Ұлы еңбек - ұлы дерттен

Философтардың тағдырын былай қойғанда, тыныс алу мүшесінің өзі ішкі қайшылықтардан құралады. Таңданатын түгі жоқ, ой текетіресімен таңды атырып, күнді батыру олар үшін хобби! Бұлақтың суындай бұрқылдап ми ғаламшарынан шығатын «күрделі сауалдардың» сылдыр суын қайда ағызып, қайда жөнелтерін білмей, санасын сансыратып, ойларын ойсыратары бар. Сүйтіп, сай-жылғалардан бөгетсіз, аман-есен «концепция» өзеніне жөнелтері бар. Олардың қай-қайсысын алмаңыз, негізінен әлем жаратылуының себебін білуге келгенде сұмдық! Төңкеріліп түсе қалатын «ашқарақ», ой-идеяға тойымсыз. Ми «асқазаны» тойдым, болдым дегенді тісінен шығармайды. Қайта керісінше, «Сократтық танымның құдіреті мен қуанышын бір рет сезінген адамға осы танымның түбіне жеткісі келетін құмарлықтан басқа өмірдің еш қызығы болмайды.» (Ницшенің сөзі) дегендей, мұның ақырына жетпей тынбайтын жанкешті мақсаттың басыбайлы тұтқынына айналады. Философия гректер айтатындай даналыққа құштарлық, таңдану ғана емес, танымқұмарлық, білімге қомағайлық. Идеялизм, эзотеризм, мистисизм т.с.с араласқан «наурыз көжені» тостағанымен қотарып, қылғыта салу олар түк емес. Зерденің «асханасы» бар, дарқан, бәрін сиғызады, бәріне орын береді. Тіпті парадоксы сол, бұл асты сыпырып соға бересің, жей бересің, еш тоймайсың, еш жалықпайсың. Аурудың бір түрі ме дерсің. Жақсы мағынада айтсақ, ой, зерде, таным, сезім ауруы. Олардың біразы негізінен азапты шығармашылықтан емес, жанкештіліктен көрді. Философияның иісі мұрнына бармайтын қара күштің «данышпандары» біразын оққа байлап, отқа айдап таным құштарлығын сөндірмекші болды. Бірақ жеңе алмады. Жеңу мүмкін емес еді. Себебі олар әлем алдында ақырғы демі таусылғанша алыса алатын мықтылығын дәлелдеді.
Кейбір ғалымдар бүй дейді: «Философтар негізінен романтикалық ақыл айтады. Адамның өмір сүруіне пайдасы жоқ абстракциялық нәрселерді көкиді. Ойымен иррационалды суреттер салады». Қалай десек те, кінәлау философиядан хабары жоқтардың мағынасыз дақпырты.Тарихта жанкешусіз жасалған философиялық ағым болған емес. Және олар идеяларды аспаннан алмайды. Олар да белгілі бір көзқарас иелері. Олар да өзіне дейінгі философияның «құрсағынан» жарып шыққан. Бірақ, «анасына» тартпай, жалпыадамзаттық мәселеге үн қосуда «ақсаңдап», шикі ой тастауы мүмкін, алайда, кең дүниетанымын, құнды еңбегін ешбір оқырман жоққа шығара алмақ емес. Себебі қай заманда да адамзат солардың көмегімен өмір туралы түсінігін кеңейтті. Әңгіме Батыс философтары төңірегінде болып отыр.
Белгілі орыс философы В. С. Соловьев философиямен қатты ауырғандардың бірі. Тіпті шаңырақ құру, үбірлі-шүбірлі бала-шаға өсіріп, ел қатарлы тату-тәтті өмір сүруді құрбандыққа шалған. Оның орнына А. Блоктың сөзімен айтсақ, «қайда жүрсе де қолынан үлкен қоңыр май шамын тастамай», адамзаттың тағдыры қайда болса, ол сол жақтан табылатын. Өзі отбасылық өмірдің дәмін татпай, жалғыздықтың мәңгілік азабын арқалай отырып, отбасы ғылымынан білетін бар құндылықтарды құлшына дәріптеп, семьялық өмірді жеріне жете насихаттады. Бердяев те «сау» емес. Философияның бірнеше ағымдарымен, бірде еркіндікпен, бірде экзистенциялизммен, тағы бірде басқа «измдермен» ауырып, ішкі ой қақтығыстары салдарынан тезистерін, пікірлерін көп өзгерткен. Дегенмен еңбектерін қызығып оқисыз. Жан сырын, сезім күйін ақтарып жазады. Романтикалық ыстық сезімге беріліп те кетесіз. Оның махаббаты - еркіндік. Өзін «еркіндіктің философымын» дейді. Адамды еркіндігінен айыратын құндылықтарды әшкерелеуді өзіне басты міндет етіп қойған болуы керек, «мен еркіндіктен бас тартуға ешқашан да келіскенім жоқ. Еркіндік азап тудыратынын мен білдім, еркіндіктен бас тарту азапты азайтады. Еркіндік оның жаулары ойлайтындай жеңіл емес, еркіндік күрделі. Ол ауыр жүк. Сондықтан ғой, адамдар өздерін жеңілдету үшін еркіндіктен бас тартады» - дейді. Бұл Бердяев философия тарихында өзіндік өшпес қолтаңбасымен қала алды.