Моғолстанның құрылуы, жер аумағы жайлы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Моғолстанның құрылуы, жер аумағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Халқының этникалық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
3. Моғолстанның ішкі.сыртқы жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
5. Әмір Темірдің Моғолстанға жорықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
6. Моғолстанның ыдырау кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
7. Моғолстанның Қазақ хандығының құрылуындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... .10
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1. Моғолстанның құрылуы, жер аумағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Халқының этникалық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
3. Моғолстанның ішкі.сыртқы жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
5. Әмір Темірдің Моғолстанға жорықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
6. Моғолстанның ыдырау кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
7. Моғолстанның Қазақ хандығының құрылуындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... .10
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
Жаңа мемлекет сол кезге дейін –ақ Шағатай ұрпағы иеліктерінің шығыс бөлігінде қалыптасқан атпен, яғни Моғолстан ( «Моғұлстан») деп атала бастады. Мырза Мұхаммед Хайдардың «Тарихи Рашидиіне» сәйкес Моғолстанның шекарасы төмендегідей болды: «...қазіргі Моғолстан деп аталатын аумақтың ұзындығы мен көлденеңі (ұзақтығы) 7-8 айшылық жол.Шығыс шеті (Моғолстанның ) қалмақтардың жерімен шектеседі және Барыскөл, Емел және Ертісті өзіне қосады. Солтүстігінде оның шекарасы Көкшетеңіз ( Балқаш) Түркістанмен және Ташкентпен шектеседі; оңтүстігінде Ферғана уәлаятымен, Қашғар, Ақсу, Шалыш және Тұрфанмен шектеседі», яғни Моғолстанның едәуір бөлігі Оңтүстік – Шығыс Қазақстан мен Қырғыз аумағынан құралған.
«Оңтүстік шекараның ұзындығы сауда керуенінің үш айшылық жолына жетеді және тоқсан күншілік асуы бар». Бұдан әрі Мұхаммед Хайдар былай деп жалғастырды: «Моғолстанда көлемі жағынан Жейхұнға (Әмудария) тең көптеген ірі өзендер бар, олардың ішінде Іле, Емел, Ертіс, Шұлық (Шу) және Нарын бар.Бұл өзендер Сейхұннан (Сырдария) ещ кем емес.Осы өзендердің басым көпшілігі Моғолстан мен Өзбекстан (Шығыс Дешті Қыпшақ) арасына орналасқан және оларды бөліп тұрған Көкшетеңіз көліне құяды».
Моғолстанның шекарасы тұрақты болған емес, оның бір жарым ғасырлық өмір сүрген уақыты бойында өзгеріп отырды. Алғашқы хан Тоғылық – Темір мемлекетінің құрамына Моғолстанның өзі мен вассалдық иелік ретінде Шығыс Түркістанның бір бөлігі (дуғлат әмірі Поладшының үлесі Маңлай Сүбе) кірді. Кейіннен Шығыс Түркістан бірде Темір ұрпағының мемлекетіне кірсе, бірде қайтадан Моғолстан билеушілерінің қол астына қарады; ХҮ ғасырдың 80- жылдарынан бастап Моғолстан хандары иеліктерінің құрамына Ташкент пен Сайрам енді, бірақ Жетісу кірмей қалды. ХҮІ ғасырдың басында Моғолстанның ыдырауы кезіне қарай оның хандарының билігі тек Қашқариямен ғана шектелген еді.
«Оңтүстік шекараның ұзындығы сауда керуенінің үш айшылық жолына жетеді және тоқсан күншілік асуы бар». Бұдан әрі Мұхаммед Хайдар былай деп жалғастырды: «Моғолстанда көлемі жағынан Жейхұнға (Әмудария) тең көптеген ірі өзендер бар, олардың ішінде Іле, Емел, Ертіс, Шұлық (Шу) және Нарын бар.Бұл өзендер Сейхұннан (Сырдария) ещ кем емес.Осы өзендердің басым көпшілігі Моғолстан мен Өзбекстан (Шығыс Дешті Қыпшақ) арасына орналасқан және оларды бөліп тұрған Көкшетеңіз көліне құяды».
Моғолстанның шекарасы тұрақты болған емес, оның бір жарым ғасырлық өмір сүрген уақыты бойында өзгеріп отырды. Алғашқы хан Тоғылық – Темір мемлекетінің құрамына Моғолстанның өзі мен вассалдық иелік ретінде Шығыс Түркістанның бір бөлігі (дуғлат әмірі Поладшының үлесі Маңлай Сүбе) кірді. Кейіннен Шығыс Түркістан бірде Темір ұрпағының мемлекетіне кірсе, бірде қайтадан Моғолстан билеушілерінің қол астына қарады; ХҮ ғасырдың 80- жылдарынан бастап Моғолстан хандары иеліктерінің құрамына Ташкент пен Сайрам енді, бірақ Жетісу кірмей қалды. ХҮІ ғасырдың басында Моғолстанның ыдырауы кезіне қарай оның хандарының билігі тек Қашқариямен ғана шектелген еді.
1. Қазақстан тарихы» 5 томдық. Алматы 2002 жыл.
2. Мусин Ч. « Қазақстан тарихы» Алматы 2005жыл.
3. Қозыбев М. « Қазақстан тарихы» Алматы 2005 жыл.
4. Маданов Х. « Ұлы дала тарихы» Алматы 2004 жыл.
2. Мусин Ч. « Қазақстан тарихы» Алматы 2005жыл.
3. Қозыбев М. « Қазақстан тарихы» Алматы 2005 жыл.
4. Маданов Х. « Ұлы дала тарихы» Алматы 2004 жыл.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Моғолстанның құрылуы, жер
аумағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Халқының этникалық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
3. Моғолстанның ішкі-сыртқы жағдай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
5. Әмір Темірдің Моғолстанға
жорықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
6. Моғолстанның ыдырау
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..9
7. Моғолстанның Қазақ хандығының құрылуындағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .15
Кіріспе
Жаңа мемлекет сол кезге дейін –ақ Шағатай ұрпағы иеліктерінің шығыс
бөлігінде қалыптасқан атпен, яғни Моғолстан ( Моғұлстан) деп атала
бастады. Мырза Мұхаммед Хайдардың Тарихи Рашидиіне сәйкес Моғолстанның
шекарасы төмендегідей болды: ...қазіргі Моғолстан деп аталатын аумақтың
ұзындығы мен көлденеңі (ұзақтығы) 7-8 айшылық жол.Шығыс шеті (Моғолстанның
) қалмақтардың жерімен шектеседі және Барыскөл, Емел және Ертісті өзіне
қосады. Солтүстігінде оның шекарасы Көкшетеңіз ( Балқаш) Түркістанмен және
Ташкентпен шектеседі; оңтүстігінде Ферғана уәлаятымен, Қашғар, Ақсу, Шалыш
және Тұрфанмен шектеседі, яғни Моғолстанның едәуір бөлігі Оңтүстік – Шығыс
Қазақстан мен Қырғыз аумағынан құралған.
Оңтүстік шекараның ұзындығы сауда керуенінің үш айшылық жолына жетеді
және тоқсан күншілік асуы бар. Бұдан әрі Мұхаммед Хайдар былай деп
жалғастырды: Моғолстанда көлемі жағынан Жейхұнға (Әмудария) тең көптеген
ірі өзендер бар, олардың ішінде Іле, Емел, Ертіс, Шұлық (Шу) және Нарын
бар.Бұл өзендер Сейхұннан (Сырдария) ещ кем емес.Осы өзендердің басым
көпшілігі Моғолстан мен Өзбекстан (Шығыс Дешті Қыпшақ) арасына орналасқан
және оларды бөліп тұрған Көкшетеңіз көліне құяды.
Моғолстанның шекарасы тұрақты болған емес, оның бір жарым ғасырлық өмір
сүрген уақыты бойында өзгеріп отырды. Алғашқы хан Тоғылық – Темір
мемлекетінің құрамына Моғолстанның өзі мен вассалдық иелік ретінде Шығыс
Түркістанның бір бөлігі (дуғлат әмірі Поладшының үлесі Маңлай Сүбе) кірді.
Кейіннен Шығыс Түркістан бірде Темір ұрпағының мемлекетіне кірсе, бірде
қайтадан Моғолстан билеушілерінің қол астына қарады; ХҮ ғасырдың 80-
жылдарынан бастап Моғолстан хандары иеліктерінің құрамына Ташкент пен
Сайрам енді, бірақ Жетісу кірмей қалды. ХҮІ ғасырдың басында Моғолстанның
ыдырауы кезіне қарай оның хандарының билігі тек Қашқариямен ғана шектелген
еді.
Тарихи – географиялық Моғолстан термині, мемлекеттің өзінің
аты сияқты, моғұл, моғол этнонимінен құрылған; монғол сөзі Орта
Азияда осылай жазылатын болған, сірә, айтылғанда да солай айтылса керек.
ХІҮ ғасырдың өзінде – ақ мұнда ауысқан монғол рулары мен тайпалары
жергілікті түрік халқымен сіңісіп кетті. Моғол тайпалары деректемелерде
түрік тайпалары ретінде, өзінің негізінде шығуы жағынан автохтондық болып
көрінеді. Оңтүстік - Шығыс Қазақстанның негізгі халқы мұнда Моғолстанның
кезінде түркі тілдес болған.
Моғолстанның құрылуы, жер аумағы.
XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы ыдырап, Шағатай ұлысының
шығыс бөлігі – Оңтүстік шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағында Моғолстан
мемлекеті құрылады. Ал ұлыстың келесі бөлігі – Мауараннахрдың батысында
Әмір Темір мемлекеті құрылған. Моғолстан аталу себебі, Шығыс деректерінде
монғол сөзіндегі н әрпі түсіп қалып, моғол немесе моғолстан сөзі
қалыптасып кеткен.
Мемлекетті кезінде Шағатай ханға адал қызмет еткен дулат тайпасының
әмірі Поладшы басқарған. Әмір Поладшы бастаған дулат ақсүйектері Поладшының
хан болуға құқы болмағандықтан, өздерін тыңдайтын, Шағатай ұрпағы Дува
ханның немересі, он алты жасар Тоғылық-Темірді 1348 жылы Моғолстан ханы
етіп сайлайды. Ал негізгі саяси билік осы Әмір Поладшының қолында болған.
Әмір Поладшы Моғолстанды Мауараннахрдан біржола бөліп алып, тәуелсіз, жеке
хандық құруға бар күшін салды. Дулат тайпасы шонжарларының жаңа құрылған
бұл өкіметте беделдері бұрынғыдан да күшейген. Жалпы, дулаттардың беделі
Шағатай ханның кезінен белгілі. Атақшы тарихшы Мұхаммед Хайдардың жазуы
бойынша, Шағатай хан өз мемлекетін үлестерге бөлгенде, өзіне адал қызмет
еткен дулат әмірі Поладшыға Маңлай-Сүбе жерін берген. Маңлай-Сүбе Шығыс
Түркістаннан Ферғанаға дейінгі кең-байтақ жерді алып жатқан. Осы аумақта
Шағатай кезінен бері өз биліктерін жүргізіп келген дулат тайпасының
өкілдері Моғолстан хандығының құрылуына да белсене араласқан.
Тарих-и Рашиди еңбегінде былай деп көрсетілген: ... қазіргі
Моғолстан деп аталатын аумақтың ұзындығы мен көлденеңі 7-8 айшылық жол.
Шығыс шеті (Моғолстанның) қалмақтардың жерімен шектеседі және Барыскөл,
Емел және Ертісті өзіне қосады. Солтүстігінде оның шекарасы Көкшетеңіз
(Балқаш), Түркістанмен және Ташкентпен шектеседі, оңтүстігінде Ферғана
уәлаятымен, Қашғар, Ақсу, Шалыш және Тұрфанмен шектеседі. Моғол
мемлекетіне қазақстанның Оңтүстік және Жетісу аймақтары жа кірген.[1]
Халқының этникалық құрамы.
Моғол хандығының тағына негізінен Шығыс тұқымдары мен монғол
ақсүйектері отырған. Әрине, монғол шапқыншылығы кезінде келген арлат,
чорас, калучи сияқты тайпалар алғашқы кезінде өздерінің басымдылығын
көрсеткенмен, уақыт өткен сайын жергілікті түрік тілдес тайпалар басымдылық
алып, монғолдарды өздеріне сіңіре бастаған. Ал қалғандары Шығыс
Түркістанға, ұйғырларға қоныс аударып, соларға араласып, өздерінің монғол
атынан мүлде айырылған.
Жоғарыда көрсетілгендей, Жетісу аймағы Моғолстанның солтүстік-шығыс
жағын алып жатты. Ал бұл аймақтағы түрік тілдеп үйсін, қаңлы тайпаларының
біздің дәуірімізге дейінгі III – II ғасырлардан өмір сүріп келе жатқандығын
білесіндер. Одан кейін V-VI ғасырларда да бұл аймаққа түрік тілдес тайпалар
келіп қоныстанды. Сондықтан да орта ғасырдан дамыған кезінде құрылған
Моғолстанның негізгі халқы түрік тілдес тайпалар: дулат, қаңлы, үйсін,
арғын, баарын, барлас, бұлғашы, т.б. ертеден осы өңірді өмір сүрген
тайпалар еді. Бұлардың қатарында осы жергілікті халықтармен араласып,
түркіленіп кеткен монғол тайпалары да болды. Мемлекеттің ұлттық құрамы онда
қазіргі қазақ халқының негізін құрап отырған ру-тайпалардың басым болғанын,
сөйтіп бұл мемлекеттің қазақ халқының мемлекеттілігінің бастауында тұрған
елдердің бірі екендігін көрсетеді.
Моғолстанның ішкі-сыртқы жағдайы.
Саяси тұрақсыздық орын алған күрделі кезенде билік басына келген
Тоғылық-Темір хан елдің ішкі-сыртқы жағдайын жақсартып, XVI ғасырдың басына
дейін билік еткен әулеттің негізін қалады. Хандықтың бүкіл аумағын
біріктіріп, бір орталыққа бағындырады. Мемлекеттің орталығы Алмалық қаласы
болады.
Хан өзінің билігін бұрынғы қалыптасқан жүйемен жүргізеді. Оны ұлыстық
басқару жүйесін сақтауынан көруге болады. Дулат тайпасының мұралық лауазымы
жоғары ұлысбегі деген атағын сол қалпында қалдырады. Салық жинауда кейбір
жаңа шаралар қолданылады. Мұсылман дінін мемлекеттік дін ретінде
қабылдайды. Тоғылық-Темірге дейін моғол билеушілерінің ислам дініне енуі
баяу жүріп келсе, енді хан бұл мәселеге ерекше көңіл бөлген. Мырза-Мұхаммед
Хайдардың жазуы бойынша, бір күнде 160 мың адам ислам дінін қабылдайды.
Ханның бұйрығы бойынша дінді қабылдамаған әмірлер мен бектерді өлім
жазасына кескен. Сөйтіп хан ел ішінде қатал тәртіп орнатады.
Тоғылық-Темір өзінің сыртқы саясатында Шағатай ұлысының кезінде
орныққан Орта Азия жеріндегі билікті қалпына келтіруге әрекет жасайды. 1360-
1361 жылдары Мауараннахрға екі рет сәтті жорық жасап, баласы Ілияс-Қожаны
Мауараннахрдың хан тағына отырғызып қайтады. Моғолстанға оралған Тоғылық-
Темір хан қаза болады. Өзінің мұрагерлік хұқын реттеп қайту үшін Ілияс-Қожа
Моғолстанға кеткен кезде Орта Азиядағы жағдай күрт өзгереді. Тоғылық-
Темірдің тірі кезінде оған тәуелдікті амалсыздан мойындап жүрген әмір Темір
енді Мауараннахрдағы билікті өз қолына алу үшін, Ілияс-Қожаға қарсы шығады.
Әмір Темір мен Ілияс –Қожа ханның арасында бірнеше рет қақтығысулар болады.
Моғол ханы жеңіліске ұшырайды. Соңғы жеңілістен кейін Ілияс-Қожа
Моғолстаннан жаңа әскери күш жинап келіп, қайта соғысады. Ташкент қаласының
маңында 1365 жылы 22 маусымда екі жақтың арасында шешуші “Батпақ шайқасы”
болады. Жазба деректердің хабарына қарағанда, кесіліскен шайқас болғаны
срншалықты, екі жақтан 10 мыңға жуық адам құрылған. Шайқаста Ілияс-Қожа хан
жеңіске жетіп, Әмір Темір қашып құтылады.[2]
Батпақты жеңісінен кейін Моғол ханы Самарқанға қарай аттанып, оны
қоршауға алады. Бірақ халық қаланы жан аямай қорғайды. Қаланы ұзақ уақыт
қоршаудан қалжыраған моғол әскерлерінің мініс аттары жамандат індетінен
қырыла бастайды. Қаланы алудың мүмкін еместігіне көзі жеткен хан
Моғолстанға қайтуға мәжбүр болған. Сөйтіп, Шағатай ұлысты кезіндегі билікті
қайта қалпына келтіру ісінің алғашқы қадамы сәтсіздікпен аяқталады. Бұл
сәтсіздіктің басты себебі, билеушілер арасындағы алауыздық, саяси феодалдық
батыраңқылық еді. Ақыр аяғында Ілияс-Қожа хан да осы феодалдық талас-
тартыстың құрбаны болады.
Бұдан кейін де Моғол хандығындағы билікті дулат тайпасының атақты
әмірлері Қамар ад-дин мен оның інісі Шамс ад-диндер жүргізген. Қамар ад-дин
де өзін тыңдайтын, жас Тоғылық-Темірдің соңғы ұрпағы Қызыр-Қожа оғланды хан
тағына отырғызып, дулат тайпасының әмірлері мен шонжарларының жағдайын
жақсартуға күш салады.
Әмір Темірдің Моғолстан хандығына жорықтары.
Моғол хандығын осындай саяси бытыраңқылық жайлап жатқанда
Мауараннахрдағы билікті өз қолына алып, күшейген Әмір Темір енді
Моғолстанды жаулауға кіріседі.
XVI ғасырдың аяғында Әмір Темір Моғолстан жеріне бас көтертпей,
дүркін-дүркін жорықтар жасайды. Алғашқы жорығы 1371-1372 жылдары болған.
Бұл жорықта Алмалық қаласына дейін жетеді, бірақ қалаға кірмейді. Жол
бойындағы елді мекендерді тонап, халықтың мал-мүлкін талан-таражға
ұшыратып, көптеген тұтқын алып қайтады. Екінші жорықта 1375*1377 жылдары
оңтүстік Қазақстан арқылы жүріп, жетісудің Шарын өзеніне дейін жетеді.
Моғол ұлысының басшысы Қамар ад-динмен шайқасып, оны жеңеді. Қамар ад-дин
Шығыс Түркістанға, Үш Тұрфанға қарай қашып құтылады.
Әмір Темір Моғолстанға 1380-1390 жылдары да бірнеше рет жорық жасаған.
Бұл жолғы жорықтың жойқындығы соншалықты, Әмір Темір өзінің балаларының
қолындағы әскерлермен қосқанда 120 мың адаммен атанған.
Әмір Темір 1371-1372 жылдары Моғолстанға әскер аттандырады. Олар
Моғолстанның шығыстағфы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Моғолстанның құрылуы, жер
аумағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Халқының этникалық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
3. Моғолстанның ішкі-сыртқы жағдай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
5. Әмір Темірдің Моғолстанға
жорықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
6. Моғолстанның ыдырау
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..9
7. Моғолстанның Қазақ хандығының құрылуындағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .15
Кіріспе
Жаңа мемлекет сол кезге дейін –ақ Шағатай ұрпағы иеліктерінің шығыс
бөлігінде қалыптасқан атпен, яғни Моғолстан ( Моғұлстан) деп атала
бастады. Мырза Мұхаммед Хайдардың Тарихи Рашидиіне сәйкес Моғолстанның
шекарасы төмендегідей болды: ...қазіргі Моғолстан деп аталатын аумақтың
ұзындығы мен көлденеңі (ұзақтығы) 7-8 айшылық жол.Шығыс шеті (Моғолстанның
) қалмақтардың жерімен шектеседі және Барыскөл, Емел және Ертісті өзіне
қосады. Солтүстігінде оның шекарасы Көкшетеңіз ( Балқаш) Түркістанмен және
Ташкентпен шектеседі; оңтүстігінде Ферғана уәлаятымен, Қашғар, Ақсу, Шалыш
және Тұрфанмен шектеседі, яғни Моғолстанның едәуір бөлігі Оңтүстік – Шығыс
Қазақстан мен Қырғыз аумағынан құралған.
Оңтүстік шекараның ұзындығы сауда керуенінің үш айшылық жолына жетеді
және тоқсан күншілік асуы бар. Бұдан әрі Мұхаммед Хайдар былай деп
жалғастырды: Моғолстанда көлемі жағынан Жейхұнға (Әмудария) тең көптеген
ірі өзендер бар, олардың ішінде Іле, Емел, Ертіс, Шұлық (Шу) және Нарын
бар.Бұл өзендер Сейхұннан (Сырдария) ещ кем емес.Осы өзендердің басым
көпшілігі Моғолстан мен Өзбекстан (Шығыс Дешті Қыпшақ) арасына орналасқан
және оларды бөліп тұрған Көкшетеңіз көліне құяды.
Моғолстанның шекарасы тұрақты болған емес, оның бір жарым ғасырлық өмір
сүрген уақыты бойында өзгеріп отырды. Алғашқы хан Тоғылық – Темір
мемлекетінің құрамына Моғолстанның өзі мен вассалдық иелік ретінде Шығыс
Түркістанның бір бөлігі (дуғлат әмірі Поладшының үлесі Маңлай Сүбе) кірді.
Кейіннен Шығыс Түркістан бірде Темір ұрпағының мемлекетіне кірсе, бірде
қайтадан Моғолстан билеушілерінің қол астына қарады; ХҮ ғасырдың 80-
жылдарынан бастап Моғолстан хандары иеліктерінің құрамына Ташкент пен
Сайрам енді, бірақ Жетісу кірмей қалды. ХҮІ ғасырдың басында Моғолстанның
ыдырауы кезіне қарай оның хандарының билігі тек Қашқариямен ғана шектелген
еді.
Тарихи – географиялық Моғолстан термині, мемлекеттің өзінің
аты сияқты, моғұл, моғол этнонимінен құрылған; монғол сөзі Орта
Азияда осылай жазылатын болған, сірә, айтылғанда да солай айтылса керек.
ХІҮ ғасырдың өзінде – ақ мұнда ауысқан монғол рулары мен тайпалары
жергілікті түрік халқымен сіңісіп кетті. Моғол тайпалары деректемелерде
түрік тайпалары ретінде, өзінің негізінде шығуы жағынан автохтондық болып
көрінеді. Оңтүстік - Шығыс Қазақстанның негізгі халқы мұнда Моғолстанның
кезінде түркі тілдес болған.
Моғолстанның құрылуы, жер аумағы.
XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы ыдырап, Шағатай ұлысының
шығыс бөлігі – Оңтүстік шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағында Моғолстан
мемлекеті құрылады. Ал ұлыстың келесі бөлігі – Мауараннахрдың батысында
Әмір Темір мемлекеті құрылған. Моғолстан аталу себебі, Шығыс деректерінде
монғол сөзіндегі н әрпі түсіп қалып, моғол немесе моғолстан сөзі
қалыптасып кеткен.
Мемлекетті кезінде Шағатай ханға адал қызмет еткен дулат тайпасының
әмірі Поладшы басқарған. Әмір Поладшы бастаған дулат ақсүйектері Поладшының
хан болуға құқы болмағандықтан, өздерін тыңдайтын, Шағатай ұрпағы Дува
ханның немересі, он алты жасар Тоғылық-Темірді 1348 жылы Моғолстан ханы
етіп сайлайды. Ал негізгі саяси билік осы Әмір Поладшының қолында болған.
Әмір Поладшы Моғолстанды Мауараннахрдан біржола бөліп алып, тәуелсіз, жеке
хандық құруға бар күшін салды. Дулат тайпасы шонжарларының жаңа құрылған
бұл өкіметте беделдері бұрынғыдан да күшейген. Жалпы, дулаттардың беделі
Шағатай ханның кезінен белгілі. Атақшы тарихшы Мұхаммед Хайдардың жазуы
бойынша, Шағатай хан өз мемлекетін үлестерге бөлгенде, өзіне адал қызмет
еткен дулат әмірі Поладшыға Маңлай-Сүбе жерін берген. Маңлай-Сүбе Шығыс
Түркістаннан Ферғанаға дейінгі кең-байтақ жерді алып жатқан. Осы аумақта
Шағатай кезінен бері өз биліктерін жүргізіп келген дулат тайпасының
өкілдері Моғолстан хандығының құрылуына да белсене араласқан.
Тарих-и Рашиди еңбегінде былай деп көрсетілген: ... қазіргі
Моғолстан деп аталатын аумақтың ұзындығы мен көлденеңі 7-8 айшылық жол.
Шығыс шеті (Моғолстанның) қалмақтардың жерімен шектеседі және Барыскөл,
Емел және Ертісті өзіне қосады. Солтүстігінде оның шекарасы Көкшетеңіз
(Балқаш), Түркістанмен және Ташкентпен шектеседі, оңтүстігінде Ферғана
уәлаятымен, Қашғар, Ақсу, Шалыш және Тұрфанмен шектеседі. Моғол
мемлекетіне қазақстанның Оңтүстік және Жетісу аймақтары жа кірген.[1]
Халқының этникалық құрамы.
Моғол хандығының тағына негізінен Шығыс тұқымдары мен монғол
ақсүйектері отырған. Әрине, монғол шапқыншылығы кезінде келген арлат,
чорас, калучи сияқты тайпалар алғашқы кезінде өздерінің басымдылығын
көрсеткенмен, уақыт өткен сайын жергілікті түрік тілдес тайпалар басымдылық
алып, монғолдарды өздеріне сіңіре бастаған. Ал қалғандары Шығыс
Түркістанға, ұйғырларға қоныс аударып, соларға араласып, өздерінің монғол
атынан мүлде айырылған.
Жоғарыда көрсетілгендей, Жетісу аймағы Моғолстанның солтүстік-шығыс
жағын алып жатты. Ал бұл аймақтағы түрік тілдеп үйсін, қаңлы тайпаларының
біздің дәуірімізге дейінгі III – II ғасырлардан өмір сүріп келе жатқандығын
білесіндер. Одан кейін V-VI ғасырларда да бұл аймаққа түрік тілдес тайпалар
келіп қоныстанды. Сондықтан да орта ғасырдан дамыған кезінде құрылған
Моғолстанның негізгі халқы түрік тілдес тайпалар: дулат, қаңлы, үйсін,
арғын, баарын, барлас, бұлғашы, т.б. ертеден осы өңірді өмір сүрген
тайпалар еді. Бұлардың қатарында осы жергілікті халықтармен араласып,
түркіленіп кеткен монғол тайпалары да болды. Мемлекеттің ұлттық құрамы онда
қазіргі қазақ халқының негізін құрап отырған ру-тайпалардың басым болғанын,
сөйтіп бұл мемлекеттің қазақ халқының мемлекеттілігінің бастауында тұрған
елдердің бірі екендігін көрсетеді.
Моғолстанның ішкі-сыртқы жағдайы.
Саяси тұрақсыздық орын алған күрделі кезенде билік басына келген
Тоғылық-Темір хан елдің ішкі-сыртқы жағдайын жақсартып, XVI ғасырдың басына
дейін билік еткен әулеттің негізін қалады. Хандықтың бүкіл аумағын
біріктіріп, бір орталыққа бағындырады. Мемлекеттің орталығы Алмалық қаласы
болады.
Хан өзінің билігін бұрынғы қалыптасқан жүйемен жүргізеді. Оны ұлыстық
басқару жүйесін сақтауынан көруге болады. Дулат тайпасының мұралық лауазымы
жоғары ұлысбегі деген атағын сол қалпында қалдырады. Салық жинауда кейбір
жаңа шаралар қолданылады. Мұсылман дінін мемлекеттік дін ретінде
қабылдайды. Тоғылық-Темірге дейін моғол билеушілерінің ислам дініне енуі
баяу жүріп келсе, енді хан бұл мәселеге ерекше көңіл бөлген. Мырза-Мұхаммед
Хайдардың жазуы бойынша, бір күнде 160 мың адам ислам дінін қабылдайды.
Ханның бұйрығы бойынша дінді қабылдамаған әмірлер мен бектерді өлім
жазасына кескен. Сөйтіп хан ел ішінде қатал тәртіп орнатады.
Тоғылық-Темір өзінің сыртқы саясатында Шағатай ұлысының кезінде
орныққан Орта Азия жеріндегі билікті қалпына келтіруге әрекет жасайды. 1360-
1361 жылдары Мауараннахрға екі рет сәтті жорық жасап, баласы Ілияс-Қожаны
Мауараннахрдың хан тағына отырғызып қайтады. Моғолстанға оралған Тоғылық-
Темір хан қаза болады. Өзінің мұрагерлік хұқын реттеп қайту үшін Ілияс-Қожа
Моғолстанға кеткен кезде Орта Азиядағы жағдай күрт өзгереді. Тоғылық-
Темірдің тірі кезінде оған тәуелдікті амалсыздан мойындап жүрген әмір Темір
енді Мауараннахрдағы билікті өз қолына алу үшін, Ілияс-Қожаға қарсы шығады.
Әмір Темір мен Ілияс –Қожа ханның арасында бірнеше рет қақтығысулар болады.
Моғол ханы жеңіліске ұшырайды. Соңғы жеңілістен кейін Ілияс-Қожа
Моғолстаннан жаңа әскери күш жинап келіп, қайта соғысады. Ташкент қаласының
маңында 1365 жылы 22 маусымда екі жақтың арасында шешуші “Батпақ шайқасы”
болады. Жазба деректердің хабарына қарағанда, кесіліскен шайқас болғаны
срншалықты, екі жақтан 10 мыңға жуық адам құрылған. Шайқаста Ілияс-Қожа хан
жеңіске жетіп, Әмір Темір қашып құтылады.[2]
Батпақты жеңісінен кейін Моғол ханы Самарқанға қарай аттанып, оны
қоршауға алады. Бірақ халық қаланы жан аямай қорғайды. Қаланы ұзақ уақыт
қоршаудан қалжыраған моғол әскерлерінің мініс аттары жамандат індетінен
қырыла бастайды. Қаланы алудың мүмкін еместігіне көзі жеткен хан
Моғолстанға қайтуға мәжбүр болған. Сөйтіп, Шағатай ұлысты кезіндегі билікті
қайта қалпына келтіру ісінің алғашқы қадамы сәтсіздікпен аяқталады. Бұл
сәтсіздіктің басты себебі, билеушілер арасындағы алауыздық, саяси феодалдық
батыраңқылық еді. Ақыр аяғында Ілияс-Қожа хан да осы феодалдық талас-
тартыстың құрбаны болады.
Бұдан кейін де Моғол хандығындағы билікті дулат тайпасының атақты
әмірлері Қамар ад-дин мен оның інісі Шамс ад-диндер жүргізген. Қамар ад-дин
де өзін тыңдайтын, жас Тоғылық-Темірдің соңғы ұрпағы Қызыр-Қожа оғланды хан
тағына отырғызып, дулат тайпасының әмірлері мен шонжарларының жағдайын
жақсартуға күш салады.
Әмір Темірдің Моғолстан хандығына жорықтары.
Моғол хандығын осындай саяси бытыраңқылық жайлап жатқанда
Мауараннахрдағы билікті өз қолына алып, күшейген Әмір Темір енді
Моғолстанды жаулауға кіріседі.
XVI ғасырдың аяғында Әмір Темір Моғолстан жеріне бас көтертпей,
дүркін-дүркін жорықтар жасайды. Алғашқы жорығы 1371-1372 жылдары болған.
Бұл жорықта Алмалық қаласына дейін жетеді, бірақ қалаға кірмейді. Жол
бойындағы елді мекендерді тонап, халықтың мал-мүлкін талан-таражға
ұшыратып, көптеген тұтқын алып қайтады. Екінші жорықта 1375*1377 жылдары
оңтүстік Қазақстан арқылы жүріп, жетісудің Шарын өзеніне дейін жетеді.
Моғол ұлысының басшысы Қамар ад-динмен шайқасып, оны жеңеді. Қамар ад-дин
Шығыс Түркістанға, Үш Тұрфанға қарай қашып құтылады.
Әмір Темір Моғолстанға 1380-1390 жылдары да бірнеше рет жорық жасаған.
Бұл жолғы жорықтың жойқындығы соншалықты, Әмір Темір өзінің балаларының
қолындағы әскерлермен қосқанда 120 мың адаммен атанған.
Әмір Темір 1371-1372 жылдары Моғолстанға әскер аттандырады. Олар
Моғолстанның шығыстағфы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz