кезде өте негізгі мәселе ретінде "табиғи
ресейліктерден" ғылыми кадрлар даярлайтын отандық ғылымның орталығын құру
туралы міндет күн тәртібіне қойыдды.
Ломоносов ғылымның жаңа орталығы Москвада ұйымдастырылуы қажеттігін
дөлелдеді, ол Петербург салынғаннан кейін орыс өмірінің экономикалық,
мәдени жөне қоғамдық орталығы болып жалғаса берді.
1755 жылы сөуірде М.В.Ломоносовтың тікелей қатысуымен Москвада
құрамында 3 факультеті бар университет ашылды: заң, философия жөне
дәрігерлік.
Батысеуропалық университетгерден айырмашьшығы овда діни факультет
болмады. Ғалымдар ғылыми-зерттеулермен айналысуы үшін қамқорлық жасай
отырып, университет жанынан әртүрлі қосымша мекемелерді (физикалық кабинет,
анатомиялық театр жене т.б.) құруды қарастырды.
Университет жанынан екі гимназия ашылды. Ол гимназияның екеуі де
дворяндар мен әртүрлі шенді адамдардың балаларына, шаруалардан басқаларына
арналды. Ғұлама Ломоносовтың университетге шаруа балаларына білім алу
туралы ұрықсат беру қиялы іске аспады. Гимназияда орыс тілі, латын тілі
және шет тілдердің бірі, өдебиет, математика жөне тарих жүрді.
М.В.Ломоносовтың Ресейде ғылымның, ағарту ісінің және мәдениеттің даму
тарихында терең із қалдырған Москва университетін жөне университет
гимназиясын құруда еңбегі ерекше.
Москва университетінің жанынан белгілі орыс архитекторы Казаковтың
мектебі жұмыс істеді. Мектептің өзінің мақсаты - "табиғи ресейлікгерден"
мамавдар мен құрылысшыларды даярлау. Сол сияқты белгілі орыс архитекторы
Баженов, өзі Москва университетін бітірген, ол да мектеп ашып, онда
талантты жастарды оқытты.
XVIII ғасырда Ресейде ағарту ісін дамытуға Москва университеті мен
гимназияның профессорлары мен оқытушылары елеулі үлес қосты. Университет
профессорлары мен оқытушылары, Ломоносовтың шәкірттері мен ізбасарлары
тәрбие мәселелерімен көбірек айналысты. Өздерінің университетте
студенттердің алдында сөйлеген сөздерінде бұл ғалымдар негізгі
педагогикалық мөселелерді ашып көрсетті. Олар оқытудың өдістемелерін
талдаумен айналысты және құнды оқу құралдарын жасады.
1779 жылы университет жанынан Ресейде бірінші мұғалімдер семинариясы
ашылды, ол негізінен Москва және Қазан гимназиялары, сонымен қатар
пансиондар үшін мұғалімдер даярлады.
Университетте XVIII ғасырдың екінші жартысында көптеген әртүрлі өдеби
және ғылыми қоғамдар жұмыс істеді. Мектептегі білім беруді дамытуда
"Типографиялық қоғам" ерекше рөл атқарды, оған жетекшілік еткен белгілі
жазушы-сықақшы жене ағартушы-педагог Н.И.Новиков бодцы. Оны ұйымдастыруда
ол біршама еңбек сіңірді.
Москва университетшің жанындағы типографияның және әдеби қоғамдардың
қызметінде ең жақсы шетелдік педагогикалық еңбектерді аудару үлкен орын
алды. Орыс тіліне Коменскийдің "Дүниені суреттер арқылы бейнелеу" атгы
оқулығы мен басқа еңбектері аударылды. Джон Локктың "Төрбие туралы ойлары",
Руссоның "Эмиль, немесе тәрбие туралы" еңбектері аударылды.
§4. А.Н.Радищевтің педагогикалық көзқарастары (1749 - 1802)
Орыс халықының дарыңцы ұлы, өз Отанының жалывды патриоты А.Н.Радищев
орыстың революцияшыл ағартушылық ой-пікірінің негізін салушы болып
табылады. Негізгі философиялық мөселелерді Радищев материализм тұрғысынан
шешті. Барлық қоршаған дүние материалды. Адам табиғатында материядан тыс
ерекше рухтың болуы мүмкін емес. Өзінің шығармаларында ол революциялық
жігермен, патша үкіметіне ашу-ызамен қарсылық білдірді. Радищев сонымен
қатар езілген халықтың өздерін қанап отырғандарға — патшаға жөне
помещиктерге қарсы революциялық күрестің қажеттілігі мен заңдылығын
дәлелдеді. Басыбайлы шаруалардың қиын жағдайы туралы, олардың балаларын
төрбиелеудің қолайсыз көріністері жөніңде Радищев "Петербургтен Москваға
саяхат" кітабында хабарлады. Бұл еңбекте ол шаруа балаларының көрген
қиыншылығының ауыр жағдайын суреттеп берді.
Тәрбиенің мақсаты Радищев өз халқының бақыты үшін күресуге қабілетгі
және оны қанаушыларға кектене қарайгьш адамды — азаматты қалыптастыру деп
есептеді. Өзінің "Отанының ұлы туралы әңгіме" деп аталатын еңбегінде
Радищев тәрбиенің негізгі міндеті ең алдымен өз Отанын сүйе білетін, өзін
халқының мүддесі үшін күреске арнайтын, жоғары адамгершілікті адамды
тәрбиелеу болып табьшады деп жазды. Ол нағыз патриот деп тек революционер,
патша үкіметімен күреске дайын азаматты айтады.
Тәрбиенің аддына революциялық міндет "Отанның ұлын" қалыптастыруды
ұсына отырып, Радищев патриотизмді түсінуде ресми патшалық педагогакадан
түбірлі алшақтықты аңғартты. Сол уақытта үкімет мекемелерінде (кадет
корпустарында, институттарында, мектептерде, тәрбие үйлерінде) балалардан
патша өкіметі мен шіркеуге шын берілген қанауға негізделген құрылысты
жақтайтын жалған патриоттарды даярлауға ұмтылды. Радищев шын патриотты
тәрбиелеу туралы мәселе қойды. Шын мәнінде нағыз Отанның ұлы шын жүректен
жауыздық, жалғандық, хаюавдық сияқты қасиетгерге ымырасыз қарайды және осы
жағымсыз қасиеттерге қарсы күреседі.
Радищев орыс (Бецкой) және батысеуропалық педагогтарды (Руссо жөне
басқалар) сьшай отырьш, олардың баланы қоршаған ортадан алыстату туралы
айтқан көзқарастарын сынға адды. Ол адам орта үшін дүниеге келеді, баланы
ортасынан, шындық өмірден оқшаулау индвидуалистерді, тек ғана өз қара
басының мүддесін ойлайтын, қоғамды өзгертуге қатысуға, идеялық күрескер
болуға қабілетсіз адамдарды тәрбиелейді.
Радищев барлық балаларда дамуға және төрбиелеуге табиғаттың берген
қасиеттерінің болатындығын көрсете отырып, сонымен қатар жеке тұлғаның
қалыптасуы оның табиғатымен анықталмайды, өмір сүрген ортасьша, әлеуметгік
жағдайларға байланысты деген пікір айтады. Оның Бецкойдан айырмашылығы ол
қоғамды тәрбие арқылы өзгертуге болады демейді. Керісінше, тек ақылды
қоғамда тәрбиені дұрыс ұйымдастыруға болады деген тұжырым жасайды. Ол адам
мінезі жалпы игілік іс-әрекетте қалыптасады, заңсыздыққа, қоғамдағы
тәртіпке, адамдардың бойындағы жағымсыз қасиеттерге өруақытта қарсы тұру
арқылы іске асады деген пікір айтты.
А.Н.Радищев қанаушыларға ымырасыз, қарапайым халықтық бақыты үшін
олармен күресуге жаңа, революциялық моралдік алғашқы бастаушы болды.
Балалардың бойында Отанына, халқына деген шынайы сүйіспеншілікті сіңірудің
қажеттігін айта отырып, А.Н.Радищев дворявдарға тән отаңцық мәдениетке
менсінбей қарауға, орынсыз француз тіліне еліктеуге қарсы болды. Ол нағыз
патриот өз ана тілін жақсы білуі қажеттігін айтты.
II Екатерина үкіметі Радищевтщ шығармаларын қоғамнан жасыру үшін,
адамдардың санасынан оның есімін өшіру үшін бар шараларды алуға мәжбүр
болды. Бірақ патша үкіметіне революциялық күреске шақырған ұлы патриоттың
ашулы үні алдыңғы қатарлы орыс адамдарына естілді. Үкімет тарапынан тыйым
салынған оның шығармалары қолжазба түрінде жасырын таратылды.
А.Н.Радищевтің Ресейде қоғамдық ой-пікірдің, педагогикалық теорияның,
орыстың революциялық қозғалысының дамуында алатын орны ерекше.
XIX ғ. БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ РЕСЕИДЕП МЕКТЕП ПЕН ПЕДАГОГИКА
§1. Ресейде білім берудің мемлекетгік жүйесінің құрылуы.
§2. Декабристердің Ресейде педагогикалық ой-пікір мен мектептің
дамуына әсері.
§1. Ресейде мектеп білімінің мемлекеттік жүйесінің құрылуы
XIX ғасырдың бірінші жартысында Ресейдің ішкі жағдайы ең алдымен дами
түскен капитализмнің әсерімен крепостнойлық құрылыстьщ ыдырауының күшею
үрдісімен сипатталды. Осыған байланысты елде таптық қарама-қайшылықтар
пшеленісе түсті, соның нөтижесінде шаруалар толқуының өсуін революциялық
бағыттағы дворян жастарының (декабристердің), ал одан кейін әртүрлі тектегі
зиялылардың бой көтерулерін байқауға болады.
Патша үкіметінің қоғамдық пікірге жекелеген, кейбір шектеулі
жеңілдіктер беруі ғасырдың басында декабристер көтерілісі талқандалғаннан
кейін азат ету және кез-келген прогрессивті қозғалысты басып-жаншу өрескел
шаралармен өзгертілді. Алдыңғы қатарлы қоғамдық пікірге осындай шектеулі
жеңілдіктерге мәжбүрлік еткен 1804 жылғы мектеп реформасы болып есептеледі,
бірнеше қалаларда (Харьков, Казань және т.б) университеттердің және арнаулы
орта және жоғары оқу орыңдарының ашылуы. Бұл мектеп реформасына француз
буржуазиялық революциясынын ағартушылық идеялары ерекше өсер еткен еді.
1804 жылғы мектеп жарғысы. 1802 жылы алғаш рет халық ағарту
министрлігі ұйымдастырылды. "Халық ағарту ісінің ережелері" жарияланды. Бұл
ережелердің негізівде Ресейде жаңа мектеп жүйесін енгізу қарастырылды.
Барлық Ресей алты оқу округіне бөлінді. Әрбір округті мемлекеттік чиновник-
оқу округінің попечителі басқарды. Барлық оқу орындарының мазмұны, приход
мектептерінен басқасы толықтай мемлекеттік есепке алынды. "Халық ағарту
ісінің бастапқы ережелері" негізінде 1804 жылы "Университеттердің
қарамағындағы жоғары оқу орындарының жарғысы" жарияланды, бұл құжат "1804
жылғы мектеп жарғысы" деп аталды. Осы жарғы бойынша халыққа білім берудің
төмендегідей жүйесі ұсынылды:
Приход училищелері жарғысы бойынша өр қалалар мен селоларда ашылды.
Оның негізгі міндеттері: 1) оқушыларды уездік училищелерге түсуге даярлау;
2) оқушыларға діни төрбие мен элементарлық сауаттылық беру. Бұл
училищелерде оқу мерзімі біржылдық.
Оқу жоспарына "құдай заңы" жөне "дәстүрді үйрету", оқу, жазу,
арифметиканың алғашқы төрт амалы, үй шаруашылығы туралы қысқаша түсінік,
табиғат шығармалары, адам денесі, денсаулықты сақтау құралдары туралы
түсініктер беру енді.
Приход училищелерін халықтың өзінің қаражатына ұстау жоспарланды.
Мемлекет ешқандай қаражат қарастырмады.
Уездік училищелерді губерниялық жөне уездік қалаларда бір-бірден ашу
жоспарланды. Уездік училищелердің мівдеті, біріншіден, оқушыларды
гимназияға түсуге даярлау, екіншіден, әртүрлі сословиялардың балаларына
"өндірістің жағдайына" сөйкес қажетті білім беру болды.
Оқу мерзімі уездік училищелерде екіжылдық деп белгіленді. Олардьщ оқу
"жоспарына", "құдай заңы", "Адамдар мен азаматтардың лауазымдары туралы"
кітапты оқу, "Ресей грамматикасы", жалпы жене орыс жағырапиясы, жалпы жене
орыс тарихы, арифметика, геометрия, физика, тарих пен технология
(жергілікті жердің технологиясы, өндірісі) енді. Уездік училищелер
гимназияларға бағынды.
Гимназияларды әрбір губерниялық қалаларда ашу жоспарлавды, олардың
міндеті-жастарды университеттерге түсуге даярлау. Оқу жоспарына көптеген
пендер енгізілді: шет тідцері (латын, француз жөне неміс), жағырапия және
тарих, жалпы жене Ресей статистикасы, философия ғылымдарының бастапқы курсы
(метафизика, логика, дәстүрді үйрету), сөз өнері, поэзия теориясы,
эстетика, математика, физика, коммерция теориясы, технология және сурет
салу. Гимназия университеттерге бағынды.
Гимназияның оқу жоспарына "құдай заңы" енгізілмеді. Бұл 1804 жылғы
жарғыға алдыңғы қатарлы орыс зиялыларының ықпалының нәтижесі болып
табылады. Сонымен қатар гимназияларда орыс тілін оқыту қарастырылмады, оны
орыс халқына деген менсшбеушілікгің бюрократияға тән болғандығынан деп
түсіндіруге болады. Университеттер халыққа білім беру жүйесінің жоғарғы
сатысын құрайды, университеттерге гимназистік курстың көлемінде білімі
барлар түсе алады. Жарғыны құрастыруға қатысқан ғалымдарға кейбір
жеңілдікгер бере отырып, патша үкіметі университеттерге кейбір автономия
берді. Университетгерді сайланған кеңестер басқарды, профессорлар сол
сияқты ректорды, декандарды сайлады. Оларға ғылыми қоғамдар құруға,
типография ұстауға, газеттер, журналдар, оқу жөне ғылыми әдебиетті басып
шығаруға ұрықсат етілді. Профессорларға, студентгерге әсер етудің ізгілік
шараларын қолдану ұсынылды.
Бірақ университеттердің негізгі міндеті мемлекеттік қызметтің барлық
түрлеріне чиновникгерді даярлау болып табылды. Барлық сословиелер үшін
бірдейлігі жарияланғанмен, шын мөнівде білім берудің сословиелік жүйесі
құрылды. Бұл жүйеге буржуазиялық мектепке ұқсас кейбір белгілер тән болды:
мектеп бағдарламаларының сабақтастьвгы, барлық сатыларында оқытудьщ
тегіндігі, ерікті сословиеге жататын балалар үшін мекгептердің формалдық
түрде бірдейлігі.
§2. Декабристердің Ресейдегі педагогикалық ой-пікір мен мектептің
дамуына әсері
Патша үкіметі мен крепостнойлық құрылысқа қарсы өзінің революциялық
күресінде декабристер халыққа білім беру ісіне ерекше мөн берді.
Декабристер козғаласының бағдарламалық талаптарының бірі халықтың арасында
сауаттылықты тарату болды. Декабристер ғалымдар мен мұғалімдер қызметіне
қойылған бюрократиялық бақылау жүйесін қатты сынға алды.
Жасырын декабристік ұйымдар, сол сияқты жекелеген декабристер,
солдатгардың арасьшда сауатгылықты таратумен айналысты, өскери - жетімдер
бөлімдеріндегі солдаттар балалары мекгептеріне ерекше өсер етгі, өздерінің
жерлерінде басыбайлы шаруалар балалары, ал қалаларда — қаланың кедей
балалар үшін мектептер ашты. Халық мекгептерінің жан-жақты жүйесін құруға
қолдары жетті, олардың пікірінше, қоғамдық күштермен ашылуға тиіс және
үкіметгің тарапынан бақылаудан ерікті болуы керек.
Қоғамның дамуы туралы өздерінің көзқарасында дворян революционерлері
идеалистер бодды, олар ағарту ісі қоғамдық қатьшастарды өзгертудің негізгі
факгоры деп есептеді. Бірақ кейбір декабристер (П.Н.Пестель жөне басқалар)
ағарту ісінің өмір сүріп отырған құрылысқа тәуелді екендігін дұрыс
түсіндіруге дейін көтерілді. Олар ағарту ісімен төрбиенің дұрыс қойылуы
үшін қажетті шарт патша үкіметі мен крепостнойлық правоны жою екендігін
көре білді.
П.И.Пестельдің құрастыруымен жарық көрген "Орыс правдасывда" тәрбие
адамдардың материаддық өмір сүруінің жағдайларына тікелей теуелді екендігін
атап өтті.
Жаңа тәрбие өзінің мазмұны жағынан патриоттық, халықтық болуы керек
жөне мақсаты — азаматтық жағымды қасиеттерді меңгерген, барлық күш-жігерін
отанының гүлденуіне арнаған азаматты тәрбиелеу. Декабристер орыс тілінде
жүргізілген "отандық тәрбиені" талап етті. Декабристер жаңа, ерекше
әділетті қоғам жағдайында жас ұрпақты өмірге даярлау алдында тұрған
мұғалімдерге ерекше жауапты міндеттер жүктеді.
Дворян революционерлерінің пікірі бойынша, тәрбиешілер болып жұмыс
істейтіндер "адамгершілік сыннан өткен", Отанын сүйе білетін, халықтың
мақтанышын бойына сіңірген, шетелдік ықпадды жеккөретін адамдар болуы
керек. Дворян революционерлері балаларды оқытудың алдыңғы қатарлы әдістерін
қолдады, оқылатын материалды оқушылардың механикалық есте сақтауына, құрғақ
жаттауға қарсы шықты.
Декабристер "Еркін одағын" ұйымдастырды — халық үшін мектептер
құрумен, оқу әдебиеттері мен кітаптарын шығарумен, мұғалімдер даярлаумен,
оқушыларға тегін дәрігерлік көмек берумен айналысатын беделді қоғамдық
ұйым. Бұл қоғам декабристердің "Қайырымдылық одағының" педагогикалық
филиалы болды, ол тарағаннан кейін декабристердің "Солтүстік одағымен"
тығыз байланыста болды. Декабристердің өсерімен орыс мұғалімдері бұл
кезеңде Петербургте, Киевте жөне Москвада сауаттылыққа оқыту үшін
дидактикалық материалдар жасақтады, оларда крепостнойлыққа қарсы
бағытталған вдеялар айтылды. Декабристердің көтерілісі жеңілгеннен кейін
"Еркін одағы" жабылып қалды, дворян революционерлерінің ашқан мекгептері
жойылды.
Николай I өкіметі декабристер көтерілісінің негізгі себептерінің бірі
елге ағарту ісінің тарауынан екенін сезді және осыған байланысты ғылымды
жөне мектепті, профессорлар мен мұғалімдерді айыптады.
1728 жылы "Университетгер қарамағывдағы гимназиялар мен училищелердің
жарғысы" деп аталатын реакциялық сипаттағы жарғы жарық көрді. Мектептің
әрбір түрі жеке сипатқа ие бодцы және белгілі сословиеге жұмыс істеу үшін
белгіленді. Мектеп жүйесінің бірі сословиялық сипатын нығайту мақсатында
1804 жылғы енгізілген оқу орындарының арасындағы сабақтастық байланыс
алынып тасталды, орта жөне жоғары мектепке кедей балаларының түсуі
қиыңдатылды.
Приход училищелері төменгі сословиеге арналса, оларды уездік
училищелерге оқушы даярлау мүмкіншілігшен айырды. 1728 жылғы жарғыдан кейін
өкімет тарапынан оқу орыңцарьша бақылау күшейтілді, оларға таяқ тәртібі
енгізідці. Ресейдің шеткі аймақтарында патша саясаты империяның құрамына
кірген халықтарды орыстандыруға бағытталды.
В.Г.БЕЛИНСКИЙ МЕН А.И.ГЕРЦЕННЩ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ
§1. В.Г.Белинскийдің педагогикалық көзқарастары.
§2. А.И.Герценнің педагогикалық көзқарастары.
§1. В.Г.Белинскийдің педагогикалық көзқарастары (1811 - 1848)
XIX ғасырдың 30 — 40-жылдары орыстың прогрессивтік қоғамдық-
педагогикалық ой-пікірінің дамуында В.Г.Белинский мен А.Н.Герцен ерекше
орын алды. Революциялық - материалистік көзқарастың негізінде олар орыс
педагогикасында Ресейдің революциялық қозғалысьшың мүдделеріне жауап
беретін революциялық — демократиялық бағытты ұстанды.
Виссарион Григорьевич Белинский аса көрнекті революционер-демократ,
өзінің шығармаларында крепостнойлық правоға қарсылық бідцірді, шаруалардың
мүддесін жақтады. В.Г.Белинский дарынды сыншы болды, Ресейге, орыс халықына
деген таусылмас жалынды сүйіспеншілікті аңғартты, оның жарқын болашағына
сеніммен қарады. В.Г.Белинскийде өз Отанына сүйіспеншілікті, басқа
халықтарға терең құрметпен қарауды ұштастыра білді. Олар XIX ғасырдың 30 —
40-жылдардағы орыстың ой-пікірінің рухани көсемдері болды. "Кімде кім өз
отанының перзенті болмайтын болса, ол адамзаттың да перзенті бола алмайды",
— деп жазды В.Г.Белинский.
В.Г.Белинский идеялық дамудың күрделі жолынан өтті. Алғашында ол
қоғамның әділетті құрылымын тек ағарту ісін тарату арқылы іске асыруға
болады деді. Ал XIX ғ. 40-жылдары ол революциялық ағартушылықтан
революциялық демократизмге қадам басты, материалистік философияның
қағидаларын жақтады, дүниенің дамуына диалектикалық көзқарасты білдірді.
Сенімді материалист бола отырып, Белинский өзіне тән жігерлілікпен
православиялық шіркеуге жөне діни сенімдерге қарсы болды.
Белинский өнердің, өдебиеттің, ағарту ісінің, тәрбиенің халықтығы
теориясьш талдады. Ғұлама сьшшы халықтықтың ресми теориясының реакциялық
мөнін сынға алды.
40-жыддары Белинский социалист — утопистік көзқараста болды. Бірақ
батысеуропа социал-утопистерінен айырмашылығы (Р.Оуэн жөне басқалары)
социализмді бейбітшілік жолмен, халықтық революциясыз орнатуға
болмайтындығын айтты. Ол өз кезінің ірі идеялық көсемі болды, оның
төңірегіне барлық алдыңғы қатарлы адамдар, жаңа, еркін Ресей үшін
күрескерлер топтасты.
В.Г.Белинский кезіңде кеңінен тараған адамның табиғаты оның
тәрбиесінің мүмкінішіліктерін алдын ала анықтайды деген тұжырымға қарсы
шықты. Ол, керісінше, табиғат адамдарды қабілеттіліктермен және
дарындылықтармен сыйлайды, ал дарынсыз және топас адамдар дене жағынан
кемтарлар сияқты сирек кездесетіндер. Адамдарды тегіне қарай бөлуге,
олардың тәрбие жөне білім алу құқын шектеуге болмайды.
А.Н.Радищевтен кейін, "адам қоғамдық құбылыс" екендігін мойыңдай
отырып, Белинский бьшай деді: "Адамды табиғат жаратады, бірақ оны дамытатын
жөне қалыптастыратын қоғам". Қоғам барлық адамдарды бірдей тәрбиемен
қамтамасыз етуге, олардың рухани күштері мен дара қабілеттіктерін дамытуға
тиісті.
В.Г.Белинский тәрбиенің алдына жаңа, прогрессивті міндеттер қойды. Ол
жалпыадамдық тәрбиенің талаптарын ұсынды. "Алғашқы тәрбие, - деп жазды ол,
- балалардан чиновникті, ақынды, қолөнершіні емес, адамды тәрбиелеу қажет".
Әдебиеттің халықтығы туралы талдаған теориясында Белинский балаларды
өз Отанына сүйіспеншілік рухьінда төрбиелеудің қажетгігі туралы
педагогакалық қорыгындылар жасады. Орыс тілін жөне отавдық әдебиетті оқыту
негізгі мівдеттер екендігін атап өтті.
Пушкиннің, Крыловтың, Гоголдіңжәне басқада Ресейдің ұлы жазушыларының
шығармаларында Белинский орыс халықтығы мен жалынды патриотизмінің анық
көрнісін таныды. Белинский балаларда орыс халқына төн ержүректілік,
тапқырлық, табандылық, еңбексүйгіштік сияқты жағымды сапаларды
қалыптастыруға шақырды. Белинский тәрбиенің халықтығы идеясын жақтады. Оның
педагогикалық теориясының негізгі қағидаларының бірі адамды үйлесімді
дамыту болып табьшады. Адамгершілік төрбиені Белинский адамды — қоғамдық
қайраткерді қалыптастырудың негізгі саласы деп есептеді. Оның
адамгершілікті төрбиелеудің тәсілдері және жолдары туралы айтқан қағидалары
бай жөне мазмұнды. Терең диалектик және нәзік психолог ол моралдік
төрбиенің психологиялық негіздерін ашуға ұмтылды, адамгершілік төрбие
үрдісінің күрделілігіне педагогтардың көңілін аудара отырып, оған формалды
қарауға қарсы болуды ескертті.
Жас кезіндегі балалардың психикалық өмірівде эмоциялар басты рөл
атқарады. Сондықтан да ең алдымен балалардың санасына емес, сезімдеріне
өсер ету қажет. "Сезім білімнің алдында келеді, кімде кім адамгершілікті
сезінбесе, онда ол оны түсінген емес," — деді Белинский. Жоғары жас
кезеңінде адамгершілік тәрбие ақыл-ой тәрбиесімен ұштасуы қажет, олардың
алдыңда күрделі де жауапты міндеттер түр.
Белинский сол кездегі мектепті қатты сьшға алды, оңцағы білім берудің
мазмұны орыс ғылымының дамуынан артта қалды, сол кездегі оқулықтардың
утилитарлық-эмпирикалық бағыттылығын атап көрсетті. Ол оқушьшар тек белгілі
білімнің жиынтығын меңгеруі жеткіліксіз, сонымен қатар тұтас ғылыми
көзқарасты қалыіггастыруы қажет деп есептеді. Ол ғьшым мен оқу пөндерінің,
теория мен төжірибенің арасындағы алшақтықты жоюды талап етті.
Белинский ғылымды өмірге жақындату үшін бар күш-жігерімен күресті. Ол
мектептегі білім беру олардың алдарьша халық қойған міндеттерге жауап
бермейтіндігін атап өтті. Белинский мектептегі білім берудің мазмұнын
кеңейту үшін күресті. Радищев сияқты, ол дінді оқытуға қарсы болды, дінсіз
білім беру үшін білім беруді қазіргі отандық ғылымның деңгейіне дейін
арттыруға тырысты.
Белинский негізгі оқу пөндеріне адамгершілік тәрбиесін беруге
көмектесетін гуманитарлық ғылымдарды (ана тілі, өдебиет, тарих) жатқызды.
Белинский балалардың қызығуьш дамытуға негізделген, олардың жас
ерекшеліктері мен даралық бейімділігін ескеретін оқытудың жаңа әдістемесін
енгізуге ерекше көңіл бөлді. Оның пікірі бойынша, индуктивтік жол —
оқытудың негізгі жолы. "Талдаудан жинақтауға көшу, мысалдардан ереже шығару
— оқытудың ең пайдалы жүйесі", — деп жазды ол. Догматикалық оқытуға қарсы
болды.
§2. А.И.Герценнің педагогикалық көзқарастары (1812-1870)
Орыстың революциялық қозғалысының белгілі өкілі, көрнекті саяси
қайраткер, публицист және талантты жазушы Александр Иванович Герцен,
Белинский сияқты XIX ғ. 30—40-жылдары орыстың революцияшыл - демократиялық
педагогикалық ой-пікірінің өкілі бодды.
А.И.Герцен философ-материалист жөне революцияшыл демократ, өз
шығармаларында тәрбие мөселелеріне ерекше мән берді, оны Белинский сияқты
сол бағытта қарастырды.
Революциялық демократазм тұрғысьшан Герцен адамның барлық рухани және
дене күштері мен қабілетгерінің дамуын қамтамасыз ететін тәрбиені жақтады.
Тәрбие мақсаты, Герценнің пікірінше, дұрыс материалистік көзқарасты
меңгерген, патша үкіметінің саясатьш жеккөретін, халықтың мүддесін қорғай
білетін ұрпақты төрбиелеу болъш табылады.
Ақыл-ой тәрбиесі жүйесінде ол ғьшыми-жаратылыстану жене тарих
ғылымдарына ерекше мөн берді. Герцен жаратылыстанудан материалистік
көзқарасты тәрбиелеудің тиімді құралын көрді, ал тарихта патриоттық
сезімдер мен демократиялық сенімдерді қалыптастыруды іске асырды.
Патриотизм, Герценнің шкірінше, өз Отанына шексіз сүйіспеншілік пен
оның ішкі және сыртқы жауларына ымырасыз қарау болып табылады. Герцен
шәыртгерде достық және жоддастық, гуманизм, ерік-қайратты, ерлік істерге
қабілеттілік сезімін тәрбиелеудің қажеттігіне мән берді. Осы қасиеттерді
тәрбиелеуде ол негізгі рөлді озық көркем әдебиетке жөне ұлы адамдардың
еміріне арнады.
Герцен мектеп пен отбасының оқу-тәрбие іс-әрекетінде тәртіптің рөлі
мен мәнін жоғары бағалады. Герцен біржола шектен шыққан дене жазалауына,
ұрып-соғуға, балаларға әсер етудің, тәртіптің өрескел әдіс-тәсілдеріне
қарсы болды. Ол ата-аналар мен тәрбиешілерден балаға ізгілік қарым-
қатынасқа негізделген тәртіпті талап етті.
Двдактика мәселелеріне қатысты қағидаларында Герцен ерекше
табандылықпен оқытудың қарапайьаідылығьш жөне түсініктілігін жақтады, бұл
педагогикалық шеберліктің өте қажетті шарты деп есептеді. Негізгі әдістерге
мұғалімнің баяндау және түсіндіру әдістерін жатқызды. Герцен басқа
әдістерге қарағанда мұғалімнің баяндауы тиімді, әрі бұл әдістің артықшылығы
бар, берік білімді қамтамасыз етеді және окушылардың ойлау белсеңділігін
оятады деген болатьш.
Оқу-тәрбие үрдісінде мұғалімге жетекші орын бере отырьш, Герцен оған
өте жоғары талаптар қойды. Тәрбиешінің таланты, Герценнің пікірінше, бұл
"шыдамды сүйіспеншіліктің, шьш берілгендіктің таланты, оны ешқавдай ананың
сүйіспеншілігі, ешқандай диалектика өзінің күшті қағидаларымен айырбастай
алмайды" деді. Ол мұғалімнің сенімдеріне ерекше мән берді.
Герцен отбасы тәрбиесіне көп көңіл бөлді. Өз балаларын төрбиелеу
үлгісіне сүйене отырып, осы міндетке ата-аналардың ерекше қамқорлықпен,
жауапкершілікпен қарауы, балаларды болашақ өмірге, еңбекке даярлауда оларды
барлық қажетті білім негіздерімен, адамгершілік ұғымдармен қаруландыру, өз
Отанының шын берілген патриотын төрбиелеу міндетін қойды.
Белинский сияқты, Герцен сословиялық-крепостниктік тәрбие теріс
жағымсыз көзқараста болды. Ол Николай I үкіметі саясатының халық мүддесіне
қарсы бағытталғандығын қатты сынға алды.
Белинский сияқты, Герцен Радищевтің халықтық мәдениет, халықтық мектеп
үшін күрес дәстүрін одан өрі жалғастырды. Радищевке қарағанда төрбиенің
материалистік негіздерін түсіндіруде оның ойы озық тұрды. Ол тұқым қуалау,
орта және тәрбие проблемаларын түсінуді тереңдете қарастырды. Белинский мен
Герцен таным үрдісіне, сонымен қатар педагогика мен психологияның және
физиологияның езара қарым-қатынасына жан-жақты материалистік түсінік берді.
А.И.Герцен бірнеше тамаша шығармалардың авторы. Атап айтқанда,
"Өткендерменойлар", "Кімжазықты?", "Сұғанақ сауысқан", "Доктор Крупов" орыс
өмірінің аса зәру проблемаларын көтерген құнды шығармалар болды.
Тәрбие мөселелері туралы Белинский мен Герценнің анық та, мазмұнды
ойлары педагогикадағы жаңа, революцияшыл — демократиялық бағыттың негізін
қалады. Белинский мен Герценнің педагогикалық мұрасы Чернышевский мен
Добролюбовтың еңбектерінде одан әрі дами түсті.
Н.И.ПИРОГОВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ (1810 - 1881)
§1. XIX ғасырдың 60-жылдарындағы қоғамдық-педагогикалық қозғалысқа
жалпы сипаттама.
§2. Н.И.Пироговтың педагогикалық көзқарастары.
§1. ХІХгасырдың 60-жылдарындагы қогамдыц-педагогикалық қозгалысқа
жалпы сипаттама
XIX ғ. 60-жылдар Ресейде өндіргіш күштердің дамуымен және бұл дамуды
тежейтін крепостниктік қатынастардың арасындағы қайшылықтарға байланысты
үлкен қоғамдық қозғалыстың кезеңі болып табылады. Шаруашылықтың
крепостникгік түрі капиталистік дамудьщ жолындағы кедергі болды.
Крепостниктік құрылыстың іріп-шірігендігі жене әлсіздігін Қырым соғысы
көрсетгі. Ресей экономикалық және техникалық артта қалудың, жоғары өскери
басшылықтың нашар стратегиясының салдарынан соғыста жеңілді.
Алдыңғы қатарлы орыс жазушыларының және ойшылдарының крепостниктік
құрылысқа қарсы шығуы крепостниктік тәртіппен келіспеушіліктің өсуіне
көмектесті. Осының бәрі 50-жылдардың аяғында Ресейде қоғамдық қозғалыстың
пайда болуын туындатты.
Қоғамдық қозғалыстың құрамды бөлігі сол кездегі күшті дамыған
педагогикалық қозғалыс болды. Крепостниктік тәрбиені қатаң сынау,
сословиялық мектепке қарсы күрес, ой-өрісті дамытуға дінсіз білім беру,
адамды, азаматты тәрбиелеу, әйелдерге білім беру, догматизм мен
схоластикаға, құрғақ жаттау мен муштраға қарсы күрес, баланың жеке басын
қастерлеу, прогрессивтік негізде дидактикалық мәселелерді талдау, халық
мекгеіггершің кең жүйесін, жоғары мекгептің автономиясьш талап ету— XIX ғ.
60-жылдарындағы орыс прогрессивтік педагогикасының ұсынған негізгі
мәселелері осындай еді. Педагогикалық қозғалыс біртек болған жоқ. Әртүрлі
қоғамдық бағыттарды устанған педагоггар негізгі мөселелерді әртүрлі
көзқарас тұрғысынан түсіндірді.
Бұл кезенде әртүрлі қоғамдық қозғалыс пайда болды, олар өздерінің
алдына педагогикалық теория мен практиканың өзекті мөселелерін шешу
мақсатын қойды. 1859 жылы Петербург педагогикалық жиналысы құрылды, кейін
Петербург педагогикалық қоғамына айналды. Оның жұмысына П.Г.Редкин,
К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, В.И.Водовозов, Д.Д.Семенов, А.Н.Герд және
көптеген басқа да педагогтар мен өдіскерлер қатысты.
Қоғамдық-педагогикалық қозғалыстьщ әсерімен бұл жылдары педагогикалық
журналистика дамыды, журналдардың беттерінде тәрбие мен оқытудың басты
мәселелері қызу талқыланды. "Тәрбие үшін журналы" 1857 жарық көрді, 1860
жылдан бастап "Төрбие" деген атпен шығып тұрды, онда К.Д.Ушинскийдің
бірнеше мақалалары басылды, 1860 жылдан 1870 жылға дейін "Орыс
педагогикалықхабаршысы", "Мұғалім" журналдары жарық көрді, бұл басылымдар
негізінен халық мектебінің мөселелеріне арналды.
1864 жылдан бастап "Педагогикалық жинақ" журналы шығарылды, ол төрбие
мен жалпы білім беретін мектептің мөселелеріне арналды; 1861-1862 жылдарда
Л.Н.Толстойдың ұйымдастыруымен "Ясная Поляна" журналы шығып тұрды, овда
Ясная Поляна мектебінің тәжірибесі жарияланды, шетел және патша үкіметі
мектептерін өте қатты сынға алды.
Төрбие және халыққа білім беру мәселелері әдеби және саяси журналдарда
да жарияланды, революцияшыл демократиялық бағыттағы "Современникте"
Н.Г.Чернышевскийдің бірнеше мақаласы жарық көрді, Н.А.Добролюбовтың
"Тәрбиедегі бедеддің маңызы туралы", "Дүремен қиратылған Бүкілресейлік
иллюзиялар" және басқада мақалалары жарияланды.
Тәрбиенің жалпы мәселелеріне 60-жылдардың бас кезівде тіпті кейбір
арнаулы журналдар да өз беттерін арнады. 1856 жылы аддыңғы қатарлы "Морской
сборникң журналында Н.И.Пироговтың "Өмір мәселелері" атты белгілі мақаласы
жарық көрді.
§2. Н.И.Пироговтың педагогикалық көщарастары (1810 - 1881)
Николай Иванович Пирогов көрнекті орыс дерігері-хирургі, халық ағарту
ісінің қайраткері, белгілі педагог. Ол— Москва университетінің медицина
факультетінің түлегі. Дерпт университетінде (қазіргі Тарту қаласы, Эстония)
медицина ғылымының докгоры ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация
қорғағаннан кейін, Петербургтің медициналық хирургия академиясында
профессорлық қызмет атқарады. Қырым соғысына өз еркімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz