САҚТАНДЫРУ ҚҰҚЫҒЫ пәнінің ЛЕКЦИЯ ЖИНАҒЫ
1.Лекция. Тақырыбы: Сақтандыру құқығының түсінігі.
2.Лекция. Тақырыбы: Сақтандыру құқықтық қатынастары.
3.Лекция.Тақырыбы: Сақтандыру қызметін қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдарының құзыреті.
4.Лекция. Тақырыбы: Сақтандыру шарты.
5.Лекция. Тақырыбы: Cақтандыру нарығы.
6.Лекция. Тақырыбы: Жеке сақтандыру
7.Лекция. Тақырыбы: Медициналық сақтандыру
8.Лекция. Тақырыбы: Міндетті әлеуметтік сақтандыру.
9.Лекция. Тақырыбы: Жазатайым жағдайлардың және өзге де оқиғалардаң
10.Лекция. Тақырыбы: Өмірді сақтандыру.
11.Лекция. Тақырыбы: Мүліктік сақтандыру
12.Лекция. Тақырыбы: Экологиялық сақтандыру.
13.тақырып: Азаматтық.құқықтық жауапкершілігін сақтандыру.
14.тақырып. Кәсіптік жауапкершілікті сақтандыру.
15.тақырып. Жинақтаушы сақтандыру.
2.Лекция. Тақырыбы: Сақтандыру құқықтық қатынастары.
3.Лекция.Тақырыбы: Сақтандыру қызметін қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдарының құзыреті.
4.Лекция. Тақырыбы: Сақтандыру шарты.
5.Лекция. Тақырыбы: Cақтандыру нарығы.
6.Лекция. Тақырыбы: Жеке сақтандыру
7.Лекция. Тақырыбы: Медициналық сақтандыру
8.Лекция. Тақырыбы: Міндетті әлеуметтік сақтандыру.
9.Лекция. Тақырыбы: Жазатайым жағдайлардың және өзге де оқиғалардаң
10.Лекция. Тақырыбы: Өмірді сақтандыру.
11.Лекция. Тақырыбы: Мүліктік сақтандыру
12.Лекция. Тақырыбы: Экологиялық сақтандыру.
13.тақырып: Азаматтық.құқықтық жауапкершілігін сақтандыру.
14.тақырып. Кәсіптік жауапкершілікті сақтандыру.
15.тақырып. Жинақтаушы сақтандыру.
ҚР сақтандыру құқығының пәні дегеніміз қоғамдағы іс-әрекеттердің сақтандыру кажеттіліктері барысында құқықтың пайда болуының, дамуының және қызмет атқаруының жалпы заңдылықтары, олардың мәні, құрылымы, негізгі бөлшектері, қағидалары сонымен қатар қазіргі мемлекеттік құқықтық болмыстарды да қарастырады және оған жалпы құқықтық түсініктерді зерттейді.
Жалпы мемлекеттік тілдегі оқулықтардың аз екендігі баршаға мәлім жағдай. ҚР-дағы жаңа экономикалық саясат жағдайында кәсіптік білім беру мазмұны санасының өзгеруі, жалпы білімнің міндетті мемлекеттік стандартының енгізілуі сақтандыру құқығына да қатысты құқықтық қажеттілікті тудырып отыр.
Бұл пән барысынды сақтандыру қызмет заңдарының басты ережелері нарықтық қатынастардың дамуынан туындаған жаңа нормативтік құқықтық актілерге негізделіп жүргізіледі. өйткені курсты зерттеп оқудың маңызды мақсаттарының бірі болып сақтандыруға қатысты құқықтық нормаларды, кейін тәжірибеде заңға дәлме-дәл сәйкес дұрыс қолдануды үйрету болып табылады.
Әрбір құқық саласына қатысты қарастырсақ та алдымен пәні мен қайнар көздеріне және объектілеріне тоқталуымыз қажет. Қандай да бір құқық саласы белгілі іс-әрекетке бағытталуына байланысты пәнін анықтауымызға болады. Ал қайнар көздеріне тоқталар болсақ екіге бөлеміз. Тікелей және жанама. Мысалы, сақтандыруға қатысты тікелей реттейтін нормативтік актілерді тікелей қайнар көзіне жатқызамыз. Сақтандыру объектісі заңды тұлғаның не жеке азаматтардың кез келген жеке не мүліктік мүдделері сақтандыру объектісі бола алады.
Біз белгілі тақырыпқа көшпес бұрын сақтандыру қызметі туралы 2000 жылдың 18 желтоқсандағы ҚР-ң қабылдаған заңы қандай қатынастарды реттейді соны анықтап алайық. Қабылдаған заң кәсіпкерлік қызмет түрі ретінде сақтандыруды жүзеге асырудың негізгі ережелерін, сақтандыру не қайта сақтандыру ұйымдарын, сақтандыру брокерлерін құру, лицензиялау, реттеу, олардың қызметін тоқтату ерекшеліктерін, өзге де жеке және заңды тұлғалардың сақтандыру рыногындағы қызметтің талаптарын, сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу міндеттерін және сақтандыру қызметін қадағалауды қамтамасыз ету қағидаларын белгілейді.
Жалпы мемлекеттік тілдегі оқулықтардың аз екендігі баршаға мәлім жағдай. ҚР-дағы жаңа экономикалық саясат жағдайында кәсіптік білім беру мазмұны санасының өзгеруі, жалпы білімнің міндетті мемлекеттік стандартының енгізілуі сақтандыру құқығына да қатысты құқықтық қажеттілікті тудырып отыр.
Бұл пән барысынды сақтандыру қызмет заңдарының басты ережелері нарықтық қатынастардың дамуынан туындаған жаңа нормативтік құқықтық актілерге негізделіп жүргізіледі. өйткені курсты зерттеп оқудың маңызды мақсаттарының бірі болып сақтандыруға қатысты құқықтық нормаларды, кейін тәжірибеде заңға дәлме-дәл сәйкес дұрыс қолдануды үйрету болып табылады.
Әрбір құқық саласына қатысты қарастырсақ та алдымен пәні мен қайнар көздеріне және объектілеріне тоқталуымыз қажет. Қандай да бір құқық саласы белгілі іс-әрекетке бағытталуына байланысты пәнін анықтауымызға болады. Ал қайнар көздеріне тоқталар болсақ екіге бөлеміз. Тікелей және жанама. Мысалы, сақтандыруға қатысты тікелей реттейтін нормативтік актілерді тікелей қайнар көзіне жатқызамыз. Сақтандыру объектісі заңды тұлғаның не жеке азаматтардың кез келген жеке не мүліктік мүдделері сақтандыру объектісі бола алады.
Біз белгілі тақырыпқа көшпес бұрын сақтандыру қызметі туралы 2000 жылдың 18 желтоқсандағы ҚР-ң қабылдаған заңы қандай қатынастарды реттейді соны анықтап алайық. Қабылдаған заң кәсіпкерлік қызмет түрі ретінде сақтандыруды жүзеге асырудың негізгі ережелерін, сақтандыру не қайта сақтандыру ұйымдарын, сақтандыру брокерлерін құру, лицензиялау, реттеу, олардың қызметін тоқтату ерекшеліктерін, өзге де жеке және заңды тұлғалардың сақтандыру рыногындағы қызметтің талаптарын, сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу міндеттерін және сақтандыру қызметін қадағалауды қамтамасыз ету қағидаларын белгілейді.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ІС ЖҮРГІЗУ КАФЕДРАСЫ
Лекция жинағы Заң факультетінің Ғылыми Кеңесінде
қаралып, бекітілді.
Хаттама “2 ” _10__ 2010ж
А.Ж. Малдыбек _______________
(қолы)
САҚТАНДЫРУ ҚҰҚЫҒЫ
пәнінің
ЛЕКЦИЯ ЖИНАҒЫ
ТҮРКІСТАН 2010
Лекция жинағын аға оқытушы ________ Г.Н. Көшербаева дайындады.
Лекция жинағын кафедраның 01 09 2010 ж. № 1 мәжілісінде талқыланды.
Кафедра меңгерушісі, доцент ______________ Г.Ә.Баймұратова.
Силлабус Факультет Әдістемелік Кеңесінің __2_ __09__ 2010 жылғы
мәжілісінде № _1_ хаттамамен мақұлданды.
1-Лекция. Тақырыбы: Сақтандыру құқығының түсінігі.
Жоспары:
1. Сақтандыру құқығының ұғымы.
2. Сақтандыру құқығының пәні.
3. Сақтандыру құқығының жүйесі.
4. Сақтандыру құқығының бастаулары.
Лекция мәтіні: 1.Әр ғылымның не оқу пәнінің өзіндік зерттейтін,
оқытатын пәні болады. Онда ғылымның не оқу пәнінің өзегі –ол зерттейтін
мәселелердің ашықтығы болып табылады.
ҚР сақтандыру құқығының пәні дегеніміз қоғамдағы іс-әрекеттердің
сақтандыру кажеттіліктері барысында құқықтың пайда болуының, дамуының және
қызмет атқаруының жалпы заңдылықтары, олардың мәні, құрылымы, негізгі
бөлшектері, қағидалары сонымен қатар қазіргі мемлекеттік құқықтық
болмыстарды да қарастырады және оған жалпы құқықтық түсініктерді зерттейді.
Жалпы мемлекеттік тілдегі оқулықтардың аз екендігі баршаға мәлім
жағдай. ҚР-дағы жаңа экономикалық саясат жағдайында кәсіптік білім беру
мазмұны санасының өзгеруі, жалпы білімнің міндетті мемлекеттік стандартының
енгізілуі сақтандыру құқығына да қатысты құқықтық қажеттілікті тудырып
отыр.
Бұл пән барысынды сақтандыру қызмет заңдарының басты ережелері
нарықтық қатынастардың дамуынан туындаған жаңа нормативтік құқықтық
актілерге негізделіп жүргізіледі. өйткені курсты зерттеп оқудың маңызды
мақсаттарының бірі болып сақтандыруға қатысты құқықтық нормаларды, кейін
тәжірибеде заңға дәлме-дәл сәйкес дұрыс қолдануды үйрету болып табылады.
Әрбір құқық саласына қатысты қарастырсақ та алдымен пәні мен
қайнар көздеріне және объектілеріне тоқталуымыз қажет. Қандай да бір құқық
саласы белгілі іс-әрекетке бағытталуына байланысты пәнін анықтауымызға
болады. Ал қайнар көздеріне тоқталар болсақ екіге бөлеміз. Тікелей және
жанама. Мысалы, сақтандыруға қатысты тікелей реттейтін нормативтік
актілерді тікелей қайнар көзіне жатқызамыз. Сақтандыру объектісі заңды
тұлғаның не жеке азаматтардың кез келген жеке не мүліктік мүдделері
сақтандыру объектісі бола алады.
Біз белгілі тақырыпқа көшпес бұрын сақтандыру қызметі туралы 2000
жылдың 18 желтоқсандағы ҚР-ң қабылдаған заңы қандай қатынастарды реттейді
соны анықтап алайық. Қабылдаған заң кәсіпкерлік қызмет түрі ретінде
сақтандыруды жүзеге асырудың негізгі ережелерін, сақтандыру не қайта
сақтандыру ұйымдарын, сақтандыру брокерлерін құру, лицензиялау, реттеу,
олардың қызметін тоқтату ерекшеліктерін, өзге де жеке және заңды
тұлғалардың сақтандыру рыногындағы қызметтің талаптарын, сақтандыру нарығын
мемлекеттік реттеу міндеттерін және сақтандыру қызметін қадағалауды
қамтамасыз ету қағидаларын белгілейді.
Сақтандыру қызметін реттеу барысында заңда мынадай термин сөздерінің
негізгі пайдаланылуы ұғымдарына тоқталуымыз қажет.
1. Актуарий – бұл сақтандыру ұйымының қажетті төлем қабілеттілігі мен
қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру және
қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің экономикалық
қажеттілік есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті атқаратын жеке
тұлға.
2. Цедент – қайта сақтандырушы яғни өзі қабылдаған сақтандыру
тәуекелдерін қайта сақтандыруға беруді жүзеге асыратын ұйым.
3. Сақтандыру рыногының кәсіби қатысушыларын өз қызметін уәкілетті
мемлекеттік органның тиісті лицензиялары негізінде жүзеге асыратын
сақтандыру ұйымы, яғни сақтандыру брокері, актуарий және уәкілетті аудитор.
4. Ортақ сақтандыру – бірнеше сақтандыру ұйымдарымен бір мезгілде
сақтандыру шарты бойынша сақтандыру тәуекелдерін қабылдап, олардың
жауапкершілігін өздерінің арасында жасалған ортақ сақтандыру шатына сәйкес
бөлуге байланысты туындайтын қызмет және қатынастар.
5. Сақтандыру агенті – сақтандыру ұйымының атынан берілген
өкілеттігіне сәйкес сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдаодық
қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлға.
6. Сақтандыру брокері – сақтандыру және қайта сақтандыру мәселелері
бойынша консультацялық қызметті өз атынан және сақтаушының тапсыруымен
сақтандыру шарттарын өз атынан және цеденттің тапсыруымен қайта сақтандыру
шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға.
7.Уәкілетті аудитор – мемлекеттік лицензиясы бар сақтандыру ұйымының
аудиті жөнінде қызметті жүзеге асыратын аудиторлық ұйым.
2. Сақтандыру – жеке және заңды тұлғалардың заңды мүдделерін мүліктік
қорғауы бойынша белгілі бір сақтандыру шартында көрсетілген сақтандыру
жағдайы немесе басқа да жағдайлардың туындауы негізінде сақтандыру төлемі
арқылы өз активтері есебінен сақтандыру ұйымдарының жүзеге асыратын
қатынастар кешенін білдіреді.
Сақтандыру қызметі – сақтандыру (қайта сақтандыру) шартының жасалуы
және орындалуымен байланысты Қазақстан Республикасының заңнамасының
талаптарына сәйкес құзырлы мемлекеттік органның лицензиясы негізінде жүзеге
асырылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қызметі.
Сақтандырудың көпғасырлық тәжірибесі мен драмаға толы тарихы оның
экономикаға оңды әсер етуінің күшті факторы болып табылатындығын дәлелдеді.
Сақтандыру - әлеуметтік, қоғамдық тәуекелділіктерді реттей отырып
басқарумен, сақтандыру қатынастарының тәртібін, түрлерін және шарттары
заңдық негіз арқылы реттеумен шектеледі. Нарықтық реформалардың бастапқы
кезеңдерінде сақтандыру үдерісін анықтайтын ережелер болмады, бұл
сақтандыру қызметінде тәжірибесі жоқ көптеген компаниялардын пайда болуына
әкелді.Ұлттық нарықтағы құрылымдық-атқарымдық сақтандыру қызметтері
әлеуметтік-экономикалық қатынастардың даму деңгейіне және нарықтағы өзара
қатысушыларға бейімделген заңдық сақтандыру негізінің жағдайына тікелей
байланысты. Сақтандыру жүйесі азырақ дамыған елдердің заңдарында сақтандыру
қызметтері нарығын құру және негізгі қатысушылар әрекеті туралы
түсіндірулер беріледі. Бұл Қазақстанға да қатысты: Сақтандыру қызметі
туралы заңда сақтандыру нарығы құрылымдық-атқарымдық өзара байланыстары
айқын көрсетіліп толық анықтамасы келтірілмейді. 2003 жылғы 10-шілдедегі
Сақтандыру қызметі туралы қазақстан Республикасы заңының 10-бабына сәйкес
сақтандыру нарығына қатынасушыларға мыналар жатады:
-сақтандыру (қайта сақтандырушы) ұйымдары;
-сақтандыру қоры; - сақтандыру агенті;
- сақтанушы, сақтандырудан пайда алушы;
- уәкілетті аудиторлық ұйым;
- сақтандыруға байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге aсырушы өзге жеке
және заңды тұлғалар.
Бұл институттардың өзара іс-қимыл нысандары сақтандыру нарығы
қосалқы жүйесінің ауқымын, мазмұнын және негізгі міндеттерін баламалы түрде
көрсетуі тиіс: сақтандыру саласындағымемлекеттік органдар мен ұйымдарды,
сақтанушылар мен сақтандырушыларды, сақтандыру қызметтері инфрақұрылым
нарығының объектілерін. Сақтандыру ісінде мемлекеттің қатысуы мемлекеттік
сақтандыруды дамыту мен сақтандыру бизнесін реттеу секілді бағыттарда
көрінуі тиіс.
3.Мемлекеттік сақтандыруға мемлекеттік бюджет пен оның шығыс
бөлігін қалыптастыратын қазір заңдық және атқарушы билік органдарының
қарамағындағы халықтың еңбекпен қамтылмағандарын әлеуметтік қамтамасыз
етілуін қамтитын әлеуметтік сақтандыру енуі тиіс. Халықтың бұл тобына
түсетін жәрдемақылар мен жеңілдіктер, олардың қоғамға енгізген еңбек
үлесіне емес, адамдардың бұл санатының тек мұқтаждық және
еңбеккежарамсыздық дәрежесімен анықталады. Сақтандыру төлемдерін қоғамның
барлық жұмысқа жарамды мүшелері мен жұмыс берушілердің сақтандыру
жарналарынанжиналған қаражаттан төлеу қажет. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бүкіл халық үшін міндетті болуы тиіс. Мемлекеттің міндетті ісі-
кепілділік. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру Қорын құру міндетті
сақтандырудың жаппай және әлеуметті мәнді түрлері бойынша сақтанушылрдың
мүдделерінің жоғарырақ қорғалуын қамтамасыз етеді. Бұл қордың
құрылтайшылары ҚР Үкіметі мен
Ұлттық банкі болып есептеледі. Қатысушылары – сақтандырудың міндетті
түрлерін жүзеге асыратын барлық сақтандыру ұйымдары.
Сақтанушыларға мәжбүр болған кепілдікті төлемдер Қор арқылы тек, сақтандыру
ұйымы таратылуға мәжбүр болған жағдайда жүзеге асырылады.
Мемлекттік әлеуметтік сақтандырудың міндеттілігі - әлеуметтік сақтандыру
жүйесіне енгізілген адамдарды сақтандыру арқылы қорғауын күшейту; кепілдік;
сақтандыру жарналарын жинау және қорларды қалыптастыру есебінен әлеуметтік
көрсетілетін қызметтерді қаржыландыру үшін ресурстарды шоғырландыруға
бағдарланған экономикалық; инвестициялық – уақытша ераін ақща қаражаттарын
мемлекеттік қарыздар, кәсіпорындар акцияларына, банкінің бағалы қағаздарына
және басқа қаржы құралдарына жұмсаудан пайда алу есебіне сақтандыру
қорларын арттыруға бағыттау; реттеу-сақтандыру тәуекелдіктерін бөлу
міндеттерін орындау қажеттілігінен туындаған. Жалпы нарықтың анықтамасына
және оның ішінде сақтандаруға сәйкес оның құрамына сақтандыру ұйымдары мен
компаниялар, серіктестіктер, бәсекелес, сақтандыру делдалдары, сақтандыру
жарнасын есептеуші мамандар, кеңес берушілер енеді.
Сақтандыру – бұл экономиканың стратегиялық секторы.Әсіресе, рыноктық
қатынастардың даму кезеңінде кәсіпкер өндіріс құралдары мен еңбек
құралдарының кез келген кездейсоқтықтардан материалды қорғалғанына сенімді
бола отырып, өзінің бар назарын рынок пен бәсеке мәселелеріне ғана
аударуына мүмкіндік береді.
Қазақстандағы сақтандырудың даму жолындағы түрлі мәселелер экономикалық
ой-пікірдің қалыптасуының тиісті деңгейімен, жоғары білікті мамандардың
(кадрлардың) болуымен сәтті шешімін табуы әбден мүмкін.
Рыноктық типтегі экономикада сақтандыру, бір жағынан, жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау құралы, екінші жағынан, табыс
әкелетін коммерциялық қызмет ретінде байқалады.
Сақтандырушының табыс көзі - өзінің жеке сақтандыру қызметі (негізінен,
сақтандыру төлемдері есебінен), сондай-ақ материалдық өндірістің
перспективті объектілері мен кәсіпорынның акциясы, банктік депозиттер және
т.б. осы сияқты өндірістік емес салаларға уақытша бос ақшаларды
инвестициялық салымдарға жұмсау.
Осылайша, сақтандыру рыноктық қатынастың қатысушыларының мүліктік
мүдделерін қорғап қана қоймайды, сонымен қоса, экономикалық қызметке күшті
психологиялық мотивация, табыс алу құлшынысын, тәуекел етуге түрткі болады,
сондай-ақ рыноктық экономика шарттарында шаруашылық активтерді
жігерлендіретін маңызды фактордың қызметін атқарады.
Сақтандыруға кірістерді қайта бөлу, материалдық заладардың орнын
толтыру үшін жинақтау және сақтанушылардың мүліктік мүдделерін қорғаумен
байланысты экономикалық қатынастар тән.
Солайша, сақтандыру қаржы категорияларының құрамдық бөлігі болып табылады.
Сақтандырудың экономикалық категориясын сипаттайтын белгілерді былайша
бөліп көрсетуге болады:
- Сақтанушылардың төлем есебінен және сақтандыру жағдайларының орын алуы
жағдайында сақтандырушыларға сақтандыру төлемдерін жасаумен мақсатты
сақтандыру қорының қалыптасуын іске асыратын сақтандырушы мен
сақтанушылардың арасындағы қайта бөлінетін ақша қатынастарының болуы;
- Сақтандырудың қатысушыларының арасындағы жинақталған залал
сомасымен
байланысты жабық түрде қайта бөлу қатынастары. Залалдың жабық жинақтылығы
сақтандырудың тиісті нысаны бойынша қатысушылардың санынан жағдайлардың
көпшілігінде зардап шегушілер санының азырақ болуының статистикалық
мүмкінділігіне негізделген;
- Сақтандыру қорының құралдары оның қалыптастырушы қатысушыларының
арасында ғана пайдаланылатындықтан, сақтанушылардың сақтандыру салымының
көлемі тек жиналып қалған залал көлемінде олардың әрқайсысының үлесін
білдіреді. Сондықтан, қатысушылар санының нақты сақтандыру нысаны бойынша
көп болуы олардың әрқайсысына сақтандыру салымының көлемінің аз болуы мен
сақтандыру процедурасының әсерлірек, тиімдірек болуын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде сақтандырудың спецификасы:
1) белгілі бір жағдайдың (сақтандыру жағдайының) кездейсоқ болу сипаты
мен осы жағдайдың әкелген зардап көлемімен;
2) сақтандыру қорларының қалыптасуына көмектесетін болуы мүмкін залалдың
бағалануы мен сақтандыру тарифтерінің мүмкінділігімен;
3) мүдделі тұлғалар арасындағы сақтандыру салымдарының (төлемдер,
сыйақылар) жоғарылығының әртүрлі жинақталуымен;
4) сақтандырушының сақтанушыға қорға түскен салымдарының (сақтандырудың
тәуекелге сүйенбеген түрлері) бөлік-бөлік қайтарылуымен байқалады.
Сақтандырушының сақтанушыға ақшасын жекелеп қайтару белгісі қаржылық
ғана емес, сонымен қоса ішінара несие категориясы бола отырып сақтандыруды
несиелеу категориясына жақындата түседі.
4.Сақтандыру мәселесін реттейтін заңдар. Сақтандыру мәселесін
реттейтін заңдар осы уақытқа дейін қабылданған Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылдың 3 қазанынан Сақтандыру туралы заң күші бар
Жарлығы саналды. Ал 2000 жылдың 18 желтоқсанында Қазақстан Республикасының
Сақтандыру қызмет туралы жаңа Заң қабылданды. Осы нормативтік құқықтық
актіде сақтандыру ісін ұйымдастыруды қазіргі заманғы талаптарға сәйкес
келтіруді қамтамасыз ететін шаралар қарастырылған. Азаматтық-құқықтық
қатынастарды реттейтін нормалар көбіне Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 803-845 баптарын қамтитын 40-шы Сақтандыру деп аталатын
тарауында мазмұндалған. Сақтандырудың жекелеген түрлерін реттейтін бөлек
нормативтік актілердің де бірқатар саны бар, олардың арасында 1996 жылдың
31 қазанында № 1319 ҚР Үкіметінің қаулысымен 1997 жылдың 2 сәуіріндегі №
460 ҚР Үкіметінің қаулысымен бекітілген.
Сақтандыру қызметіне бақылау жүргізу туралы ережелер ҚР 1995 жылдың 30
наурызында қабылданған Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы
Заңында мазмұндалған. Сонымен қатар сақтандыру туралы жекелеген нормалар
Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 31 тамызынан Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Заңында да
бекітілген.
Бақылау сұрақтары:
1. Сақтандыру құқығының ұғымы.
2. Сақтандыру құқығының пәні.
3. Сақтандыру құқығының жүйесі.
4. Сақтандыру құқығының бастаулары.
2-Лекция. Тақырыбы: Сақтандыру құқықтық қатынастары.
Жоспары:
1. Сақтандыру құқықтық қатынастарының түсінігі.
2. Сақтандыру құқық қатынастарының объектілері.
3. Сақтандыру құқық қатынастарының субъектілері.
4. Сақтандыру құқық қатынастарының пайда болу негіздері.
Лекция мәтіні: 1. Сақтандырушы болып сақтанушылармен сақтандыру
шартын жасасқан немесе заң негізінде сақтандырушы болып табылатын заңды
немесе әрекет қабілеттілігі бар жеке тұлғалар табылады. Сақтандырушылар
соңғысының пайдасына үшінші жақтың (сақтандырылған тұлғалардың)
сақтандырылуы туралы сақтанушымен сақтандыру шартын жасасуға құқылы.
Сақтандырушылар сақтандыру шартын жасасу барысында жеке не заңды
тұлғаларды (пайда алушыларды) сақтандыру шарты бойынша сақтандыру төлемін
алу үшін тағайындауға, сондай-ақ сақтандыру жағдайының болуына дейін оларды
өз қалауы бойынша ауыстыруға құқылы.
Егер сақтандырушы сақтандыру шартын өз пайдасына жасаған болса, онда ол
бір мезгілде сақтанушы да болып табылады.
Сақтанушы болып кез келген ұйымдық-құқықтық нысанда сақтандыру қызметін
(сақтандыру ұйымдары және өзара сақтандыру қоғамдары) жүзеге асыру үшін
құрылған және Қазақстан Республикасының аумағында сақтандыру қызметін
жүзеге асыруға заңды тәртіппен лицензиясы бар заңды тұлға табылады.
2.Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келмейтін мүліктік
мүдделер сақтандырудың объектісі бола алады:
- сақтандырушының немесе сақтандырылған тұлғаның (жеке
сақтандыру) өмірімен, денсаулығымен, еңбекке қабілеттілігімен және
зейнеткерлік қамтамасыздығымен байланысты;
- мүлікті иеленумен, пайдаланумен, оған билік етумен (мүліктік
сақтандыру) байланысты;
- тұлғаның өзіне немесе жеке тұлғаның мүлкіне, сондай-ақ
заңды тұлғаға келтірілген залалдың орнын толтырумен (жауапкершілікті
сақтандыру) байланысты.
Сақтандырудың жалпы жүйесі үш бөліктен тұрады :
1) қоғамдық қорғаудың жүйесі;
2) әлеуметтік сақтандыру (қорғау) және әлеуметтік қамсыздандыру;
3) жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру.
Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық
сақтандыру болып табылады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды,мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамлдық
және ұжымдық қорғау болып табылады. Сақтандыру категориясы үшін мына
белгілер тән болып табылады:
- қатынастардың ықтималдық сипаты;
- қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда- мемлекеттік,
аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар
сақтандырудың нысандары болып табылады:
- міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
- сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүліктік;
- сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және
жинақтаушы емес.
Міндетті сақтандыру- заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады.
Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырулдың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру – талаптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын
сақтандыру.
Сақтық қызметі – сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта
сақтандыру) шарттарды жасау мен орындауға байланысты Қазақстан республикасы
заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік органның лицензиясы
негізінде жүзеге асырылатын қызметі.
Сақтық қызметті ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынандай
сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру, аннуитеттік сақтандыру.
Аннуитет сақтандыру ісінде рентаны немесе зейнетақыны сақтандыру
жөніндегі төлемдердің шамасын көрсетеді.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру (қауіп-қатерлер)
азаматтық – құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты
мүдделерді сақтандыру жалпы (мүліктік) сақтандыруға жатады.
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіби жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірген жағдайда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақьық төлемді
жұзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Медициналық сақтандыру сақтандырылушының медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолдамаларынан туындаған шығыстарын ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты
сақтандыру түрлерінің жиынтығы.
Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы
немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерді
жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы,
соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір жол, әуе
немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
3.Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, үшінші бір
адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан
туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген зияндар үшін
жауаптылықты сақтандыру), сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер
бойынша жауапты болу (шарт бойынша жауаптылықты сақтандыру) тәуекелін
сақтандырады.
Кәсіпкердік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы ретінде
іс-қимыл жасайтын келісім шарт жасаушы агенттерінің өз міндеттемелердің
бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге
байланысты емес жағдайлармен осы қызмет шарттарының өзгеруінене болған
залалдар тәуекелі сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру
шарты бойынша тек сол сақтануның кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның
пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді
сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған
шарт жарамсыз болып табылады.
Өмірді сақтандыру – азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек
қабілеттігін және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан
қорғаудың нысаны, ол жеке басты сақтандыруға жатады.
Жеке басты сақтандыру шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай –ақ шартта
аталған басқа (сақтандырылмаған) адам (тұлға) сақтандырылған болуы мүмкін.
Өмірді, денсаулықты, еңбек қабілеттілігін және азаматтардың материалдық
тұрмыс халін сақтандыру арқылы қорғау сонымен қатар олардың экономикалық
мүдделерімен тығыз байланысты және мүліктік, жеке басты және әлеуметтік
сақтандыру қызметтерінің көмегімен жүзеге асады.
Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру
мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін
өмір сүрген жағдайда сақтық төлемді жүзеге асыруды көздейтін жеке басты
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек
ету қабілетін (жасына, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты)
жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына әкеліп
соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-кезеңімен
сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделелетін жеке басты сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жеке басты сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас
сақтандыру, балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші
субъектілер есебінен олардың қызметкерлерін сақтандыру, әуе, темір жол,
теңіз, ішкі су және облысаралық, халықаралық автомобиль көлігінің
жолаушыларын сақтандыру және т.с.с.
Жеке басты сақтандырудың аталған түрлері жолаушыларды сақтандырудың
басқа ерікті нысанда жүргізіледі.
Міндетті нысанда, сондай-ақ көлік құралдары иелерінің азаматтық-
құқықтық жауаптылығы, әскери қызметшілердің жеке құрамы, ішкі істер
органдарының, ұлттық қауіпсіздік, салық қызметінің қызметкерлері
сақтандырылады.
4. Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан және Қазақстан
Республикасының резиденттері болып табылатын заңды тұлғалар (қайта
сақтандыру мен өзара сақтандырудан басқа) мен жеке тұлғалардың мүліктік
мүдделерін сақтандыру тек Қазақстан Республикасының аумағында сақтандыру
қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар заңды тұлға ғана жүзеге асырылуы
мүмкін.
Маңызы жағынан ғимаратты, автомобильді, денсаулықты, өмірді, еңбекке
қабілеттілікті сақтандыруға болмайды, аталған объектілермен байланысты
мүліктік мүдделерді сақтандыруға болады. Үй мүлкін сақтандыру шартын жасаса
және сақтанушыға сақтандыру сыйақысын төлей отырып, сақтандырушы мұнысымен
үй мүлкіне қатысты өзінің мүліктік мүддесін қамтамасыз етеді, дәлірек айтар
болсақ, сақтанушының міндеттемесі арқылы сақтандырылған мүлікке қатысты,
мысалы, мүліктің жойылуы немесе бір бөлігінің бүлінуі, жоғалуы, ұрлануы
және т.б. сияқты нақты жағдайларда сақтандыру төлемін алу мүмкіндігін
туғызады.
Сақтандыру объектілері сақтандыру пәнін анықтайтын сақтандыру
жағдайларында нақты көрініс табады. Жеке сақтандыру объектісінің
сақтандыру жағдайы болып денсаулық, еңбекке қабілеттілігін жоғалту,
бақытсыз жағдай, өлім (қаза болу) және т.б. табылуы мүмкін. Мүліктік
сақтандыру объектілеріне жеке мүлік (қол жүгі, жүк) және үй (барлығы
немесе жекелеген заттар), сондай-ақ қаржылық тәуекелдер және т.б. жатады.
Жауапкершілікті сақтандыру объектісінің сақтандыру жағдайы болып
туристтер (жиһангерлер) мен саяхатшыларды экология мен қоршаған ортаға зиян
келтіре отырып тасымалдаудан туындайтын заң бұзушылықтар, өнімнің
(қызметтің) сапасының төмендігі, міндеттемелерді орындамау, кәсіби
жауапкершіліктер табылуы мүмкін.
Сақтандырудың нақты объектісі бойынша болуы мүмкін сақтандыру
жағдайлары тиісті ережелерде (шарттарда) белгіленеді. Сонымен бірге, оларда
сақтандыру жағдайы қандай жағдайда сақтандыру жағдайы, ал қандай жағдайда
өтелуге немесе сақтандыруды қамтамасыз етуге жатпайтындығы нақты
көрсетіледі. Жауапкершілікті сақтандыру шарттары мен ережелері (тәртібі)
типтік шарттарға сәйкес сақтанушылармен дербес жасалады (дайындалады).
Сақтандыру қызметінің субъектілері - Қазақстан Республикасының
Сақтандыру қызметі туралы заңына сәйкес сақтандыру және қайта сақтандыру
ұйымдары болып табылады.
Субъектілік құқық – бұл мемлекетпен қамтамасыз етілетін субъектінің
ерікті мінез-құлқы. Заңды жауапкершілік – бұл субъектіге заң актілерімен
белгіленіп берілген заңды және жеке тұлғалардың алдындағы жауапкершілік
шегі.
Сақтандыру қатынастарының субъектілері болып ҚР заңдарына сәйкес
сақтандыру қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар кез келген ұйымдық-
құқықтық нысандағы сақтанушылар мен заңды тұлға болып табылатын және
сақтанушылармен сақтандыру шартын жасасқан немесе заң негізінде
сақтандырушы болып табылатын сақтандырушылар табылады
Шетелдік азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының аумағында өз қызметін жүзеге асырушы шетелдік заңды
тұлғалар Қазақстан Республикасының азаматтары және заңды тұлғаларымен қатар
бірдей сақтандырушылық қорғау құқығын пайдалана алады.
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының резиденттері болып табылатын заңды тұлғалардың немесе
олардың бөлімшелерінің мүліктік мүдделері мен жеке тұлғалардың мүліктік
мүдделерін сақтандыру тек Қазақстан Республикасының резиденті және
лицензиясы бар құзырлы мемлекеттік орган болып табылатын сақтандыру ұйымы
тарапынан ғана жүзеге асырылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Сақтандыру құқықтық қатынастарының түсінігі.
2. Сақтандыру құқық қатынастарының объектілері.
3. Сақтандыру құқық қатынастарының субъектілері.
4. Сақтандыру құқық қатынастарының пайда болу негіздері.
3-Лекция.Тақырыбы: Сақтандыру қызметін қадағалауды жүзеге асыратын
мемлекеттік
органдарының құзыреті.
Жоспары:
1. Сақтандыру қызметін қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдарының
түрлері.
2. Сақтандыру қызметін қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдарының
құзыреті.
3. Сақтандыру қызметін лицензиялау тәртіптері.
Лекция мәтіні: 1. Мемлекеттік қажеттілік барысында елде тұрақты,
сапалы сақтандыру жүйесін ұйымдастыру мен қолдау және ұлттық
сақтандыру нарығының инфрақұрылымын қалыптастыру міндеттілігі
туындайды. Мысалы:
1. Әрбір ҚР-ң шеңберінде құрылған сақтандыру ұйымдарының қызметін
қадағалау мен сақтандыру нарығының заңдылығын реттеу.
2. Сақтандыру негіздерін заңмен нақтылау және міндетті сақтандыру
түрлерін, халықаралық сақтандыру жүйесіне ҚР-ң қатысу қажеттілігін
айқындап бекіту.
3. Сақтандыру қызметіне қатыстылығы бар тараптардың заңды мүдделерін
қорғау. Сақтандыру саласындағы мемлекеттiк реттеудiң негiзгi
мiндеттерi:
1) Қазақстан Республикасында тұрақты сақтандыру жүйесiн жасау мен қолдау
және ұлттық сақтандыру рыногының инфрақұрылымын қалыптастыру;
2) сақтандыру рыногын реттеу және сақтандыру қызметiн қадағалау;
3) сақтандырудың негiздерiн заңдармен баянды ету, мiндетті сақтандыру
түрлерiн, халықаралық сақтандыру жүйесiне Қазақстан Республикасының қатысу
принциптерiн белгiлеу;
4) сақтанушылардың, сақтандырылушылардың және пайда алушылардың
құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау болып табылады.
2.Сақтандыру саласындағы мемлекеттiк саясатты iске асыруды, сақтандыру
рыногындағы iстiң жайына мемлекеттiк бақылау жасауды қамтамасыз етудi қоса,
уәкiлеттi орган және мемлекеттiң өзге де органдары өз құзыретi шегiнде
жүзеге асырады.
Өзге де мемлекеттiк органдардың осы Заңмен реттелмеген өкiлеттiгi
мiндеттi сақтандыру түрлерi бойынша тиiстi заң актiлерiнде көзделуi мүмкін.
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде тiкелей көзделген жағдайларды
қоспағанда, мемлекеттiк органдар мен олардың лауазымды адамдарының
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы мен сақтандыру брокерiнiң сақтандыру
қызметiне араласуына тыйым салынады.
Уәкiлеттi орган - Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
сақтандыру рыногын реттеу және сақтандыру қызметiн қадағалау жөнiндегi
функциялар мен өкiлеттiктi жүзеге асыратын мемлекеттік орган.
Уәкiлеттi органның құқықтық мәртебесi Қазақстан Республикасының заң
актiлерiмен белгiленедi.
2. Лауазымды адамдардың немесе меншiгiнде не басқаруында сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымдарының дауыс беретiн акцияларының бес проценттен
астамы бар адамдардың және сақтандыру брокерлерiнiң жақын туыстары
уәкiлеттi органның сақтандыру iсiн қадағалайтын құрылымдық бөлiмшесiнiң
қызметкерлерi бола алмайды.
Уәкiлеттi органның функциялары және өкiлеттiгi (құқықтары)
1) Қазақстан Республикасында сақтандыру жүйесiнiң жұмыс iстеуiн және
ұлттық сақтандыру рыногының инфрақұрылымын қалыптастыруды, сақтанушылардың
және сақтандыру рыногының өзге де қатысушыларының заңды мүдделерiн қорғауды
қамтамасыз ету жөнiндегi мемлекеттiк саясатты жүргiзедi;
2) сақтандыру рыногын реттеу принциптерi мен әдiстерiн, сақтандыру
қызметiн қадағалауды ұйымдастыру тәртiбiн белгiлейдi;
3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын құруға рұқсат бередi;
3-1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ірі қатысушысы мәртебесін
алуға рұқсат беру және оны кері қайтарып алу тәртібін осы Заңның талаптарын
ескере отырып айқындайды, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ірі
қатысушысы мәртебесін алуға рұқсат береді, ірі қатысушының сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымының дауыс беретін акцияларын тікелей және (немесе)
жанама иелену үлесін белгілейді;
3-2) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акцияларымен мәміле жасауға
келісім береді;
3-3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өз еркімен қайта
ұйымдастырылуына және таратылуына келісім береді;
3-4) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының еншілес ұйым құруына, заңды
тұлғалардың жарғылық капиталдарына қомақты қатысуына рұқсат береді;
3-5) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары үшін тәуекелдерді басқару
жүйесінің болуы жөнінде талаптар белгілейді;
4) сақтандыру (қайта сақтандыру) қызметiн, сақтандыру брокерiнiң
қызметiн, сақтандыру рыногындағы актуарий қызметiн жүзеге асыру құқығына
лицензиялар беру тәртібін осы Заңның талаптарын ескере отырып айқындайды
және лицензиялар береді;
4-1) сақтандыру портфелін берудің тәртібін айқындайды;
5) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы үшiн пруденциялық нормативтердi
және өзге де сақталуға мiндеттi нормалар мен лимиттердi, жарғылық
капиталдың, кепілдік беру қорының, төлем қабілеттігі маржасының ең аз
мөлшерiн қоса, белгiлейдi және олардың сақталуын бақылауды қамтамасыз
етедi;
6) таратылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын тарату
комиссияларының қызметiне бақылау жасауды жүзеге асырады;
7) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының басшы қызметкерлерiн және
сақтандыру брокерлерiн сайлауға (тағайындауға) келiсiм бередi;
8) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қаржылық жағынан тұрақтылығы
мен төлем қабiлетiне талдау жасауды, баға берудi және бақылауды жүзеге
асырады;
9) сақтандыру ұйымының сақтандыру шарттарын (сақтандыру полистерiн)
есепке алу тәртiбiн белгiлейдi;
9-1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының сақтандыру сыныптары
(түрлері) бойынша сақтандыру тарифтерін бағалау әдістеріне және есептеу
принциптеріне талаптар қояды;
9-2) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының шығындылық коэффициентін
есептеудің тәртібін белгілейді;
10) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының, сақтандыру брокерлерiнiң,
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының филиалдары мен өкілдіктерінің
және сақтандыру брокерлерінің, актуарийлердiң тiзiлiмiн жүргiзедi;
11) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын автоматтандыруға қойылатын
талаптарды белгілейді;
13) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары мен сақтандыру рыногының
басқа да қатысушылары орындауға мiндеттi нормативтiк құқықтық актiлер
қабылдайды;
14) сақтандыру қызметi субъектiлерiн , сақтандыру брокерлерін,
сақтандыру қызметі субъектілерінің оқшауланған бөлімшелері мен сақтандыру
брокерлерін тексеру iсiн жүргiзедi;
15) сақтандыру рыногының кәсiби қатысушыларына санкция қолданады;
16) сақтандыру рыногының кәсiби қатысушыларына берiлген лицензиялардың
қолданылуын тоқтата тұру және лицензияларды керi қайтарып алу туралы
шешiмдер қабылдайды;
17) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қызметiн Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген негiздемелер бойынша тоқтату туралы
сот органдарына талап қойып жүгiну жөнiнде шешiм қабылдайды;
18) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қызметi туралы, оның
құрылтайшыларының құқықтық мәртебесi мен қаржылық жай-күйi туралы, сондай-
ақ сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына және оның құрылтайшыларына
қатынасы жөнiнен еншiлес ұйымдар немесе оқшауланған бөлiмшелер болып
табылатын тұлғалар туралы мәлiметтер алуға құқылы;
19) осы Заңға сәйкес сақтандыру нарығының және олардың бірлестіктерінің
кәсіби қатысушыларынан, сақтандыру агенттерінен өздерінің бақылау және
қадағалау функцияларын жүзеге асыруға қажетті мәліметтер алуға құқылы;
21) мемлекеттiк органдар мен ұйымдардан өзiнiң бақылау және қадағалау
қызметi үшiн қажеттi мәлiметтердi, оның iшiнде қызметтiк немесе
коммерциялық құпия болып табылатын мәлiметтердi алуға құқылы;
22) міндетті сақтандырудың жекелеген түрлері бойынша сақтандыру
полистері бланкілерінің мазмұнына және оларды әзірлеуге қойылатын
талаптарды белгілейді;
23) сақтандыру нарығының кәсіби қатысушыларына шектеулі ықпал ету
шараларын қолдануға құқылы;
24) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акцияларын мәжбүрлеп сатып
алу жөнiнде Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртiппен
шаралар қолданады;
25) Қазақстан Республикасы қаржы рыногының субъектiлерiн қадағалайтын
басқа да уәкiлеттi органдармен ынтымақтастықты және қажеттi ақпарат
алмасуды жүзеге асырады;
26) басқа мемлекеттердiң сақтандыруды қадағалау органдарымен, сондай-ақ
халықаралық ұйымдармен сақтандыру рыногын реттеу және сақтандыру қызметiн
қадағалау мәселелерi бойынша қатынастарда Қазақстан Республикасының
мүдделерiн бiлдiредi;
27) Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес өзге де
функцияларды, өкiлеттiктер мен құқықтарды жүзеге асырады.
3.Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының, сақтандыру брокерінің және
олардың оқшауланған бөлімшелерінің қызметiн тексерудi уәкiлеттi орган
жүргiзедi.
2. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, олардың
оқшауланған бөлімшелері жүргiзiлетiн тексеру мәселелерi бойынша уәкiлеттi
органға жәрдемдесуге, кез келген қызметкерге сауал қою мүмкiндiгiн, тексеру
мақсатын орындау үшiн қажеттi барлық құжаттар мен өзге де ақпарат көздерiне
қол жеткiзу мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге мiндеттi.
3. Инспекциялауды жүзеге асыратын адам сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының, сақтандыру брокерiнiң қызметiн тексеру барысында алынған
сақтандыру құпиясы не коммерциялық құпия болып табылатын мәлiметтердi жария
еткенi үшiн заңдарда көзделген тәртiппен жауап бередi.
4. Өздерiне заң актiлерiнде берiлген өкiлеттiк шегiнде сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының, сақтандыру брокерлерінің және сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының оқшауланған бөлімшелері мен сақтандыру
брокерлерінің қызметiн тексерудi жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар
сақтандыру iсi және сақтандыру қызметi туралы заңдарды бұзушылықтағы
анықталған жолсыздықтар жөнiнде уәкiлеттi органға хабарлауға мiндеттi.
Бақылау сұрақтары:
1. Сақтандыру қызметін қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік
органдарының
түрлері.
2. Сақтандыру қызметін қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдарының
құзыреті.
3. Сақтандыру қызметін лицензиялау тәртіптері.
4-Лекция. Тақырыбы: Сақтандыру шарты.
Жоспары:
1.Сақтандыру шартының түсінігі.
2.Сақтандыру шартының элементтері
3.Сақтандыру шартының мазмұны.
4.Сақұтандыру шартының тоқтатылу негіздері
Лекция мәтіні: 1. Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы)
сақтандыру сыйлық ақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап
(сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта
белгіленген сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған
өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандырушы шығаратын
ережелерде көрсетілген жағдайларға сақта-нушы қосьшу керек. Өз кезегінде
сақтандырушы заңның барлық талаптарының және оның қызметін түтынушылардың
мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының қызметін
бақылайтын өкілетті мемлекеттік орган заңның бүзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметін жүргізуге лицензия (рүқсат)
бермеудің негізі болып есептеледі.
Сақтандыру ережелері сақтандырушымен сақтандырудың әр түрі үшін бөлек
дайындалады және сақтандырудың тиісті түрін жүргізуі үшін лицензияны
(рүқсатты) беру қүқығы өкілетті мемлекеттік органымен келісуге жатқызылады.
Шартта қарастырылмаған жағдайларға байланысты даулар пайда болса, онда
басшылыққа сақтандыру ережелеріндегі жағдайлар алынуы тиіс.
Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:
1) сақтандыру объектілерінің тізімін;
2) сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;
3) сақтандыру тәуекелдерді;
4) сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тастаулар және сақтандыруға
шек қоюлар;
5) сақтандыру шарты қоданылуының мерзімі мен орнын;
6) сақтандыру шартын жасаудың тәртібін;
7) тараптардың қүқықтары мен міндеттерін;
5) сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиіс әрекеттерді;
6) сақтандыру жағдайының орын алғанын анықтайтын құжаттар тізімін;
10) сақтандыру төлемдерін жасаудың жағдайлары мен төртібін;
11) сақтандыру төлемі немесе сақтандыру төлемінен бас тарту жөнінде шешім
қабылдау мерзімін;
10) сақтандыру шарты жағдайларының тоқтатылуын;
11) дауларды шешудің тәртібін;
12) сақтандыру тарифтерін және оларды экономикалық негіздеу;
12) ерекше жағдайлар.
Сақтандыру ережелеріндегі жағдайларды сақтандырудың әдет ғүрып
нормаларына жатқызуға болады деп айта аламыз. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 825-1-бабының 4-тармағының мазмүны осыны дөлелдейді.
Келісім бойынша сақтанушы мен сақтандырушының арасында қосымша жағдайларды
ескеретін сақтандыру шарты жасалуы мүмкін.
Қосымша жағдайлар үш еседен көп қайталанса, сақтандырушы заңнама
қарастырған төртіпте сақтандырудың белгілі түрі бойынша ережелерді
өзгертуге міңцетті. Яғни, бүл жағдайлар сақтандырушының түрақтанған
тәжірибесінің бөлігі ретінде қарастырылады.
Сақтандыру шартының сипаттамаларын қарастырайық. Заңнамадағы
анықтамасына сәйкес сақтандыру шарты консенсуалды болып қаралады. Бірақ,
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 827-6. сәйкес, сақтандыру
шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық ақысын төлеген кезден бастап, ал оны
бөліп-бөліп төлеу қарастырылса бірінші сақтандыру жарнасы төленген кезден
бастап күшіне енеді және тараптар үшін міндетті болады. Осыны ескерсек іс
жүзінде жалпы тәртіп бойынша сақтандыру шарты реалды (нақты) болып
келетіні түсінікті. Сақтандыру шартына консенсуалдық мінез тараптардың
келісімімен немесе жеке заң актілерімен берілуі мүмкін.
Сақтандыру шарты өзара шарт, оны сақтанушы мен сақ-тандырушының негізгі
қүқықтары мен міндеттеріне назар аудара отырып көруге болады. Сақтанушы
сақтандыру сыйлық ақыларын төлеу керек, ал сақтандырушы олардың теленуін
талап етуге қүқылы. Тиісінше (өз кезегінде) сақтанушы сақтандырушыдан оның
сақтандыру төлемін жасау бойынша міндеті орындалуын талап ете алады.
Сақтандыру шарты — ақылы шарт, тараптардың әрқайсысы берілгеннің орнына
мүліктік қанағат алады. Сақтандырушы тарапы сақтандыру сыйлық ақылары
түрінде мүліқтік қанағат алады, ал сақтанушы тарабы болса немесе пайда
табушы сақтандыру төлемін алған ретте мүліктік қанағаттандыруға қол
жеткізеді. Сақтандыру шартының ақылыгы сақтандыру төлемі барлық жағдайларда
жасалмайтынына қарамастан сақтала береді.Оның орнатылуы мен алынуы
сақтандыру шартын жасау кезінде тараптардын, ниетімен қамтылады.
Келесі мәселе сақтандыру шартының нысанына байланысты болады. Сақтандыру
шарты жағдайларына қарамастан жазбаша нысанда жасалуы керек. Сақтандыру
шартының жазбаша нысанын сақтамау оның сақтандыру шартын рәсімдейтін
қүжаттар арасында таңдауға мүмкіншілік береді. Тараптар шарттың барлық
жағдайлары керсетілетін бір қүжатты жасап оған қолдарын қоя алады. Мүндай
шартты жасау жеке келісілген жағдайларға, бір-біріне сай келмейтін
тәуекелдерге байланысты сақтандыру жасалғанда қолданымдырақ болып келеді.
Сақтандыру процесінің арақатынасыЖС – жеке сақтандыру; МС – мүліктік
сақтандыру; СЖ – жауапкершілікті сақтандыру. Франшиза (фр. franchise -
жеңілдік, еріктілік): шартты – есепке алынбайтын (интегралды), шартсыз –
есепке алынатын (эксцедентті)
Сақтандыру сақтанушыны бір жақты тәртіпте сақтандырушы әзірлеген үлгілік
шарттарға (сақтандыру ережелеріне) қосылу жолымен де жасалады. Мүндай шарт
өзінің заңды табиғаты бойынша қосылу шарты болып келеді.
Азаматтардың мүддесіне қарай сақтандыру жүргізілсе (мүліктерін, олардың
өмірі мен денсаулығын ерікті сақтандыру), онда шартты сақтандырушының
сақтанушыға сақтандыру куәлігін (полисті) беру жолымен жасау жиі кездеседі.
Сақтандыру шарты, шартты жасауға тараптардың ерік білдіруін дәлелдеуге және
олар барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге келгенін білдіретін жазбаша
қүжаттармен айырбас жасау арқылы да жасалуы мүмкін. Шарттың бір немесе өзге
жазбаша нысанының арасында таңдау тараптардың келісімімен немесе
сақтандырушымен жүргізіледі.
Қазіргі азаматтық заңнама шартты жалпы полис беру арқылы жасасу
мүмкіншілігін де қарастырады.
Шарттың мүндай нысаны сөз бір текті мүліктердің әртүрлі партиясын
белгілі кезең ішінде негізінен бірдей жағдайлармен жүйелі сақтандыру
жөнінде жүрген жағдайда қолданылады. Содан басқа, жалпы полис бойынша
сақтандыруды жүзеге асырудың міндетті талабы болып сақтанушы мен
сақтандырушының арасында келісімнің болуы келеді. Сақтанушының талабы
бойынша сақтандырушы оған жаллы полис әсер ететін мүлікгің жеке
партияларына бөлек сақтандыру полистерін беріп түруға міндетті. Жалпы
полиске сақтандыру полисінің мазмүньша сәйкес келмеген жағдайларда
артықшылық сақтандыру полисінде болады (соған көңіл бөлінеді).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 826-бабында сақтандыру
шартының мазмүны анықталады. Онда мыналар болуға тиіс: 1) сақтандырушының
атауы, орналасқан жері жөне банктік реквизиттері; 2) сақтанушының (егер ол
жеке адам болса), тегі, аты, әкесінің аты (егер бар болса) және түрған жері
немесе (егер ол завды түлға болса) оньщ атауы, орналасқан жері және банктік
реквизиттері; 3) сақтандыру объектісі; 4) сақтандыру жағдайы; 5) сақтандыру
сомасы мен сақтандыру төлемін жүзеге асырудың тәртібі мен мерзімдері; 6)
сақтандыру сыйлық ақысының мөлшері, оларды төлеудің тәртібі мен мерзімдері;
7) шарттың жасалу күні және қолданылу мерзімі; 8) егер олар сақтандыру
қатынасына қатысушылар болса, сақтандырылған адам мен пайда алушы туралы
көрсету; 9) шарттың (сақтандыру полисін) номері, сериясы; 10) шарттың
жағдайларынаөзгерістер енгізілетін кездер мен оларды енгізу тәртібі; 11)
сатып алу сомасын (жинақтаушы сақтандыру ушін) төлеудің шарттары мен оның
мөлшері.
Айтылғаннан сақтандыру шартыньщ елеулі жағдайларына мыналар жататындығы
туралы қорытынды жасауға болады, олар:
1) сақтандыру объектісі;
2) мүмкін болатын сақтандыру жағдайы;
3) сақтандыру сомасы және сақтандыру төлемін жузеге асырудың тәртібі мен
мерзімдері;
4) сақтандыру сыйлық ақысының мөлшері, оларды төлеудің тәртібі мен
мерзімдері;
5) шарттың қолданылу мерзімі;
6) шартты өзгерту тәртібі бойынша шартқа өзге де елеулі жағдайлар енгізілуі
мүмкін.
Егер сақтандыру шартында заң актілерінде көзделгендермен салыстырғанда
сақтандырушының жағдайын нашарлататындай жағдайлар болса, онда осы заң
актілерімен белгіленген ережелер қолданылады. Яғни, сақтандыру жөніндегі
нормалардың диспозитивтігі сақтанушының жағдайын жақсартатын жағдайларға ға-
на таралады. Осыған себеп болып жоғарыда айтылған сақтандыру шартының
ерекше әлеуметтік маңыздылығы келеді, азаматтардың ажырамас мудделері,
нарықтық арнайы субъектілерімен сақтандыру компанияларымен шарт жасайтын
жеке кәсіпкерлер мен басқа да түлғалардың мүдделері есепке алынуы қажет.
Осыған сөйкес сақтандыру шартында көрсетілуге тиісті жағдайлардың толық
болмауына байланысты жауапкершілікті сақтандырушы атқарады. Сақтандыру
шарты бойынша жеке жағдайлардың толық болмауына байланысты дау пайда болған
жағдайларда, дау сақтандырушының пайдасына қарай шешіледі. Бірақ бүл ереже
қайта сақтандыру шарттарына таралмайды.
2. Сақтандыру шартының элементтері
Сақтандыру шартының тараптары сақтандырушы мен сақтанушы болып табылады.
Сақ-тандырушы сақтандыруды жүзеге асыратын, яғни сақтандыру жағдайы иайда
болған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге түлғаға (пайда
алушыға) шартта айқындалған соманың (сақтандыру соманың) шегінде сақтандыру
төлемін жүргізуге міндетті түлға. Сақтандыру үйымы ретінде тіркелген және
сақтандыру қызметін жүзеге асыруға берілген лицензиясы бар заңды түлға ғана
сақтандырушы бола алады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) үйымының үйымдық-қүқықтық нысаны
акционерлік қоғам болып табылады. Жаңадан қүрылатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) үйымының үйымдық-қүқықтық нысаны жабық акционерлік қоғам болуға
тиіс.
Жабық акционерлік қоғамның үйымдық-қүқықтық нысанында қүрылған
сақтандыру (қайта сақтандыру) үйымына соңғы толық қаржы жылы ішінде үнемі
залалсыз жүмыс істеген және осы кезеңге өкілетті мемлекеттік орган
белгілеген пруденциялық нормативтерді және өзге де сақталуға міндетті
нормалар мен лимиттерді сақтаған жағдайда мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап кемінде бір жыл өткеннен кейін ашық акционерлік қоғам болып
қайта қүрылуына жол беріледі.
Шетелдік қатысушылар мен заңды түлғалар, шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының сақтандыру (қайта сақтандыруы) үйымдарының қатысушылары
бола алады. Резидент емес сақтандыру үйымдарының қызметі шектеледі.
Қазақстан Республикасының аймағында орналасқан занды түлғалардың мүліктік
мүддесін сақтандыру немесе оның жеке бөлімшелерін және Қазақстаи
Республикасының резиденті болып саналатын жеке түлғаның мүліктік мүддесін
сақтандыру, тек қана Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын
сақтандыру үйымымен жүргізіледі.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы коммерциялық ұйым болып саналғанға
қарамастан, ол жалпы емес, арнайы қүқық қабілеттілігіне иеленеді, ал арнайы
қүқық қабілеттілік коммерциялық заңцы түлғаларда өте сирек кездесетін
қасиет. Сақтандыру үйымы сақтандыру қызметінен бөлек өкілетті мемлекеттік
органның нормативтік қүқықтық актілерінде көзделген төртіппен инвестициялық
қызметті жүргізуге, тиісті жинақ-таушы сақтандыру шартында көзделген сатып
алу сомасы шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді және сақтандыру
ұйымының қызметінің негізгі бағытымен тығыз байланысты қызметтерінің басқа
да түрлерін жүргізуге қүқылы.
Өз мүшелерінің және өзге де мүліктік мүдделерін сақтандыруды жүзеге
асыру үшін үйымдастырылған өзара сақтандыру қоғамдары коммерциялық емес
ұйымдар болып табылады.
Қазіргі заң сақтандыру ұйымдарына қызмет көрсетуге рүқсат беретін
шектерін анықтауға қатаң қарайтындығымен ерекшеленеді. Бүл өз кезегінде
сақтандыру ұйымы қандай сақтандыру шарттарында сақтандырушы бола алатынына
әсер етеді.
Қазақстан Республикасының аймағында сақтандыру ұйымының қызметі "өмірді
сақтаңдыру" саласы бойынша лицензия негізінде және "жалпы сақтандыру"
саласы бойынша лицензиясымен, лицензияда көрсетілген сақтандырудың тиісті
кластарының шегінде жүзеге асырылады. "Жалпы сақтандыру" сала-сындағы
қызмет өмірді сақтандыру мүмкіндігін және жинақтау сақтандыруды өткізуге
жол бермейді.
Сонымен қатар "өмірді сақтандыру" саласындағы кызметте "жалпы
сақтандыру" саласындағы қызметпен қоса атқарылмайды (жазатайым жағдайдан
немесе аурудан сақтандыру және медициналық сақтандырудан басқа).
Сақтандыру ұйымы, оның сақтандырудың тиісті кластары көрсетілген
лицензиясы болған жағдайда, сақтандырудың екі және одан да көп кластарының
белгілері мен мазмүнын үштастыратын (сақтандыру кластарын біріктіруге
қатысты шектеулерді ескерсе) сақтандыру түрін әзір-леуге қүқылы.
Қүқықтық қабілеттіліктің белгілі көлемі қайта сақтандыру ұйымында
қарастырылған. Қайта сақтандыру жөніндегі лицензияның болуы лицензиатқа
бара-бар қайта сақтандыру қызметін де, бара-бар емес қайта сақтавдыру
қызметін де жүзеге асыру қүқыган береді.
Бара-бар қайта сақтандыру шарттары қайта сақтандыру ұйымы ретінде
лицензия алмаған сақтандыру ұйымдарымен де жасалады. "Жалпы сақтандыру"
саласы бойынша немесе "өмірді сақтандыру" саласы бойынша оған лицензия
сақтандыру ұйымы ретінде берілген бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі
қызметті өзінің лицензиясында көрсетілген кластар бойынша қайта
сақтандыруға лицензиясыз да жүзеге асыруға қүқылы.
Егер "жалпы сақтандыру" саласы бойынша сақтандыру ұйымында лицензия
болса, онда ол лицензия алып бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметті
де, бара-бар емес қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де сақтандырудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ІС ЖҮРГІЗУ КАФЕДРАСЫ
Лекция жинағы Заң факультетінің Ғылыми Кеңесінде
қаралып, бекітілді.
Хаттама “2 ” _10__ 2010ж
А.Ж. Малдыбек _______________
(қолы)
САҚТАНДЫРУ ҚҰҚЫҒЫ
пәнінің
ЛЕКЦИЯ ЖИНАҒЫ
ТҮРКІСТАН 2010
Лекция жинағын аға оқытушы ________ Г.Н. Көшербаева дайындады.
Лекция жинағын кафедраның 01 09 2010 ж. № 1 мәжілісінде талқыланды.
Кафедра меңгерушісі, доцент ______________ Г.Ә.Баймұратова.
Силлабус Факультет Әдістемелік Кеңесінің __2_ __09__ 2010 жылғы
мәжілісінде № _1_ хаттамамен мақұлданды.
1-Лекция. Тақырыбы: Сақтандыру құқығының түсінігі.
Жоспары:
1. Сақтандыру құқығының ұғымы.
2. Сақтандыру құқығының пәні.
3. Сақтандыру құқығының жүйесі.
4. Сақтандыру құқығының бастаулары.
Лекция мәтіні: 1.Әр ғылымның не оқу пәнінің өзіндік зерттейтін,
оқытатын пәні болады. Онда ғылымның не оқу пәнінің өзегі –ол зерттейтін
мәселелердің ашықтығы болып табылады.
ҚР сақтандыру құқығының пәні дегеніміз қоғамдағы іс-әрекеттердің
сақтандыру кажеттіліктері барысында құқықтың пайда болуының, дамуының және
қызмет атқаруының жалпы заңдылықтары, олардың мәні, құрылымы, негізгі
бөлшектері, қағидалары сонымен қатар қазіргі мемлекеттік құқықтық
болмыстарды да қарастырады және оған жалпы құқықтық түсініктерді зерттейді.
Жалпы мемлекеттік тілдегі оқулықтардың аз екендігі баршаға мәлім
жағдай. ҚР-дағы жаңа экономикалық саясат жағдайында кәсіптік білім беру
мазмұны санасының өзгеруі, жалпы білімнің міндетті мемлекеттік стандартының
енгізілуі сақтандыру құқығына да қатысты құқықтық қажеттілікті тудырып
отыр.
Бұл пән барысынды сақтандыру қызмет заңдарының басты ережелері
нарықтық қатынастардың дамуынан туындаған жаңа нормативтік құқықтық
актілерге негізделіп жүргізіледі. өйткені курсты зерттеп оқудың маңызды
мақсаттарының бірі болып сақтандыруға қатысты құқықтық нормаларды, кейін
тәжірибеде заңға дәлме-дәл сәйкес дұрыс қолдануды үйрету болып табылады.
Әрбір құқық саласына қатысты қарастырсақ та алдымен пәні мен
қайнар көздеріне және объектілеріне тоқталуымыз қажет. Қандай да бір құқық
саласы белгілі іс-әрекетке бағытталуына байланысты пәнін анықтауымызға
болады. Ал қайнар көздеріне тоқталар болсақ екіге бөлеміз. Тікелей және
жанама. Мысалы, сақтандыруға қатысты тікелей реттейтін нормативтік
актілерді тікелей қайнар көзіне жатқызамыз. Сақтандыру объектісі заңды
тұлғаның не жеке азаматтардың кез келген жеке не мүліктік мүдделері
сақтандыру объектісі бола алады.
Біз белгілі тақырыпқа көшпес бұрын сақтандыру қызметі туралы 2000
жылдың 18 желтоқсандағы ҚР-ң қабылдаған заңы қандай қатынастарды реттейді
соны анықтап алайық. Қабылдаған заң кәсіпкерлік қызмет түрі ретінде
сақтандыруды жүзеге асырудың негізгі ережелерін, сақтандыру не қайта
сақтандыру ұйымдарын, сақтандыру брокерлерін құру, лицензиялау, реттеу,
олардың қызметін тоқтату ерекшеліктерін, өзге де жеке және заңды
тұлғалардың сақтандыру рыногындағы қызметтің талаптарын, сақтандыру нарығын
мемлекеттік реттеу міндеттерін және сақтандыру қызметін қадағалауды
қамтамасыз ету қағидаларын белгілейді.
Сақтандыру қызметін реттеу барысында заңда мынадай термин сөздерінің
негізгі пайдаланылуы ұғымдарына тоқталуымыз қажет.
1. Актуарий – бұл сақтандыру ұйымының қажетті төлем қабілеттілігі мен
қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру және
қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің экономикалық
қажеттілік есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті атқаратын жеке
тұлға.
2. Цедент – қайта сақтандырушы яғни өзі қабылдаған сақтандыру
тәуекелдерін қайта сақтандыруға беруді жүзеге асыратын ұйым.
3. Сақтандыру рыногының кәсіби қатысушыларын өз қызметін уәкілетті
мемлекеттік органның тиісті лицензиялары негізінде жүзеге асыратын
сақтандыру ұйымы, яғни сақтандыру брокері, актуарий және уәкілетті аудитор.
4. Ортақ сақтандыру – бірнеше сақтандыру ұйымдарымен бір мезгілде
сақтандыру шарты бойынша сақтандыру тәуекелдерін қабылдап, олардың
жауапкершілігін өздерінің арасында жасалған ортақ сақтандыру шатына сәйкес
бөлуге байланысты туындайтын қызмет және қатынастар.
5. Сақтандыру агенті – сақтандыру ұйымының атынан берілген
өкілеттігіне сәйкес сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдаодық
қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлға.
6. Сақтандыру брокері – сақтандыру және қайта сақтандыру мәселелері
бойынша консультацялық қызметті өз атынан және сақтаушының тапсыруымен
сақтандыру шарттарын өз атынан және цеденттің тапсыруымен қайта сақтандыру
шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға.
7.Уәкілетті аудитор – мемлекеттік лицензиясы бар сақтандыру ұйымының
аудиті жөнінде қызметті жүзеге асыратын аудиторлық ұйым.
2. Сақтандыру – жеке және заңды тұлғалардың заңды мүдделерін мүліктік
қорғауы бойынша белгілі бір сақтандыру шартында көрсетілген сақтандыру
жағдайы немесе басқа да жағдайлардың туындауы негізінде сақтандыру төлемі
арқылы өз активтері есебінен сақтандыру ұйымдарының жүзеге асыратын
қатынастар кешенін білдіреді.
Сақтандыру қызметі – сақтандыру (қайта сақтандыру) шартының жасалуы
және орындалуымен байланысты Қазақстан Республикасының заңнамасының
талаптарына сәйкес құзырлы мемлекеттік органның лицензиясы негізінде жүзеге
асырылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қызметі.
Сақтандырудың көпғасырлық тәжірибесі мен драмаға толы тарихы оның
экономикаға оңды әсер етуінің күшті факторы болып табылатындығын дәлелдеді.
Сақтандыру - әлеуметтік, қоғамдық тәуекелділіктерді реттей отырып
басқарумен, сақтандыру қатынастарының тәртібін, түрлерін және шарттары
заңдық негіз арқылы реттеумен шектеледі. Нарықтық реформалардың бастапқы
кезеңдерінде сақтандыру үдерісін анықтайтын ережелер болмады, бұл
сақтандыру қызметінде тәжірибесі жоқ көптеген компаниялардын пайда болуына
әкелді.Ұлттық нарықтағы құрылымдық-атқарымдық сақтандыру қызметтері
әлеуметтік-экономикалық қатынастардың даму деңгейіне және нарықтағы өзара
қатысушыларға бейімделген заңдық сақтандыру негізінің жағдайына тікелей
байланысты. Сақтандыру жүйесі азырақ дамыған елдердің заңдарында сақтандыру
қызметтері нарығын құру және негізгі қатысушылар әрекеті туралы
түсіндірулер беріледі. Бұл Қазақстанға да қатысты: Сақтандыру қызметі
туралы заңда сақтандыру нарығы құрылымдық-атқарымдық өзара байланыстары
айқын көрсетіліп толық анықтамасы келтірілмейді. 2003 жылғы 10-шілдедегі
Сақтандыру қызметі туралы қазақстан Республикасы заңының 10-бабына сәйкес
сақтандыру нарығына қатынасушыларға мыналар жатады:
-сақтандыру (қайта сақтандырушы) ұйымдары;
-сақтандыру қоры; - сақтандыру агенті;
- сақтанушы, сақтандырудан пайда алушы;
- уәкілетті аудиторлық ұйым;
- сақтандыруға байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге aсырушы өзге жеке
және заңды тұлғалар.
Бұл институттардың өзара іс-қимыл нысандары сақтандыру нарығы
қосалқы жүйесінің ауқымын, мазмұнын және негізгі міндеттерін баламалы түрде
көрсетуі тиіс: сақтандыру саласындағымемлекеттік органдар мен ұйымдарды,
сақтанушылар мен сақтандырушыларды, сақтандыру қызметтері инфрақұрылым
нарығының объектілерін. Сақтандыру ісінде мемлекеттің қатысуы мемлекеттік
сақтандыруды дамыту мен сақтандыру бизнесін реттеу секілді бағыттарда
көрінуі тиіс.
3.Мемлекеттік сақтандыруға мемлекеттік бюджет пен оның шығыс
бөлігін қалыптастыратын қазір заңдық және атқарушы билік органдарының
қарамағындағы халықтың еңбекпен қамтылмағандарын әлеуметтік қамтамасыз
етілуін қамтитын әлеуметтік сақтандыру енуі тиіс. Халықтың бұл тобына
түсетін жәрдемақылар мен жеңілдіктер, олардың қоғамға енгізген еңбек
үлесіне емес, адамдардың бұл санатының тек мұқтаждық және
еңбеккежарамсыздық дәрежесімен анықталады. Сақтандыру төлемдерін қоғамның
барлық жұмысқа жарамды мүшелері мен жұмыс берушілердің сақтандыру
жарналарынанжиналған қаражаттан төлеу қажет. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бүкіл халық үшін міндетті болуы тиіс. Мемлекеттің міндетті ісі-
кепілділік. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру Қорын құру міндетті
сақтандырудың жаппай және әлеуметті мәнді түрлері бойынша сақтанушылрдың
мүдделерінің жоғарырақ қорғалуын қамтамасыз етеді. Бұл қордың
құрылтайшылары ҚР Үкіметі мен
Ұлттық банкі болып есептеледі. Қатысушылары – сақтандырудың міндетті
түрлерін жүзеге асыратын барлық сақтандыру ұйымдары.
Сақтанушыларға мәжбүр болған кепілдікті төлемдер Қор арқылы тек, сақтандыру
ұйымы таратылуға мәжбүр болған жағдайда жүзеге асырылады.
Мемлекттік әлеуметтік сақтандырудың міндеттілігі - әлеуметтік сақтандыру
жүйесіне енгізілген адамдарды сақтандыру арқылы қорғауын күшейту; кепілдік;
сақтандыру жарналарын жинау және қорларды қалыптастыру есебінен әлеуметтік
көрсетілетін қызметтерді қаржыландыру үшін ресурстарды шоғырландыруға
бағдарланған экономикалық; инвестициялық – уақытша ераін ақща қаражаттарын
мемлекеттік қарыздар, кәсіпорындар акцияларына, банкінің бағалы қағаздарына
және басқа қаржы құралдарына жұмсаудан пайда алу есебіне сақтандыру
қорларын арттыруға бағыттау; реттеу-сақтандыру тәуекелдіктерін бөлу
міндеттерін орындау қажеттілігінен туындаған. Жалпы нарықтың анықтамасына
және оның ішінде сақтандаруға сәйкес оның құрамына сақтандыру ұйымдары мен
компаниялар, серіктестіктер, бәсекелес, сақтандыру делдалдары, сақтандыру
жарнасын есептеуші мамандар, кеңес берушілер енеді.
Сақтандыру – бұл экономиканың стратегиялық секторы.Әсіресе, рыноктық
қатынастардың даму кезеңінде кәсіпкер өндіріс құралдары мен еңбек
құралдарының кез келген кездейсоқтықтардан материалды қорғалғанына сенімді
бола отырып, өзінің бар назарын рынок пен бәсеке мәселелеріне ғана
аударуына мүмкіндік береді.
Қазақстандағы сақтандырудың даму жолындағы түрлі мәселелер экономикалық
ой-пікірдің қалыптасуының тиісті деңгейімен, жоғары білікті мамандардың
(кадрлардың) болуымен сәтті шешімін табуы әбден мүмкін.
Рыноктық типтегі экономикада сақтандыру, бір жағынан, жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау құралы, екінші жағынан, табыс
әкелетін коммерциялық қызмет ретінде байқалады.
Сақтандырушының табыс көзі - өзінің жеке сақтандыру қызметі (негізінен,
сақтандыру төлемдері есебінен), сондай-ақ материалдық өндірістің
перспективті объектілері мен кәсіпорынның акциясы, банктік депозиттер және
т.б. осы сияқты өндірістік емес салаларға уақытша бос ақшаларды
инвестициялық салымдарға жұмсау.
Осылайша, сақтандыру рыноктық қатынастың қатысушыларының мүліктік
мүдделерін қорғап қана қоймайды, сонымен қоса, экономикалық қызметке күшті
психологиялық мотивация, табыс алу құлшынысын, тәуекел етуге түрткі болады,
сондай-ақ рыноктық экономика шарттарында шаруашылық активтерді
жігерлендіретін маңызды фактордың қызметін атқарады.
Сақтандыруға кірістерді қайта бөлу, материалдық заладардың орнын
толтыру үшін жинақтау және сақтанушылардың мүліктік мүдделерін қорғаумен
байланысты экономикалық қатынастар тән.
Солайша, сақтандыру қаржы категорияларының құрамдық бөлігі болып табылады.
Сақтандырудың экономикалық категориясын сипаттайтын белгілерді былайша
бөліп көрсетуге болады:
- Сақтанушылардың төлем есебінен және сақтандыру жағдайларының орын алуы
жағдайында сақтандырушыларға сақтандыру төлемдерін жасаумен мақсатты
сақтандыру қорының қалыптасуын іске асыратын сақтандырушы мен
сақтанушылардың арасындағы қайта бөлінетін ақша қатынастарының болуы;
- Сақтандырудың қатысушыларының арасындағы жинақталған залал
сомасымен
байланысты жабық түрде қайта бөлу қатынастары. Залалдың жабық жинақтылығы
сақтандырудың тиісті нысаны бойынша қатысушылардың санынан жағдайлардың
көпшілігінде зардап шегушілер санының азырақ болуының статистикалық
мүмкінділігіне негізделген;
- Сақтандыру қорының құралдары оның қалыптастырушы қатысушыларының
арасында ғана пайдаланылатындықтан, сақтанушылардың сақтандыру салымының
көлемі тек жиналып қалған залал көлемінде олардың әрқайсысының үлесін
білдіреді. Сондықтан, қатысушылар санының нақты сақтандыру нысаны бойынша
көп болуы олардың әрқайсысына сақтандыру салымының көлемінің аз болуы мен
сақтандыру процедурасының әсерлірек, тиімдірек болуын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде сақтандырудың спецификасы:
1) белгілі бір жағдайдың (сақтандыру жағдайының) кездейсоқ болу сипаты
мен осы жағдайдың әкелген зардап көлемімен;
2) сақтандыру қорларының қалыптасуына көмектесетін болуы мүмкін залалдың
бағалануы мен сақтандыру тарифтерінің мүмкінділігімен;
3) мүдделі тұлғалар арасындағы сақтандыру салымдарының (төлемдер,
сыйақылар) жоғарылығының әртүрлі жинақталуымен;
4) сақтандырушының сақтанушыға қорға түскен салымдарының (сақтандырудың
тәуекелге сүйенбеген түрлері) бөлік-бөлік қайтарылуымен байқалады.
Сақтандырушының сақтанушыға ақшасын жекелеп қайтару белгісі қаржылық
ғана емес, сонымен қоса ішінара несие категориясы бола отырып сақтандыруды
несиелеу категориясына жақындата түседі.
4.Сақтандыру мәселесін реттейтін заңдар. Сақтандыру мәселесін
реттейтін заңдар осы уақытқа дейін қабылданған Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылдың 3 қазанынан Сақтандыру туралы заң күші бар
Жарлығы саналды. Ал 2000 жылдың 18 желтоқсанында Қазақстан Республикасының
Сақтандыру қызмет туралы жаңа Заң қабылданды. Осы нормативтік құқықтық
актіде сақтандыру ісін ұйымдастыруды қазіргі заманғы талаптарға сәйкес
келтіруді қамтамасыз ететін шаралар қарастырылған. Азаматтық-құқықтық
қатынастарды реттейтін нормалар көбіне Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 803-845 баптарын қамтитын 40-шы Сақтандыру деп аталатын
тарауында мазмұндалған. Сақтандырудың жекелеген түрлерін реттейтін бөлек
нормативтік актілердің де бірқатар саны бар, олардың арасында 1996 жылдың
31 қазанында № 1319 ҚР Үкіметінің қаулысымен 1997 жылдың 2 сәуіріндегі №
460 ҚР Үкіметінің қаулысымен бекітілген.
Сақтандыру қызметіне бақылау жүргізу туралы ережелер ҚР 1995 жылдың 30
наурызында қабылданған Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы
Заңында мазмұндалған. Сонымен қатар сақтандыру туралы жекелеген нормалар
Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 31 тамызынан Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Заңында да
бекітілген.
Бақылау сұрақтары:
1. Сақтандыру құқығының ұғымы.
2. Сақтандыру құқығының пәні.
3. Сақтандыру құқығының жүйесі.
4. Сақтандыру құқығының бастаулары.
2-Лекция. Тақырыбы: Сақтандыру құқықтық қатынастары.
Жоспары:
1. Сақтандыру құқықтық қатынастарының түсінігі.
2. Сақтандыру құқық қатынастарының объектілері.
3. Сақтандыру құқық қатынастарының субъектілері.
4. Сақтандыру құқық қатынастарының пайда болу негіздері.
Лекция мәтіні: 1. Сақтандырушы болып сақтанушылармен сақтандыру
шартын жасасқан немесе заң негізінде сақтандырушы болып табылатын заңды
немесе әрекет қабілеттілігі бар жеке тұлғалар табылады. Сақтандырушылар
соңғысының пайдасына үшінші жақтың (сақтандырылған тұлғалардың)
сақтандырылуы туралы сақтанушымен сақтандыру шартын жасасуға құқылы.
Сақтандырушылар сақтандыру шартын жасасу барысында жеке не заңды
тұлғаларды (пайда алушыларды) сақтандыру шарты бойынша сақтандыру төлемін
алу үшін тағайындауға, сондай-ақ сақтандыру жағдайының болуына дейін оларды
өз қалауы бойынша ауыстыруға құқылы.
Егер сақтандырушы сақтандыру шартын өз пайдасына жасаған болса, онда ол
бір мезгілде сақтанушы да болып табылады.
Сақтанушы болып кез келген ұйымдық-құқықтық нысанда сақтандыру қызметін
(сақтандыру ұйымдары және өзара сақтандыру қоғамдары) жүзеге асыру үшін
құрылған және Қазақстан Республикасының аумағында сақтандыру қызметін
жүзеге асыруға заңды тәртіппен лицензиясы бар заңды тұлға табылады.
2.Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келмейтін мүліктік
мүдделер сақтандырудың объектісі бола алады:
- сақтандырушының немесе сақтандырылған тұлғаның (жеке
сақтандыру) өмірімен, денсаулығымен, еңбекке қабілеттілігімен және
зейнеткерлік қамтамасыздығымен байланысты;
- мүлікті иеленумен, пайдаланумен, оған билік етумен (мүліктік
сақтандыру) байланысты;
- тұлғаның өзіне немесе жеке тұлғаның мүлкіне, сондай-ақ
заңды тұлғаға келтірілген залалдың орнын толтырумен (жауапкершілікті
сақтандыру) байланысты.
Сақтандырудың жалпы жүйесі үш бөліктен тұрады :
1) қоғамдық қорғаудың жүйесі;
2) әлеуметтік сақтандыру (қорғау) және әлеуметтік қамсыздандыру;
3) жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру.
Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық
сақтандыру болып табылады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды,мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамлдық
және ұжымдық қорғау болып табылады. Сақтандыру категориясы үшін мына
белгілер тән болып табылады:
- қатынастардың ықтималдық сипаты;
- қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда- мемлекеттік,
аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар
сақтандырудың нысандары болып табылады:
- міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
- сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүліктік;
- сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және
жинақтаушы емес.
Міндетті сақтандыру- заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады.
Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырулдың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру – талаптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын
сақтандыру.
Сақтық қызметі – сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта
сақтандыру) шарттарды жасау мен орындауға байланысты Қазақстан республикасы
заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік органның лицензиясы
негізінде жүзеге асырылатын қызметі.
Сақтық қызметті ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынандай
сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру, аннуитеттік сақтандыру.
Аннуитет сақтандыру ісінде рентаны немесе зейнетақыны сақтандыру
жөніндегі төлемдердің шамасын көрсетеді.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру (қауіп-қатерлер)
азаматтық – құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты
мүдделерді сақтандыру жалпы (мүліктік) сақтандыруға жатады.
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіби жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірген жағдайда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақьық төлемді
жұзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Медициналық сақтандыру сақтандырылушының медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолдамаларынан туындаған шығыстарын ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты
сақтандыру түрлерінің жиынтығы.
Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы
немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерді
жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы,
соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір жол, әуе
немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
3.Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, үшінші бір
адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан
туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген зияндар үшін
жауаптылықты сақтандыру), сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер
бойынша жауапты болу (шарт бойынша жауаптылықты сақтандыру) тәуекелін
сақтандырады.
Кәсіпкердік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы ретінде
іс-қимыл жасайтын келісім шарт жасаушы агенттерінің өз міндеттемелердің
бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге
байланысты емес жағдайлармен осы қызмет шарттарының өзгеруінене болған
залалдар тәуекелі сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру
шарты бойынша тек сол сақтануның кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның
пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді
сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған
шарт жарамсыз болып табылады.
Өмірді сақтандыру – азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек
қабілеттігін және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан
қорғаудың нысаны, ол жеке басты сақтандыруға жатады.
Жеке басты сақтандыру шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай –ақ шартта
аталған басқа (сақтандырылмаған) адам (тұлға) сақтандырылған болуы мүмкін.
Өмірді, денсаулықты, еңбек қабілеттілігін және азаматтардың материалдық
тұрмыс халін сақтандыру арқылы қорғау сонымен қатар олардың экономикалық
мүдделерімен тығыз байланысты және мүліктік, жеке басты және әлеуметтік
сақтандыру қызметтерінің көмегімен жүзеге асады.
Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру
мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін
өмір сүрген жағдайда сақтық төлемді жүзеге асыруды көздейтін жеке басты
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек
ету қабілетін (жасына, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты)
жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына әкеліп
соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-кезеңімен
сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделелетін жеке басты сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жеке басты сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас
сақтандыру, балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші
субъектілер есебінен олардың қызметкерлерін сақтандыру, әуе, темір жол,
теңіз, ішкі су және облысаралық, халықаралық автомобиль көлігінің
жолаушыларын сақтандыру және т.с.с.
Жеке басты сақтандырудың аталған түрлері жолаушыларды сақтандырудың
басқа ерікті нысанда жүргізіледі.
Міндетті нысанда, сондай-ақ көлік құралдары иелерінің азаматтық-
құқықтық жауаптылығы, әскери қызметшілердің жеке құрамы, ішкі істер
органдарының, ұлттық қауіпсіздік, салық қызметінің қызметкерлері
сақтандырылады.
4. Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан және Қазақстан
Республикасының резиденттері болып табылатын заңды тұлғалар (қайта
сақтандыру мен өзара сақтандырудан басқа) мен жеке тұлғалардың мүліктік
мүдделерін сақтандыру тек Қазақстан Республикасының аумағында сақтандыру
қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар заңды тұлға ғана жүзеге асырылуы
мүмкін.
Маңызы жағынан ғимаратты, автомобильді, денсаулықты, өмірді, еңбекке
қабілеттілікті сақтандыруға болмайды, аталған объектілермен байланысты
мүліктік мүдделерді сақтандыруға болады. Үй мүлкін сақтандыру шартын жасаса
және сақтанушыға сақтандыру сыйақысын төлей отырып, сақтандырушы мұнысымен
үй мүлкіне қатысты өзінің мүліктік мүддесін қамтамасыз етеді, дәлірек айтар
болсақ, сақтанушының міндеттемесі арқылы сақтандырылған мүлікке қатысты,
мысалы, мүліктің жойылуы немесе бір бөлігінің бүлінуі, жоғалуы, ұрлануы
және т.б. сияқты нақты жағдайларда сақтандыру төлемін алу мүмкіндігін
туғызады.
Сақтандыру объектілері сақтандыру пәнін анықтайтын сақтандыру
жағдайларында нақты көрініс табады. Жеке сақтандыру объектісінің
сақтандыру жағдайы болып денсаулық, еңбекке қабілеттілігін жоғалту,
бақытсыз жағдай, өлім (қаза болу) және т.б. табылуы мүмкін. Мүліктік
сақтандыру объектілеріне жеке мүлік (қол жүгі, жүк) және үй (барлығы
немесе жекелеген заттар), сондай-ақ қаржылық тәуекелдер және т.б. жатады.
Жауапкершілікті сақтандыру объектісінің сақтандыру жағдайы болып
туристтер (жиһангерлер) мен саяхатшыларды экология мен қоршаған ортаға зиян
келтіре отырып тасымалдаудан туындайтын заң бұзушылықтар, өнімнің
(қызметтің) сапасының төмендігі, міндеттемелерді орындамау, кәсіби
жауапкершіліктер табылуы мүмкін.
Сақтандырудың нақты объектісі бойынша болуы мүмкін сақтандыру
жағдайлары тиісті ережелерде (шарттарда) белгіленеді. Сонымен бірге, оларда
сақтандыру жағдайы қандай жағдайда сақтандыру жағдайы, ал қандай жағдайда
өтелуге немесе сақтандыруды қамтамасыз етуге жатпайтындығы нақты
көрсетіледі. Жауапкершілікті сақтандыру шарттары мен ережелері (тәртібі)
типтік шарттарға сәйкес сақтанушылармен дербес жасалады (дайындалады).
Сақтандыру қызметінің субъектілері - Қазақстан Республикасының
Сақтандыру қызметі туралы заңына сәйкес сақтандыру және қайта сақтандыру
ұйымдары болып табылады.
Субъектілік құқық – бұл мемлекетпен қамтамасыз етілетін субъектінің
ерікті мінез-құлқы. Заңды жауапкершілік – бұл субъектіге заң актілерімен
белгіленіп берілген заңды және жеке тұлғалардың алдындағы жауапкершілік
шегі.
Сақтандыру қатынастарының субъектілері болып ҚР заңдарына сәйкес
сақтандыру қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар кез келген ұйымдық-
құқықтық нысандағы сақтанушылар мен заңды тұлға болып табылатын және
сақтанушылармен сақтандыру шартын жасасқан немесе заң негізінде
сақтандырушы болып табылатын сақтандырушылар табылады
Шетелдік азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының аумағында өз қызметін жүзеге асырушы шетелдік заңды
тұлғалар Қазақстан Республикасының азаматтары және заңды тұлғаларымен қатар
бірдей сақтандырушылық қорғау құқығын пайдалана алады.
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының резиденттері болып табылатын заңды тұлғалардың немесе
олардың бөлімшелерінің мүліктік мүдделері мен жеке тұлғалардың мүліктік
мүдделерін сақтандыру тек Қазақстан Республикасының резиденті және
лицензиясы бар құзырлы мемлекеттік орган болып табылатын сақтандыру ұйымы
тарапынан ғана жүзеге асырылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Сақтандыру құқықтық қатынастарының түсінігі.
2. Сақтандыру құқық қатынастарының объектілері.
3. Сақтандыру құқық қатынастарының субъектілері.
4. Сақтандыру құқық қатынастарының пайда болу негіздері.
3-Лекция.Тақырыбы: Сақтандыру қызметін қадағалауды жүзеге асыратын
мемлекеттік
органдарының құзыреті.
Жоспары:
1. Сақтандыру қызметін қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдарының
түрлері.
2. Сақтандыру қызметін қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдарының
құзыреті.
3. Сақтандыру қызметін лицензиялау тәртіптері.
Лекция мәтіні: 1. Мемлекеттік қажеттілік барысында елде тұрақты,
сапалы сақтандыру жүйесін ұйымдастыру мен қолдау және ұлттық
сақтандыру нарығының инфрақұрылымын қалыптастыру міндеттілігі
туындайды. Мысалы:
1. Әрбір ҚР-ң шеңберінде құрылған сақтандыру ұйымдарының қызметін
қадағалау мен сақтандыру нарығының заңдылығын реттеу.
2. Сақтандыру негіздерін заңмен нақтылау және міндетті сақтандыру
түрлерін, халықаралық сақтандыру жүйесіне ҚР-ң қатысу қажеттілігін
айқындап бекіту.
3. Сақтандыру қызметіне қатыстылығы бар тараптардың заңды мүдделерін
қорғау. Сақтандыру саласындағы мемлекеттiк реттеудiң негiзгi
мiндеттерi:
1) Қазақстан Республикасында тұрақты сақтандыру жүйесiн жасау мен қолдау
және ұлттық сақтандыру рыногының инфрақұрылымын қалыптастыру;
2) сақтандыру рыногын реттеу және сақтандыру қызметiн қадағалау;
3) сақтандырудың негiздерiн заңдармен баянды ету, мiндетті сақтандыру
түрлерiн, халықаралық сақтандыру жүйесiне Қазақстан Республикасының қатысу
принциптерiн белгiлеу;
4) сақтанушылардың, сақтандырылушылардың және пайда алушылардың
құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау болып табылады.
2.Сақтандыру саласындағы мемлекеттiк саясатты iске асыруды, сақтандыру
рыногындағы iстiң жайына мемлекеттiк бақылау жасауды қамтамасыз етудi қоса,
уәкiлеттi орган және мемлекеттiң өзге де органдары өз құзыретi шегiнде
жүзеге асырады.
Өзге де мемлекеттiк органдардың осы Заңмен реттелмеген өкiлеттiгi
мiндеттi сақтандыру түрлерi бойынша тиiстi заң актiлерiнде көзделуi мүмкін.
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде тiкелей көзделген жағдайларды
қоспағанда, мемлекеттiк органдар мен олардың лауазымды адамдарының
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы мен сақтандыру брокерiнiң сақтандыру
қызметiне араласуына тыйым салынады.
Уәкiлеттi орган - Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
сақтандыру рыногын реттеу және сақтандыру қызметiн қадағалау жөнiндегi
функциялар мен өкiлеттiктi жүзеге асыратын мемлекеттік орган.
Уәкiлеттi органның құқықтық мәртебесi Қазақстан Республикасының заң
актiлерiмен белгiленедi.
2. Лауазымды адамдардың немесе меншiгiнде не басқаруында сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымдарының дауыс беретiн акцияларының бес проценттен
астамы бар адамдардың және сақтандыру брокерлерiнiң жақын туыстары
уәкiлеттi органның сақтандыру iсiн қадағалайтын құрылымдық бөлiмшесiнiң
қызметкерлерi бола алмайды.
Уәкiлеттi органның функциялары және өкiлеттiгi (құқықтары)
1) Қазақстан Республикасында сақтандыру жүйесiнiң жұмыс iстеуiн және
ұлттық сақтандыру рыногының инфрақұрылымын қалыптастыруды, сақтанушылардың
және сақтандыру рыногының өзге де қатысушыларының заңды мүдделерiн қорғауды
қамтамасыз ету жөнiндегi мемлекеттiк саясатты жүргiзедi;
2) сақтандыру рыногын реттеу принциптерi мен әдiстерiн, сақтандыру
қызметiн қадағалауды ұйымдастыру тәртiбiн белгiлейдi;
3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын құруға рұқсат бередi;
3-1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ірі қатысушысы мәртебесін
алуға рұқсат беру және оны кері қайтарып алу тәртібін осы Заңның талаптарын
ескере отырып айқындайды, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ірі
қатысушысы мәртебесін алуға рұқсат береді, ірі қатысушының сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымының дауыс беретін акцияларын тікелей және (немесе)
жанама иелену үлесін белгілейді;
3-2) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акцияларымен мәміле жасауға
келісім береді;
3-3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өз еркімен қайта
ұйымдастырылуына және таратылуына келісім береді;
3-4) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының еншілес ұйым құруына, заңды
тұлғалардың жарғылық капиталдарына қомақты қатысуына рұқсат береді;
3-5) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары үшін тәуекелдерді басқару
жүйесінің болуы жөнінде талаптар белгілейді;
4) сақтандыру (қайта сақтандыру) қызметiн, сақтандыру брокерiнiң
қызметiн, сақтандыру рыногындағы актуарий қызметiн жүзеге асыру құқығына
лицензиялар беру тәртібін осы Заңның талаптарын ескере отырып айқындайды
және лицензиялар береді;
4-1) сақтандыру портфелін берудің тәртібін айқындайды;
5) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы үшiн пруденциялық нормативтердi
және өзге де сақталуға мiндеттi нормалар мен лимиттердi, жарғылық
капиталдың, кепілдік беру қорының, төлем қабілеттігі маржасының ең аз
мөлшерiн қоса, белгiлейдi және олардың сақталуын бақылауды қамтамасыз
етедi;
6) таратылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын тарату
комиссияларының қызметiне бақылау жасауды жүзеге асырады;
7) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының басшы қызметкерлерiн және
сақтандыру брокерлерiн сайлауға (тағайындауға) келiсiм бередi;
8) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қаржылық жағынан тұрақтылығы
мен төлем қабiлетiне талдау жасауды, баға берудi және бақылауды жүзеге
асырады;
9) сақтандыру ұйымының сақтандыру шарттарын (сақтандыру полистерiн)
есепке алу тәртiбiн белгiлейдi;
9-1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының сақтандыру сыныптары
(түрлері) бойынша сақтандыру тарифтерін бағалау әдістеріне және есептеу
принциптеріне талаптар қояды;
9-2) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының шығындылық коэффициентін
есептеудің тәртібін белгілейді;
10) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының, сақтандыру брокерлерiнiң,
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының филиалдары мен өкілдіктерінің
және сақтандыру брокерлерінің, актуарийлердiң тiзiлiмiн жүргiзедi;
11) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын автоматтандыруға қойылатын
талаптарды белгілейді;
13) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары мен сақтандыру рыногының
басқа да қатысушылары орындауға мiндеттi нормативтiк құқықтық актiлер
қабылдайды;
14) сақтандыру қызметi субъектiлерiн , сақтандыру брокерлерін,
сақтандыру қызметі субъектілерінің оқшауланған бөлімшелері мен сақтандыру
брокерлерін тексеру iсiн жүргiзедi;
15) сақтандыру рыногының кәсiби қатысушыларына санкция қолданады;
16) сақтандыру рыногының кәсiби қатысушыларына берiлген лицензиялардың
қолданылуын тоқтата тұру және лицензияларды керi қайтарып алу туралы
шешiмдер қабылдайды;
17) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қызметiн Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген негiздемелер бойынша тоқтату туралы
сот органдарына талап қойып жүгiну жөнiнде шешiм қабылдайды;
18) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қызметi туралы, оның
құрылтайшыларының құқықтық мәртебесi мен қаржылық жай-күйi туралы, сондай-
ақ сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына және оның құрылтайшыларына
қатынасы жөнiнен еншiлес ұйымдар немесе оқшауланған бөлiмшелер болып
табылатын тұлғалар туралы мәлiметтер алуға құқылы;
19) осы Заңға сәйкес сақтандыру нарығының және олардың бірлестіктерінің
кәсіби қатысушыларынан, сақтандыру агенттерінен өздерінің бақылау және
қадағалау функцияларын жүзеге асыруға қажетті мәліметтер алуға құқылы;
21) мемлекеттiк органдар мен ұйымдардан өзiнiң бақылау және қадағалау
қызметi үшiн қажеттi мәлiметтердi, оның iшiнде қызметтiк немесе
коммерциялық құпия болып табылатын мәлiметтердi алуға құқылы;
22) міндетті сақтандырудың жекелеген түрлері бойынша сақтандыру
полистері бланкілерінің мазмұнына және оларды әзірлеуге қойылатын
талаптарды белгілейді;
23) сақтандыру нарығының кәсіби қатысушыларына шектеулі ықпал ету
шараларын қолдануға құқылы;
24) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акцияларын мәжбүрлеп сатып
алу жөнiнде Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртiппен
шаралар қолданады;
25) Қазақстан Республикасы қаржы рыногының субъектiлерiн қадағалайтын
басқа да уәкiлеттi органдармен ынтымақтастықты және қажеттi ақпарат
алмасуды жүзеге асырады;
26) басқа мемлекеттердiң сақтандыруды қадағалау органдарымен, сондай-ақ
халықаралық ұйымдармен сақтандыру рыногын реттеу және сақтандыру қызметiн
қадағалау мәселелерi бойынша қатынастарда Қазақстан Республикасының
мүдделерiн бiлдiредi;
27) Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес өзге де
функцияларды, өкiлеттiктер мен құқықтарды жүзеге асырады.
3.Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының, сақтандыру брокерінің және
олардың оқшауланған бөлімшелерінің қызметiн тексерудi уәкiлеттi орган
жүргiзедi.
2. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, олардың
оқшауланған бөлімшелері жүргiзiлетiн тексеру мәселелерi бойынша уәкiлеттi
органға жәрдемдесуге, кез келген қызметкерге сауал қою мүмкiндiгiн, тексеру
мақсатын орындау үшiн қажеттi барлық құжаттар мен өзге де ақпарат көздерiне
қол жеткiзу мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге мiндеттi.
3. Инспекциялауды жүзеге асыратын адам сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының, сақтандыру брокерiнiң қызметiн тексеру барысында алынған
сақтандыру құпиясы не коммерциялық құпия болып табылатын мәлiметтердi жария
еткенi үшiн заңдарда көзделген тәртiппен жауап бередi.
4. Өздерiне заң актiлерiнде берiлген өкiлеттiк шегiнде сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының, сақтандыру брокерлерінің және сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының оқшауланған бөлімшелері мен сақтандыру
брокерлерінің қызметiн тексерудi жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар
сақтандыру iсi және сақтандыру қызметi туралы заңдарды бұзушылықтағы
анықталған жолсыздықтар жөнiнде уәкiлеттi органға хабарлауға мiндеттi.
Бақылау сұрақтары:
1. Сақтандыру қызметін қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік
органдарының
түрлері.
2. Сақтандыру қызметін қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдарының
құзыреті.
3. Сақтандыру қызметін лицензиялау тәртіптері.
4-Лекция. Тақырыбы: Сақтандыру шарты.
Жоспары:
1.Сақтандыру шартының түсінігі.
2.Сақтандыру шартының элементтері
3.Сақтандыру шартының мазмұны.
4.Сақұтандыру шартының тоқтатылу негіздері
Лекция мәтіні: 1. Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы)
сақтандыру сыйлық ақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап
(сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта
белгіленген сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған
өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандырушы шығаратын
ережелерде көрсетілген жағдайларға сақта-нушы қосьшу керек. Өз кезегінде
сақтандырушы заңның барлық талаптарының және оның қызметін түтынушылардың
мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының қызметін
бақылайтын өкілетті мемлекеттік орган заңның бүзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметін жүргізуге лицензия (рүқсат)
бермеудің негізі болып есептеледі.
Сақтандыру ережелері сақтандырушымен сақтандырудың әр түрі үшін бөлек
дайындалады және сақтандырудың тиісті түрін жүргізуі үшін лицензияны
(рүқсатты) беру қүқығы өкілетті мемлекеттік органымен келісуге жатқызылады.
Шартта қарастырылмаған жағдайларға байланысты даулар пайда болса, онда
басшылыққа сақтандыру ережелеріндегі жағдайлар алынуы тиіс.
Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:
1) сақтандыру объектілерінің тізімін;
2) сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;
3) сақтандыру тәуекелдерді;
4) сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тастаулар және сақтандыруға
шек қоюлар;
5) сақтандыру шарты қоданылуының мерзімі мен орнын;
6) сақтандыру шартын жасаудың тәртібін;
7) тараптардың қүқықтары мен міндеттерін;
5) сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиіс әрекеттерді;
6) сақтандыру жағдайының орын алғанын анықтайтын құжаттар тізімін;
10) сақтандыру төлемдерін жасаудың жағдайлары мен төртібін;
11) сақтандыру төлемі немесе сақтандыру төлемінен бас тарту жөнінде шешім
қабылдау мерзімін;
10) сақтандыру шарты жағдайларының тоқтатылуын;
11) дауларды шешудің тәртібін;
12) сақтандыру тарифтерін және оларды экономикалық негіздеу;
12) ерекше жағдайлар.
Сақтандыру ережелеріндегі жағдайларды сақтандырудың әдет ғүрып
нормаларына жатқызуға болады деп айта аламыз. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 825-1-бабының 4-тармағының мазмүны осыны дөлелдейді.
Келісім бойынша сақтанушы мен сақтандырушының арасында қосымша жағдайларды
ескеретін сақтандыру шарты жасалуы мүмкін.
Қосымша жағдайлар үш еседен көп қайталанса, сақтандырушы заңнама
қарастырған төртіпте сақтандырудың белгілі түрі бойынша ережелерді
өзгертуге міңцетті. Яғни, бүл жағдайлар сақтандырушының түрақтанған
тәжірибесінің бөлігі ретінде қарастырылады.
Сақтандыру шартының сипаттамаларын қарастырайық. Заңнамадағы
анықтамасына сәйкес сақтандыру шарты консенсуалды болып қаралады. Бірақ,
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 827-6. сәйкес, сақтандыру
шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық ақысын төлеген кезден бастап, ал оны
бөліп-бөліп төлеу қарастырылса бірінші сақтандыру жарнасы төленген кезден
бастап күшіне енеді және тараптар үшін міндетті болады. Осыны ескерсек іс
жүзінде жалпы тәртіп бойынша сақтандыру шарты реалды (нақты) болып
келетіні түсінікті. Сақтандыру шартына консенсуалдық мінез тараптардың
келісімімен немесе жеке заң актілерімен берілуі мүмкін.
Сақтандыру шарты өзара шарт, оны сақтанушы мен сақ-тандырушының негізгі
қүқықтары мен міндеттеріне назар аудара отырып көруге болады. Сақтанушы
сақтандыру сыйлық ақыларын төлеу керек, ал сақтандырушы олардың теленуін
талап етуге қүқылы. Тиісінше (өз кезегінде) сақтанушы сақтандырушыдан оның
сақтандыру төлемін жасау бойынша міндеті орындалуын талап ете алады.
Сақтандыру шарты — ақылы шарт, тараптардың әрқайсысы берілгеннің орнына
мүліктік қанағат алады. Сақтандырушы тарапы сақтандыру сыйлық ақылары
түрінде мүліқтік қанағат алады, ал сақтанушы тарабы болса немесе пайда
табушы сақтандыру төлемін алған ретте мүліктік қанағаттандыруға қол
жеткізеді. Сақтандыру шартының ақылыгы сақтандыру төлемі барлық жағдайларда
жасалмайтынына қарамастан сақтала береді.Оның орнатылуы мен алынуы
сақтандыру шартын жасау кезінде тараптардын, ниетімен қамтылады.
Келесі мәселе сақтандыру шартының нысанына байланысты болады. Сақтандыру
шарты жағдайларына қарамастан жазбаша нысанда жасалуы керек. Сақтандыру
шартының жазбаша нысанын сақтамау оның сақтандыру шартын рәсімдейтін
қүжаттар арасында таңдауға мүмкіншілік береді. Тараптар шарттың барлық
жағдайлары керсетілетін бір қүжатты жасап оған қолдарын қоя алады. Мүндай
шартты жасау жеке келісілген жағдайларға, бір-біріне сай келмейтін
тәуекелдерге байланысты сақтандыру жасалғанда қолданымдырақ болып келеді.
Сақтандыру процесінің арақатынасыЖС – жеке сақтандыру; МС – мүліктік
сақтандыру; СЖ – жауапкершілікті сақтандыру. Франшиза (фр. franchise -
жеңілдік, еріктілік): шартты – есепке алынбайтын (интегралды), шартсыз –
есепке алынатын (эксцедентті)
Сақтандыру сақтанушыны бір жақты тәртіпте сақтандырушы әзірлеген үлгілік
шарттарға (сақтандыру ережелеріне) қосылу жолымен де жасалады. Мүндай шарт
өзінің заңды табиғаты бойынша қосылу шарты болып келеді.
Азаматтардың мүддесіне қарай сақтандыру жүргізілсе (мүліктерін, олардың
өмірі мен денсаулығын ерікті сақтандыру), онда шартты сақтандырушының
сақтанушыға сақтандыру куәлігін (полисті) беру жолымен жасау жиі кездеседі.
Сақтандыру шарты, шартты жасауға тараптардың ерік білдіруін дәлелдеуге және
олар барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге келгенін білдіретін жазбаша
қүжаттармен айырбас жасау арқылы да жасалуы мүмкін. Шарттың бір немесе өзге
жазбаша нысанының арасында таңдау тараптардың келісімімен немесе
сақтандырушымен жүргізіледі.
Қазіргі азаматтық заңнама шартты жалпы полис беру арқылы жасасу
мүмкіншілігін де қарастырады.
Шарттың мүндай нысаны сөз бір текті мүліктердің әртүрлі партиясын
белгілі кезең ішінде негізінен бірдей жағдайлармен жүйелі сақтандыру
жөнінде жүрген жағдайда қолданылады. Содан басқа, жалпы полис бойынша
сақтандыруды жүзеге асырудың міндетті талабы болып сақтанушы мен
сақтандырушының арасында келісімнің болуы келеді. Сақтанушының талабы
бойынша сақтандырушы оған жаллы полис әсер ететін мүлікгің жеке
партияларына бөлек сақтандыру полистерін беріп түруға міндетті. Жалпы
полиске сақтандыру полисінің мазмүньша сәйкес келмеген жағдайларда
артықшылық сақтандыру полисінде болады (соған көңіл бөлінеді).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 826-бабында сақтандыру
шартының мазмүны анықталады. Онда мыналар болуға тиіс: 1) сақтандырушының
атауы, орналасқан жері жөне банктік реквизиттері; 2) сақтанушының (егер ол
жеке адам болса), тегі, аты, әкесінің аты (егер бар болса) және түрған жері
немесе (егер ол завды түлға болса) оньщ атауы, орналасқан жері және банктік
реквизиттері; 3) сақтандыру объектісі; 4) сақтандыру жағдайы; 5) сақтандыру
сомасы мен сақтандыру төлемін жүзеге асырудың тәртібі мен мерзімдері; 6)
сақтандыру сыйлық ақысының мөлшері, оларды төлеудің тәртібі мен мерзімдері;
7) шарттың жасалу күні және қолданылу мерзімі; 8) егер олар сақтандыру
қатынасына қатысушылар болса, сақтандырылған адам мен пайда алушы туралы
көрсету; 9) шарттың (сақтандыру полисін) номері, сериясы; 10) шарттың
жағдайларынаөзгерістер енгізілетін кездер мен оларды енгізу тәртібі; 11)
сатып алу сомасын (жинақтаушы сақтандыру ушін) төлеудің шарттары мен оның
мөлшері.
Айтылғаннан сақтандыру шартыньщ елеулі жағдайларына мыналар жататындығы
туралы қорытынды жасауға болады, олар:
1) сақтандыру объектісі;
2) мүмкін болатын сақтандыру жағдайы;
3) сақтандыру сомасы және сақтандыру төлемін жузеге асырудың тәртібі мен
мерзімдері;
4) сақтандыру сыйлық ақысының мөлшері, оларды төлеудің тәртібі мен
мерзімдері;
5) шарттың қолданылу мерзімі;
6) шартты өзгерту тәртібі бойынша шартқа өзге де елеулі жағдайлар енгізілуі
мүмкін.
Егер сақтандыру шартында заң актілерінде көзделгендермен салыстырғанда
сақтандырушының жағдайын нашарлататындай жағдайлар болса, онда осы заң
актілерімен белгіленген ережелер қолданылады. Яғни, сақтандыру жөніндегі
нормалардың диспозитивтігі сақтанушының жағдайын жақсартатын жағдайларға ға-
на таралады. Осыған себеп болып жоғарыда айтылған сақтандыру шартының
ерекше әлеуметтік маңыздылығы келеді, азаматтардың ажырамас мудделері,
нарықтық арнайы субъектілерімен сақтандыру компанияларымен шарт жасайтын
жеке кәсіпкерлер мен басқа да түлғалардың мүдделері есепке алынуы қажет.
Осыған сөйкес сақтандыру шартында көрсетілуге тиісті жағдайлардың толық
болмауына байланысты жауапкершілікті сақтандырушы атқарады. Сақтандыру
шарты бойынша жеке жағдайлардың толық болмауына байланысты дау пайда болған
жағдайларда, дау сақтандырушының пайдасына қарай шешіледі. Бірақ бүл ереже
қайта сақтандыру шарттарына таралмайды.
2. Сақтандыру шартының элементтері
Сақтандыру шартының тараптары сақтандырушы мен сақтанушы болып табылады.
Сақ-тандырушы сақтандыруды жүзеге асыратын, яғни сақтандыру жағдайы иайда
болған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге түлғаға (пайда
алушыға) шартта айқындалған соманың (сақтандыру соманың) шегінде сақтандыру
төлемін жүргізуге міндетті түлға. Сақтандыру үйымы ретінде тіркелген және
сақтандыру қызметін жүзеге асыруға берілген лицензиясы бар заңды түлға ғана
сақтандырушы бола алады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) үйымының үйымдық-қүқықтық нысаны
акционерлік қоғам болып табылады. Жаңадан қүрылатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) үйымының үйымдық-қүқықтық нысаны жабық акционерлік қоғам болуға
тиіс.
Жабық акционерлік қоғамның үйымдық-қүқықтық нысанында қүрылған
сақтандыру (қайта сақтандыру) үйымына соңғы толық қаржы жылы ішінде үнемі
залалсыз жүмыс істеген және осы кезеңге өкілетті мемлекеттік орган
белгілеген пруденциялық нормативтерді және өзге де сақталуға міндетті
нормалар мен лимиттерді сақтаған жағдайда мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап кемінде бір жыл өткеннен кейін ашық акционерлік қоғам болып
қайта қүрылуына жол беріледі.
Шетелдік қатысушылар мен заңды түлғалар, шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының сақтандыру (қайта сақтандыруы) үйымдарының қатысушылары
бола алады. Резидент емес сақтандыру үйымдарының қызметі шектеледі.
Қазақстан Республикасының аймағында орналасқан занды түлғалардың мүліктік
мүддесін сақтандыру немесе оның жеке бөлімшелерін және Қазақстаи
Республикасының резиденті болып саналатын жеке түлғаның мүліктік мүддесін
сақтандыру, тек қана Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын
сақтандыру үйымымен жүргізіледі.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы коммерциялық ұйым болып саналғанға
қарамастан, ол жалпы емес, арнайы қүқық қабілеттілігіне иеленеді, ал арнайы
қүқық қабілеттілік коммерциялық заңцы түлғаларда өте сирек кездесетін
қасиет. Сақтандыру үйымы сақтандыру қызметінен бөлек өкілетті мемлекеттік
органның нормативтік қүқықтық актілерінде көзделген төртіппен инвестициялық
қызметті жүргізуге, тиісті жинақ-таушы сақтандыру шартында көзделген сатып
алу сомасы шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді және сақтандыру
ұйымының қызметінің негізгі бағытымен тығыз байланысты қызметтерінің басқа
да түрлерін жүргізуге қүқылы.
Өз мүшелерінің және өзге де мүліктік мүдделерін сақтандыруды жүзеге
асыру үшін үйымдастырылған өзара сақтандыру қоғамдары коммерциялық емес
ұйымдар болып табылады.
Қазіргі заң сақтандыру ұйымдарына қызмет көрсетуге рүқсат беретін
шектерін анықтауға қатаң қарайтындығымен ерекшеленеді. Бүл өз кезегінде
сақтандыру ұйымы қандай сақтандыру шарттарында сақтандырушы бола алатынына
әсер етеді.
Қазақстан Республикасының аймағында сақтандыру ұйымының қызметі "өмірді
сақтаңдыру" саласы бойынша лицензия негізінде және "жалпы сақтандыру"
саласы бойынша лицензиясымен, лицензияда көрсетілген сақтандырудың тиісті
кластарының шегінде жүзеге асырылады. "Жалпы сақтандыру" сала-сындағы
қызмет өмірді сақтандыру мүмкіндігін және жинақтау сақтандыруды өткізуге
жол бермейді.
Сонымен қатар "өмірді сақтандыру" саласындағы кызметте "жалпы
сақтандыру" саласындағы қызметпен қоса атқарылмайды (жазатайым жағдайдан
немесе аурудан сақтандыру және медициналық сақтандырудан басқа).
Сақтандыру ұйымы, оның сақтандырудың тиісті кластары көрсетілген
лицензиясы болған жағдайда, сақтандырудың екі және одан да көп кластарының
белгілері мен мазмүнын үштастыратын (сақтандыру кластарын біріктіруге
қатысты шектеулерді ескерсе) сақтандыру түрін әзір-леуге қүқылы.
Қүқықтық қабілеттіліктің белгілі көлемі қайта сақтандыру ұйымында
қарастырылған. Қайта сақтандыру жөніндегі лицензияның болуы лицензиатқа
бара-бар қайта сақтандыру қызметін де, бара-бар емес қайта сақтавдыру
қызметін де жүзеге асыру қүқыган береді.
Бара-бар қайта сақтандыру шарттары қайта сақтандыру ұйымы ретінде
лицензия алмаған сақтандыру ұйымдарымен де жасалады. "Жалпы сақтандыру"
саласы бойынша немесе "өмірді сақтандыру" саласы бойынша оған лицензия
сақтандыру ұйымы ретінде берілген бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі
қызметті өзінің лицензиясында көрсетілген кластар бойынша қайта
сақтандыруға лицензиясыз да жүзеге асыруға қүқылы.
Егер "жалпы сақтандыру" саласы бойынша сақтандыру ұйымында лицензия
болса, онда ол лицензия алып бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметті
де, бара-бар емес қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де сақтандырудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz