Бұрынғы және кейінгі софистер. Атом және боскеңістік туралы ілім (Левкипп және Демокрит)

Жоспар
Кіріспе

1 Бұрынғы және кейінгі софистер
2 Атом және боскеңістік туралы ілім (Левкипп және Демокрит)

Софистер. Біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда Ежелгі Грециада құл иеленушілік демократия, логика, риторика, философияның жедел қарқынмен дамуына жол ашты. Соттарда, халық жиналыстарында әдемі сөйлеп, халықгы, мүмкін болса, өз қарсыластарын да айтқанына сендіріп, өз жағына тарта білу өнері алдыңғы қатарға шығады. Осыған байланысты риторика (әдемі сөйлеу өнері) өнеріне ақы алып үйрететін ұстаздар пайда болады. Оларды софистер деп атады. Олардың басты қағидасы — әркімнің өз ақиқаты бар. Жақсылық пен жамандықтын объективті мөлшері жоқ. Кімге не пайдалы болса — сол жақсылық, игілік.
(Софизмнің қалыптасуына Протагор, Горгий, Гиппий, Критий, т.б. ойшылдар ат салысты. Солардың ішінде өз ерекшеліктерімен көзге түскен ойшыл — Протагор (шамамен б.д.д. V ғасырдың 80 жылдары) болды. Негізгі еңбектері: "Ғылымдар туралы", "Мемлекет туралы", "Құдайлар туралы",т.б. Протагор шығармалары бізге толық күйінде жетпеген, кейбір фрагменттер ғана сақталған.
Протагор білімнің салыстырмалы екендігі туралы ілімін материяның абсолютті өзгермелі және тұрақсыздығы сияқты қасиеттеріне сүйеніп, дәлелдемек болады. Егер табиғаттың өзі абсолютті өзгерісте болатын болса, онда оны танып-білуге бағытталған субъектінің білімі де өзгермелі, тұрақсыз. Олай болса, өзгермелі, өзінің қарама-қарсы күйіне айналып жатқан заттар туралы бір-біріне қарама-қарсы екі пікір айтуға болады және сол пікірлердің екеуі де дұрыс болуы ғажап емес. Мұндай жағдайда адам әбден шатысуы мүмкін, сондықтан ол осы екі қарама-қарсы пікірдің біреуін қабылдап, екіншісін теріс пікір ретінде жоққа шығаруы керек. Осыдан келіп, Протагор "адам — барлық заттардың мөлшері" деген қағиданы ең негізгі қағида ретінде қабылдайды. Бұл қағида бойынша маған заттар қалай болып көрінсе, мен үшін олар солай болып, ал саған қалай болып көрінсе, сен үшін солай болып қалады.
Білімнің салыстырмалы екендігін Протагор өздігінен ештеңе өмір сүрмейді және пайда болмайды, олар басқаларға қатынасы арқылы айқындалады деген пікір төңірегінде дәлелдемек болады. Сондықтан: "Жел салқын ба?" немесе "Жел дегеннің өзі бар ма?" деген сұрактардың өзі дұрыс емес. Себебі, біреулер үшін жел болуы, ал басқа біреулер үшін болмауы мүмкін, біреулерді ол теңселтіп құлатса, ал енді біреулер оны елемеулері мүмкін. Олай болса, түйсіну субъективті құбылыс бұдан шығатын қорытынды — әркімнің өз түйсінуіне байланысты айтқан пікірлер — өздерінше ақиқат, тек соны дәлелдей білу керек. Демек, ешкімде де теріс пікір жоқ, бірақ сол көп пікірлердің ішінде біреуі ақиқат болуы немесе дұрысырақ 6олуы ғажап емес. Данышпандардың пікірлері басқа адамдардікінен гөрі дұрысырақ келетініне талас жоқ.
Пікір тандауда адамдар пайдалылық мелшеріне сүйенуі керек. Ол жамандықпен жақсылықгың салыстырмалы болатындығын, ал объективті нақгылықта олардың жоқ екендігін көрсетеді. Олай болса, ненің жаман, ненің жақсы екенін өз пайдаңа байланысты шешуің керек.
"Рақымшылдық (адамгершілік, ізгілік) дегеніміз не, оған адамдарды үйретуге бола ма?" — деген сұраққа Протагор былай деп жауап береді: "Ізгілікке, рақымшылдыққа талпыну қабілеті барлық адамдарда бар, бірақ ізгіліктің, рақымшылдықтың өзі туа біткеннен болмайды, сондықтан оған адамдарды оқыту, үйрету керек. Егер адамдар өздері соған талпынса, онда ізгілі, рақымды адам болып шығады. Осыған байланысты, қоғам ізгілікті, рақымшылдықты тәрбиелей алатын болғанда ғана қылмыскерлерді жазалауға болады, себебі, жазалаудың өзі жамандықты болдырмау үшін қолданылатын шара ғой".

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Тақырып: Бұрынғы және кейінгі софистер

Софистер. Біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда Ежелгі Грециада құл
иеленушілік демократия, логика, риторика, философияның жедел қарқынмен
дамуына жол ашты. Соттарда, халық жиналыстарында әдемі сөйлеп, халықгы,
мүмкін болса, өз қарсыластарын да айтқанына сендіріп, өз жағына тарта білу
өнері алдыңғы қатарға шығады. Осыған байланысты риторика (әдемі сөйлеу
өнері) өнеріне ақы алып үйрететін ұстаздар пайда болады. Оларды софистер
деп атады. Олардың басты қағидасы — әркімнің өз ақиқаты бар. Жақсылық пен
жамандықтын объективті мөлшері жоқ. Кімге не пайдалы болса — сол жақсылық,
игілік.
(Софизмнің қалыптасуына Протагор, Горгий, Гиппий, Критий, т.б. ойшылдар
ат салысты. Солардың ішінде өз ерекшеліктерімен көзге түскен ойшыл —
Протагор (шамамен б.д.д. V ғасырдың 80 жылдары) болды. Негізгі еңбектері:
"Ғылымдар туралы", "Мемлекет туралы", "Құдайлар туралы",т.б. Протагор
шығармалары бізге толық күйінде жетпеген, кейбір фрагменттер ғана
сақталған.
Протагор білімнің салыстырмалы екендігі туралы ілімін материяның
абсолютті өзгермелі және тұрақсыздығы сияқты қасиеттеріне сүйеніп,
дәлелдемек болады. Егер табиғаттың өзі абсолютті өзгерісте болатын болса,
онда оны танып-білуге бағытталған субъектінің білімі де өзгермелі,
тұрақсыз. Олай болса, өзгермелі, өзінің қарама-қарсы күйіне айналып жатқан
заттар туралы бір-біріне қарама-қарсы екі пікір айтуға болады және сол
пікірлердің екеуі де дұрыс болуы ғажап емес. Мұндай жағдайда адам әбден
шатысуы мүмкін, сондықтан ол осы екі қарама-қарсы пікірдің біреуін
қабылдап, екіншісін теріс пікір ретінде жоққа шығаруы керек. Осыдан келіп,
Протагор "адам — барлық заттардың мөлшері" деген қағиданы ең негізгі қағида
ретінде қабылдайды. Бұл қағида бойынша маған заттар қалай болып көрінсе,
мен үшін олар солай болып, ал саған қалай болып көрінсе, сен үшін солай
болып қалады.
Білімнің салыстырмалы екендігін Протагор өздігінен ештеңе өмір сүрмейді
және пайда болмайды, олар басқаларға қатынасы арқылы айқындалады деген
пікір төңірегінде дәлелдемек болады. Сондықтан: "Жел салқын ба?" немесе
"Жел дегеннің өзі бар ма?" деген сұрактардың өзі дұрыс емес. Себебі,
біреулер үшін жел болуы, ал басқа біреулер үшін болмауы мүмкін, біреулерді
ол теңселтіп құлатса, ал енді біреулер оны елемеулері мүмкін. Олай болса,
түйсіну субъективті құбылыс бұдан шығатын қорытынды — әркімнің өз
түйсінуіне байланысты айтқан пікірлер — өздерінше ақиқат, тек соны дәлелдей
білу керек. Демек, ешкімде де теріс пікір жоқ, бірақ сол көп пікірлердің
ішінде біреуі ақиқат болуы немесе дұрысырақ 6олуы ғажап емес.
Данышпандардың пікірлері басқа адамдардікінен гөрі дұрысырақ келетініне
талас жоқ.
Пікір тандауда адамдар пайдалылық мелшеріне сүйенуі керек. Ол жамандықпен
жақсылықгың салыстырмалы болатындығын, ал объективті нақгылықта олардың жоқ
екендігін көрсетеді. Олай болса, ненің жаман, ненің жақсы екенін өз пайдаңа
байланысты шешуің керек.
"Рақымшылдық (адамгершілік, ізгілік) дегеніміз не, оған адамдарды
үйретуге бола ма?" — деген сұраққа Протагор былай деп жауап береді:
"Ізгілікке, рақымшылдыққа талпыну қабілеті барлық адамдарда бар, бірақ
ізгіліктің, рақымшылдықтың өзі туа біткеннен болмайды, сондықтан оған
адамдарды оқыту, үйрету керек. Егер адамдар өздері соған талпынса, онда
ізгілі, рақымды адам болып шығады. Осыған байланысты, қоғам ізгілікті,
рақымшылдықты тәрбиелей алатын болғанда ғана қылмыскерлерді жазалауға
болады, себебі, жазалаудың өзі жамандықты болдырмау үшін қолданылатын шара
ғой".
Сократ та, Платон да, Аристотель де софистік ілімді, оның ішінде
Протагордың ілімін сынға алып, софизм деген шын данышпандық емес, алдамшы
данышпандық, ал софистер осының арқасында пайда тауып жүрген адамдар деп
көрсетеді.
Антика философиясының екінші кезеңі — классикалық кезең атақты ойшыл-
философ Сократтың (б.д.д. 463—399 ж.ж.) есімімен тығыз байланысты
болғандықтан кейде "Сократтан кейінгі кезең" деп те аталады. Ол жазбаша
шығармалар қалдырмаған, оның ілімі бізге Платон, Ксенофонт, Аристотельдің
еңбектері арқылы жетті. Сократ ауызша пікір таластырып, диалог арқылы
өзінің қарсыластарын қарастырылып отырған мәселе туралы жаңа тың білімге
әкелуге тырысты. Бұл жолда ол мысқылдауды ақиқатқа жетудегі таным құралы
етіп алады. Сократ қарапайым, түк білмейтін адам сияқты көрінеді де,
қарсыласына олардың өздері жақсы білетін сұрақтарды қояды, қарсыласы ол
сұрақтарға жауап бергеннен кейін, тағы да алдын ала дайындалған сұрақтар
қойылады, сөйтіп, қарсыласы өзінің бастапқы айтқан пікірлеріне өзі қарсы
пікір айта бастады. Осы кезде Сократ мысқыл-кекесінмен қарсыласын
менменшіл, өзім білем сияқты пікірінен толығымен арылтады да, енді онымен
бірге өзі де көтерілген мәселені айқындай түсуге, реті келсе, оған
түсініктеме беруге тырысады. Сейтіп, Сократ өзінің қар-сыласын қойған
сұрақтарға жауап беру арқылы біртіндеп ақикатка жақындата түседі. Өзінің
осы тәсілін ол майевтика (дүниеге келетін сәбиді қабылдау өнері деген
мағынада) деп атайды. Майевтиканың мақсаты — қарастырып отырған мәселеге
түсініктеме бере отырып, осы сияқгы құбылыстардың бәрін қамтитын жалпыұғым
қалыптастыру. Олай болса, Сократ жалқыдан жалпыға қарай ой түзеп,
индуктивтік тәсілді қолдану арқылы жалпы ұғымды қалыптастырмақ болады. Бұл
ретте қарсыластары ол ұғымды қалай қалыптастыру керектігін
түсінбегендіктен, ол ұғымның не екенін әлі Сократтың өзі де білмегендіктен,
ол: "Мен өзімнің түк білмейтіндігімді білемін", — деген қағиданы өз
философиясының негізгі қағидаларының бірі етіп басшылыққа алды. Осыдан
келіп, ол екінші қағиданы ұсынады, ол — "Өзінді-өзің танып біл!". Өзінді-
өзің тану деген — өзінді қоғамдық, әдептілік тұлға ретінде қарастыру арқылы
барлық адамдарға тән әдептіліктің негізгі қасиеттері төңірегінде этикалық
ұғымдар қалыптастыру. Сократтың пікірінше, моральдық өлшемдер — объективтік
құбылыстар. Ал жақсылық пен жамандықтың арасындағы айырмашылык салыстырмалы
емес, абсолютті бағытта болады. Сондықтан софистер сияқты бақыттылықты
пайдалылықпен теңестіруге болмайды, керісінше, бақыттылық игілікке парапар.
Жақсылық жасағанда, ол жақсылықтың мәні неде екенін білген дұрыс. Егер
адамдар жақсылықтардың да, жамандықтың да не екенін, олардың табиғатын
түсініп, білетін болса онда олар еш уақытта да жамандыққа бармас еді.
Жамандықтың өзі жақсылықтың не екенін білмегендіктен болатын құбылыс. Олай
болса, әдептілік дегеніміздің өзі танып білудің салдары. Сондықтан адамдар
баюға, жұмыс бабында жоғарылауға, мемлекеттік басқару ісіне араласуға, т.б.
құмартпаулары керек, керісінше, "өз қамынды өзің ойла", өзіңді-өзің
әдептілік, ақылдылық жағынан көтер, бұл ретте адамдарға философия көмек
береді.
Өмірінің соңғы кезінде Сократқа жастарды бұзды, құдайларды жоққа шығарды
деген кінә тағып, ол у ішін өлуі керек деген үкім шығарды. Түрмеден
қашыпшығуға (ізбасарларының көмегімен) мүмкіндігі бола тұра, ол мемлекетте
қабылданған және өмір сүріп тұрған занды бұзбау керек деген пікірді желеу
етіп, б.д.д. 399 жылы өзінің достарының, ізбасарларының алдында у ішіп
өлді. Сократтың өмірі — оның ілімінің қалай іске асқандығын көрсететін
ғажайып өмір болды. Сократтың әр адамның өз пікірі болуы мүмкін, бірақ
акиқат олардың бәріне ортақ — ол біреу деген тұжырымы және ұғымдардың
ауыспалылығы туралы идеялары өзінен кейінгі ойшыларға үлкен әсер етіп,
ұғымдар диалектикасы туралы ілімңің қалыптасуына және дамуына ойтүрткі
болды.
Платон (б.д.д. 427—347 ж.ж.) өзінің терең де мағыналы философиялық
ойларымен жалпы философия ғылымының дамуына зор әсер еткен ғұлама-ойшыл.
Платон оның лақап аты (жалпак, кең деген мағына береді), шын аты —
Аристокл. 20 жасында Сократтан дәріс алған, кейін Афинада Гекадем
(гректердін батыр құдайы) атындағы гимназияда ұстаздық етеді. Негізгі
шығармалары: "Апологая" (Сократты қорғау), "Критон" (заңды сыйлау туралы),
"Кратил" (тіл туралы), "Федон" (әдептілік туралы), "Мемлекет" (идеялар
теориясы), "Теэтет" (білім туралы), "Тимей" (космогония), "Зандар", т.б.
Платонның пікірінше, шын болмыс — ақылмен ғана білуге болатын денесіз
идеялар әлемі. Платонның болмысы Парменидтікіндей біртұтас болмыс емес,
керісінше, өздеріне тән идеялары бар рухани көпшілік. Әр идея өз алдына
мәңгі және өзгермейді, ол өзіне-өзі тең. Идеялардын, саны көп, бірақ шексіз
емес. Әлемде қаншама бір тектес, бір-біріне ұқсас заттар, құбылыстар,
процестер, қатынастар, т.б. көп болса, соншама идеялар бар. Идеялар бір-
бірімен тек қана қарым-қатынаста емес, сонымен бірге бір-біріне бағынышты,
басқаша айтқанда, бірнеше түрлі идеялар бір ортақ идеяға бағынышты
қатынастарда болады. Платон рухани әлемнің жеке-жеке идеялары туралы айтқан-
да, көбінесе "эйдос" деген ұғымды колданады. Ежелгі грек тілінде идея да,
эйдос та бір-біріне ұқсас мағына береді: түр, пішін, кейіп,тәсіл,т.б.
Эйдостар сезімдік заттар үшін бір мезгілде әр түрлі міндет атқарады: 1.
Себептілік. 2. Заттардың жаратылу кескіні үшін үлгі. 3. Заттардың
түпнегізін бейнелейтін ұғым. Материалдық денелер өзгермелі, құбылмалы, ал
эйдостар мәңгі, өзгермейді. Заттардың өзгермелілігін түсіну үшін бұл екі
үғым жетіспейді, сондықтан Платоноларға қосымша тағы бір ұғым "хораны"
(материя) кіргізді. Хораматерия — көрінбейтін, түрсіз, еленбейтін, өзіне-
өзі тең құбылыс. Бірақ ол кез келген түрді қабылдап, пішінделген
(түрленген) материя болуға қабілетті. Оны денелі немесе денесіз деп айтуға
болмайды. Платоннын. материясын танып-білуге болмайды, ол — бейболмыстың
бір түрі. Осыған қарамастан, материя көптүрліліктің, жалқылықтың,
заттанудың, өзгерістердің, туу мен өлімнің, табиғи қажеттіліктің,
жамандықтың және еріксіздіктің қайнар көзі. Материя мәңгі, ол өмірге идея
арқылы келмейді.
Платон материяның бұл түрінен физикалық материя түрін ажыратып
қарастырады. Физикалық материя антикалық көзқарастарда қалыптасқан төрт
негіз — от, жер, су, ауа түрінде өмір сүреді. Сезімдік заттар—
заттандырылған идеялар мен материяның туындылары. Материалдық денелер
өзгермелі: уақыта дүниеге келіп, мәңгі жоғалып жатады. Заттар идеялармен үш
түрлі байланыста болады. Біріншіден, заттар өзінің идеяларына ұмтылады, сол
идеяларға ұқсауға тырысады. Екіншіден, әр бір затта идеяның бөлшектері бар,
сондықтан заттар өз идеялары сиякты болады. Бұл пікірді былай деп
түсіндіруге болатын сияқты. Егер заттар өз идеяларынан басқа болса, онда
олардан бөлек жоғары сатыда тұрған, заттар мен идеяларды біріктіретін, тағы
бір идея болуы керек. Мысалы, адам идеясы мен адамнан басқа, осы екеуін
біріктіріп қамтитын үшінші адам идеясы болуы керек. Үшіншіден, сезімдік
әлемдегі заттар оң идеялармен бірігіп кетеді. Себебі заттар идеялардың
көлеңкесі, олардың бейнеленуі, ал идеялар — заттардың алғашқы түрлері,
пішіндері. Өзінің осы ілімін түсіндіру үшін Платон "үңгір" туралы
аллегориясын келтіреді: Үңгірдегі адам заттардың өзін емес, тек олардың
көлеңкесін ғана керіп, таниды және оларды табиғаттың шын құбылысы екен деп
есептеп, үңгірден сыртқа шыққанда шынайы құбылыстарды көріп, оларды шын
мәніндегі заттар ретінде мойындамайды, осы пікірдің қате екендігін
түсіндіріп айтқан адамды жынды санап, өлтіруге дейін барады.
Платонның ілімі бойынша идея мен материядан басқа үшінші бастама —
әлемдік рух немесе космос рухы шығармашылық күштің, қозғалыстың,
тіршіліктің, жанның, сананың және таным процесінің қайнар көзі ретінде
идеялар әлемімен заттар әлемін қосып, байланыстырады. Ол заттарды идеяға
ұқсауға, ал идеяларды заттарда болуына көндіреді. Осы екі әлемді
біріктіріп, байланыстыру үшін космостық рухтын өзі қарама-қайшылықта болуы
керек. Ол қарама-қайшылық үш бөліктен тұрады: біріншісі, өзіне-өзі тең
бөлік (идеялар әлемі), екіншісі — өзгермелі бөлік (материя) және үшіншісі,
сол екеуінің қосындысынан тұратын бөлік (сезімдік заттар әлемі). Космосқа
рух беретін — демиург. Ол космостың мәңгі бастамасы, себебі және жүйеге
келтірушісі. Олай болса, космос — демиург жігерінің материя арқылы
заттандырылуы және сол әлемнің тірі организмдерге айналуы. Космостың
тіршілік иелерінікі сияқты ақылы мен жаны бар.
Космостық денелер материядан (от, жер, ауа, су) тұрады. Бүл түпнегіздер
әр түрлі пішінді болғандықтан, өзара байланыса келіп, көптүрлі денелер
құрайды. Ал, жоғарыда айтқандай, өзіне-өзі тең бөлікпен өзгермелі бөлікті
қосып, космос рухын дүниеге келтіреді. Космос рухы космостағы заттар
әлемінен бұрын пайда болды. Космос рухы немесе әлемдік рух екі түрлі (ішкі
және сыртқы) қозғалысты тудырады. Сыртқы қозғалыспен жұлдыздар сферасы
козғалса, ішкі қозғалыспен — Күн, Ай, планеталар қозғалады. Бұл — әлемдік
рухтың бірінші кызметі.
Космос рухының екінші қызметі — танып-білу. Ол өзіне-өзі тең бөлігінін
бірігуі арқылы заттар әлемін танып біледі.
Ал адамдар денесі төрт түпнегіздің қосылуынан жаралғандыктан, өлгеннен
кейін космосқа қайтып оралады. Дененің басты міндеті — жан орналасатын
қорап болу ғана, сондықган ол жанға тәуелді, оның құлы. Жан тіршіліктің
(өмірдің) идеясы ретінде мәңгі. Дене өлгеннен кейін ыдырап кері қайтса, жан
аспанға он мың жылдан кейін (әлемдік бір жыл) ғана оралады. Жанның өзі әр
түрлі болады. Бір түрі — философия арқылы тазарып, денесіз өмір сүретін
жандар болса (бұл жандар қатарынан үш рет философтардың денесіне енуі
мүмкін), екіншісі — өз өмірін қиянатсыз, бірақ филсофтардан бір саты төмен
өмір сүрген адамдардың жандары, ал үшіншісі — күнәкар өмір сүрген
адамдардың жандары.
Демиург жаратқан жандар аспанда болған кезінде идеялар әлемін көріп,
танып-біледі; бірақ жерге түсіп, адамдардың денесіне орналасқанда көрген-
білгенінің бәрін ұмытып қалады. Осыдан келіп Платон таным процесі — ол
жанның ұмытып қалған идеялар әлемін еске түсіруі деп қорытынды жасайды.
Материялық денелер идеялардың бейнесі болғандықтан, жан оларды көргенде,
ұмытып қалған идеялар әлемі туралы білгені есіне оралады. Жанның осы жолмен
алған білімі нағыз ақиқатқа жатады. Аспан әлемінің гармониясын зерттейтін
ғылымдар арқылы алған білім — ақиқатқа жақын, себебі олар идеялар әлемі
туралы тікелей білім бермесе де, соған жақындатады. Ал сезімдік денелер
туралы күнделікті тәжірибе арқылы алған білім — шындыққа жанаспайды, себебі
ол болмыс, идеялар әлемі туралы білім емес, олардың көлеңкесі туралы
алынған білім. Осыдан келіп Платон, сезімдік танымнын ақиқатты тану жолында
ешқандай маңызы жоқ, себебі түйсіктер арқылы алған мәліметтер заттардың
өзіндегі құбылыстар туралы білім емес, тек адамдардың пікірінде ғана
калыпасқан ұғымдар. Ал заттардың көзге көрінбейтін шын мәнін тек акыл-ойдың
күші арқылы білуге болады. Сондықтан шын ақиқатты түсініп-білу үшін ақыл-ой
заттар әлемінен аластатылып, жанның идеялар әлемінде көргендерін есіне
түсіруге мүмкіндік алуы керек. Бұл жолда оған эрос көмектеседі, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.