Мемлекеттік мүліктерді жекешелендірудің түсінігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2.бет
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.бет
1.тарау. Мемлекеттік мүліктерді жекешелендірудің түсінігі ... ... ... 5.бет
1.1. Мемлекеттік мүліктердің ұғымы, оның түрлері ... ... ... ... ... . 6.бет
1.2. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің субъектілері мен объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12.бет
2.тарау. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің азаматтық.құқықтық нысанадары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19.бет
2.2 Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің тәртібі мен шарттары.26.бет
2.3. Аукцион өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30.бет
2.4. Тендер өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35.бет
3.тарау. Мемлекеттік мүліктерді жекешелендіруді жүргізудің негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41.бет
3.1.Мемлекеттік мүліктердің жекешелендіру объектілерін сату ережесінің мазмұны және оны жүзеге асыру негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.бет
3.2.Жекешелендіруге жатпайтын мемлекеттік меншік объектілері ... ..53.бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.бет
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.бет
1.тарау. Мемлекеттік мүліктерді жекешелендірудің түсінігі ... ... ... 5.бет
1.1. Мемлекеттік мүліктердің ұғымы, оның түрлері ... ... ... ... ... . 6.бет
1.2. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің субъектілері мен объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12.бет
2.тарау. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің азаматтық.құқықтық нысанадары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19.бет
2.2 Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің тәртібі мен шарттары.26.бет
2.3. Аукцион өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30.бет
2.4. Тендер өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35.бет
3.тарау. Мемлекеттік мүліктерді жекешелендіруді жүргізудің негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41.бет
3.1.Мемлекеттік мүліктердің жекешелендіру объектілерін сату ережесінің мазмұны және оны жүзеге асыру негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.бет
3.2.Жекешелендіруге жатпайтын мемлекеттік меншік объектілері ... ..53.бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.бет
Экономикалық дамыған өркениетті елдердің барлығында да рыноктық қатынастарды құқықтық реттеуді механизмінің негізгі элементтерінің бірі - мемлекеттік мүліктерді жекешелендіру болып табылады. Осы дипломның көкейтестілігі мен іс жүзіндегі маңыздылығы мынадай бірқатар себептермен негізделіп, біріншіден, қазіргі уақытта экономикада мемлекеттік мүліктерді жекешелендіру ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл дипломдық жұмыста қолданыстағы нормативтік құқықтарды негізге ала отырып жекешелендірудегі мақсат - мемлекеттік мүлікті жеке меншік иесіне беру арқылы оны ынталы әрі ұтымды пайдалануы жүзеге асырылған. Диплом жұмысының мақсаты - мемлекеттік мүліктерді жекешелендірудің принцитеріне талдау жасалынған. Қазіргі таңда біздің рыноктық экономика жағдайында соңғы үш жыл ішінде заңдардың түбегейлі өзгеріске ұщырауы, атап айтқанда мемлекеттік мүліктерді жекешелендіру туралы, акционерлік қоғамдар туралы, коммерциялық емес ұйымдар туралы, несие серіктестіктері туралы, мемлекетгік сатьш алулар туралы, сақтандыру туралы, инвестициялар туралы жаңа заңдар, жаңа көлік зандары, жаңа Жер, Су жөне Орман кодекстері қабылданды, бағалы қағаздар туралы, мемлекетгік мүлік туралы зандарға, банк және валюта зандарына және т.с.с. көптеген өзгерістер енгізілді.
Қоғамдық қатынастардың азаматтық заңдар реттеп отыратын ауқымының табандылықпен және ұдайы ұлғайып келе жатқаньш атап көрсету керек. Қазіргі уақытта азаматтық құқықтың шекарасы ұлғаюымен қатар, тиісінше, осылардан туындаған немесе бұрынғы басқару жүйесі жағдайында ғана өрістеген құқықтың кейбір басқа салаларының шекарасы тарылып келеді (мысалы, кеңшар, жер, тау-кен және отбасы құқығы).
Жекешелендіру мемлекеттік мүлікті жеке, мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жөне шетелдік занды тұлғалардың меншігіне, меншік иесі болып табылатын мемлекеттің еркімен, заң актілерінде белгіленген арнаулы процедуралар шеңберінде сату. Жекешелендірудегі мақсат - мемлекеттік мүлікті жеке меншік иесіне беру арқылы оны ынталы әрі ұтымды пайдалану. Мұның астарында мемлекеттің ұтымды шаруашылық жүргізуге мүдделі еместігі және қабілетсіз екендігі жайында даулы болжам жатыр. Тек рынок ғана сұраным мен ұсыныстың ара қатынасын дәл анықтай алады, қоғамға қажетті өңдірісті ұйымдастырады және қоғам мүшелерін өнімді еңбекке ынталаңдырады деген топшылама бар.
Қоғамдық қатынастардың азаматтық заңдар реттеп отыратын ауқымының табандылықпен және ұдайы ұлғайып келе жатқаньш атап көрсету керек. Қазіргі уақытта азаматтық құқықтың шекарасы ұлғаюымен қатар, тиісінше, осылардан туындаған немесе бұрынғы басқару жүйесі жағдайында ғана өрістеген құқықтың кейбір басқа салаларының шекарасы тарылып келеді (мысалы, кеңшар, жер, тау-кен және отбасы құқығы).
Жекешелендіру мемлекеттік мүлікті жеке, мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жөне шетелдік занды тұлғалардың меншігіне, меншік иесі болып табылатын мемлекеттің еркімен, заң актілерінде белгіленген арнаулы процедуралар шеңберінде сату. Жекешелендірудегі мақсат - мемлекеттік мүлікті жеке меншік иесіне беру арқылы оны ынталы әрі ұтымды пайдалану. Мұның астарында мемлекеттің ұтымды шаруашылық жүргізуге мүдделі еместігі және қабілетсіз екендігі жайында даулы болжам жатыр. Тек рынок ғана сұраным мен ұсыныстың ара қатынасын дәл анықтай алады, қоғамға қажетті өңдірісті ұйымдастырады және қоғам мүшелерін өнімді еңбекке ынталаңдырады деген топшылама бар.
1. 2-басылымы М.К.Сүлейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, 2003 –736 бет.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), ҚР Жоғарғы Кеңесі 1994 ж. 27 желтоқсан
3. Мемлекеттік сатып алулар туралы заң - "Мемлекеттік сатьш алулар туралы" 2002 ж. 16 мамырдағы №321-11 ҚР Заңы (Ведомости Парламента РК, 2002, №9,
4. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы" 1991 жылғы 22 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы (Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы, 1991 ж., N 27, 349-қүжат
5. Жекешелендіру туралы жарлық – ҚР Президентінің 1995 23 желтоқсан № 2729 Жекешелендіру туралы заң күші бар жарлығы
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), ҚР Жоғарғы Кеңесі 1994 ж. 27 желтоқсан
3. Мемлекеттік сатып алулар туралы заң - "Мемлекеттік сатьш алулар туралы" 2002 ж. 16 мамырдағы №321-11 ҚР Заңы (Ведомости Парламента РК, 2002, №9,
4. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы" 1991 жылғы 22 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы (Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы, 1991 ж., N 27, 349-қүжат
5. Жекешелендіру туралы жарлық – ҚР Президентінің 1995 23 желтоқсан № 2729 Жекешелендіру туралы заң күші бар жарлығы
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2 -бет
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-бет
1-тарау. Мемлекеттік мүліктерді жекешелендірудің түсінігі ... ... ... 5-бет
1.1. Мемлекеттік мүліктердің ұғымы, оның түрлері ... ... ... ... ... . 6-бет
1.2. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің субъектілері мен
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 12-бет
2-тарау. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің азаматтық-құқықтық
нысанадары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..19-бет
2.2 Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің тәртібі мен шарттары.26-бет
2.3. Аукцион өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30-бет
2.4. Тендер өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35 -бет
3-тарау. Мемлекеттік мүліктерді жекешелендіруді жүргізудің негізгі
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..41-бет
3.1.Мемлекеттік мүліктердің жекешелендіру объектілерін сату ережесінің
мазмұны және оны жүзеге асыру негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45-бет
3.2.Жекешелендіруге жатпайтын мемлекеттік меншік объектілері ... ..53-бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58 -бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60-бет
КІРІСПЕ
Экономикалық дамыған өркениетті елдердің барлығында да рыноктық
қатынастарды құқықтық реттеуді механизмінің негізгі элементтерінің бірі -
мемлекеттік мүліктерді жекешелендіру болып табылады. Осы дипломның
көкейтестілігі мен іс жүзіндегі маңыздылығы мынадай бірқатар себептермен
негізделіп, біріншіден, қазіргі уақытта экономикада мемлекеттік мүліктерді
жекешелендіру ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл дипломдық
жұмыста қолданыстағы нормативтік құқықтарды негізге ала отырып
жекешелендірудегі мақсат - мемлекеттік мүлікті жеке меншік иесіне беру
арқылы оны ынталы әрі ұтымды пайдалануы жүзеге асырылған. Диплом жұмысының
мақсаты - мемлекеттік мүліктерді жекешелендірудің принцитеріне талдау
жасалынған. Қазіргі таңда біздің рыноктық экономика жағдайында соңғы үш
жыл ішінде заңдардың түбегейлі өзгеріске ұщырауы, атап айтқанда
мемлекеттік мүліктерді жекешелендіру туралы, акционерлік қоғамдар туралы,
коммерциялық емес ұйымдар туралы, несие серіктестіктері туралы, мемлекетгік
сатьш алулар туралы, сақтандыру туралы, инвестициялар туралы жаңа заңдар,
жаңа көлік зандары, жаңа Жер, Су жөне Орман кодекстері қабылданды, бағалы
қағаздар туралы, мемлекетгік мүлік туралы зандарға, банк және валюта
зандарына және т.с.с. көптеген өзгерістер енгізілді.
Қоғамдық қатынастардың азаматтық заңдар реттеп отыратын ауқымының
табандылықпен және ұдайы ұлғайып келе жатқаньш атап көрсету керек. Қазіргі
уақытта азаматтық құқықтың шекарасы ұлғаюымен қатар, тиісінше, осылардан
туындаған немесе бұрынғы басқару жүйесі жағдайында ғана өрістеген құқықтың
кейбір басқа салаларының шекарасы тарылып келеді (мысалы, кеңшар, жер, тау-
кен және отбасы құқығы). [1]
Жекешелендіру мемлекеттік мүлікті жеке, мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың жөне шетелдік занды тұлғалардың меншігіне, меншік иесі болып
табылатын мемлекеттің еркімен, заң актілерінде белгіленген арнаулы
процедуралар шеңберінде сату. Жекешелендірудегі мақсат - мемлекеттік
мүлікті жеке меншік иесіне беру арқылы оны ынталы әрі ұтымды пайдалану.
Мұның астарында мемлекеттің ұтымды шаруашылық жүргізуге мүдделі еместігі
және қабілетсіз екендігі жайында даулы болжам жатыр. Тек рынок ғана
сұраным мен ұсыныстың ара қатынасын дәл анықтай алады, қоғамға қажетті
өңдірісті ұйымдастырады және қоғам мүшелерін өнімді еңбекке ынталаңдырады
деген топшылама бар.
Жекешелеңдіру сонау КСРО кезіңде-ақ басталды. КСРО-ның 1991 жылғы 1
маусымдағы "Мемлекет меншігінен алудың және жекешелендірудің негізгі
бастамалары туралы" Заңы мен Қазақ КСР-дің 1991 жылғы 22 маусымдағы
"Мемлекет меншігінен алу жөне жекешелендіру туралы" Заңы экономиканың
мемлекеттік секторын екі бағытта қысқартуды көздейді: мемлекеттік
көсіпорындарды меншіктің басқа (мемлекеттік емес) формаларына негізделген
көсіпорындарға айналдыру (мемлекет меншігінен алу) арқылы жөне мемлекеттік
мүлікті азаматтардың жөне олар құрған заңды тұлғалардың меншігіне беру
(жекешелендіру) арқылы.
Қазақстанда жекешелендіру төрт кезенде жүргізілді. Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншікті мемлекет меншігінен алудың және
жекешелендірудің 1991—1992 жылдарға арналған Бағдарламасы шеңберінде (1-
кезең) мыналар жүзеге асырылды: кәсіпорындарды кейін сатып алу құқығымен
еңбек ұжымына жалға беру, ұжымдық кәсіпорнына айналдыру; мемлекеттік
мүлікгі еңбек ұжымының өтеусіз сатып алуы; халықтың жекешелендіруге
инвестициялық купондар (ЖИК) арқылы қатысуы; мемлекетгік мүлікті аукцион
және конкурс арқылы сату.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 05 наурыздағы №1135
Жарлығымен "Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алудың және
жекешелендірудің 1993—1995 жылдарға арналған ұлттық бағдарламасы" (2-кезең)
бекітілді. Ол мынадай міндеттер атқарды: мемлекеттік кәсіпорындарды
акциялау; жеке жобалар бойынша жекешелендіру; жаппай жекешелендіру; шағын
жекешелендіру; агроөнеркәсіп кешенінде жекешелендіру. Президенттің
"Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдарға қайта құруды ұйымдастыру
шаралары туралы" Жарлығына сәйкес еңбек ұжымының қызметкерлері акциялардың
он пайызына дейін ақысыз алуға құқылы болды; жаппай жекешелендіру
объектілері бойынша акциялардың кемінде 51 пайызы купондар аукционында
халықтың ЖИК-і үшін инвестициялық[2] жекешелендіру қорларына сатылуға тиіс
еді; акциялардың 39 пайызы қор биржалары, аукциондар, конкурстар арқылы
ақшаға сатылуға тиіс пайдалы қазбаларға меншік құқығы барланған
(өндірілген) пайдалы қазбалар минералдық шикізатқа немесе техногендік
минералдық түзілімдерге айналған кезден бастап туындайды (Жер қойнауы
туралы Жарлықтың 5-бабының 2- жене 3-тармақтары). Қазақстан Республикасы
Президентінің 1993 жылғы 05 наурыздағы №1135 Жарлығымен "Қазақстан
Республикасында мемлекет меншігінен алудың және жекешелендірудің 1993—1995
жылдарға арналған ұлттық бағдарламасы" (2-кезең) бекітілді. Ол мынадай
міндеттер атқарды: мемлекеттік кәсіпорындарды акциялау; жеке жобалар
бойынша жекешелендіру; жаппай жекешелендіру; шағын жекешелендіру;
агроөнеркөсіп кешеніңде жекешелендіру.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1-тарау. Мемлекеттік мүліктерді жекешелендірудің түсінігі
Жекешелендіру—мемлекеттік мүлікті жеке меншік иесіне беру арқылы оны
ынталы әрі ұтымды пайдалану. Мұның астарында мемлекеттің ұтымды шаруашылық
жүргізуге мүдделі еместігі және қабілетсіз екендігі жайында даулы болжам
жатыр. Тек рынок ғана сұраным мен ұсыныстың ара қатынасын дәл анықтай
алады, қоғамға қажетті өндірісті ұйымдастырады және қоғам мүшелерін өнімді
еңбекке ынталандырады деген топшылама бар. Жекешелендіру саудаластықта
(аукцион, теңдер) сату немесе тікелей атаулы сату жолымен жүзеге асырылады.
Саудаластық немесе атаулы сату жүргізу үшін объект тиісті даярлықтан өтеді.
Оның балансы нақтыланады, борыштар анықталады, әлеуметтік инфрақұрылым
бөлінуі мүмкін, т.б. Кәсіпорын акциялануы немесе сенімгерлік басқаруға
берілуі мүмкін. Мемлекеттік мүлікті сатуға әкеп тікелей тіремейтін, бірақ
оның келешекте сатылуын көздейтін әрекеттер (мемлекеттік кәсіпорынды
акционерлік қоғам етіп қайта құру, жалдаушының не сенімгерлік басқарушының
кейін сатып алуға құқы-ғымен мемлекеттік мүлікті жалға өткізу не оны
сенімгерлік басқаруға беру) жекешелендірудің бір түрі емес, оньң алғашқы
сатысы деп қарастырылады (Жекешелендіру туралы Жарлықтың 12-бабы).
Мемлекеттік мүлікті сатуды уәкілетті мемлекет органдар жүзеге асырады.
Әдетте бұл Қаржы министрлігі департаменттерінің бірі (бүл органның аты мен
құрылымы ауық-ауық өзгеріп тұрады, кейде оның функциясын бірнеше орган
атқарады).
Егер мемлекеттік мүлікті сатқанда қандай да бір шарт қойылса,
жекешелендіруден кейінгі кезең деген болады, ол кезде уәкілетті мемлекеттік
орган сатып алушының өзіне жекешелендіру шарты бойынша алған
міндеттемелерін орындауын бақылайды. Әрине, шарттағы келісімдер сақталмаса
оны орындауға сатьш алушыны мәжбүр етеді немесе одан келген шығынды
мемлекетке төлетіп жекешелендіру шартын бұзады.
ҚР Үкіметінің 1999 жылғы 1 маусымдағы № 683 қаулысымен
Жекешелендірудің және мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігін арттырудың
1999—2000 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді (4-кезең), онда мыналар
көзделді: жекешелендіру туралы заңнаманы Жетілдіру, мемлекеттік мүліктің
есебін жақсарту жөне РК активтерінің Жиынтық тізілімін жасау, "ұлттық
компаниялардың" рөлін күшейту, бәсекелестік және транспаренттік
жекешелендіруді қамтамасыз ету, "көгілдір фишкалардың", жекешелендірудің
ірі объектілерінің акция-лырын және акциялардың мемлекеттік пакеттерін
сату, жекешелендіруден кейінгі бақылауды және инвестициялық
міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету. Мемлекетгік меншікгі
жекешелендіру процесі қазіргі кезде, негізінен, аяқталды деп санауға
болады.
1.1. Мемлекеттік мүліктердің ұғымы, оның түрлері
Мемлекеттік меншік құқығы Қазақстан Республикасыңда танылған меншіктің
екі формасының біреуі болып табылады. Конституцияның 6-бабының 1-тармағына
сөйкес "Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік
танылады жене бірдей қорғалады". Мемлекеттік меншік құқығы дегеніміз
мемлекеттің заң актілерімен танылған және қорғалатын, өзіне тиесілі мүлікті
өз қалауы бойынша иемдену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Мемлекетгік меншік мемлекетгің өз функцияларын орындауына арналған, сондай-
ақ, ол, экономиканың жеке секторы рынокты қандай да бір тауарлармен (қызмет
көрсетумен) толтыра алмаса қосымша пайдаланылады. Мемлекеттің функциялары —
оның таптық, әлеуметтік мәнімен жөне әлеуметтік арналымымен де айқындалған
белгілі бір мақсатқа жету үшін өз алдында тұрған міндеттерді іске асыру
жөніңдегі қызметінің негізгі (басты) бағыты (жақтары, түрлері). Оларға
құқықтық тәртіпті орнатуды жөне қорғауды; азаматтардың меншік құқығын, өзге
құқықтары мен бостандығын қорғауды; экономикалық; мәдени; әлеуметтік;
экологиялық функцияларды жүзеге асыруды; бейбітшілікті және бейбіт өмір
сүруді қамтамасыз етуді; іскерлік серіктестік пен ынтымақтастықты қолдауды;
мемлекеттік егемендікті сыртқы озбырлықтан қорғауды жатқызуға болады.
Дамыған елдер экономикасындағы мемлекеттік сектордың өзіңдік салмағы
әрқашан қомақты болған, өсіресе ол энергетика, көлік, космонавтика,
әлеуметгік сала жөне инфрақұрылым, жазалау аппаратын ұстау жене с.с.
қаржыны көп керек ететін салаларда. Кез келген мемлекеттің қалыпты өмір
сүруі үшін қандай да бір төтенше жағдайларға (әскери әрекеттерге, табиғи
апаттарға, техногендік сипаттағы апаттарға, эпидемияға, т.б.) арналған
материалдық резерв (азық-түлік,отын, т.б.) болуы керек. Сондықтан
материалдық ресурстардыц мемлекеттің қолына шоғырлануы және тіптен
мемлекеттік кәсіпкерлік — қалыпты жағдай. Мәселе мемлекеттің өз мүліктік
қызметін қалай атқаратыңцығында, ол қоғамның экономикалық дамуының әмбебап
реттегіші болып табылатын рынокқа қатты теріс әсер етпеуі тиіс. Меншіктің
мемлекеттік секторының үлесінің ауытқу шегін әр мемлекетке оның заңмен
белгіленген функциялары анықтайды.
Қазақстан Республикасы мемлекетінің мемлекеттік кәсіпорындар арқылы
жүзеге асырылатын функциялары заңмен бекімін тапқан.
Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың 2-бабының 1-тармағына сәйкес
мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің негізгі міндеті қоғам мен мемлекеттің
мұқтаждығынан туындайтьш әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу:
— мемлекеттің қорғаныс қабілеттілігін материалдық жағынам қамтамасыз ету
және қоғам мүддесін қорғау;
— қоғамдық өндірістің экономиканың жеке секторымен қамтылмаған немесе нашар
қамтылған өрістері мен салаларында күнделікті қажет тауарлар [3](жұмыс,
қызмет көрсету) өндіру;
— мемлекетгік монополияға жатқызылған немесе мемлекет функциясы болып
табылатын өрістерде қызметті жүзеге асыру.
Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлық шаруашылық жүргізу құқығындағы
кәсіпорындар мен қазыналық кәсіпорындар үшін қызмет аясын толықтай белгілеп
берді. Шаруашылық жүргзіу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорын қызметтің мына
өрістерінде құрылуы мүмкін:
— қару-жарақтар және оларға оқ-дәрілер, қорғану құралдармн, әскери техника,
қосалқы бөлшектер, жинақтаушы элементтер мен олардың аспаптарын жасау,
өндіру, жөндеу және сату; босап қалған әскери-техникалық құралдардан арылу
(жою, кәдеге жарату, көму) және қайта ұқсату;
-уранды және басқа бөлінетін материалдарды, сондай-ақ олардан жасалған
бұйымдарды алу, өндіру, тасымалдау, қайта ұқсату, көму жөне сату;
құрамындағы радиоактивтік элементтері арнайы қорғану құралдарын қолданбай-
ақ пайдалануға болатындай нормадан асатын өнімдер дайындау және сату;
-дәрі-дөрмектер, дәрілік заттар мен емдеу препараттарын, медициналық құрал-
жабдықтар мен саймандар даярлау және сату;
— энергиямен, сумен және жылумен қамтамасыз ету, магистральдық көлік,
байланыс, коммуникация, коммуналдық жөне тұрмыстық шаруашылық саласында,
өзінің табиғи монополиялық жағдайы мен әлеуметтік-экономикалық маңыздылығы
болғандықтан тікелей мемлекетгік басқаруды қажет ететін республикалық және
жергілікті инфра-құрылымдардың тіршілігін қамтамасыз ету жүйелерінде
шаруашылық қызметті жүзеге асыру;
-банк, сақтандыру жөне басқа қаржы қызметі саласында;
- мемлекеттік автомобиль жолдары торабын жөне инфрақұрылымның басқа
объектілерін ұстау және дамыту;
- бірқатар басқа салаларда (Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың 18-
бабы). Қазыналық кәсіпорыңдар үшін қызметтің бұдан да тар өрісі көзделген.
Қазыналық кәсіпорыңдар заңнамада белгіленген тәртіппен мына мақсатқа
құрылады:
- төтенше жөне апаттық жағдайларда тауда құтқару және өзге арнайы
жұмыстарды орындау, өрттен, селден жөне басқа табиғи нәубеттен қорғау;
- қылмыстық-атқару жүйесі саласында өндірістік қызметгі жүзеге асыру;
- топографиялық-геодезиялық жөне картографиялық жұмыстар жүргізу;
- денсаулық сақтау, табиғат қорғау, білім беру, әлеуметтік қорғау, ғылым,
мәдениет және спорт саласында өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру;
- қызметтік ғимараттардың пайдаланылуын жүзеге асыру жөне мемлекеттік
органдардың қамтамасыз ету функцияларын орыңдау;
- бірқатар басқадай мақсаттарда (Мемлекеттік кесіпорын туралы Жарлықтың 32-
бабы). Жеке тұлғалардың (азаматтардың және мемлекеттік емес занды
тұлғалардың) меншігі болып саналатын жеке меншікке қарағанда мемлекетгік
меншік түгелдей барлық қоғамға тиесілі және оның мүддесіне қызмет етеді.
Бірақ ол мемлекетгік мүліктің (мысалы, ақша қаражатының) килықтың белгілі
бір топтары (зейнеткерлер, ардагерлер, т.б.) үшін немесе, тіптен белгілі
бір тұлғалар (нақты кәсіпорынға көмек, өнертапқышқа мемлекеттік сыйлық,
т.б.) үшін мақсатты жаратуды жоққа шығармайды. Меншік мемлекеттіліктің
негізін құрайды. Мемлекеттің толыққанды өмір сүруі және оның азаматтарының
құқықтарын қорғау меншіктің болуымен жөне функцияларын қалыпты атқарумен
байланысты. Сондықтан да Конституцияның 26-бабының 2-тармағында
"меншікке... заңмен кепілдік беріледі" делінген. Әртүрлі функциялардың
болуы мемлекеттік меншік құрылымын тармақтайды. Бөлу, негізінен, аумақ
бойынша және меншікті сату субъектілері бойынша жүргізіледі. АК-ның 192-
бабының 1-тармағьша сәйкес "мемлекеттік меншік республикалық және
коммуналдық меншік түрінде болады". Мемлекеттік меншіктің жеке меншік
алдында нормативтік басымдылығы жоқ (Конституцияның 6-бабының 1-тармағы)
Қазақстан Республикасы азаматтық зандармен реттелетін қатынастарға осы
қатынастардың өзге қатысушыларымен тең негіздерде кіреді (АК-иың 111-
бабының 1-тармағы). Әкімшілік-аумақтық бөліністер үшін дс осындай ереже
белгіленген (АК-ның 112-бабының 1-тармағы). Азаматтық құқық қатынастарының
басқа субъектілерімен қатынастардағы теңдей бастауы, жалпы ереже бойынша,
әртүрлі субъектілердің құқықтық мәртебесінде басымдылықтың жоқтығын және
Қазақстан Республикасы (әкімшілік-аумақтық бөлініс) қатысқан дауларды
шешкеңде соттар үшін ешқандай басымдықтың болмайтынын білдіреді Қазақстан
Республикасы (әкімшілік-аумақтық бөлініс) азаматтык, құқық қатынастарда
өзінің өктем өкілеттіктерін пайдаланбайды, оған азаматтық заңнама нормалары
толықтай тарайды. Мемлекеттік меншік субъектісі қатысқан дауларды, жалпы
ереже бойынша, мемлекеттік соттар қарайды. Бірақ, тараптардың қалауы
бойынша дауды төрелік сот қарауы мүмкін, оның шешімі ақтық болып табылады,
оны мемлекетгік соттар қамтамасыз етеді. Меншік құқығының мазмұны құқықтар
мен міндеттердің жиынтығымен анықталады. "Меншік иелерінің ез құқықтарьш
жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен
белгіленеді" (Конституциясының 6-бабьшың 2-тармағы). Яғни, мемлекет,
мемлекеттік меншік объектілерінің бірден-бір меншік иесі ретінде, азаматтық
қүқықтарды, сондай-ақ міңцетгерді жүзеге асырудың шектері мен қорғауды заң
арқылы өзі үшін өзі анықтайды[4].
Республикасы және әкімшілік-аумақтық бөлінісі, олар мемлекетгік
меншікті іске асыра отырып, өз атқарынан ерекет етеді. Сондықтан субъектік
құрамның күрделілігі меншік иесінің құқық өкілетпкгерш мемлекетгік
меншікгің аталған субъекплершщ бірі больш табылатын мемлекет пен олардың
мүддесін білдіруі мүмкін тұлға арасында болуда
Мемлекеттік меншікті иелену құкығы дегеніміз - мүлікті іс жүзінде иемденуді
жүзеге асырудың заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндігі. Мемлекет
материалданбаған ерекше субъект ретінде, барлық реттерде иемдену кұкығын
сақтайды, өз мүлкін іс жүзінде иемденуді мемлекеттік органдар жүйесі арқылы
жүзеге асырады. Мемлекеттік мүлікті іс жүзінде иемденуді, әдетте,
мемлекеттік заңды тұлғалар немесе аткарушы билік органдары жүзеге асырады.
Мемлекеттің иемдену кұкығы туралы мәселе заң әдебиеттерінде дау туғызады.
Мысалы, А В Венедиктов иемдену дегенді затқа іс жүзінде (нақты немесе
шаруашылық жүргізу арқылы) үстемдік жасау құқығы, "затты қолда үстау"
кұқығы деп түсінеді. Сондықтан ол мемлекет ұлан-ғайыр өз мүлкін тікелей
емес, тек өз органдары арқылы ғана иемденеді дейді. Мемлекетгік меншікті
пайдалану құқығы дегеніміз - мемлекеттік мүліктен оның пайдалы табиғи
қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда алудың заңмен қамтамасыз етілген
мүмкіндігі. Пайда табыс, түрінде және өзге формаларда болуы мүмкін.
Мемлекетгік мүлікті пайдалану әртүрлі формада жүзеге асырылады. Мысалы
заңмен жол берілген салада кесіпкерлік қызметпен айналысақан мемлекеттік
органдарға мемлекеттің жер учаскелерін жалға және пайдалануға беруі,
пайдалы қазбалар өндіру, ғимаратгар мен құрал-жабдықтарды,жиһазды
пайдалануға беруі кең таралған.
Мемлекеттік меншікке билік жасау құкығы дегеніміз мүліктің заңдық
тағдырьн анықтаудың заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндігі. Айналымдағы
мемлекеттік мүліктің дені ақша қаражаты болғандықтан, әдетте, пайдалану
жөне билік жасау құқық өкілеттікгері біріне бірі сәйкес келеді. Мемлекет
негізінен бюджет ақшасын таратады. Бұл функцияны жүзеге асыруға өкілдік
және атқарушы билік органдары тартылады. Алдымен Парламент пен мәслихатгар
бюджетгі бекітеді, сонан соң Қазынашылық пен Әкіматтар ақша қаражатын
мемлекеттік органдар бойынша бөледі, ал олар қаржыландыру субъектісіне
жеткізеді.
1.2. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің
субъектілері мен объектілері
Жекешелендіру субъектілері сатушы және сатып алушы болып
табылады. Сатушы жекешелендіруді жүргізуге уәкілдік берілген мемлекеттік
орган. Сатып алушы - жекешелендіру барысында мүлікті сатып алатын жеке
тұлға, мемлекеттік емес заңды тұлға немесе шетелдік заңды тұлға. Сатып
алушы жағынан бірнеше тұлға қатысқан жағдайда олар бірлесіп іс-қимыл
жасайды. Жүзеге асырылуы жекешелендіру объектісін сату шарты болып
табылатын қызмет түрлерімен айналысуға Қазақстан Республикасының заң
актілеріне немесе құрылтай құжаттарына сәйкес құқығы жоқ заңды тұлғалар
жекешелендіру кезінде сатып алушы бола алмайды. Акциялардың мемлекеттік
пакеті сатылған кезде акционерлік қоғам сатып алушының акцияларын иеленетін
болса, сатып алушы - акционерлік қоғам акцияларының 25 процентінен астамын
сатып ала алмайды. Сатып алушы жекешелендіру процесін ұйымдастыру үшін
делдал тартуға хақылы. Қазақстан Республикасының жекешелендіру туралы
заңдары осы Заңнан, Қазақстан Республикасы Президентінің өзге заң
актілерінен, жарлықтары мен өкілдерінен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулыларынан тұрады. Уәкілді органдар осы Заңда және өзге де заң
актілерінде көзделген жағдайлар мен шектерде жекешелендіру жөніндегі
қатынастарды реттейтін актілер шығара алады. Мемлекеттік ауыл шаруашылық
кәсіпорындарын, сондай-ақ мемлекеттік тұрғын үй қорының объектілерін
жекешелендірудің ерекшеліктері арнайы заңдармен реттеледі. Қазақстан
Республикасының өзге де заң актілерімен реттелетін мүлікті иелену,
пайдалану және оған билік ету құқықтарын іске асыру жөніндегі құқықтық
қатынастарды реттемейді. Мемлекеттік заттай гранттар Қазақстан
Республикасының заңды тұлғаларына Қазақстан Республикасының инвестициялар
туралы заңдарында көзделген тәртіппен және жағдайларда беріледі.
Республикалық қазынаның қаражаты ҚР Қаржы министрлігінің қарамағында
болады, ол оған мемлекет атынан билік жасайды. Бұл функцияларды тікелей
Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті орыңдайды. Ол Үкіметгің 1999
жылғы 24 мамырдағы №626 Қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің Қазыынашылық комитеті туралы Ережесінің негізінде әрекет
етеді. Қазынашылық комитет республикалық бюджетті орындау және мемлекеттік
бюджет пен мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар мен қаражаттарға есептік-
кассалық қызмет көрсету, мемлекетгік бюджет-қаражат пен мемлекетгік
бюджетген тыс қорлар мен қаражаттың мақсаты пайдаланылуына қаржылық бақылау
жөніндегі арнайы функцияларды жүзеге асыратын мемлекетгік орган болып
табылады. Меншік иесінің құқық өкілетгігін жүзеге асыратын орталық атқару
органдары жүйесіндегі маңызды орынды мемлекеттік мүлікті баскару және оны
жекешелендіру жөніндегі мемлекеттік орган алады, оның аты да, ведомстволық
бағыныштылығы да ауық-ауық өзгеріп тұрады. Меншік иесі функциясын өзге де
орталық атқарушы билік оргаңдары орындайды. Мысалы, республикалық
мемлекетгік кәсіпорындарға қатысты мемлекеттік меншік иесі субъектісінің
функциялары министрліктерге, мемлекетгік комитеттерге, ведомстволарға жене
министрліктердің кейбір департаменттеріне және Үкімет өкілеттік берген өзге
органдарға жүктелген. Заңнамада көзделген реттер мен тәртіпте[5] Қазақстан
Республикасының арнайы тапсырмасымен оның атынан өзге де мемлекеттік
органдар, занды тұлғалар мен азаматтар өкілдік ете алады (АК-ның 111-
бабының 2-тармағы). Мысалы, мемлекет қатысқан акционерлік қоғамға мемлекет
атынан акционер-мемлекет функциясын орындауға уәкілетгік берілген тұлға
тағайындалады. Жергілікті өкілдік және атқарушы органдар заң құжаттарында,
ережелерде немесе сол органдардың мәртебесін анықтайтын өзге құжаттарда
белгіленген өз құзыреті шегіңде әкімшілік-аумақтық бөлініс атынан әрекет
етіп мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттер иемдене алады,
сотта оның мүддесін қорғай алады. Заңнамада көзделген ретте және тәртіпте,
арнаулы тапсырма бойынша жергілікті мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар
(мемлекеттік еместерді қоса) мен азаматгар да әкімшілік-аумақтық бөліністің
мүддесін білдіре алады. Мысалы, әкімшілік-аумақтық бөлініс қатысқан
акционерлік қоғамға әкімшілік-аумақтық бөлініс атынан акционер-әкімшілік-
аумақтық бөліністің мүддесін қорғауға қүқық берілген тұлға тағайындалады.
Заңнама тікелей сондай қүқық берген мемлекетгік оргаңдар мен занды тұлғалар
ғана әкімшілік-аумақтық бөлініс атынан азаматтық құқық қатынастарына кіре
алады. Азаматгық айналымда әкімшілік-аумақтық бөлініс атынан әрекет жасай
алатын билік және басқару органдарына, бірінші кезекте, мәслихаттар,
әкімат, атқарушы биліктің аумақтық органдары (облыстық әділет басқармасы,
облыстық қаржы басқармасы, мемлекетгік мүлікті басқару жөніндегі аумақтық
комитет, т.б.) жатады. Жергілікті мемлекеттік органдар мекеме мәртебесіне
ие. Сондықтан олардың мекеме ретінде қашан өз атынан, қашан мемлекеттік
орган ретінде әкімшілік-аумақтық бөлініс атынан әрекет ететінін ажырата
білу керек. Екі жағдайда да олардың құқық қабілеттілігі арнаулы болып
табылады және олардың құзыретімен анықталады. Әкімшілік-аумақтық бөлініс
пен оның органдарына, егер зандардан өзгеше жағдай туындамаса, АК-ның
мемлекет пен оның органдарының азаматтық зандармен реттелетін қатынастарға
қатысуы туралы ережелері қолданылады[6] (АК-ның 112-бабының4-тармағы).
Жергілікті қазынаның қаражаты ҚР Қаржы министрлігінің жергілікті
органдарының билігінде болады, олар оған әкімшілік аумақтық бөлініс атынан
қожалық етеді. Коммуналдық мемлекетгік занды тұлғаларға бекітіліп
берілмеген өзге мемлекеттік мүлік Қаржы министрлігінің жергілікті
органдарының немесе мемлекеттің өзге жергілікті органыньң қарамағында
болады. Мемлекеттік меншіктегі мүлік мемлекеттік заңды тұлғаларға
шаруашылық жүргізу немесе оралымды баскару құкығымен беытіліп берілуі
мүмкін (АК-ның 192-бабының 4-тармағы). Бірінші жағдайда әңгіме шаруашылық
жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорын туралы, ал екінші жағдайда —
қазыналық кәсіпорын мен мемлекеттік мекеме жайында. Сонымен қатар,
мемлекеттік мүліктің кәсіпорынға жоғарыда көрсетілген негіздер бойынша
емес, жалдау, пайдалану құқығымен немесе басқадай занды негіздер бойынша
берілуі мүмкін. Мысалы, жер учаскелері мемлекеттік кәсіпорындарға тұрақты
жер пайдалану құқығымен берілуі мүмкін. Республикалық мемлекетгік
кәсіпорындар тізбесі Үкімет қаулысымен бекітіледі. Коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындар тізбесін тиісті жергілікті атқару органдары бекітеді
(Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың 2-бабы). Мемлекетгік меншік
құқығының барлық субъектілері, жалпы ереже бойынша, бір-бірінің борыштары
бойынша жауап бермейді, олардың мүліктері бөлектенген. Қазақстан
Республикасы өз міндеттемелері бойынша мемлекеттік қазынаның мүлкімен жауап
береді, ал әкімшілік-аумақтық бөлініс өз міндеттемелері бойынша жергілікті
қазынаның мүлкімен жауап береді. Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-
аумақтық бөлініс бір-бірінің міндеттемелері бойынша, сондай-ақ азаматтар
мен заңды тұлғалардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді, ал азаматтар
мен заңды тұлғалар, заң құжаттарында көзделгеннен басқа жағдайларда,
Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-аумақтық бөлініс міндеттемелері
бойьшша жауап бермейді Қазақстан Республикасы немесе әкімшілік-аумақтық
бөлініс әкімшілік-аумақтық бөліністің, заңды тұлғаның немесе азаматтың
міндетгемелері бойьшша өзіне кепіпдік (аманат) қабылдаған жағдайларда
жауапкершілік кепілдік (аманат) ережелеріне сәйкес туындайды. Тағы бір
ерекше жағдай АК-да көзделген. Оған сәйкес Қазақстан Республикасы
республикалық қазыналық кәсіпорындардың өз ақшалары жетпеген жағдайда,
олардың міндеттемелері (шарттық міндеттемелерден басқа) бойынша жәрдемдік
(қосымша) жауапкершілік көтереді (Мемлекетгік кәсіпорын туралы Жарлықтың 44-
бабының 3-тармағы). Сонымен қатар, егер кәсіпорынның өзінің жеткілікті
қаражаты болмаса-да ол қазыналық кәсіпорын больш қайта құрылса, онда
шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық кәсіпорынның міндеттемелері
бойынша Қазақсган Республикасы жәрдемдік (қосымша) жауапкершілік көтереді.
Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-аумақтық бөлініс тиісінше шаруашылық
жүргізу құқығына негізделген республикалық және жергілікгі кәсіпорындардың
міндеттемелері бойынша жауап береді, егер олар құрылтайшылардың (уәкілетті
органдардың) әрекеттерінің салдарынан банкротқа ұшыраса және несие
берушілердің талаптарын қанағаттандыратындай кәсіпорында қаражат болмаса
(Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың 30-бабы. Жоғарыда айтылған
реттерде, мемлекет (әкімшілік-аумақтық бөлініс) занды тұлғаның салымшы-
мемлекет (әкімшілік-аумақтық бөлініс) тарапынан болған қате нұсқаудан не
өзге әрекеттерден туындаған дәрменсіздігі (банкроттығы) жағдайда оньң
акцияларын (үлесін) өз меншігіне алып, негізгі салымшы болып табылатын
шаруашылық серіктестігінің қызметі үшін жауап беруі мүмкін. Мұндай
жауапкершілікке негіздердің бар екендігін мүдделі адамдар дәлелдеуі керек.
Республикасы азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарға осы қатынастардың
өзге қатысушыларымен тең негіздерде кіреді (АК-ның 111-бабының 1-тармағы).
Әкімшілік-аумақтық бөліністер үшін де осындай ереже белгіленген (АК-ның 112-
бабының 1-тармағы). Азаматтық құқық қатынастарының басқа субъектілерімен
қатынастардағы теңдей бастауы, жалпы ереже бойынша, әртүрлі субъектілердің
құқықтық мәртебесінде басымдылықтың жоқтығын жөне Қазақстан Республикасы
(әкімшілік-аумақтық бөлініс) қатысқан дауларды шешкеңде соттар үшін
ешқаңдай басымдықтың болмайтынын білдіреді. Қазақстан Республикасы
(әкімшілік-аумақтық бөлініс) азаматтық құқық қатынастарда өзінің өктем
өкілеттіктерін пайдаланбайды, оған азаматтық заңнама нормалары толықтай
тарайды. Мемлекеттік меншік субъектісі қатысқан дауларды, жалпы ереже
бойынша, мемлекеттік соттар қарайды. Бірақ, тараптардың қалауы бойынша
дауды төрелік сот қарауы мүмкін, оның шешімі ақтық болып табылады, оны
мемлекеттік соттар қамтамасыз етеді. Мемлекет меншік құқығының ерекше
субъекгісі болып табылады. Бұл оның жоғары абстрактілігімен және
формальдігімен анықталады. Көптеген әртүрлі сипаттағы функцияларды жүзеге
асырудың қажеттігі және бірдей бағынышты мемлекетгік оргаңдардың
тармақталған жүйесі мемлекеттік меншік құқығын іске асыратын субъектілердің
көп болуын алдын ала анықтады. Сондықтан оларды екі деңгейге бөлген дұрыс:
кімді білдіреді, соның деңгейі және кім білдіреді, соның деңгейі. Қазақстан
Республикасының заңнамасы өз атынан әрекет ететіндей құқығы бар мемлекеттік
меншіктің екі субъектісін қарастырады: бүтіндей Қазақстан Республикасы
(республикалық меншік болып саналатын мүлікке қатысты) және өкімшілік-
аумақтық бөліністер (коммуналдық меншік болып табылатын мүлікке қатысты).
Яғни, азаматтық айналымда бүл субъектілер мемлекеттік меншіх қүқығын
көтеретіндер болып саналады. Атқарылатын міндетке қарай мемлекет аталған
субъектілердің біреуінің атынан меншік иесінің құқық өкілеттігін жүзеге
асырады. Қазақстан Республикасы жөне әкімшілік-аумақтық бөлініс заңды
тұлғалар емес. Бірақ, мемлекетке және әкімшілік-аумақтық бөліністерге заңды
тұлғалардың азаматтық зандармен реттелетін қатынастарға қатысуьн анықтайтын
нормалар, егер заң құжаттарынан өзгеше норма туындамайтын болса,
қолданылады (АК-ның 114-бабы). Қазақстан Республикасы және әкімшілік-
аумақтық бөлініс азаматтық құқық субъектілері ретінде АК-ның жөне басқа
азаматтық заң құжаттарының занды тұлғалардың азаматтық айналымға қатысуын
анықтайтын нормаларының шеңберінде әрекет етеді. Бұлар, бәрінен бұрын, шарт
жасасу тәртібі, келтірген зиян үшін жауаптылық, меншік құқығы жайындағы АК-
ның жалпы сипаттағы баптары. Бұл жалпы ережеге жатпайтындар да бар.
Біріншіден, Қазақстан Республикасының және әкімшілік-аумақтық бөліністердің
мәртебелерінің ерекшеліктерін және құқық өкілеттіктерінің ауқымын ескеру
қажет. Мысалы, мемлекетке және әкімшілік-аумақтық бөлініске заңды
тұлғаларды тіркеу туралы нормалар таралмайды. Бұл субъектілер қандай да бір
есепке тіркелусіз, Конституция мен конституциялық зандар негізінде әрекет
етеді. Екіншіден, АК-ның өзіндегі бірқатар баптар Қазақстан Республикасы
қатысатъш құқықтық қатынастарға жатады немесе оған қандай да бір азаматтық-
құқықтық міндеттемелер жүктейді (АК-ның 9-бабының 5-т., 104-бабының 6-т.,
266-бабы) Мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөлініс, ерекше субъектілер
ретінде, азаматтық құқық қатынастары субъектісінің барлық құқықтарына ие
жене құқық субъектілікте тек күшіндегі зандармен ғана шектеледі. Заңнамада
анықталған жағдайларда, әкімшілік-аумақтық бөлініс азаматтық құқық
қатынастарыңца мемлекет мүддесін білдіре алады. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік өкімет билігі мен басқару органдары өздерінің осы органдардың
мәртебесін айқындайтын заң актілеріңде, ережелерде және өзге де құжаттарда
белгіленген құзыреті шегінде [7]Қазақстан Республикасының атынан өз
әрекеттері арқьшы мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттер
альш, оларды жүзеге асырады, сотга өкілдік ете алады (АК-ның 111-бабының 2-
тармағы). Үкімет бұл контексте алғы шепте түр. Оның қүқықтық мәртебесі
18.12.1995 жылғы №2688 "Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы"
Конституциялық заңда белгіленген. Осы Заңның 9-бабының 8-тармақшасына
сәйкес Үкімет "мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады, оны пайдалану
жөнінде шаралар қарастырып оларды жүзеге асырады, Қазақстан Республикасының
аумағында мемлекетгік меншік құқығының қорғалуын қамтамасыз етеді". Яғни
Үкімет мемлекеттік меншік субъектісі ретінде мемлекет атынан өкілдік ала
алады. Сонымен қатар ол мемлекетік мүлікті иемденуге, пайдалануға және оған
билік етуге қатысты кез келген әрекетті жасай алады, мәмілелер жасайды,
мемлекеттік мүлікгі бөліп таратады және қайта бөледі.
2-тарау. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің түрлері
Жекешелендіру мынадай түрлерде: аукцион, тендер, қор биржасындағы
сауда-саттық, екі кезеңді рәсімдер жолымен өтетін конкурс, туынды бағалы
қағаздарды сату нысанындағы сауда-саттықта сату; тікелей бәсірелі сату
түрлерінде жүзеге асырылады. Мемлекеттік мүлікті сатуға тікелей алып
келмейтін, бірақ оның кейіннен сатылуын көздейтін өрекеттер (мемлекеттік
мүлікті мүліктік жалдауға (жалға) беруіне оны тиісінше жалдаушының
(жалгердің) не сенім білдірілген басқарушының кейіннен сатып алу құқығымен
сенім білдірілген басқаруға беру) жекешелендірудің түрлері ретінде емес,
оның алдын ала жүргізілетін сатылары ретінде қарастырылады[8]. Сауда-саттық
өткізудің талаптары, сатушы күні бұрын тағайындаған конкурстық комиссияның
қорытындысы бойынша ең жақсы шарттар ұсынған тұлға тендерді жеңіп алған
болып танылады. [9]Аукциондарда ұсыныстар ашық жария етіледі; тендерлерде
сатушының қалауы бойынша ұсыныстар ашық немесе жабық конвертте жазбаша
беріледі. Сауда-саттық ашық болуға тиіс, оны өткізу тәртібі осы Заңның 14-
14-3- баптарымен" белгіленеді. Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілейтін Қазақстан Республикасының мемлекеттік қауіпсіздігіне,
айналадағы табиғи ортаны қорғауға, сыртқы экономикалық ахуалына байланысты
ерекше жағдайларда тендер жабық болуы мүмкін. Оны өткізу тәртібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді. Сауда-саттыққа осы Заңның 2-бабының
талаптарына жауап беретін тұлға қатыса алады. Жекешелендіру объектісі оны
сатып алғысы келген жалғыз қатысушыға сатылуы мүмкін үшінші және одан
кейінгі сауда-саттықтарды қоспағанда, тек бір ғана қатысушы қатысқан
аукциондар мен тендерлер өткізілмеген болып танылады. Сауда-саттық
өткізілгенге дейін сатып алушы өзі сатып алатын объектінің экологиялық жай-
күйіне тексеру жүргізуге хақылы. Акциялардың мемлекеттік пакетін сату
жөніндегі сауда-саттық әдетте қор биржасында өткізіледі.
Сауда-саттық өткізу туралы сатушы кем дегенде он бес күн бұрын, ал
мемлекетке тиесілі акциялар жөне мемлекеттің жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктердің жарғылық капиталындағы үлестері сатылған кезде кемінде
отыз күн бұрын хабарлауға тиіс. Хабар ресми басылымдарда мемлекеттік тілде
және орыс тілінде жариялануға тиіс. Хабарда сауда-саттықтың уақыты, орны
мен түрі, сату объектісі жөне өткізілу тәртібі, соның ішінде сауда-
саттыққа қатысуды ресімдеу,онда жеңіп шыққан тұлғаны анықтаудың шарттары
туралы мәліметтер, сондай-ақ бастапқы баға мен кепілді жарнаның мөлшері
туралы мәліметтер болуға тиіс. Сатушы тендердің шарттарын өзгерткен
жағдайда ол барлық өзгертулер жайында осы баптың 1-тармағында белгіленген
тәртіппен және мерзімде хабарлама жасауға тиіс. Тендердің шарттарын
өзгерту туралы хабарлама жарияланғанға дейін оған қатысуға өтінім берген
және осымен байланысты оған қатысудан бас тартқан тұлғалар кепілдік
жарнасын және шыққан шығыстарының өтелуін талап етуге хақылы. Сатушы сауда-
саттық өткізілуден кемінде үш күн бұрын еңсерілмейтін күш жағдаяттарына
қатысты реттерді немесе сатушыға байланысты емес өзге себептерді
қоспағанда, сауда-саттыққа қатысуға өтінім берген тұлғалар шеккен нақты
залалды өтей отырып, одан бас тартуға хақылы. Сауда-саттыққа қатысушылар
сауда-саттық өткізу туралы хабарламада көрсетілген мөлшерде, мерзімде және
тәртіппен кепілдік жарнасын төлейді. Егер сауда-саттық болмай қалса,
кепілдік жарна қайтарылуға тиіс. Кепілдік жарнасауда-саттыққа қатысқан,
бірақ оны жеңбеген адамдарға да қайтарылып беріледі. Сауда-саттық
өткізілерден кемінде үш күн бұрын оған қатысудан жазбаша түрде бас тартқан
тұлғаларға кепілдік жарна қайтарылады. Сауда-саттықта жеңіп шыққан
тұлғамен сатып алу-сату шартын жасасқан кезде ол енгізген кепілдік
жарнаның сомасы жасалған шарт жөніндегі міндеттемелерді орындау есебіне
жатқызылады. Сауда-саттықта жеңіп шыққан тұлға мен сатушы аукцион немесе
тендер өткізілген күні сауданың нәтижелері туралы хаттамаға қол қояды.
Сатып алу-сату шартына тараптар сауда-саттық аяқталғаннан кейін күннен
кешіктірмей қол қоюға тиіс.
Сауда-саттықта жеңіп шыққан түлға сауда-саттықтың нәтижелері туралы
хаттамаға немесе сатып алу-сату шартына қол қоюдан жалтарған жағдайда өзі
төлеген кепілдік жарнасынан айырылады және кепілдік жарнамен етелмеген
бөлігінде сатушының нақты зиянын өтеуге міндетті.
Сауда-саттықта жеңіп шыққан тұлға осы Заңның 2-бабының талаптарына
жауап бермейтін жағдайларда болмаса, сатушының сауда-саттық нәтижелері
туралы хаттамаға жөне сауда-саттықта жеңіп шыққан тұлғамен сатып алу-сату
шартына қол қоюдан жалтаруға хақы жоқ.
Сатып алу-сату шартының талаптары сауда-саттық талаптарына қайшы
келмеуге тиіс. Сатып алу-сату шарты Қазақстан Республикасының заң
актілерінде белгіленген, коммерциялық және заңмен қорғалатын өзге де
құпиясы бар мәліметтерді жария етуге қойылатын талаптарды сақтай отырып,
мүдделі адамдарға танысу үшін берілуге тиіс. Заңда белгіленген ережелер
бұзылып өткізілген сауда-саттықты сот мүдделі тұлғаның қуынымы бойынша
жарамсыз деп тануы мүмкін. Саудаға түскен объект бойынша сауда-саттықтың
жарамсыз болып танылуы сатып алу-сату шартының жарамсыз болуына әкеліп
соғады. Егер осы Заңда өзгеше көзделмесе, сауда-саттық өткізу кезінде осы
бапта белгіленген ережелер қолданылады[10]. Қор биржасындағы сауда-саттық
Мемлекетке тиесілі бағалы қағаздарды қор биржасында сату Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар рыногы туралы заңдарына және биржалық
сауда ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Мемлекетке тиесілі бағалы қағаздарды шет мемлекеттердің қор
биржаларында сатуға жол беріледі. Сату туралы хабарлама қор биржасында
сауда-саттық өткізу басталғанға дейін кем дегенде он бес күн бұрын ресми
басылымдарда мемлекеттік тілде жөне орыс тілінде жариялануға және онда
сауда-саттық басталатын күн, сауда-саттық өткізілетін орын, сату объектісі
мен оның мөлшері туралы мәліметтер болуға тиіс. Сатушы хабарламада
мемлекетке тиесілі бағалы қағаздарды сатуға қатысты өзге де мәліметтерді
көрсетуге құқылы. Сатушының бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой
қатысушысымен жасалатын шартында мемлекетке тиесілі бағалы қағаздарды
сатушы белгілеген ең төменгі бағадан төмен болмайтын бағамен сатуға
міндеттеме болуға тиіс. ақпараттық базасын қалыптастыруды; сатушының
жекешелендіру объектісін сату туралы хабарламаны ресми басылымдарда
мемлекеттік тілде жөне орыс тілінде жариялануын, сондай-ақ қаржы
кеңесшісінің әлеуетті сатып алушыларға (инвесторларға) сату туралы
ұсынысты жіберуін; қаржы кеңесшісінің әлеуетті сатып алушылардың
(инвесторлардың) ұсыныстар бар өтінімдерінің тізбесін қалыптастыруын;
келіссөздер барысында ең жақсы ұсыныстар берген (конкурстың бірінші
кезеңі) кемінде екі әлеуетті сатып алушыны (инвесторды) анықтау мақсатында
қаржы кеңесшісінің қатысуымен сатушының әлеуетті сатып алушылармен
(инвесторлармен) өтінімдердің тізбесі бойынша келіссөздер өткізуін; қаржы
кеңесшісінің қатысуымен сатушының бұрын ұсынылған талаптарды жақсарту
тұрғысында конкурстың бірінші кезеңінің жеңімпаздарымен келіссөздер
өткізуін (конкурстың екінші кезеңі) қамтиды. Сатушы, қаржы кеңесшісі жене
конкурстың барлық қатысушылары өткізген келіссөздердің әрбір кезеңінің
қорытындылары бойынша оның нәтижелері туралы хаттамаға қол қойылады.
Конкурстың екінші кезеңінің барысында ең жақсы талаптар үсынған елеуетті
сатып алушы (инвестор) конкурста жеңіп шыққан болып танылады. Конкурстың
жеңімпазы сатушы белгілеген мерзімде сатып алу-сату шартына қол қоюдан бас
тартқан немесе жалтарған жағдайда, ұсынысы конкурс жеңімпазынан кейінгі ең
жақсы ұсыныс болып танылған әлеуетті сатып алушы (инвестор) сатып алу-сату
шартына қол қояды.
Мемлекетке тиесілі акцияларға құқықты
Куәландыратын туынды бағалы қағаздарды сату
Мемлекетке тиесілі акцияларға құқықты куәландыратын туынды бағалы
қағаздарды (бұдан әрі - туынды бағалы қағаздар) сату Қазақстан
Республикасы Үкіметінің немесе тиісті жергілікті өкілді органның шешімі
бойынша жүзеге асырылады. Туынды бағалы қағаздарды сатудың негізгі
талаптарын сатушы Қазақстан Республикасының Үкіметіне бекітуге немесе
әкімдік тиісті мәслихатқа бекітуге табыс етеді. Туынды бағалы қағаздарды
сату туралы шешімде туынды бағалы қағаздар шығарылған мемлекетке тиесілі
акциялардың саны, сатылатын туынды бағалы
қағаздардың үлгісі, аумағында туынды бағалы қағаздарды сату жүзеге
асырылады деп көзделіп отырған шет мемлекет (шет мемлекеттер), мәмілені
аяқтаудың ең ұзақ мерзімдері, туынды бағалы қағаздардың меншік иелерінің
құқықтарын іске асырудың талаптары мен тәртібі және қажет болған жағдайда,
өзге де талаптар туралы мәліметтер болуға тиіс[11].
Тікелей бәсірелі сату
Сатып алу құқығымен мүліктік жалдауға (жалға) немесе сенім
білдірілген басқаруға тиісінше жалдаушыға (жалгерге) немесе сенім
білдірілген басқарушыға берілген объектілер тікелей бәсірелі сатуға
жатады.
Жекешелендіру объектілерін жалдаушыға (жалгерге) және сенім
білдірілген басқарушыға сатуға олар тиісті шартты ойдағыдай орындаған
жағдайда ғана жол беріледі. Жекешелендіру объектісін сатып алу шарттары,
егер олар мүліктік жалдау (жал) шартында немесе сенім білдірілген
басқаруға беру туралы шартта көзделмеген болса, тараптардың келісімімен
белгіленеді.
Жекешелендірудің алдын ала жүргізілетін сатылары
Мыналар: Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
мүлікті мүліктік жалдауға (жалға) өткізу не сенім білдірілген басқарушыға
кейіннен сатып алу құқығымен беру; Сенім білдірілген басқарушы немесе
жалдаушы (жалгер) тендер негізінде
осы Заңның 13 жөне 14-баптарына сәйкес таңдап алынады. Кәсіпорынды сенім
білдірілген басқарууа немесе мүліктік жалдауға
(жалға) беру ісі Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілдік берген
органның немесе тиісті әкімдіктің сенім білдірілген басқарушымен немесе
жалдаушымен (жалгермен) жасасқан тиісті шартымен ресімделеді. Шарт
кәсіпорынның қандай мерзімде және қандай шарттар орындалған кезде сенім
білдірілген басқарушының немесе жалдаушының (жалгердің) меншігіне
көшетінін көздеуге тиіс. Осы Заңда көзделген сенім білдірілген басқару мен
мүліктік жалдау (жалдау) қатынастарына осы Заңда көзделген реттерді
қоспағанда, осындай қатынастарды реттеп отыратын азаматтық заң нормалары
қолданылады. Сенім білдірілген басқаруға осы Заңның 13 және 14-баптарына
сәйкес тендер негізінде акциялардың мемлекеттік пакеті берілуі мүмкін[12].
2.2. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің тәртібі мен шарттары
Объектіні жекешелендіруге сатушы дайындайды. Объектіні жекешелендіруге
дайындау кезінде сатушы: Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен
нормативтік құқықтық актіге сәйкес жекешелендіру объектісінің құнын
бағалайды; сатып алушының талап етуі бойынша жекешелендіру объектілерінің
ауыртпалықтары туралы, сондай-ақ жекешелендіру объектісі мүліктік кешен
ретіндегі кәсіпорын болса, жекешелендірілетін кәсіпорынның жасалған келісім
шарттары мен шарттарындағы кредиторлық және дебиторлық берешектерінің
сомасы туралы ақпаратты әзірлейді жөне табыс етеді; жекешелендіру
жүргізудің шарттарын, нысандары мен түрлерін белгілейді, оны іске асыруға
даярлықты жүзеге асырады; мүліктің сақталуын қамтамасыз етеді;
жекешелендіруді өткізуге қажетті басқа да іс-шаралар жүргізеді.
жекешелендіру объектісінде мемлекеттік материалдық резервтің материалдық
қүндылықтары болған жағдайда, мемлекеттік материалдық резервті басқару
жөніндегі уәкілетті органға объект жекешелендірілгенге дейін осы
материалдық құндылықтарды бүдан кейінгі жерде орналастыру туралы шешім
қабылдауы үшін алдағы жекешелендіру туралы алдын ала хабарлайды;
Жарғылық капиталдарындағы мемлекеттің акциялары мен қатысу үлесі
сату объектісі болатын мемлекеттік заңды тұлғалардың, сондай-ақ
мемлекеттік емес заңды тұлғалардың лауазымды адамдары сатушының сауал
салуы бойынша объектіні сатуға дайындау үшін қажетті мәліметтерді ол
белгілейтін мерзімдерде табыс етуге міндетті.
Табыс етілген мәліметтердің дұрыстығы үшін жауапкершілік осы
тармақта тізіп келтірілген заңды тұлғалардың лауазымды адамдарына
жүктеледі.[13]
Есеп айырысу тәртібі жекешелендіруде объектілерін сатып алу
сату шарты бойынша есеп айырысу сатушы мен сатып алушы арасында
жүргізіледі. Сатып алынған объектіге ақы төлеу сатып алу-сату шартына қол
қойылған күннен бастап отыз күн ішінде жүргізілуге тиіс.Ақының мерзімі
ұзартылып төленуіне ықтимал ұзартылып төлеу шарттары
сауда-саттыққа қатысушыларға күні бүрын хабарланған жағдайда ғана жол
беріледі. Жекешелендірілетін объектіні ақы төлеу мерзімі ұзартылып сату
кезінде бастапқы жарнаның мөлшері сату бағасының он бес процентінен кем
болмайды, ал ақы төлеуді ұзарту уақыты үш жылдан аспауға тиіс. Қалған
сомаларды төлеген кезде ақша міндеттемесін орындау ережесі қолданылады. Ақы
төлеу мерзімі ұзартылып сату кезінде төленбеген сомаларға тараптардың
келісімімен белгіленген мөлшерде процент есептеледі. Егер сатып алу-
сату шартында қамтамасыз етудің өзге жолы көзделмеген болса, сатып алушының
сатып алған мүлікке сатушының кепіл алу құқығы төлемдердің уақтылы
өтелуінің қамтамасыз етілуі болады. Жекешелендіруден алынған қаражат,
жекешелендіру объектілерін сатудан түскен қаражат бюджетке жіберіледі.
Мемлекеттік материалдық резервтің материалдық қүндылықтарын сатудан алынған
қаражатты пайдалану тәртібі өзге заң актілерімен белгіленеді. Мемлекеттік
меншік объектілерін жекешелендіру бойынша сауда-саттыққа дайындық жөне оны
жүргізу Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен бюджет
есебінен жүзеге асырылады[14] Меншік құқығының өзгеруін ресімдеуде,
жекешелендірілетін объектіге меншік құқығын өзгертуді рәсімдеу Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Сатып алу-
сату шартының орындалуын бақылау, жекешелендіру объектісін сатып алу-сату
шарты талаптарының тиісінше орындалуын соңынан сатушы бақылап отырады. Шарт
талаптарының орындалуын бақылау сатып алушының міндеттемелерді орындап
біткен кезіне дейін жүргізіледі. Бақылауды жүзеге асыру үшін сатушы сатып
алу-сату шартын, оның ішінде өзінің қолданысын тоқтатқан шартты орындауға
байланысты құжаттармен танысуға хақылы. Жекешелендірілген кәсіпорын иесінің
айналадағы табиғи ортаға келтірген нұқсан үшін жауапкершілігі,
жекешелендірудің алдындағы шаруашылық қызмет салдарынан айналадағы табиғи
ортаға және халықтың денсаулығына келтірілген нұқсан үшін жекешелендіру
объектісінің бұрынғы иесі - мемлекет жауап береді. Айналадағы табиғи ортаға
келтірілген нұқсанды бөлу, сондай-ақ экологиялық тәуекелді жаңа меншік
иесіне аудару оның келісімімен ғана болуы мүмкін. Айналадағы ортаға жаңа
меншік иесінің шаруашылық қызметі келтірген нұқсан үшін жауапкершілік
Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі.
Дауларды шешу тертібі
Жекешелендіру барысында туындайтын даулар сотпен шешіледі. Сатып алу-
сату шартын жарамсыз деп тану, жекешелендіру объектісін сатып алу-сату
шартын соттың жарамсыз деп тануына мыналар негіз болады: объектіні сатып
алуға құқығы жоқ тұлғаға сату; сатып алушыға заңсыз жеңілдіктер мен
басымдықтар беру; сауда-саттық жүргізу тәртібін елеулі түрде бұзу;
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де негіздер.
Жекешелендіру объектісін сатып алушы сатып алу-сату шарты жарамсыз деп
танылғанға дейін оқшаулаған жағдайда оны сатып алушыдан талап ету
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (жалпы бөлім) 260-262-
баптарында көзделген ережелер бойынша мүмкін болады. Егер шарттағы тарап
қуыным жасаған болса, сатып алу-сату шартының жарамсыздығына байланысты
даулар бойынша қуынымның ескіру мерзімі, оған қол қойылған күннен бастап
алты ай болады. Басқа мүдделі тұлғалар не прокурор қуыным жасаған жағдайда
даулар бойынша қуынымның ескіру мерзімі шартты жарамсыз деп тануға негіз
болып табылатын жағдаяттар туралы қуыным жасаушы білген немесе білуге
тиісті болған күннен бастап алты ай болады, бірақ бұл шартқа қол қойылған
күннен бастап үш жылдан кешіктірілмеуге тиіс. Сатып алу-сату шартын бұзу
жекешелендіру объектісін сатып алу-сату шарты Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінде көзделген негіздер мен тәртіп бойынша бұзылуы мүмкін.
Егер сатып алу-сату шартының бұзылуына тараптардың біреуінің оны едәуір
бұзуы негіз болса, тараптар мәміле бойынша өздерінің орындағанын қайтаруды
және оларға келтірілген залалдың өтелуін талап етуге құқылы.
Заң күшіне енгеннен кейін, яғни 1996 жылдың 1 қаңтарынан бастап
туындаған құқық қатынастарына қолданылады. Осы Заңда көзделген қуынымның
ескіруінің жаңа мерзімі 1996 жылдың 1 қаңтарынан кейін туындаған жағдайлар
негіз болған дауларға қолданылады. Осы Заң күшіне енгенге дейін жалға
берілген объектілерді олардың жалгерлері жалға беру шартын кемінде екі жыл
бойы тиісінше орындаған жағдайда атып алуы мүмкін. Заңның күші осы баптың
4-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, жалгердің не сенім
білдірілген басқарушының кәсіпорынды кейіннен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2 -бет
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-бет
1-тарау. Мемлекеттік мүліктерді жекешелендірудің түсінігі ... ... ... 5-бет
1.1. Мемлекеттік мүліктердің ұғымы, оның түрлері ... ... ... ... ... . 6-бет
1.2. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің субъектілері мен
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 12-бет
2-тарау. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің азаматтық-құқықтық
нысанадары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..19-бет
2.2 Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің тәртібі мен шарттары.26-бет
2.3. Аукцион өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30-бет
2.4. Тендер өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35 -бет
3-тарау. Мемлекеттік мүліктерді жекешелендіруді жүргізудің негізгі
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..41-бет
3.1.Мемлекеттік мүліктердің жекешелендіру объектілерін сату ережесінің
мазмұны және оны жүзеге асыру негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45-бет
3.2.Жекешелендіруге жатпайтын мемлекеттік меншік объектілері ... ..53-бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58 -бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60-бет
КІРІСПЕ
Экономикалық дамыған өркениетті елдердің барлығында да рыноктық
қатынастарды құқықтық реттеуді механизмінің негізгі элементтерінің бірі -
мемлекеттік мүліктерді жекешелендіру болып табылады. Осы дипломның
көкейтестілігі мен іс жүзіндегі маңыздылығы мынадай бірқатар себептермен
негізделіп, біріншіден, қазіргі уақытта экономикада мемлекеттік мүліктерді
жекешелендіру ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл дипломдық
жұмыста қолданыстағы нормативтік құқықтарды негізге ала отырып
жекешелендірудегі мақсат - мемлекеттік мүлікті жеке меншік иесіне беру
арқылы оны ынталы әрі ұтымды пайдалануы жүзеге асырылған. Диплом жұмысының
мақсаты - мемлекеттік мүліктерді жекешелендірудің принцитеріне талдау
жасалынған. Қазіргі таңда біздің рыноктық экономика жағдайында соңғы үш
жыл ішінде заңдардың түбегейлі өзгеріске ұщырауы, атап айтқанда
мемлекеттік мүліктерді жекешелендіру туралы, акционерлік қоғамдар туралы,
коммерциялық емес ұйымдар туралы, несие серіктестіктері туралы, мемлекетгік
сатьш алулар туралы, сақтандыру туралы, инвестициялар туралы жаңа заңдар,
жаңа көлік зандары, жаңа Жер, Су жөне Орман кодекстері қабылданды, бағалы
қағаздар туралы, мемлекетгік мүлік туралы зандарға, банк және валюта
зандарына және т.с.с. көптеген өзгерістер енгізілді.
Қоғамдық қатынастардың азаматтық заңдар реттеп отыратын ауқымының
табандылықпен және ұдайы ұлғайып келе жатқаньш атап көрсету керек. Қазіргі
уақытта азаматтық құқықтың шекарасы ұлғаюымен қатар, тиісінше, осылардан
туындаған немесе бұрынғы басқару жүйесі жағдайында ғана өрістеген құқықтың
кейбір басқа салаларының шекарасы тарылып келеді (мысалы, кеңшар, жер, тау-
кен және отбасы құқығы). [1]
Жекешелендіру мемлекеттік мүлікті жеке, мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың жөне шетелдік занды тұлғалардың меншігіне, меншік иесі болып
табылатын мемлекеттің еркімен, заң актілерінде белгіленген арнаулы
процедуралар шеңберінде сату. Жекешелендірудегі мақсат - мемлекеттік
мүлікті жеке меншік иесіне беру арқылы оны ынталы әрі ұтымды пайдалану.
Мұның астарында мемлекеттің ұтымды шаруашылық жүргізуге мүдделі еместігі
және қабілетсіз екендігі жайында даулы болжам жатыр. Тек рынок ғана
сұраным мен ұсыныстың ара қатынасын дәл анықтай алады, қоғамға қажетті
өңдірісті ұйымдастырады және қоғам мүшелерін өнімді еңбекке ынталаңдырады
деген топшылама бар.
Жекешелеңдіру сонау КСРО кезіңде-ақ басталды. КСРО-ның 1991 жылғы 1
маусымдағы "Мемлекет меншігінен алудың және жекешелендірудің негізгі
бастамалары туралы" Заңы мен Қазақ КСР-дің 1991 жылғы 22 маусымдағы
"Мемлекет меншігінен алу жөне жекешелендіру туралы" Заңы экономиканың
мемлекеттік секторын екі бағытта қысқартуды көздейді: мемлекеттік
көсіпорындарды меншіктің басқа (мемлекеттік емес) формаларына негізделген
көсіпорындарға айналдыру (мемлекет меншігінен алу) арқылы жөне мемлекеттік
мүлікті азаматтардың жөне олар құрған заңды тұлғалардың меншігіне беру
(жекешелендіру) арқылы.
Қазақстанда жекешелендіру төрт кезенде жүргізілді. Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншікті мемлекет меншігінен алудың және
жекешелендірудің 1991—1992 жылдарға арналған Бағдарламасы шеңберінде (1-
кезең) мыналар жүзеге асырылды: кәсіпорындарды кейін сатып алу құқығымен
еңбек ұжымына жалға беру, ұжымдық кәсіпорнына айналдыру; мемлекеттік
мүлікгі еңбек ұжымының өтеусіз сатып алуы; халықтың жекешелендіруге
инвестициялық купондар (ЖИК) арқылы қатысуы; мемлекетгік мүлікті аукцион
және конкурс арқылы сату.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 05 наурыздағы №1135
Жарлығымен "Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алудың және
жекешелендірудің 1993—1995 жылдарға арналған ұлттық бағдарламасы" (2-кезең)
бекітілді. Ол мынадай міндеттер атқарды: мемлекеттік кәсіпорындарды
акциялау; жеке жобалар бойынша жекешелендіру; жаппай жекешелендіру; шағын
жекешелендіру; агроөнеркәсіп кешенінде жекешелендіру. Президенттің
"Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдарға қайта құруды ұйымдастыру
шаралары туралы" Жарлығына сәйкес еңбек ұжымының қызметкерлері акциялардың
он пайызына дейін ақысыз алуға құқылы болды; жаппай жекешелендіру
объектілері бойынша акциялардың кемінде 51 пайызы купондар аукционында
халықтың ЖИК-і үшін инвестициялық[2] жекешелендіру қорларына сатылуға тиіс
еді; акциялардың 39 пайызы қор биржалары, аукциондар, конкурстар арқылы
ақшаға сатылуға тиіс пайдалы қазбаларға меншік құқығы барланған
(өндірілген) пайдалы қазбалар минералдық шикізатқа немесе техногендік
минералдық түзілімдерге айналған кезден бастап туындайды (Жер қойнауы
туралы Жарлықтың 5-бабының 2- жене 3-тармақтары). Қазақстан Республикасы
Президентінің 1993 жылғы 05 наурыздағы №1135 Жарлығымен "Қазақстан
Республикасында мемлекет меншігінен алудың және жекешелендірудің 1993—1995
жылдарға арналған ұлттық бағдарламасы" (2-кезең) бекітілді. Ол мынадай
міндеттер атқарды: мемлекеттік кәсіпорындарды акциялау; жеке жобалар
бойынша жекешелендіру; жаппай жекешелендіру; шағын жекешелендіру;
агроөнеркөсіп кешеніңде жекешелендіру.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1-тарау. Мемлекеттік мүліктерді жекешелендірудің түсінігі
Жекешелендіру—мемлекеттік мүлікті жеке меншік иесіне беру арқылы оны
ынталы әрі ұтымды пайдалану. Мұның астарында мемлекеттің ұтымды шаруашылық
жүргізуге мүдделі еместігі және қабілетсіз екендігі жайында даулы болжам
жатыр. Тек рынок ғана сұраным мен ұсыныстың ара қатынасын дәл анықтай
алады, қоғамға қажетті өндірісті ұйымдастырады және қоғам мүшелерін өнімді
еңбекке ынталандырады деген топшылама бар. Жекешелендіру саудаластықта
(аукцион, теңдер) сату немесе тікелей атаулы сату жолымен жүзеге асырылады.
Саудаластық немесе атаулы сату жүргізу үшін объект тиісті даярлықтан өтеді.
Оның балансы нақтыланады, борыштар анықталады, әлеуметтік инфрақұрылым
бөлінуі мүмкін, т.б. Кәсіпорын акциялануы немесе сенімгерлік басқаруға
берілуі мүмкін. Мемлекеттік мүлікті сатуға әкеп тікелей тіремейтін, бірақ
оның келешекте сатылуын көздейтін әрекеттер (мемлекеттік кәсіпорынды
акционерлік қоғам етіп қайта құру, жалдаушының не сенімгерлік басқарушының
кейін сатып алуға құқы-ғымен мемлекеттік мүлікті жалға өткізу не оны
сенімгерлік басқаруға беру) жекешелендірудің бір түрі емес, оньң алғашқы
сатысы деп қарастырылады (Жекешелендіру туралы Жарлықтың 12-бабы).
Мемлекеттік мүлікті сатуды уәкілетті мемлекет органдар жүзеге асырады.
Әдетте бұл Қаржы министрлігі департаменттерінің бірі (бүл органның аты мен
құрылымы ауық-ауық өзгеріп тұрады, кейде оның функциясын бірнеше орган
атқарады).
Егер мемлекеттік мүлікті сатқанда қандай да бір шарт қойылса,
жекешелендіруден кейінгі кезең деген болады, ол кезде уәкілетті мемлекеттік
орган сатып алушының өзіне жекешелендіру шарты бойынша алған
міндеттемелерін орындауын бақылайды. Әрине, шарттағы келісімдер сақталмаса
оны орындауға сатьш алушыны мәжбүр етеді немесе одан келген шығынды
мемлекетке төлетіп жекешелендіру шартын бұзады.
ҚР Үкіметінің 1999 жылғы 1 маусымдағы № 683 қаулысымен
Жекешелендірудің және мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігін арттырудың
1999—2000 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді (4-кезең), онда мыналар
көзделді: жекешелендіру туралы заңнаманы Жетілдіру, мемлекеттік мүліктің
есебін жақсарту жөне РК активтерінің Жиынтық тізілімін жасау, "ұлттық
компаниялардың" рөлін күшейту, бәсекелестік және транспаренттік
жекешелендіруді қамтамасыз ету, "көгілдір фишкалардың", жекешелендірудің
ірі объектілерінің акция-лырын және акциялардың мемлекеттік пакеттерін
сату, жекешелендіруден кейінгі бақылауды және инвестициялық
міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету. Мемлекетгік меншікгі
жекешелендіру процесі қазіргі кезде, негізінен, аяқталды деп санауға
болады.
1.1. Мемлекеттік мүліктердің ұғымы, оның түрлері
Мемлекеттік меншік құқығы Қазақстан Республикасыңда танылған меншіктің
екі формасының біреуі болып табылады. Конституцияның 6-бабының 1-тармағына
сөйкес "Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік
танылады жене бірдей қорғалады". Мемлекеттік меншік құқығы дегеніміз
мемлекеттің заң актілерімен танылған және қорғалатын, өзіне тиесілі мүлікті
өз қалауы бойынша иемдену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Мемлекетгік меншік мемлекетгің өз функцияларын орындауына арналған, сондай-
ақ, ол, экономиканың жеке секторы рынокты қандай да бір тауарлармен (қызмет
көрсетумен) толтыра алмаса қосымша пайдаланылады. Мемлекеттің функциялары —
оның таптық, әлеуметтік мәнімен жөне әлеуметтік арналымымен де айқындалған
белгілі бір мақсатқа жету үшін өз алдында тұрған міндеттерді іске асыру
жөніңдегі қызметінің негізгі (басты) бағыты (жақтары, түрлері). Оларға
құқықтық тәртіпті орнатуды жөне қорғауды; азаматтардың меншік құқығын, өзге
құқықтары мен бостандығын қорғауды; экономикалық; мәдени; әлеуметтік;
экологиялық функцияларды жүзеге асыруды; бейбітшілікті және бейбіт өмір
сүруді қамтамасыз етуді; іскерлік серіктестік пен ынтымақтастықты қолдауды;
мемлекеттік егемендікті сыртқы озбырлықтан қорғауды жатқызуға болады.
Дамыған елдер экономикасындағы мемлекеттік сектордың өзіңдік салмағы
әрқашан қомақты болған, өсіресе ол энергетика, көлік, космонавтика,
әлеуметгік сала жөне инфрақұрылым, жазалау аппаратын ұстау жене с.с.
қаржыны көп керек ететін салаларда. Кез келген мемлекеттің қалыпты өмір
сүруі үшін қандай да бір төтенше жағдайларға (әскери әрекеттерге, табиғи
апаттарға, техногендік сипаттағы апаттарға, эпидемияға, т.б.) арналған
материалдық резерв (азық-түлік,отын, т.б.) болуы керек. Сондықтан
материалдық ресурстардыц мемлекеттің қолына шоғырлануы және тіптен
мемлекеттік кәсіпкерлік — қалыпты жағдай. Мәселе мемлекеттің өз мүліктік
қызметін қалай атқаратыңцығында, ол қоғамның экономикалық дамуының әмбебап
реттегіші болып табылатын рынокқа қатты теріс әсер етпеуі тиіс. Меншіктің
мемлекеттік секторының үлесінің ауытқу шегін әр мемлекетке оның заңмен
белгіленген функциялары анықтайды.
Қазақстан Республикасы мемлекетінің мемлекеттік кәсіпорындар арқылы
жүзеге асырылатын функциялары заңмен бекімін тапқан.
Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың 2-бабының 1-тармағына сәйкес
мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің негізгі міндеті қоғам мен мемлекеттің
мұқтаждығынан туындайтьш әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу:
— мемлекеттің қорғаныс қабілеттілігін материалдық жағынам қамтамасыз ету
және қоғам мүддесін қорғау;
— қоғамдық өндірістің экономиканың жеке секторымен қамтылмаған немесе нашар
қамтылған өрістері мен салаларында күнделікті қажет тауарлар [3](жұмыс,
қызмет көрсету) өндіру;
— мемлекетгік монополияға жатқызылған немесе мемлекет функциясы болып
табылатын өрістерде қызметті жүзеге асыру.
Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлық шаруашылық жүргізу құқығындағы
кәсіпорындар мен қазыналық кәсіпорындар үшін қызмет аясын толықтай белгілеп
берді. Шаруашылық жүргзіу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорын қызметтің мына
өрістерінде құрылуы мүмкін:
— қару-жарақтар және оларға оқ-дәрілер, қорғану құралдармн, әскери техника,
қосалқы бөлшектер, жинақтаушы элементтер мен олардың аспаптарын жасау,
өндіру, жөндеу және сату; босап қалған әскери-техникалық құралдардан арылу
(жою, кәдеге жарату, көму) және қайта ұқсату;
-уранды және басқа бөлінетін материалдарды, сондай-ақ олардан жасалған
бұйымдарды алу, өндіру, тасымалдау, қайта ұқсату, көму жөне сату;
құрамындағы радиоактивтік элементтері арнайы қорғану құралдарын қолданбай-
ақ пайдалануға болатындай нормадан асатын өнімдер дайындау және сату;
-дәрі-дөрмектер, дәрілік заттар мен емдеу препараттарын, медициналық құрал-
жабдықтар мен саймандар даярлау және сату;
— энергиямен, сумен және жылумен қамтамасыз ету, магистральдық көлік,
байланыс, коммуникация, коммуналдық жөне тұрмыстық шаруашылық саласында,
өзінің табиғи монополиялық жағдайы мен әлеуметтік-экономикалық маңыздылығы
болғандықтан тікелей мемлекетгік басқаруды қажет ететін республикалық және
жергілікті инфра-құрылымдардың тіршілігін қамтамасыз ету жүйелерінде
шаруашылық қызметті жүзеге асыру;
-банк, сақтандыру жөне басқа қаржы қызметі саласында;
- мемлекеттік автомобиль жолдары торабын жөне инфрақұрылымның басқа
объектілерін ұстау және дамыту;
- бірқатар басқа салаларда (Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың 18-
бабы). Қазыналық кәсіпорыңдар үшін қызметтің бұдан да тар өрісі көзделген.
Қазыналық кәсіпорыңдар заңнамада белгіленген тәртіппен мына мақсатқа
құрылады:
- төтенше жөне апаттық жағдайларда тауда құтқару және өзге арнайы
жұмыстарды орындау, өрттен, селден жөне басқа табиғи нәубеттен қорғау;
- қылмыстық-атқару жүйесі саласында өндірістік қызметгі жүзеге асыру;
- топографиялық-геодезиялық жөне картографиялық жұмыстар жүргізу;
- денсаулық сақтау, табиғат қорғау, білім беру, әлеуметтік қорғау, ғылым,
мәдениет және спорт саласында өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру;
- қызметтік ғимараттардың пайдаланылуын жүзеге асыру жөне мемлекеттік
органдардың қамтамасыз ету функцияларын орыңдау;
- бірқатар басқадай мақсаттарда (Мемлекеттік кесіпорын туралы Жарлықтың 32-
бабы). Жеке тұлғалардың (азаматтардың және мемлекеттік емес занды
тұлғалардың) меншігі болып саналатын жеке меншікке қарағанда мемлекетгік
меншік түгелдей барлық қоғамға тиесілі және оның мүддесіне қызмет етеді.
Бірақ ол мемлекетгік мүліктің (мысалы, ақша қаражатының) килықтың белгілі
бір топтары (зейнеткерлер, ардагерлер, т.б.) үшін немесе, тіптен белгілі
бір тұлғалар (нақты кәсіпорынға көмек, өнертапқышқа мемлекеттік сыйлық,
т.б.) үшін мақсатты жаратуды жоққа шығармайды. Меншік мемлекеттіліктің
негізін құрайды. Мемлекеттің толыққанды өмір сүруі және оның азаматтарының
құқықтарын қорғау меншіктің болуымен жөне функцияларын қалыпты атқарумен
байланысты. Сондықтан да Конституцияның 26-бабының 2-тармағында
"меншікке... заңмен кепілдік беріледі" делінген. Әртүрлі функциялардың
болуы мемлекеттік меншік құрылымын тармақтайды. Бөлу, негізінен, аумақ
бойынша және меншікті сату субъектілері бойынша жүргізіледі. АК-ның 192-
бабының 1-тармағьша сәйкес "мемлекеттік меншік республикалық және
коммуналдық меншік түрінде болады". Мемлекеттік меншіктің жеке меншік
алдында нормативтік басымдылығы жоқ (Конституцияның 6-бабының 1-тармағы)
Қазақстан Республикасы азаматтық зандармен реттелетін қатынастарға осы
қатынастардың өзге қатысушыларымен тең негіздерде кіреді (АК-иың 111-
бабының 1-тармағы). Әкімшілік-аумақтық бөліністер үшін дс осындай ереже
белгіленген (АК-ның 112-бабының 1-тармағы). Азаматтық құқық қатынастарының
басқа субъектілерімен қатынастардағы теңдей бастауы, жалпы ереже бойынша,
әртүрлі субъектілердің құқықтық мәртебесінде басымдылықтың жоқтығын және
Қазақстан Республикасы (әкімшілік-аумақтық бөлініс) қатысқан дауларды
шешкеңде соттар үшін ешқандай басымдықтың болмайтынын білдіреді Қазақстан
Республикасы (әкімшілік-аумақтық бөлініс) азаматтык, құқық қатынастарда
өзінің өктем өкілеттіктерін пайдаланбайды, оған азаматтық заңнама нормалары
толықтай тарайды. Мемлекеттік меншік субъектісі қатысқан дауларды, жалпы
ереже бойынша, мемлекеттік соттар қарайды. Бірақ, тараптардың қалауы
бойынша дауды төрелік сот қарауы мүмкін, оның шешімі ақтық болып табылады,
оны мемлекетгік соттар қамтамасыз етеді. Меншік құқығының мазмұны құқықтар
мен міндеттердің жиынтығымен анықталады. "Меншік иелерінің ез құқықтарьш
жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен
белгіленеді" (Конституциясының 6-бабьшың 2-тармағы). Яғни, мемлекет,
мемлекеттік меншік объектілерінің бірден-бір меншік иесі ретінде, азаматтық
қүқықтарды, сондай-ақ міңцетгерді жүзеге асырудың шектері мен қорғауды заң
арқылы өзі үшін өзі анықтайды[4].
Республикасы және әкімшілік-аумақтық бөлінісі, олар мемлекетгік
меншікті іске асыра отырып, өз атқарынан ерекет етеді. Сондықтан субъектік
құрамның күрделілігі меншік иесінің құқық өкілетпкгерш мемлекетгік
меншікгің аталған субъекплершщ бірі больш табылатын мемлекет пен олардың
мүддесін білдіруі мүмкін тұлға арасында болуда
Мемлекеттік меншікті иелену құкығы дегеніміз - мүлікті іс жүзінде иемденуді
жүзеге асырудың заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндігі. Мемлекет
материалданбаған ерекше субъект ретінде, барлық реттерде иемдену кұкығын
сақтайды, өз мүлкін іс жүзінде иемденуді мемлекеттік органдар жүйесі арқылы
жүзеге асырады. Мемлекеттік мүлікті іс жүзінде иемденуді, әдетте,
мемлекеттік заңды тұлғалар немесе аткарушы билік органдары жүзеге асырады.
Мемлекеттің иемдену кұкығы туралы мәселе заң әдебиеттерінде дау туғызады.
Мысалы, А В Венедиктов иемдену дегенді затқа іс жүзінде (нақты немесе
шаруашылық жүргізу арқылы) үстемдік жасау құқығы, "затты қолда үстау"
кұқығы деп түсінеді. Сондықтан ол мемлекет ұлан-ғайыр өз мүлкін тікелей
емес, тек өз органдары арқылы ғана иемденеді дейді. Мемлекетгік меншікті
пайдалану құқығы дегеніміз - мемлекеттік мүліктен оның пайдалы табиғи
қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда алудың заңмен қамтамасыз етілген
мүмкіндігі. Пайда табыс, түрінде және өзге формаларда болуы мүмкін.
Мемлекетгік мүлікті пайдалану әртүрлі формада жүзеге асырылады. Мысалы
заңмен жол берілген салада кесіпкерлік қызметпен айналысақан мемлекеттік
органдарға мемлекеттің жер учаскелерін жалға және пайдалануға беруі,
пайдалы қазбалар өндіру, ғимаратгар мен құрал-жабдықтарды,жиһазды
пайдалануға беруі кең таралған.
Мемлекеттік меншікке билік жасау құкығы дегеніміз мүліктің заңдық
тағдырьн анықтаудың заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндігі. Айналымдағы
мемлекеттік мүліктің дені ақша қаражаты болғандықтан, әдетте, пайдалану
жөне билік жасау құқық өкілеттікгері біріне бірі сәйкес келеді. Мемлекет
негізінен бюджет ақшасын таратады. Бұл функцияны жүзеге асыруға өкілдік
және атқарушы билік органдары тартылады. Алдымен Парламент пен мәслихатгар
бюджетгі бекітеді, сонан соң Қазынашылық пен Әкіматтар ақша қаражатын
мемлекеттік органдар бойынша бөледі, ал олар қаржыландыру субъектісіне
жеткізеді.
1.2. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің
субъектілері мен объектілері
Жекешелендіру субъектілері сатушы және сатып алушы болып
табылады. Сатушы жекешелендіруді жүргізуге уәкілдік берілген мемлекеттік
орган. Сатып алушы - жекешелендіру барысында мүлікті сатып алатын жеке
тұлға, мемлекеттік емес заңды тұлға немесе шетелдік заңды тұлға. Сатып
алушы жағынан бірнеше тұлға қатысқан жағдайда олар бірлесіп іс-қимыл
жасайды. Жүзеге асырылуы жекешелендіру объектісін сату шарты болып
табылатын қызмет түрлерімен айналысуға Қазақстан Республикасының заң
актілеріне немесе құрылтай құжаттарына сәйкес құқығы жоқ заңды тұлғалар
жекешелендіру кезінде сатып алушы бола алмайды. Акциялардың мемлекеттік
пакеті сатылған кезде акционерлік қоғам сатып алушының акцияларын иеленетін
болса, сатып алушы - акционерлік қоғам акцияларының 25 процентінен астамын
сатып ала алмайды. Сатып алушы жекешелендіру процесін ұйымдастыру үшін
делдал тартуға хақылы. Қазақстан Республикасының жекешелендіру туралы
заңдары осы Заңнан, Қазақстан Республикасы Президентінің өзге заң
актілерінен, жарлықтары мен өкілдерінен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулыларынан тұрады. Уәкілді органдар осы Заңда және өзге де заң
актілерінде көзделген жағдайлар мен шектерде жекешелендіру жөніндегі
қатынастарды реттейтін актілер шығара алады. Мемлекеттік ауыл шаруашылық
кәсіпорындарын, сондай-ақ мемлекеттік тұрғын үй қорының объектілерін
жекешелендірудің ерекшеліктері арнайы заңдармен реттеледі. Қазақстан
Республикасының өзге де заң актілерімен реттелетін мүлікті иелену,
пайдалану және оған билік ету құқықтарын іске асыру жөніндегі құқықтық
қатынастарды реттемейді. Мемлекеттік заттай гранттар Қазақстан
Республикасының заңды тұлғаларына Қазақстан Республикасының инвестициялар
туралы заңдарында көзделген тәртіппен және жағдайларда беріледі.
Республикалық қазынаның қаражаты ҚР Қаржы министрлігінің қарамағында
болады, ол оған мемлекет атынан билік жасайды. Бұл функцияларды тікелей
Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті орыңдайды. Ол Үкіметгің 1999
жылғы 24 мамырдағы №626 Қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің Қазыынашылық комитеті туралы Ережесінің негізінде әрекет
етеді. Қазынашылық комитет республикалық бюджетті орындау және мемлекеттік
бюджет пен мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар мен қаражаттарға есептік-
кассалық қызмет көрсету, мемлекетгік бюджет-қаражат пен мемлекетгік
бюджетген тыс қорлар мен қаражаттың мақсаты пайдаланылуына қаржылық бақылау
жөніндегі арнайы функцияларды жүзеге асыратын мемлекетгік орган болып
табылады. Меншік иесінің құқық өкілетгігін жүзеге асыратын орталық атқару
органдары жүйесіндегі маңызды орынды мемлекеттік мүлікті баскару және оны
жекешелендіру жөніндегі мемлекеттік орган алады, оның аты да, ведомстволық
бағыныштылығы да ауық-ауық өзгеріп тұрады. Меншік иесі функциясын өзге де
орталық атқарушы билік оргаңдары орындайды. Мысалы, республикалық
мемлекетгік кәсіпорындарға қатысты мемлекеттік меншік иесі субъектісінің
функциялары министрліктерге, мемлекетгік комитеттерге, ведомстволарға жене
министрліктердің кейбір департаменттеріне және Үкімет өкілеттік берген өзге
органдарға жүктелген. Заңнамада көзделген реттер мен тәртіпте[5] Қазақстан
Республикасының арнайы тапсырмасымен оның атынан өзге де мемлекеттік
органдар, занды тұлғалар мен азаматтар өкілдік ете алады (АК-ның 111-
бабының 2-тармағы). Мысалы, мемлекет қатысқан акционерлік қоғамға мемлекет
атынан акционер-мемлекет функциясын орындауға уәкілетгік берілген тұлға
тағайындалады. Жергілікті өкілдік және атқарушы органдар заң құжаттарында,
ережелерде немесе сол органдардың мәртебесін анықтайтын өзге құжаттарда
белгіленген өз құзыреті шегіңде әкімшілік-аумақтық бөлініс атынан әрекет
етіп мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттер иемдене алады,
сотта оның мүддесін қорғай алады. Заңнамада көзделген ретте және тәртіпте,
арнаулы тапсырма бойынша жергілікті мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар
(мемлекеттік еместерді қоса) мен азаматгар да әкімшілік-аумақтық бөліністің
мүддесін білдіре алады. Мысалы, әкімшілік-аумақтық бөлініс қатысқан
акционерлік қоғамға әкімшілік-аумақтық бөлініс атынан акционер-әкімшілік-
аумақтық бөліністің мүддесін қорғауға қүқық берілген тұлға тағайындалады.
Заңнама тікелей сондай қүқық берген мемлекетгік оргаңдар мен занды тұлғалар
ғана әкімшілік-аумақтық бөлініс атынан азаматтық құқық қатынастарына кіре
алады. Азаматгық айналымда әкімшілік-аумақтық бөлініс атынан әрекет жасай
алатын билік және басқару органдарына, бірінші кезекте, мәслихаттар,
әкімат, атқарушы биліктің аумақтық органдары (облыстық әділет басқармасы,
облыстық қаржы басқармасы, мемлекетгік мүлікті басқару жөніндегі аумақтық
комитет, т.б.) жатады. Жергілікті мемлекеттік органдар мекеме мәртебесіне
ие. Сондықтан олардың мекеме ретінде қашан өз атынан, қашан мемлекеттік
орган ретінде әкімшілік-аумақтық бөлініс атынан әрекет ететінін ажырата
білу керек. Екі жағдайда да олардың құқық қабілеттілігі арнаулы болып
табылады және олардың құзыретімен анықталады. Әкімшілік-аумақтық бөлініс
пен оның органдарына, егер зандардан өзгеше жағдай туындамаса, АК-ның
мемлекет пен оның органдарының азаматтық зандармен реттелетін қатынастарға
қатысуы туралы ережелері қолданылады[6] (АК-ның 112-бабының4-тармағы).
Жергілікті қазынаның қаражаты ҚР Қаржы министрлігінің жергілікті
органдарының билігінде болады, олар оған әкімшілік аумақтық бөлініс атынан
қожалық етеді. Коммуналдық мемлекетгік занды тұлғаларға бекітіліп
берілмеген өзге мемлекеттік мүлік Қаржы министрлігінің жергілікті
органдарының немесе мемлекеттің өзге жергілікті органыньң қарамағында
болады. Мемлекеттік меншіктегі мүлік мемлекеттік заңды тұлғаларға
шаруашылық жүргізу немесе оралымды баскару құкығымен беытіліп берілуі
мүмкін (АК-ның 192-бабының 4-тармағы). Бірінші жағдайда әңгіме шаруашылық
жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорын туралы, ал екінші жағдайда —
қазыналық кәсіпорын мен мемлекеттік мекеме жайында. Сонымен қатар,
мемлекеттік мүліктің кәсіпорынға жоғарыда көрсетілген негіздер бойынша
емес, жалдау, пайдалану құқығымен немесе басқадай занды негіздер бойынша
берілуі мүмкін. Мысалы, жер учаскелері мемлекеттік кәсіпорындарға тұрақты
жер пайдалану құқығымен берілуі мүмкін. Республикалық мемлекетгік
кәсіпорындар тізбесі Үкімет қаулысымен бекітіледі. Коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындар тізбесін тиісті жергілікті атқару органдары бекітеді
(Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың 2-бабы). Мемлекетгік меншік
құқығының барлық субъектілері, жалпы ереже бойынша, бір-бірінің борыштары
бойынша жауап бермейді, олардың мүліктері бөлектенген. Қазақстан
Республикасы өз міндеттемелері бойынша мемлекеттік қазынаның мүлкімен жауап
береді, ал әкімшілік-аумақтық бөлініс өз міндеттемелері бойынша жергілікті
қазынаның мүлкімен жауап береді. Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-
аумақтық бөлініс бір-бірінің міндеттемелері бойынша, сондай-ақ азаматтар
мен заңды тұлғалардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді, ал азаматтар
мен заңды тұлғалар, заң құжаттарында көзделгеннен басқа жағдайларда,
Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-аумақтық бөлініс міндеттемелері
бойьшша жауап бермейді Қазақстан Республикасы немесе әкімшілік-аумақтық
бөлініс әкімшілік-аумақтық бөліністің, заңды тұлғаның немесе азаматтың
міндетгемелері бойьшша өзіне кепіпдік (аманат) қабылдаған жағдайларда
жауапкершілік кепілдік (аманат) ережелеріне сәйкес туындайды. Тағы бір
ерекше жағдай АК-да көзделген. Оған сәйкес Қазақстан Республикасы
республикалық қазыналық кәсіпорындардың өз ақшалары жетпеген жағдайда,
олардың міндеттемелері (шарттық міндеттемелерден басқа) бойынша жәрдемдік
(қосымша) жауапкершілік көтереді (Мемлекетгік кәсіпорын туралы Жарлықтың 44-
бабының 3-тармағы). Сонымен қатар, егер кәсіпорынның өзінің жеткілікті
қаражаты болмаса-да ол қазыналық кәсіпорын больш қайта құрылса, онда
шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық кәсіпорынның міндеттемелері
бойынша Қазақсган Республикасы жәрдемдік (қосымша) жауапкершілік көтереді.
Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-аумақтық бөлініс тиісінше шаруашылық
жүргізу құқығына негізделген республикалық және жергілікгі кәсіпорындардың
міндеттемелері бойынша жауап береді, егер олар құрылтайшылардың (уәкілетті
органдардың) әрекеттерінің салдарынан банкротқа ұшыраса және несие
берушілердің талаптарын қанағаттандыратындай кәсіпорында қаражат болмаса
(Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың 30-бабы. Жоғарыда айтылған
реттерде, мемлекет (әкімшілік-аумақтық бөлініс) занды тұлғаның салымшы-
мемлекет (әкімшілік-аумақтық бөлініс) тарапынан болған қате нұсқаудан не
өзге әрекеттерден туындаған дәрменсіздігі (банкроттығы) жағдайда оньң
акцияларын (үлесін) өз меншігіне алып, негізгі салымшы болып табылатын
шаруашылық серіктестігінің қызметі үшін жауап беруі мүмкін. Мұндай
жауапкершілікке негіздердің бар екендігін мүдделі адамдар дәлелдеуі керек.
Республикасы азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарға осы қатынастардың
өзге қатысушыларымен тең негіздерде кіреді (АК-ның 111-бабының 1-тармағы).
Әкімшілік-аумақтық бөліністер үшін де осындай ереже белгіленген (АК-ның 112-
бабының 1-тармағы). Азаматтық құқық қатынастарының басқа субъектілерімен
қатынастардағы теңдей бастауы, жалпы ереже бойынша, әртүрлі субъектілердің
құқықтық мәртебесінде басымдылықтың жоқтығын жөне Қазақстан Республикасы
(әкімшілік-аумақтық бөлініс) қатысқан дауларды шешкеңде соттар үшін
ешқаңдай басымдықтың болмайтынын білдіреді. Қазақстан Республикасы
(әкімшілік-аумақтық бөлініс) азаматтық құқық қатынастарда өзінің өктем
өкілеттіктерін пайдаланбайды, оған азаматтық заңнама нормалары толықтай
тарайды. Мемлекеттік меншік субъектісі қатысқан дауларды, жалпы ереже
бойынша, мемлекеттік соттар қарайды. Бірақ, тараптардың қалауы бойынша
дауды төрелік сот қарауы мүмкін, оның шешімі ақтық болып табылады, оны
мемлекеттік соттар қамтамасыз етеді. Мемлекет меншік құқығының ерекше
субъекгісі болып табылады. Бұл оның жоғары абстрактілігімен және
формальдігімен анықталады. Көптеген әртүрлі сипаттағы функцияларды жүзеге
асырудың қажеттігі және бірдей бағынышты мемлекетгік оргаңдардың
тармақталған жүйесі мемлекеттік меншік құқығын іске асыратын субъектілердің
көп болуын алдын ала анықтады. Сондықтан оларды екі деңгейге бөлген дұрыс:
кімді білдіреді, соның деңгейі және кім білдіреді, соның деңгейі. Қазақстан
Республикасының заңнамасы өз атынан әрекет ететіндей құқығы бар мемлекеттік
меншіктің екі субъектісін қарастырады: бүтіндей Қазақстан Республикасы
(республикалық меншік болып саналатын мүлікке қатысты) және өкімшілік-
аумақтық бөліністер (коммуналдық меншік болып табылатын мүлікке қатысты).
Яғни, азаматтық айналымда бүл субъектілер мемлекеттік меншіх қүқығын
көтеретіндер болып саналады. Атқарылатын міндетке қарай мемлекет аталған
субъектілердің біреуінің атынан меншік иесінің құқық өкілеттігін жүзеге
асырады. Қазақстан Республикасы жөне әкімшілік-аумақтық бөлініс заңды
тұлғалар емес. Бірақ, мемлекетке және әкімшілік-аумақтық бөліністерге заңды
тұлғалардың азаматтық зандармен реттелетін қатынастарға қатысуьн анықтайтын
нормалар, егер заң құжаттарынан өзгеше норма туындамайтын болса,
қолданылады (АК-ның 114-бабы). Қазақстан Республикасы және әкімшілік-
аумақтық бөлініс азаматтық құқық субъектілері ретінде АК-ның жөне басқа
азаматтық заң құжаттарының занды тұлғалардың азаматтық айналымға қатысуын
анықтайтын нормаларының шеңберінде әрекет етеді. Бұлар, бәрінен бұрын, шарт
жасасу тәртібі, келтірген зиян үшін жауаптылық, меншік құқығы жайындағы АК-
ның жалпы сипаттағы баптары. Бұл жалпы ережеге жатпайтындар да бар.
Біріншіден, Қазақстан Республикасының және әкімшілік-аумақтық бөліністердің
мәртебелерінің ерекшеліктерін және құқық өкілеттіктерінің ауқымын ескеру
қажет. Мысалы, мемлекетке және әкімшілік-аумақтық бөлініске заңды
тұлғаларды тіркеу туралы нормалар таралмайды. Бұл субъектілер қандай да бір
есепке тіркелусіз, Конституция мен конституциялық зандар негізінде әрекет
етеді. Екіншіден, АК-ның өзіндегі бірқатар баптар Қазақстан Республикасы
қатысатъш құқықтық қатынастарға жатады немесе оған қандай да бір азаматтық-
құқықтық міндеттемелер жүктейді (АК-ның 9-бабының 5-т., 104-бабының 6-т.,
266-бабы) Мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөлініс, ерекше субъектілер
ретінде, азаматтық құқық қатынастары субъектісінің барлық құқықтарына ие
жене құқық субъектілікте тек күшіндегі зандармен ғана шектеледі. Заңнамада
анықталған жағдайларда, әкімшілік-аумақтық бөлініс азаматтық құқық
қатынастарыңца мемлекет мүддесін білдіре алады. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік өкімет билігі мен басқару органдары өздерінің осы органдардың
мәртебесін айқындайтын заң актілеріңде, ережелерде және өзге де құжаттарда
белгіленген құзыреті шегінде [7]Қазақстан Республикасының атынан өз
әрекеттері арқьшы мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттер
альш, оларды жүзеге асырады, сотга өкілдік ете алады (АК-ның 111-бабының 2-
тармағы). Үкімет бұл контексте алғы шепте түр. Оның қүқықтық мәртебесі
18.12.1995 жылғы №2688 "Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы"
Конституциялық заңда белгіленген. Осы Заңның 9-бабының 8-тармақшасына
сәйкес Үкімет "мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады, оны пайдалану
жөнінде шаралар қарастырып оларды жүзеге асырады, Қазақстан Республикасының
аумағында мемлекетгік меншік құқығының қорғалуын қамтамасыз етеді". Яғни
Үкімет мемлекеттік меншік субъектісі ретінде мемлекет атынан өкілдік ала
алады. Сонымен қатар ол мемлекетік мүлікті иемденуге, пайдалануға және оған
билік етуге қатысты кез келген әрекетті жасай алады, мәмілелер жасайды,
мемлекеттік мүлікгі бөліп таратады және қайта бөледі.
2-тарау. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің түрлері
Жекешелендіру мынадай түрлерде: аукцион, тендер, қор биржасындағы
сауда-саттық, екі кезеңді рәсімдер жолымен өтетін конкурс, туынды бағалы
қағаздарды сату нысанындағы сауда-саттықта сату; тікелей бәсірелі сату
түрлерінде жүзеге асырылады. Мемлекеттік мүлікті сатуға тікелей алып
келмейтін, бірақ оның кейіннен сатылуын көздейтін өрекеттер (мемлекеттік
мүлікті мүліктік жалдауға (жалға) беруіне оны тиісінше жалдаушының
(жалгердің) не сенім білдірілген басқарушының кейіннен сатып алу құқығымен
сенім білдірілген басқаруға беру) жекешелендірудің түрлері ретінде емес,
оның алдын ала жүргізілетін сатылары ретінде қарастырылады[8]. Сауда-саттық
өткізудің талаптары, сатушы күні бұрын тағайындаған конкурстық комиссияның
қорытындысы бойынша ең жақсы шарттар ұсынған тұлға тендерді жеңіп алған
болып танылады. [9]Аукциондарда ұсыныстар ашық жария етіледі; тендерлерде
сатушының қалауы бойынша ұсыныстар ашық немесе жабық конвертте жазбаша
беріледі. Сауда-саттық ашық болуға тиіс, оны өткізу тәртібі осы Заңның 14-
14-3- баптарымен" белгіленеді. Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілейтін Қазақстан Республикасының мемлекеттік қауіпсіздігіне,
айналадағы табиғи ортаны қорғауға, сыртқы экономикалық ахуалына байланысты
ерекше жағдайларда тендер жабық болуы мүмкін. Оны өткізу тәртібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді. Сауда-саттыққа осы Заңның 2-бабының
талаптарына жауап беретін тұлға қатыса алады. Жекешелендіру объектісі оны
сатып алғысы келген жалғыз қатысушыға сатылуы мүмкін үшінші және одан
кейінгі сауда-саттықтарды қоспағанда, тек бір ғана қатысушы қатысқан
аукциондар мен тендерлер өткізілмеген болып танылады. Сауда-саттық
өткізілгенге дейін сатып алушы өзі сатып алатын объектінің экологиялық жай-
күйіне тексеру жүргізуге хақылы. Акциялардың мемлекеттік пакетін сату
жөніндегі сауда-саттық әдетте қор биржасында өткізіледі.
Сауда-саттық өткізу туралы сатушы кем дегенде он бес күн бұрын, ал
мемлекетке тиесілі акциялар жөне мемлекеттің жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктердің жарғылық капиталындағы үлестері сатылған кезде кемінде
отыз күн бұрын хабарлауға тиіс. Хабар ресми басылымдарда мемлекеттік тілде
және орыс тілінде жариялануға тиіс. Хабарда сауда-саттықтың уақыты, орны
мен түрі, сату объектісі жөне өткізілу тәртібі, соның ішінде сауда-
саттыққа қатысуды ресімдеу,онда жеңіп шыққан тұлғаны анықтаудың шарттары
туралы мәліметтер, сондай-ақ бастапқы баға мен кепілді жарнаның мөлшері
туралы мәліметтер болуға тиіс. Сатушы тендердің шарттарын өзгерткен
жағдайда ол барлық өзгертулер жайында осы баптың 1-тармағында белгіленген
тәртіппен және мерзімде хабарлама жасауға тиіс. Тендердің шарттарын
өзгерту туралы хабарлама жарияланғанға дейін оған қатысуға өтінім берген
және осымен байланысты оған қатысудан бас тартқан тұлғалар кепілдік
жарнасын және шыққан шығыстарының өтелуін талап етуге хақылы. Сатушы сауда-
саттық өткізілуден кемінде үш күн бұрын еңсерілмейтін күш жағдаяттарына
қатысты реттерді немесе сатушыға байланысты емес өзге себептерді
қоспағанда, сауда-саттыққа қатысуға өтінім берген тұлғалар шеккен нақты
залалды өтей отырып, одан бас тартуға хақылы. Сауда-саттыққа қатысушылар
сауда-саттық өткізу туралы хабарламада көрсетілген мөлшерде, мерзімде және
тәртіппен кепілдік жарнасын төлейді. Егер сауда-саттық болмай қалса,
кепілдік жарна қайтарылуға тиіс. Кепілдік жарнасауда-саттыққа қатысқан,
бірақ оны жеңбеген адамдарға да қайтарылып беріледі. Сауда-саттық
өткізілерден кемінде үш күн бұрын оған қатысудан жазбаша түрде бас тартқан
тұлғаларға кепілдік жарна қайтарылады. Сауда-саттықта жеңіп шыққан
тұлғамен сатып алу-сату шартын жасасқан кезде ол енгізген кепілдік
жарнаның сомасы жасалған шарт жөніндегі міндеттемелерді орындау есебіне
жатқызылады. Сауда-саттықта жеңіп шыққан тұлға мен сатушы аукцион немесе
тендер өткізілген күні сауданың нәтижелері туралы хаттамаға қол қояды.
Сатып алу-сату шартына тараптар сауда-саттық аяқталғаннан кейін күннен
кешіктірмей қол қоюға тиіс.
Сауда-саттықта жеңіп шыққан түлға сауда-саттықтың нәтижелері туралы
хаттамаға немесе сатып алу-сату шартына қол қоюдан жалтарған жағдайда өзі
төлеген кепілдік жарнасынан айырылады және кепілдік жарнамен етелмеген
бөлігінде сатушының нақты зиянын өтеуге міндетті.
Сауда-саттықта жеңіп шыққан тұлға осы Заңның 2-бабының талаптарына
жауап бермейтін жағдайларда болмаса, сатушының сауда-саттық нәтижелері
туралы хаттамаға жөне сауда-саттықта жеңіп шыққан тұлғамен сатып алу-сату
шартына қол қоюдан жалтаруға хақы жоқ.
Сатып алу-сату шартының талаптары сауда-саттық талаптарына қайшы
келмеуге тиіс. Сатып алу-сату шарты Қазақстан Республикасының заң
актілерінде белгіленген, коммерциялық және заңмен қорғалатын өзге де
құпиясы бар мәліметтерді жария етуге қойылатын талаптарды сақтай отырып,
мүдделі адамдарға танысу үшін берілуге тиіс. Заңда белгіленген ережелер
бұзылып өткізілген сауда-саттықты сот мүдделі тұлғаның қуынымы бойынша
жарамсыз деп тануы мүмкін. Саудаға түскен объект бойынша сауда-саттықтың
жарамсыз болып танылуы сатып алу-сату шартының жарамсыз болуына әкеліп
соғады. Егер осы Заңда өзгеше көзделмесе, сауда-саттық өткізу кезінде осы
бапта белгіленген ережелер қолданылады[10]. Қор биржасындағы сауда-саттық
Мемлекетке тиесілі бағалы қағаздарды қор биржасында сату Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар рыногы туралы заңдарына және биржалық
сауда ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Мемлекетке тиесілі бағалы қағаздарды шет мемлекеттердің қор
биржаларында сатуға жол беріледі. Сату туралы хабарлама қор биржасында
сауда-саттық өткізу басталғанға дейін кем дегенде он бес күн бұрын ресми
басылымдарда мемлекеттік тілде жөне орыс тілінде жариялануға және онда
сауда-саттық басталатын күн, сауда-саттық өткізілетін орын, сату объектісі
мен оның мөлшері туралы мәліметтер болуға тиіс. Сатушы хабарламада
мемлекетке тиесілі бағалы қағаздарды сатуға қатысты өзге де мәліметтерді
көрсетуге құқылы. Сатушының бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой
қатысушысымен жасалатын шартында мемлекетке тиесілі бағалы қағаздарды
сатушы белгілеген ең төменгі бағадан төмен болмайтын бағамен сатуға
міндеттеме болуға тиіс. ақпараттық базасын қалыптастыруды; сатушының
жекешелендіру объектісін сату туралы хабарламаны ресми басылымдарда
мемлекеттік тілде жөне орыс тілінде жариялануын, сондай-ақ қаржы
кеңесшісінің әлеуетті сатып алушыларға (инвесторларға) сату туралы
ұсынысты жіберуін; қаржы кеңесшісінің әлеуетті сатып алушылардың
(инвесторлардың) ұсыныстар бар өтінімдерінің тізбесін қалыптастыруын;
келіссөздер барысында ең жақсы ұсыныстар берген (конкурстың бірінші
кезеңі) кемінде екі әлеуетті сатып алушыны (инвесторды) анықтау мақсатында
қаржы кеңесшісінің қатысуымен сатушының әлеуетті сатып алушылармен
(инвесторлармен) өтінімдердің тізбесі бойынша келіссөздер өткізуін; қаржы
кеңесшісінің қатысуымен сатушының бұрын ұсынылған талаптарды жақсарту
тұрғысында конкурстың бірінші кезеңінің жеңімпаздарымен келіссөздер
өткізуін (конкурстың екінші кезеңі) қамтиды. Сатушы, қаржы кеңесшісі жене
конкурстың барлық қатысушылары өткізген келіссөздердің әрбір кезеңінің
қорытындылары бойынша оның нәтижелері туралы хаттамаға қол қойылады.
Конкурстың екінші кезеңінің барысында ең жақсы талаптар үсынған елеуетті
сатып алушы (инвестор) конкурста жеңіп шыққан болып танылады. Конкурстың
жеңімпазы сатушы белгілеген мерзімде сатып алу-сату шартына қол қоюдан бас
тартқан немесе жалтарған жағдайда, ұсынысы конкурс жеңімпазынан кейінгі ең
жақсы ұсыныс болып танылған әлеуетті сатып алушы (инвестор) сатып алу-сату
шартына қол қояды.
Мемлекетке тиесілі акцияларға құқықты
Куәландыратын туынды бағалы қағаздарды сату
Мемлекетке тиесілі акцияларға құқықты куәландыратын туынды бағалы
қағаздарды (бұдан әрі - туынды бағалы қағаздар) сату Қазақстан
Республикасы Үкіметінің немесе тиісті жергілікті өкілді органның шешімі
бойынша жүзеге асырылады. Туынды бағалы қағаздарды сатудың негізгі
талаптарын сатушы Қазақстан Республикасының Үкіметіне бекітуге немесе
әкімдік тиісті мәслихатқа бекітуге табыс етеді. Туынды бағалы қағаздарды
сату туралы шешімде туынды бағалы қағаздар шығарылған мемлекетке тиесілі
акциялардың саны, сатылатын туынды бағалы
қағаздардың үлгісі, аумағында туынды бағалы қағаздарды сату жүзеге
асырылады деп көзделіп отырған шет мемлекет (шет мемлекеттер), мәмілені
аяқтаудың ең ұзақ мерзімдері, туынды бағалы қағаздардың меншік иелерінің
құқықтарын іске асырудың талаптары мен тәртібі және қажет болған жағдайда,
өзге де талаптар туралы мәліметтер болуға тиіс[11].
Тікелей бәсірелі сату
Сатып алу құқығымен мүліктік жалдауға (жалға) немесе сенім
білдірілген басқаруға тиісінше жалдаушыға (жалгерге) немесе сенім
білдірілген басқарушыға берілген объектілер тікелей бәсірелі сатуға
жатады.
Жекешелендіру объектілерін жалдаушыға (жалгерге) және сенім
білдірілген басқарушыға сатуға олар тиісті шартты ойдағыдай орындаған
жағдайда ғана жол беріледі. Жекешелендіру объектісін сатып алу шарттары,
егер олар мүліктік жалдау (жал) шартында немесе сенім білдірілген
басқаруға беру туралы шартта көзделмеген болса, тараптардың келісімімен
белгіленеді.
Жекешелендірудің алдын ала жүргізілетін сатылары
Мыналар: Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
мүлікті мүліктік жалдауға (жалға) өткізу не сенім білдірілген басқарушыға
кейіннен сатып алу құқығымен беру; Сенім білдірілген басқарушы немесе
жалдаушы (жалгер) тендер негізінде
осы Заңның 13 жөне 14-баптарына сәйкес таңдап алынады. Кәсіпорынды сенім
білдірілген басқарууа немесе мүліктік жалдауға
(жалға) беру ісі Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілдік берген
органның немесе тиісті әкімдіктің сенім білдірілген басқарушымен немесе
жалдаушымен (жалгермен) жасасқан тиісті шартымен ресімделеді. Шарт
кәсіпорынның қандай мерзімде және қандай шарттар орындалған кезде сенім
білдірілген басқарушының немесе жалдаушының (жалгердің) меншігіне
көшетінін көздеуге тиіс. Осы Заңда көзделген сенім білдірілген басқару мен
мүліктік жалдау (жалдау) қатынастарына осы Заңда көзделген реттерді
қоспағанда, осындай қатынастарды реттеп отыратын азаматтық заң нормалары
қолданылады. Сенім білдірілген басқаруға осы Заңның 13 және 14-баптарына
сәйкес тендер негізінде акциялардың мемлекеттік пакеті берілуі мүмкін[12].
2.2. Мемлекеттік мүліктердің жекешелендірудің тәртібі мен шарттары
Объектіні жекешелендіруге сатушы дайындайды. Объектіні жекешелендіруге
дайындау кезінде сатушы: Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен
нормативтік құқықтық актіге сәйкес жекешелендіру объектісінің құнын
бағалайды; сатып алушының талап етуі бойынша жекешелендіру объектілерінің
ауыртпалықтары туралы, сондай-ақ жекешелендіру объектісі мүліктік кешен
ретіндегі кәсіпорын болса, жекешелендірілетін кәсіпорынның жасалған келісім
шарттары мен шарттарындағы кредиторлық және дебиторлық берешектерінің
сомасы туралы ақпаратты әзірлейді жөне табыс етеді; жекешелендіру
жүргізудің шарттарын, нысандары мен түрлерін белгілейді, оны іске асыруға
даярлықты жүзеге асырады; мүліктің сақталуын қамтамасыз етеді;
жекешелендіруді өткізуге қажетті басқа да іс-шаралар жүргізеді.
жекешелендіру объектісінде мемлекеттік материалдық резервтің материалдық
қүндылықтары болған жағдайда, мемлекеттік материалдық резервті басқару
жөніндегі уәкілетті органға объект жекешелендірілгенге дейін осы
материалдық құндылықтарды бүдан кейінгі жерде орналастыру туралы шешім
қабылдауы үшін алдағы жекешелендіру туралы алдын ала хабарлайды;
Жарғылық капиталдарындағы мемлекеттің акциялары мен қатысу үлесі
сату объектісі болатын мемлекеттік заңды тұлғалардың, сондай-ақ
мемлекеттік емес заңды тұлғалардың лауазымды адамдары сатушының сауал
салуы бойынша объектіні сатуға дайындау үшін қажетті мәліметтерді ол
белгілейтін мерзімдерде табыс етуге міндетті.
Табыс етілген мәліметтердің дұрыстығы үшін жауапкершілік осы
тармақта тізіп келтірілген заңды тұлғалардың лауазымды адамдарына
жүктеледі.[13]
Есеп айырысу тәртібі жекешелендіруде объектілерін сатып алу
сату шарты бойынша есеп айырысу сатушы мен сатып алушы арасында
жүргізіледі. Сатып алынған объектіге ақы төлеу сатып алу-сату шартына қол
қойылған күннен бастап отыз күн ішінде жүргізілуге тиіс.Ақының мерзімі
ұзартылып төленуіне ықтимал ұзартылып төлеу шарттары
сауда-саттыққа қатысушыларға күні бүрын хабарланған жағдайда ғана жол
беріледі. Жекешелендірілетін объектіні ақы төлеу мерзімі ұзартылып сату
кезінде бастапқы жарнаның мөлшері сату бағасының он бес процентінен кем
болмайды, ал ақы төлеуді ұзарту уақыты үш жылдан аспауға тиіс. Қалған
сомаларды төлеген кезде ақша міндеттемесін орындау ережесі қолданылады. Ақы
төлеу мерзімі ұзартылып сату кезінде төленбеген сомаларға тараптардың
келісімімен белгіленген мөлшерде процент есептеледі. Егер сатып алу-
сату шартында қамтамасыз етудің өзге жолы көзделмеген болса, сатып алушының
сатып алған мүлікке сатушының кепіл алу құқығы төлемдердің уақтылы
өтелуінің қамтамасыз етілуі болады. Жекешелендіруден алынған қаражат,
жекешелендіру объектілерін сатудан түскен қаражат бюджетке жіберіледі.
Мемлекеттік материалдық резервтің материалдық қүндылықтарын сатудан алынған
қаражатты пайдалану тәртібі өзге заң актілерімен белгіленеді. Мемлекеттік
меншік объектілерін жекешелендіру бойынша сауда-саттыққа дайындық жөне оны
жүргізу Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен бюджет
есебінен жүзеге асырылады[14] Меншік құқығының өзгеруін ресімдеуде,
жекешелендірілетін объектіге меншік құқығын өзгертуді рәсімдеу Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Сатып алу-
сату шартының орындалуын бақылау, жекешелендіру объектісін сатып алу-сату
шарты талаптарының тиісінше орындалуын соңынан сатушы бақылап отырады. Шарт
талаптарының орындалуын бақылау сатып алушының міндеттемелерді орындап
біткен кезіне дейін жүргізіледі. Бақылауды жүзеге асыру үшін сатушы сатып
алу-сату шартын, оның ішінде өзінің қолданысын тоқтатқан шартты орындауға
байланысты құжаттармен танысуға хақылы. Жекешелендірілген кәсіпорын иесінің
айналадағы табиғи ортаға келтірген нұқсан үшін жауапкершілігі,
жекешелендірудің алдындағы шаруашылық қызмет салдарынан айналадағы табиғи
ортаға және халықтың денсаулығына келтірілген нұқсан үшін жекешелендіру
объектісінің бұрынғы иесі - мемлекет жауап береді. Айналадағы табиғи ортаға
келтірілген нұқсанды бөлу, сондай-ақ экологиялық тәуекелді жаңа меншік
иесіне аудару оның келісімімен ғана болуы мүмкін. Айналадағы ортаға жаңа
меншік иесінің шаруашылық қызметі келтірген нұқсан үшін жауапкершілік
Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі.
Дауларды шешу тертібі
Жекешелендіру барысында туындайтын даулар сотпен шешіледі. Сатып алу-
сату шартын жарамсыз деп тану, жекешелендіру объектісін сатып алу-сату
шартын соттың жарамсыз деп тануына мыналар негіз болады: объектіні сатып
алуға құқығы жоқ тұлғаға сату; сатып алушыға заңсыз жеңілдіктер мен
басымдықтар беру; сауда-саттық жүргізу тәртібін елеулі түрде бұзу;
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де негіздер.
Жекешелендіру объектісін сатып алушы сатып алу-сату шарты жарамсыз деп
танылғанға дейін оқшаулаған жағдайда оны сатып алушыдан талап ету
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (жалпы бөлім) 260-262-
баптарында көзделген ережелер бойынша мүмкін болады. Егер шарттағы тарап
қуыным жасаған болса, сатып алу-сату шартының жарамсыздығына байланысты
даулар бойынша қуынымның ескіру мерзімі, оған қол қойылған күннен бастап
алты ай болады. Басқа мүдделі тұлғалар не прокурор қуыным жасаған жағдайда
даулар бойынша қуынымның ескіру мерзімі шартты жарамсыз деп тануға негіз
болып табылатын жағдаяттар туралы қуыным жасаушы білген немесе білуге
тиісті болған күннен бастап алты ай болады, бірақ бұл шартқа қол қойылған
күннен бастап үш жылдан кешіктірілмеуге тиіс. Сатып алу-сату шартын бұзу
жекешелендіру объектісін сатып алу-сату шарты Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінде көзделген негіздер мен тәртіп бойынша бұзылуы мүмкін.
Егер сатып алу-сату шартының бұзылуына тараптардың біреуінің оны едәуір
бұзуы негіз болса, тараптар мәміле бойынша өздерінің орындағанын қайтаруды
және оларға келтірілген залалдың өтелуін талап етуге құқылы.
Заң күшіне енгеннен кейін, яғни 1996 жылдың 1 қаңтарынан бастап
туындаған құқық қатынастарына қолданылады. Осы Заңда көзделген қуынымның
ескіруінің жаңа мерзімі 1996 жылдың 1 қаңтарынан кейін туындаған жағдайлар
негіз болған дауларға қолданылады. Осы Заң күшіне енгенге дейін жалға
берілген объектілерді олардың жалгерлері жалға беру шартын кемінде екі жыл
бойы тиісінше орындаған жағдайда атып алуы мүмкін. Заңның күші осы баптың
4-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, жалгердің не сенім
білдірілген басқарушының кәсіпорынды кейіннен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz