Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыру жайлы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ОЙЫН АРҚЫЛЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін ойын арқылы арттырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 ОЙЫН АРҚЫЛЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін ойын арқылы арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
1 ОЙЫН АРҚЫЛЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін ойын арқылы арттырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 ОЙЫН АРҚЫЛЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін ойын арқылы арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың ақыл-ойын қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе, балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта бастауыш мектеп үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі мекемеде балалардың ақыл ойын қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп дейінгі мекемеде балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе, Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз.
Мектеп дейінгі мекемеде балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе, Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты жолдау. 2012ж. 27-қаңтар
2.
3. Әл Фараби, Халықтық педагогиканы зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. – Алматы, 1983. – 151 б.
4. Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения. Просвещение, 1986.
5. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004
6. Рубинштейн С.Л.Принципы и пути развития психологии. - М.1959-704 с
7. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – 208 с.
8. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
9. Смаилов С.С. Условия активизации познавательной деятельности студентов технического вуза. – Алматы,
10. Таубаева Ш., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004
11. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – 208 с.
12. Ахметова Г.К. Ұстаздардың өзектi мәселесi. – Алматы: Ғылым, 1998. – 152 б.
13. Дайрабаев Е.Б., Дайрабева А.Е. Педагогика пәнiнiң негiздерi. – Алматы: Қазақ университетi, 2005. – 223 б.
14. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 1994. – 285 б.
15. Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986. – 69 б.
16. Қаламқалиев М.Қ. Мектеп оқушыларын еңбекке баулудағы техникалық шығармашылықты дамытудың педагогикалық негіздері:п.ғ.д.дисс.1998
17. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
18. Чернов В.Д. Некоторые вопросы развития способностей учащихся в педагогическом процессе:Дис...к.п.н.1969.
19. Пономарев Я. А. Психология творческого мышления. - Изд. АПН РСФСР, 1960.
20. Чехлова З.Ф. Деятельность – основа формирования личности школьника. Дис д.п.н. – С-Петербург, 1991
21. Грошкова В.В. Активность личности школьника в совместной деятельности с учителем. – Хабаровск: ХПИ, 1989. – 129 с.
22. Махмутов М.И. Современный урок. – М.: Педагогика, 1981. – 192 с.
23. Бабанский Ю.К., Сластенин В.А. и др. Педагогика. – М.: Просвещение, 1988. – 479 с.
24. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
25. Гальперин Г.Я. Введение в психологию. – М.: МГУ, 1976. – 150 с.
26. Менчинская Н. Исследование творчества в науке и обучение творчеству в школе // Научное творчество. - М., “Наука”, 1969.
27. Филипов А.В. Формирование познавательной самостоятельности школьников в процессе усвоения системы ведущих знаний и способов деятельности. – М., 1975. – 178
28. Кудрявцев Т.В. Психология технического мышления. -М.: Педагогика, 1975.
29. Дмитриев Ю. А. Техническое творчество изобретателей и рационализаторов. – Л.: Лениздат, 1978.
30. Несмеянов А. Н. Знать – это значить победить //Наука и молодежь. - М., 1958.
31. Небылицын В.Д. К вопросу об общих и частных свойствах нервной системы. Вопросы психологии 1968, №4
32. Теплов Б. М. Проблема индивидуальных различий. -М.,
33. Дружинин В.Н. Психология общих способностей-Москва.:Наука,1997
34. Подвласый И.П. Педагогика. – М.: Гуманист, 2003. – 576 с.
35. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974.
36. Пралиев С.Ж. Научно–педагогические основы профессиональной адаптации молодых специалистов в системе вуз - общеобразовательная школа: дисс…докт. пед. наук. – Бишкек, 2002
37. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения в 2-х т./Под ред. А.И.Пискунова. – М.: Педагогика, 1982. – 396 с.
38. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М., 1936.
39. Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. – М., 1959. – 704 с.
40. Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы. 2005.
41. Сейтешов А. П. Научные основы технического изобретательства. -М.: Педагогика, 1986.
42. Эльконин Д. Б. Психология обучения младшего школьника. -М.: Педагогика, 1974.
43. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
44. Аристов Л.П. Активность учения школьников. – М.: Просвещение, 1968. – 139 с.
45. Махмутов М.Н. Теория и практика проблемного обучения. – Казань, 1972. – 24 с.
46. Лиймет Х.И. Групповая работа на уроке. – М., 1975. – 96 с.
47. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – М.: МГУ, 1975. – 343 с.
48. Менчинская Н. Исследование творчества в науке и обучение творчеству в школе // Научное творчество. - М., “Наука”, 1969.
2.
3. Әл Фараби, Халықтық педагогиканы зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. – Алматы, 1983. – 151 б.
4. Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения. Просвещение, 1986.
5. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004
6. Рубинштейн С.Л.Принципы и пути развития психологии. - М.1959-704 с
7. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – 208 с.
8. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
9. Смаилов С.С. Условия активизации познавательной деятельности студентов технического вуза. – Алматы,
10. Таубаева Ш., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004
11. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – 208 с.
12. Ахметова Г.К. Ұстаздардың өзектi мәселесi. – Алматы: Ғылым, 1998. – 152 б.
13. Дайрабаев Е.Б., Дайрабева А.Е. Педагогика пәнiнiң негiздерi. – Алматы: Қазақ университетi, 2005. – 223 б.
14. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 1994. – 285 б.
15. Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986. – 69 б.
16. Қаламқалиев М.Қ. Мектеп оқушыларын еңбекке баулудағы техникалық шығармашылықты дамытудың педагогикалық негіздері:п.ғ.д.дисс.1998
17. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
18. Чернов В.Д. Некоторые вопросы развития способностей учащихся в педагогическом процессе:Дис...к.п.н.1969.
19. Пономарев Я. А. Психология творческого мышления. - Изд. АПН РСФСР, 1960.
20. Чехлова З.Ф. Деятельность – основа формирования личности школьника. Дис д.п.н. – С-Петербург, 1991
21. Грошкова В.В. Активность личности школьника в совместной деятельности с учителем. – Хабаровск: ХПИ, 1989. – 129 с.
22. Махмутов М.И. Современный урок. – М.: Педагогика, 1981. – 192 с.
23. Бабанский Ю.К., Сластенин В.А. и др. Педагогика. – М.: Просвещение, 1988. – 479 с.
24. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
25. Гальперин Г.Я. Введение в психологию. – М.: МГУ, 1976. – 150 с.
26. Менчинская Н. Исследование творчества в науке и обучение творчеству в школе // Научное творчество. - М., “Наука”, 1969.
27. Филипов А.В. Формирование познавательной самостоятельности школьников в процессе усвоения системы ведущих знаний и способов деятельности. – М., 1975. – 178
28. Кудрявцев Т.В. Психология технического мышления. -М.: Педагогика, 1975.
29. Дмитриев Ю. А. Техническое творчество изобретателей и рационализаторов. – Л.: Лениздат, 1978.
30. Несмеянов А. Н. Знать – это значить победить //Наука и молодежь. - М., 1958.
31. Небылицын В.Д. К вопросу об общих и частных свойствах нервной системы. Вопросы психологии 1968, №4
32. Теплов Б. М. Проблема индивидуальных различий. -М.,
33. Дружинин В.Н. Психология общих способностей-Москва.:Наука,1997
34. Подвласый И.П. Педагогика. – М.: Гуманист, 2003. – 576 с.
35. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974.
36. Пралиев С.Ж. Научно–педагогические основы профессиональной адаптации молодых специалистов в системе вуз - общеобразовательная школа: дисс…докт. пед. наук. – Бишкек, 2002
37. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения в 2-х т./Под ред. А.И.Пискунова. – М.: Педагогика, 1982. – 396 с.
38. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М., 1936.
39. Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. – М., 1959. – 704 с.
40. Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы. 2005.
41. Сейтешов А. П. Научные основы технического изобретательства. -М.: Педагогика, 1986.
42. Эльконин Д. Б. Психология обучения младшего школьника. -М.: Педагогика, 1974.
43. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
44. Аристов Л.П. Активность учения школьников. – М.: Просвещение, 1968. – 139 с.
45. Махмутов М.Н. Теория и практика проблемного обучения. – Казань, 1972. – 24 с.
46. Лиймет Х.И. Групповая работа на уроке. – М., 1975. – 96 с.
47. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – М.: МГУ, 1975. – 343 с.
48. Менчинская Н. Исследование творчества в науке и обучение творчеству в школе // Научное творчество. - М., “Наука”, 1969.
Ф-ОБ-001033
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Гуманитарлық – педагогикалық сырттай оқу факультеті
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ
ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
арттыру
Орындаған:
Жулекбаева М.
СМД-015 ДЖ
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2012ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық – педагогикалық сырттай оқу факультеті
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к.,аға оқытушы.
Рысбекова А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
арттыру
Орындаған:
Жулекбаева М.
СМД-015 ДЖ
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .3
1 ОЙЫН АРҚЫЛЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН
АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
арттырудың педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .7
1.2 Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін ойын арқылы
арттырудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .18
2 ОЙЫН АРҚЫЛЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН
АРТТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін ойын арқылы
арттырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
4
2.2 Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
арттырудың әдіс-тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .62
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму
жолы мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ
буын ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың ақыл-
ойын қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы
барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін
өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе,
балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта бастауыш мектеп
үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі
мекемеде балалардың ақыл ойын қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп дейінгі мекемеде балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-
әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке
дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай
іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық
деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында
пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде
оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы
объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында
оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей
байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық
ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын
қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі
оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру
міндетіміз.
Осыған орай мектепке дейінгі мекемеде берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір
баланың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының
қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының ақыл ойын қалыптасуына
қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Оқу-танымдық және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.И.Машбица, С.Л.Рубинштейн,
Н.Ф.Тализина, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Г.М.Қасымова және
т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған.
М.А.Данилов, Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина, А.К.Маркова және т.б.
еңбектерінде балалардың ақыл ойын ұйымдастырудың педагогикалық
мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған.
Елімізде балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесіне байланысты соңғы
кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе жатқанын атап көрсетуге
болады: оқыту үдерісінде балалардың ақыл ой қабілеттерін жетілдіру
мәселелері (А.Х.Аренова, Г.Е.Алимұхамбетова, Қ.А.Аймағамбетова,
А.С.Әмірова, С.Н.Жиенбаева, Л.Х..Мәжитова, Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев,
Г.К.Нұрғалиева, Р.С.Омарова, Н.Қ.Тоқсанбаева, Т.С.Сабыров, С.Смаилов,
Н.Н.Хан, Н.Д.Хмель т.б,); оқытуда халықтық педагогика элементтерін
пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев, Ә.Табылдиев, Қ.Шалғынбаева
т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім беру (А.А.Бейсенбаева,
С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту үдерісін жетілдірудің маңызды аспектілері
(Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков, М.Н.Сарыбеков т.б.); оқу-
танымдық іс-әрекетті қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева, С.К.Кенжебаева,
Е.Ж.Рысбаев, А.С Мустояпова Л.Байсерке, Ж.Оңалбек, Б.А.Тұрғынбаева
А.К.Сариева және т.б.). Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда бастауыш
мектеп оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруда маңызды болып
табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын қалыптастыруда ойынның
мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева,
Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Ақыл ойды қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең маңызды
құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, танымдық
белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде мектеп жасына дейінгі балалардың ойын әрекеті туралы оның
ішінде дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
Ф.Н.Блехер, Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин,
А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,, Т.Иманбеков
зерттеуінде мектеп жасына дейінгі балалаардың дамытушы ойындар арқылы оқу-
танымдық әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған.
Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың
зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын дидактикалық мақсаттарына
жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі мектепке дейінгі мекеме жағдайында
балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын қалыптастырудың қажеттігі
мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті
зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі мектепке дейінгі мекеменің нақты
қалыптасқан жағдайында оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл
мәселені шешуге бағытталған зерттеу жұмыстарының жоқтығы қарама-
қайшылықтарды туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін
іздестіру біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты “Мектеп
жасына дейінгі балаларды дидактикалық ойындар арқылы балалардың оқу-
танымдық әрекетін қалыптастыру” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі мекемеде дидактикалық ойындар
арқылы балалардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруды теориялық
тұрғыда негіздеу және практика жүзінде іске асырудың әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектепке дейінгі мекемедегі
педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі мекемеде дидактикалық ойындар арқылы
оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепке дейінгі мекемеде ақыл ойын
қалыптастыруда дидактикалық ойындардың нақты мүмкіндіктері анықталып, оның
үлгісі мен әдістемесі жасалса, онда бүгінгі қоғам талабына сай бейімделген,
ойлау белсенділігі ұшқыр, жан-жақты, өзін-өзі үнемі дамытуға бағыттайтын,
ізденімпаздық іс-әрекетте белсенді жеке тұлғаны қалыптастыруға болады,
өйткені бұл қазіргі күнгі бастауыш мектептеріндегі оқу үдерісінің
тиімділігін арттыруға көмектеседі.
Зерттеудің міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын қалыптастырудың теориялық
негізін айқындау;
- оқу үдерісінде дидактикалық ойынды қолдану арқылы балалардың ақыл ойын
қалыптастырудың шарттарын белгілеу;
- дидактикалық ойынды қолдану негізінде ақыл ойын қалыптастыру
әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелі-эксперимент жүзінде
тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық
ойын арқылы оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру, олардың танымдық
қызығушылығын, танымдық белсенділігін, өзін-өзі дамыту және бағалау
мүмкіндігіне ие болуға негіз болады.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, бастауыш мектептің оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын
талдау және жүйелеу; білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен
танысу.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ
ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен
тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет
етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі
оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа
технологияларының табиғатын түсіне отырып, оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, мектепке дейінгі балалардың
білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін,
алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады.
Әсіресе, балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесі қазіргі
уақытта мектепке дейінгі мекеме үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр.
Сондықтан қазіргі бала-бақшадан бастап балалардың танымдық белсенділігін
арттыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектепке дейінгі балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық бала бақшада оқытудың жаңа сапалық деңгейін
қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен
ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың
қажеттігі артуда.
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық
моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың оқу-танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке
тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап
оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін
әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып
оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз.
Осыған орай мектепте дейінгі мекемеде берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір
оқушының жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының
қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының танымдық әрекетінің
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады. [2,3]
Танымдық белсенділігін және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.И.Машбица, С.Л.Рубинштейн,
Н.Ф.Тализина, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Г.М.Қасымова және
т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған.
[4,5,6]
М.А.Данилов, Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина, А.К.Маркова және т.б.
еңбектерінде балалардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық
мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған. [7]
Елімізде балалардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру мәселесіне
байланысты соңғы кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе
жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үдерісінде балалардың танымдық
қабілеттерін жетілдіру мәселелері (А.Х.Аренова, Г.Е.Алимұхамбетова,
Қ.А.Аймағамбетова, А.С.Әмірова, С.Н.Жиенбаева, Л.Х..Мәжитова,
Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев, Г.К.Нұрғалиева, Р.С.Омарова,
Н.Қ.Тоқсанбаева, Т.С.Сабыров, С.Смаилов, Н.Н.Хан, Н.Д.Хмель т.б,); оқытуда
халықтық педагогика элементтерін пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев,
Ә.Табылдиев, Қ.Шалғынбаева т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім беру
(А.А.Бейсенбаева, С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту үдерісін жетілдірудің
маңызды аспектілері (Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков,
М.Н.Сарыбеков т.б.); оқу-танымдық іс-әрекетті қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева,
С.К.Кенжебаева, Е.Ж.Рысбаев, А.С Мустояпова Л.Байсерке, Ж.Оңалбек,
Б.А.Тұрғынбаева А.К.Сариева және т.б.). Қарастырылған жұмыстар бүгінгі
таңда бастауыш мектеп оқушыларының, мектепке дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін арттыруда маңызды болып табылады. [8,9,10]
Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыруда маңызды
арттыруда ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева,
Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген. [11]
Оқу-танымдық әрекетті қалыптастырудың негізгі бағыты – жеке тұлғаны
қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,
танымдық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің
жоғары деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде мектепке дейінгі мекемелерде ойын әрекеті туралы оның ішінде
ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын Ф.Н.Блехер, Джафарлы,
Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин, А.К.Никифорова,
Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,, Т.Иманбеков зерттеуінде
бастауыш сынып оқушыларының дамытушы ойындар арқылы оқу-танымдық әрекетін
қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған. Т.Ж.Бекботчаева,
А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың зерттеулерінде қазақтың ұлттық
ойындарын дидактикалық мақсаттарына жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі
мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттырудың маңызды
жағдайында ойындар арқылы танымдық белсенділігін арттырудың қажеттігі мен
бұл мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті
зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі бала бақшаның нақты қалыптасқан
жағдайында оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл мәселені
шешуге бағытталған зерттеу жұмыстарының жоқтығы қарама-қайшылықтарды
туындатып отыр. [12,13] Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру
біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты “ Ойын арқылы мектепке
дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыру” деп таңдауымызға негіз
болды.
Зерттеудің мақсаты: Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін арттыруды теориялық тұрғыда негіздеу және практика жүзінде
іске асырудың әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі мекемедегі педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі балалардың ойыны арқылы танымдық
белсенділігін арттыру үдерісі.
Зерттеудің міндеттері:
- мектепке дейінгі балалардың белсенділігін арттырудың теориялық негізін
айқындау;
- оқу үдерісінде ойынды қолдану арқылы балалардың танымдық белсенділігін
арттырудың жолдарын анықтау;
- ойынды қолдану негізінде танымдық белсенділігін арттырудың әдіс-
тәсілдерін қолданды.
Зерттеудің жетекші идеясы: мектепке дейінгі балалардың ойын арқылы
танымдық белсенділігін арттыру, олардың танымдық қызығушылығын, танымдық
белсенділігін, өзін-өзі дамыту және бағалау мүмкіндігіне ие болуға негіз
болады.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау, қорыту,
балабақша бағдарламалары, әдістемелік құралдарын талдау және жүйелеу; білім
беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен танысу.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1 ОЙЫН АРҚЫЛЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН
АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
арттырудың педагогикалық сипаты
Біз таңдаған зерттеу пәні мен мәселесін әдіснамалық талдаудың
қажеттілігі – білім беру және оқушы тұлғасын дамытуда оның белсенді оқу-
танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру арқылы қалыптастырумен түсіндіріледі.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетті қалыптастыру мәселесі
көп қырлы. Себебі білім беру және оқушы тұлғасын дамытуда оқу-танымдық іс-
әрекет ғылыми пәндердің кең аясын қамтитын ұғым болып табылатындығын
көрсетеді. Мұндай тұжырым бұл ұғымды философиялық, физиологиялық,
психологиялық, педагогикалық, дидактикалық тұрғыдан қарастыру қажеттігін
анықтайды. Оқу-танымдық іс-әрекетті әдіснамалық талдау диалектика
заңдарына, оның таным теориясына, сонымен қатар зерттеудің диалектикалық
әдісіне шығармашылық тұрғыдан сүйенуді ұсынады.
Ғылыми еңбектерде диалектикалық әдістің негізгі талаптары: пәннің барлық
жақтарын меңгеру; пәнді өзіндік логикалық дамуы бойынша қарастыру; барлық
адамдық практиканы пәннің толық анықтамасына енгізу; абстракциялық ақиқат
жоқтығын, ақиқат әрқашан нақты екенін ескеру. Сондықтан аталған мәселені
осы тұрғыдан талдау келесі талаптарды орындауды білдіреді:
1. Зерттеліп отырған мәселенің тірек ұғымдарын талдау олардың таным
теориясы негізінде орындалуы тиіс.
2. Ғылыми және оқу танымының байланысына негіздеп, оқу танымының маңызды
белгілерін және оны орындау кезеңдерін ерекшелеу қажет.
3. балалардың оқу-танымдық іс-әрекеті объективті нақтылық және әрқашан
даму үстінде болатындығын сезіну, сонымен қатар әрбір баланың тұлға ретінде
дамуын қаматамасыз ету қажет.
4. Таным мен тұлға дамуының қозғаушы күші қарама-қайшы екендігін сезіну
қажет. Біз өз зерттеуімізде осы төрт талаптарды орындауға тырыстық.
Сонымен бірінші талапқа тоқталатын болсақ, зерттеудің нысаны мен пәні
тірек ұғымдар ретінде келесі ұғымдарды: таным, іс-әрекет, оқу деген
ұғымдарын қарастыруды қажет етеді.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi
рөл атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң
қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi
айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын,
объективтiк қатынастарды анықтауға мүмкіндік береді.
Таным, ол әрекеттің мақсаты мен түрткісін анықтайтын тұлғаның ақпараттық
қорын құрайтын қоғамдық-тарихи үрдіс философиялық категория болып табылады.
Философиялық сөздікте: таным – заттардың эмоциялық мазмұнын немесе ақиқатты
табу мақсатындағы заттардың күйін, жағдайын меңгеру болып табылады.
Психологиялық сөздікте таным Педагогикалық сөздікте таным – әлем туралы
шынайы білімдерді алуға деген субъектінің шығармашылық іс-әрекеті деп
жазылып, сыртқы орта туралы ақпарат алу тұрғысынан берілген.
Бірқатар философиялық еңбектерде танымның әдіснамалық негіздері
нақтыланған. В.А.Жуковтың пайымдауынша, таным:
- адам өзінше жаратылған, қайталанбайтын, өзіндік құндылық ретінде
өмірлік мағына кеңістігінде қабылданатын тұлға, бұдан бұл мәселе
адамның тұлға ретіндегі қалыптасуына алмасады;
- адам мәдениет кеңістігінде рухани құндылықтарды құрайтын серік ретінде
қарастырылады, бұдан тұтасымен алғандағы жеке тұлға мен қоғамның
интеллектуалдық құндылықтар жүйесіндегі әрекеті пайда болады;
- әлеуметтік кеңістікте адам әлеуметтік рөлді тасымалдаушы ретінде
қарастырылады, бұдан қоғамдық қызметке деген әрекеті пайда болады;
- жағдаят тұрғысынан алғанда, адам жеке мақсаттарға жету құралы ретінде
қарастырылады, бұдан нақты жағдайлардағы олардың өзара қарым-қатынас
ретіндегі іс-әрекетте туындайды [13]. Автордың көзқарасы бойынша, танымдың
іс-әретпен байланысы болған жағдайда ғана ақиқатты таниды.
Ә.Нысанбаев[14], Д.Кішібеков[15], Ұ.Сыдықов[16], Г.Нұрышева танымға
сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында
идеалды образдар жүйесі ретінде бейнелеуінің қайшылыққа толы күрделі
үдерісі деп анықтама берген. Ғалымның таным барысында адам өзін қоршаған
ортаны игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, адамның заттар
мен құбылыстар туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып, жүйелі,
шынайы білімге айналады, сондықтан танымды адамның жаңа әрі тың білімді
игеріп, рухани баюы деп те есептеуге болады деген құнды пікірімен де
келісуге болады. Бейнелеудің философиялық теориясы тұрғысынан алғанда
танымның үш түрі: сезімдік, логикалық және прагматикалық жағынан
ерекшеленеді. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларының танымын дамытуда
сезімдік, логикалық және практикалық түрі ұйымдастырылуы шарт деп санаймыз.
Таным теориясында танымның маңызды жақтары ретінде бейнелену көрінеді.
Мұнда бейнеленудің бірнеше деңгейлері ерекшеленген:
1) өлі табиғатта бейнеленуі;
2) тірі табиғатта бейнеленуі;
3) әлеуметтік деңгейдегі бейнеленуі;
а) жеке санамен сезінуі;
ә) қоғамдық санамен сезінуі.
Біздің мәселемізді талдау үшін жеке деңгейдегі бейнеленуі маңызды болып
табылады. Танымды адамның ерекше бейнеленуі, объектінің маңызды
сипаттамаларын көрсетуі ретінде жүзеге асыру, тек қана белсенді іс-әрекетті
ғана емес, сонымен қатар адамның ерекше жүйені жасанды заттарды жасауын
ұсынады. П.В.Копнин танымды нақтылықты ойлау формасында, алдыңғы қатарлы
идеяларды, практикалық іс-әрекетті тануды адам қажеттіліктеріне сәйкес
заттар әлемін жасау ретінде анықтайды. Ғалымдарыдың пікірінен таным
ақиқатқа жетуге бағытталып, білімді үйрету деп тұжырымдаймыз. Білім ақиқат
болуы тиіс деген пікір күмән туғызбайды. Б.И.Липский ақиқатқа объективті
нақтылыққа сәйкес келетін және субъективті мақсатқа жету үшін оны
түрлендірудің теориялық негізі ретінде көрінетін адам санасының мазмұны
ретінде түсіндіреді, яғни ақиқат- субъект іс-әрекетінің мақсатының негізі,
оның мәні объективті нақтылықты түрлендірумен қорытындылады. Сонымен,
жаңаны тану – адамның санасын дамыту мен қалыптастыруды білдіреді. [17]
Мұнда авторының логикасына сүйенетін болсақ, адамның санасы туралы
келесідей тұжырым жасауға болады:
1) объектілердің, таным заттарының барылығын саналы түрде түсіну;
2) адамның өзін таным субъектісі ретінде сезінуі;
адамның өзінің мүмкіндіктерін сезінуі бұрыннан бар білім негізінде
орындалады.
Біздің көзқарасымызша, бұл тұжырым балардың оқу-танымдық іс-әректін
ұйымдастыру үшін маңызы бар. Соның ішінде іс-әрекетте сананың негізгі
қызметін жүзеге асыруда:
- бейнелік-ақпараттық;
- бағдарланушылық;
- коммуникативтік.
Сонда сана – сыртқы әлемнің мақсатқа бағытталған бейнесі, алдын-ала
әрекеттің құрылымын ойлау және олардың нәтижелерін көре білуі, адамның
нақтылықпен өзара қарым-қатынасын дұрыс реттеуі және бақылауы. Бірақ
ақиқат, таным үдерісі, санадан іс-әрекет дамиды. Таным теориясы кітабында
(В.А.Лекторский және Т.Н.Ойзерманның редакциясымен) бейненің даму үдерісі
қарастырылады. Мұнда дамудың бірінші кезеңі белсенділіктің бағдары із болып
табылады, сонда бейне әрекеттік сипатқа ие болады. Дамудың келесі кезеңі –
нервтік және нервтік-психикалық бейнелеу. Бұл кезеңде белсенділіктен мінез-
құлыққа ауысу пайда болады. Осылайша, тұлғаның дамуын бір бейнеден екінші
деңгей ауысу арқылы, яғни белсенділіктен мінез-құлыққа, бейнеленуден
ойлауға, сезімдік-сензитивтік бейнеленуден абстрактылы-ойлауға көшу ретінде
түсіндіруге болады. Бұл кезеңдер тұлғаның дамуы мен іс-әрекетінде жүзеге
асырылады. [18] Бізге қызықты кезең бейнеленудің даму кезеңі – ойлаудың
қалыптасу кезеңі. Ойлау – объективтік әлемнің ұғымдағы, пікірдегі,
теориядағы және т.б. бейнеленуіндегі белсенді үдеріс, ол кез келген
тапсырманың шешімімен, жалылауымен және әлемді тану тәсілдерімен
байланысты. біз баладан бейнеленудің дамуының ең жоғарғы деңгейін – ойлауды
күтіп отыруға құқығымыз жоқ, егер балада бейнеленудің алдыңғы деңгейлері
қалыптаспаса, оның дамуының бірінші кезеңі жүзеге асырылмаған. Өкінішке
орай, біздің мектептеріміз ойлауы толықтай қалыптаспаған, ұғым, пікір, ой
қорыту тәрізді ойлау формаларының толықтау немесе бөлшектей дамымаған
оқушыларға бай екендігі туралы бақылауымыз қажет. Егер анықтамаға сүйенсек:
Ойлаудың жалпы мағынасын заттардың сезімдік және түсіндірмелік бейнесімен
операция жасау үдерісі ретінде анықтауға боладыонда мектептің оқушылары
заттардың сезімдік және түсіндірмелік бейнелерімен операция жасай
алмайды деген сөз.
Тұлға және танымның дамуы, сонымен қатар өзін-өзі саналы түсіну –
адамның өзінің Менін сезінуін білдіреді. Таным актысының пайда болуы
субъектінің танылған объектіден айырмашылығын ұсынады, онда дербес алғанда,
анқыт заттардың және сананың субъективті жағдайын ажырату да қамтылады
Тұлғаның даму және таным дамуының үдерісі, көп жағынан сәйкес келеді, атап
айтқанда: Ойлаудың объектімен сәйкес келуі үдеріс болып табылады: ойлау
(адам) өлі тыныштық, қарапайым сурет (бейне), ашық-түсті, ұмтылыссыз,
қозғалыссыз ... түріндегі ақиқат ретінде көрінбеуі керек. Таным ол
мәңгілік, ойлаудың объектіге шексіз жақындауы. Табиғатың адам санасындағы
бейнесін өлі емес, абстрактылы емес, қозғалыссыз, қарама-
қайшылықсыз ретінде түсінбеу керек, оның қозғалысының мәңгілік үдерісінде,
олардың қарама-қайшылығы мен шешімінің туындауында екендігін түсіну қажет.
Сана, таным үдерісі, тұлғаның таным субъектісі ретінде дамуымен бірге,
іс-әрекет дамиды. Мұнда бірінші не дамитындығын, қандай даму себебі,
қайсысы салдары болатындығын тұжырымдау қиын. Жоғарыдағы таным туралы
талдауларды ескерсек мынандай қорытынды жасауға болады: таным- объективті
әлем заңдылықтарын түсінуге, білімді меңгеруге бағыталған іс-әрекет.
Қазіргі философияда іс-әрекет ұғымының анықтамасын тұжырымдауда бірдей
көзқарас жоқ. Философиялық сөздікте іс-әрекетке келесідей жалпылама
анықтама беріледі: Іс-әрекет – бұл үдеріс, оның барысында адам табиғатты
шығармашылық түрде түрлендіріп, өзгертеді. Мұнда адам субъект, ал табиғат
іс-әрекет объектісі болып табылады. Бұл ұғымның басқаша тұжырымдамасын
Э.Г.Юдин Философиялық энциклопедиялық сөздікте келесідей келтірген: Іс-
әрекет адамның қоршаған әлемге белсенді қарым-қатынасының ерекше формасы,
оның мазмұны осы әлемді мәдениеттің жеке формаларын дамыту мен меңгеру
негізінде мақсатқа сай өзгерту мен түрлендіруден құралады
Психологиялық – педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей
оқу-танымдық іс-әрекет терминiнiң негiзiнде іс-әрекет жөнiнде түсiнiк
жатыр. Ол әр түрлi салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен
ретiнде көрiнедi:
- биологиялық (П.К.Анохин, В.М. Бехтерев, Н.А.Бернштейiн, А.Илиади, И.М.
Сеченок т.б.);
- психологиялық (Б.Г. Ананьев, М.Я. Басов, Л.С. Выготский, Б.Ф. Ломов
т.б.);
- педагогикалық (Ш.А. Амоношвили, Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо,
К.Д. Ушинский, Г.И. Щукина т.б.). [19,20]
Биологиялық аспект – іс-әрекет мәселелерi түсiнiгiмен байланысты
белсендi бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесi болып табылатындығы
жөнiнде түсiнiкпен тығыз байланысты. Ол өзiн-өзi ретке келтiрумен
негiзделедi. Биологиялық іс-әрекет адамның ортаға бейiмделуiн қамтамасыз
ететiн оған тән тұқым қуалау қасиетi. Оны өзара қарым – қатынас кезiнде
ағза мен оның тiршiлiк ету шарттарымен аралығында туатын қарама –
қайшылықты жоюға бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды,
сонымен қатар осы әсердi жоюға мүмкiндiк беретiн және мiнез–құлық құруға
өткен оқиға емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкiндiк беретiн
физиологиялық механизмдер де туып отырады (П.К. Анохин). Мұнда іс-әрекет
бейне белгiсiн тұрақтандырушы сапа болып табылады, бұл тiрi материяның
iштей детерминацияланған iс – әрекетiнiң бiр түрi болып табылады. Адам
өзiндiк табиғи сапаларының күшiмен, әлеуметтiк мәндiлiк күшiмен де белсендi
келедi.
Психологиялық аспект - тұрғысынан іс-әрекет С.Л.Рубинштейн
көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк түсiнiк беру сұрағының
бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда іс-әрекет iшкi шарттар арқылы
болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi
және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi мен сыртқының қарым – қатынасы
өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн
күрделi шарттардың жоғарылауына сай өзгерiп отырады. Іс-әрекет адамның жаңа
қарым – қатынасына айналады, бұл – адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде және
белсендi әрекет қарым – қатынас иесi болған жағдайда болады.
С.Л.Рубинштейн адамның іс-әрекетін былай түсiндiредi: Сыртқы себептер
мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар арқылы әрекет жасайды. Іс-әрекет
субъектiнiң объектiге қатынасын қарастырады. Ол қатынас мына сәттердiң
болуын қалайды:
- объектiлерге бағытталған ыңғайлы таңдаушылық,
- объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты,
- тапсырмаларды қою,
- iс-әрекетке объектiнiң қалыптасуы,
- мәселенi шешуге бағытталуы.
Практикалық әрекеттiң жүру барысында субъект қоршаған әлемге әсер етедi,
таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады. [21]
Әлеуметтiк тұлғалық аспект мәселелерi iс – әрекет кезiндегi тұлғаның
белсендiлiгiн зерттеумен байланысты. Тұлғалық іс-әрекет – адамның тек
табиғи қасиетi ғана емес дегенге сүйенедi. Бұл әрекет өз жеке тұлғасының
өзгеруiмен және әлеуметтiк ортаның өзгеруiмен байланысты өзгеруi мүмкiн.
Психолог Б.Г.Ананьев іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде таным деп көрсетті.
Танымдық белсенділік тұлғаның әлеуметтiк сапасы деп қарастырсақ, оны
әрекеттiң қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның
қоршаған ортаның меңгеруiнiң және құрылуының бiр түрi. Жеке тұлға әрекет
барысында қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым-қатынасына
байланысты, әрекет мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлi болуы мүмкiн.
Белсендiлiк болмыстық қоғам формаларын құруға және адамның адамның қоғамдық
мәнiн жүзеге асыруға бағытталған әрекет болып табылады. [22]
Іс-әрекет үдерісінде субъект нақты затты, алғашқы кезде субъективті
мақсатқа, білімге, жоспарға айналдырады. Олар жасаған зат адами мағынаға ие
болады және адамның іс-әрекеті жүйесі аясында қызмет атқарады, сондай-ақ
субъектінің қызмет органы ретінде көрінеді.
Таным үдерісінде субъект-объект қарым-қатынасы маңызды. Сонымен қатар,
қарым-қатынас негізінде затық-практикалық сипаттағы өзара әрекет жатыр.
Таным субъект мен объектінің өзара әрекеті ретінде олардың заттық-
практикалық өзара әрекеті негізінен туындайды. Танымдық -заттық-
практикалық іс-әрекет деп есептеуге болады ма? деген сұраққа, философия
былай жауап береді: жоқ, таным күрделі, көлемді. Адамның санамен сезіну
үдерісін меңгеруін заттық-практикалық әрекетті меңгерумен сәйкестендіруге
болмайды.
Танымдық іс-әрекет – шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл – ой
әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекеттiң негiзiнде оқушыларда танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздықтың
негізінде қалыптасады. Сондықтан танымдық іс- әрекетті оқу ұғымымен
байланыстыра қарастырды жөн көрдік.
Оқыту теориясына арналған педагогикалық әдебиеттерде және авторлар
өздерінің ғылыми ізденістерінде осы ұғымды қалыптастыруға көп көңіл бөлген.
Ұғымның анықтамасы ғылыми танымда және практикалық әрекетте маңызды роль
атқарады. Ұлы философ Сократ атап өткеніндей, ұғымның дәл логикалық
анықтамасы – шынайы білімнің басты шарты. Кез келген ғылым оның мазмұнын
құрайтын барлық негізгі ұғымдардың нақты анықтамасын беруге тырысады. Оқыту
әдістерінің маңызын айқын жеткізу әрекеті, оның негізгі қасиеттері мен
белгілерін қалыптастыру педагогиканың бүкіл тарихында талданып келеді.
Педагогикалық энциклопедияда, сөздіктерде: Оқу –білімді, білікті,
дағдыны меңгеретін оқушының іс-әрекеті, және өздігімен жүзеге асыру
танымдық іс-әрекеті -деп тұжырымдалған. Жалпы және кәсіптік білім беру
жүйесіндегі кеңінен пайдаланылып жүрген И.А.Каировтың жетекшілігімен
жазылған Педагогика атты оқу кітабында: Оқу – бұл ... оқытушының
оқушылармен саналы және белсенді әрекетінің негізінде оқушыларды білім,
іскерлік, дағдылар жүйесімен қаруландыратын іс-әреті. Оқу әрекеті кіші
мектеп жасындағы балалары үшін жетекші әрекет болып табылады (В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин бойынша). Оқу әрекеті деп адамның қоғамдық-тарихи тәжірибені
мақсатты түрде иемденуіне мүмкіндік беретін және соның негізінде сыртқы
және ішкі гностикалық әрекеттердің жеке тәжірибесін қалыптастыратын ерекше
әрекет түрі деп түсінеміз. Оқу әрекеті дегеніміз – мазмұны ғылыми
түсініктер саласында жинақталған тәсілдерді игеруден тұратын әрекет, мұндай
әрекеттің барабар мотивациялары болуы тиіс. Бұл жалпылама әрекет тәсілдерін
меңгеру немесе қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің өсіп-жетілуіне ұмтылады.
Оқу әрекетінің мектеп жасында жетекші деп есептелуінің себебін Д.Б.Эльконин
былайша түсіндірген: ... біріншіден, ол арқылы баланың қоғаммен негізгі
қарым-қатынастары жүзеге асырылады; екіншіден, осы әрекет барысында мектеп
жасындағы баланың жеке тұлғалық негізгі қасиеттерімен қатар жеке психикалық
құрылымдары да қалыптасады. Сонымен бірге оқу әрекеті саналылық,
мақсаттылық, өзін-өзі реттеу бағытында жетілдіріледі, яғни әрекеттің іс-
қимылдық (операциялық) және мазмұндық тұсы күрделенеді, түрлі өмір
жағдайларында түрлі міндеттерді шешу үшін әрекет тәсілдері айқын жіктеледі.
[23]
Оқу әрекетінің мазмұнын теориялық білімдер құрайды, осы әрекет арқылы
оларды игеру кіші мектеп жасындағы балалардың теориялық санасы мен ақыл-
ойын жетілдіреді, сонымен қатар әрекеттің практикалық түрлерін жүзеге
асырудың шығармашылық-тұлғалық деңгейін дамытады. Кіші мектеп жасындағы
балалардың танымдық белсенділігі ретінде қалыптастыру проблемасы
психологиялық-педагогикалық ғылымда кеңінен зерттелген. Кіші мектеп
жасындағы балаларының танымдық белсенділігін қалыптастырудың негізгі
бағыттары және оларды дамыту Т.Сабыров, А.П.Тряпицина, А.Х.Аренова және
т.б. ғалымдардың еңбектерінде толық сипаттама берген. Ғалым А.Х.Аренованың
пайымдауынша, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетін қалыптастыруды
өзіндік жұмысымен байланыстырып, оның мазмұнын және құрылымын көрсеткен.
[24,25]
Оқу дағдыларын қалыптастыру проблемаларымен А.Б.Вилохин, И.Г.Моргунова
және т.б. айналысқан. С. Смаилов танымдық іс-әрекетті белсендіру танымдық
ынтаға тікелей байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік
ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең
үңілуді қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда танымдылық
ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді. Ол шарттардың
негізі шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын ықыласында. Сондай
ықылас бар жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да нәтижелі қуанышқа
бөлейді ... деп жазды.
Танымдық белсенділік барысында тұлғаға білім беру мен дамыту мәселесін
зерттеудің психологиялық негізі басты рөл атқарады. Осы көзқарас
тұрғысысанан ойлау әрекеттерін кезеңмен, мазмұндық жалпылаумен
қалыптастыратын ассоциативті-рефлеторлық теория қалыптасқан. Қазіргі
уақытта психологияда білік пен дағдыны қалыптастырудың екі теориясы:
ассоциативтік-рефлекторлық (негізін салушылар И.М.Сеченов пен И.П.Павлов)
және әрекетті кезеңмен қалыптастыру (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина) келтірілген. [26,27,28] Ассоциативтік-
рефлекторлық теория идеясының негізі ассоциация (байланыстар) идеясы және
осы ассоциациялардың бейнеленуі идеясы болып табылады. Бұл әлемнің
құбылыстары, заттары арасындағы байланысты адамның санасында бейнелейді.
Сондықтан осы негізде адамда таным үдерісінде бұрыннан бар түсініктер мен
жаңа білімдер арасындағы ассоциативтік байланыстар орнатылады.
Ассоциативтік-рефлекторлық теорияны зерттеумен С.Л.Рубинштейн,
И.А.Менчинская, Е.И.Кабанова-Меллер және т.б. айналысты. Объективтік
әлемнің бірлігін бейнелейтін байланыстар, олардың көптүрлілігі мен
күрделілігін ерекшелеу мен меңгеру – оқушылардың оқу танымын ұйымдастырудың
әдіснамалық шарты болып табылады. [29]
Ойлау әрекеттерін кезеңмен қалыптастыру теориясының авторлары, сыртқы
әлемнің заттары, объектілері туралы білім бірден адамға тән болып
табылмайды. Л.С.Выготскийдің пікірінше, адам оларға әрекет жүйесі арқылы
келеді. Яғни, арнайы әрекеттерді орындау білім мен білікті сыртқы жоспардан
ішкіге айналдыруды қамтамасыз етеді. Мұнда ішкі іс-әрекет сыртқының бейнесі
болып табылады.
Әрекет материалдық (нақты заттармен әрекет), сыртқы сөздік (әрекет
сөзбен сипатталады) және ойлау (әрекетті ойлау арқылы орындау). Бұл
теорияның басты шарты сыртқы жоспардағы әрекет кезеңдерінен ішкі жоспарға
өту. Осымен келісе отырып, ойлау әрекетін қалыптастыру үдерісі келесі
кезеңдермен орындалады:
1) іс-әрекет объектісіне және іс-әрекеттің өзіне бағдарлану;
2) материалдық объектілермен сыртқы әрекет;
3) материалдық объектілерсіз сөзбен әрекет жасау;
4) ішкі сөз деңгейінде әрекетті орындау;
5) ойлау әрекетін орындау.
Бұл кезеңдерді, олардың мәнін түсіну С.Л.Рубинштейн және А.И.Лентьевтің
іс-әрекет тұғыры белгілерінің негізінде жүзеге асырылады. Бастауыш сынып
оқушыларының ойлау әрекеті негізгі оқу әрекеті дағдылары қалыптасқанда
үздіксіз дамиды деген. В.В.Давыдовтың пікірінше, бастауыш сынып
оқушыларының жаңа сапалық қасиеттерін былай сипаттайды: оқушы өз
әрекетінде көп қадам жасаған сайын ол тапсырмалардың түрлі нұсқаларын
салыстыра алады және есептің шешілуін бақалай алады. Оқу іс-әрекетіне
қажетті бақылау, өзін өзі бақылау, бағалау қажеттілігі ішкі жоспар бойынша
әрекеттенуге, ойша жоспар құруға қолай кезең [30,31,32]
В.П.Беспалько, И.Я.Лернердің еңбектерінде оқу-танымдық іс-әрекетті
меңгеру деңгейі белгіленген. В.П.Беспалько, Ю.Т.Татур еңбектерінде оқу-
танымдық іс-әрекетті баспалдақпен меңгеру деңгейі қажет екендігін, кез
келген оқыту формасында қалыптастыратын нысана деп қарайды[33].
И.Я.Лернер, В.П.Беспалько пайымдауынша, оқушылардың іс-әрекетті үлгі,
аналогия, жаңа байланыстар түрінде жүзеге асады. Сонымен қатар Б.Блума
таксономиясы (білімді меңгеру деңгейінің иерархиясы) негізінде білім
меңгеру деңгейін жіктелген. [34,35] Осының негізінде М.Жадрина мынандай
білімді меңгерудің иерархиялық деңгейін ұсынады 1) білім, 2) түсіну, 3)
қолдану, 4) біліктілік. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық
іс-әрекетін ұйымдастыруда аталған деңгейлер ескеріледі. Оқу-танымдық іс-
әрекет - оқушылардың құбылыстар мен ақпараттар туралы нақты әрі терең
білуге, оны түсініп, ұғынуға, білімді меңгерудеге нақты бағыталған іс-
әрекет. Іс-әрекеттің кез келген түрі тұлғаның белсенділігін, дербестілігін,
жеке басының еркін және қайталанбас даралығын танытатын шығармашылық
процесс болып табылады. Сайып келгенде, оқу танымдық іс-әрекет қоршаған
ортаны түрлендіруге бағытталады. Оның негізгі шартының бірі арнайы
компоненттерімен кез келген іс-әрекет құрамының болуы болып табылады.
Танымдық белсенділік құрылымының мазмұнын аша отырып, ол компоненттерін
ерекшелейді және оларға келесідей анықтама береді:
а) аталған іс-әрекетті туғызатын қажеттілік;
ә) мотив – іс-әрекет бағытталған зат;
б) мақсат – іс-әрекет нәтижесінде қол жеткізіледі;
в) іс-әрекетке ену жағдайы;
г) іс-әрекет құралатын әрекеттер;
д) әрекет жүзеге асырылатын операциялар.
Ол бұл теорияда таным теориясында іс-әрекеттің рөлінің бағасы асыра
көрсетілген. Атап айтқанда:
1) Адамның іс-әрекеті бейнеленудің себебі болып табылады деп есептеу
дұрыс емес. Бейнеленудің себебі – сыртқы әлем.
2) Іс-әрекет ұғымы өте кең сипатталады. Біздің пікірімізше, екі теория
да жоғары деңгейде бір-бірін жоққа шығармайды. Д.Н.Богоявленский және
Н.А.Талызина: Ұғымды және заңдылықтарды меңгеруде ерекшелеу керек, содан
соң бір белгіге біріктіру емес, бір-бірімен арнайы қатынаста болатын
белгілер жүйесіне біріктіру. Сонымен, әрбір белгіні меңгеру оқушының
арнайы әрекетін талап етеді. Сонда белгілер жүйесін меңгеру әрекет жүйесін
қажет етеді, яғни әрбір элементтің күрделі құрылымы іс-әрекеттің күрделі
құрылымын көрсетеді. Егер талдау мен синтез – іс-әрекеттің түрлері болса,
онда олар өз құрылымына ие болады. Мазмұндық жалпылау теориясының негізгі
талаптары: [36]
1) оқыту үдерісінде оқушыларды ойлау әрекетінің жалпылама тәсілдеріне,
жалпылама білікке үйрету қажет (А.В.Усова және т.б.);
2) бұл оқыту оқушыларда теориялық абстракция мен жалпылауды
қалыптастырудың негізінде жүргізілуі тиіс (В.В.Давыдов, Т.С.Сабыров және
т.б.);
3) оқыту үдерісінде танымға жол – абстрактіліден нақтыға қарай жүруі
қажет. Барлық теория арасындағы жалпысы келесілер:
1) танымның негізінде объект мен субъектінің өзара әрекеті жатыр, яғни
іс-әрекет;
2) білім тұлғаның (субъектінің) қасиеті (сипаттамасының бір бөлігі)
болып табылады;
3) тұлғаны, оның психикасын қалыптастырудың, негізі іс-әрекет болып
табылады. Бұл күрделі сәт және оның талдауынсыз іс-әрекеттің құрылымын және
оны ұйымдастыруды қарау мүмкін емес, сондай-ақ элементтерді ерекшелеу
олардың іс-әрекет мақсатына және түрткісіне қатынасынан тәуелді. Аталған
құрылымның компоненттеріне жеке-жеке тоқталамыз. [37,38]
Іс-әрекеттің жалпы ағысында ... талдау, екіншіден жеке (ерекше) іс-
әрекетке – олардың мотивтерін тудыратын көрсеткіштер бойынша ерекшелейді.
Әрі қарай әрекет – саналы мақсатқа бағынатын үдерістер ерекшеленеді.
Соңында, бұл операциялар нақты мақсаттарға жету шартына тәуелді болады. Іс-
әрекеттің әрбір компонентін жүзеге асыру, осылайша, әрбір компонентті
меңгеру кезеңмен орындалады. Бұдан осындай құрылымға ие оқыту үдерісі және
іс-әрекет кезеңмен орындалады.
Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігі арнайы ұйымдастырылған
ойын, оқыту процесі арқылы жүзеге асады. Бұл тұста біз В.И.Загвязинскийдің
оқыту проблемаларына іс-әрекеттік тұрғыдан қарау өтіп жатқан оқу
материалының мазмұнын аша алатын және тиісті білімнің толыққанды
меңгерілуін қамтамасыз ететін іс-әрекет түрлерін анықтауды білдіреді деген
пікіріне қосыламыз.
Психологияда мінез-құлықта, іс-әрекетте, белсенділікте өзектің
айырмашылығы мәселесі күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Оның
жауаптары әртүрлі (іс-әрекеттің шарты, мінезінің сипаты, қойылатын
міндеттің ерекшелігі), бірақ бірқатар еңбектерде жауап - іс-әрекет түрткісі
ретінде бірыңғай берілген. Мінез-құлық өз әрекетінің нәтижесін бағалауға
және жеке салдарын күтугебағытталады. Субъект салдары ретінде көрінетін
маңыздылық, оған тиесілі құндылық диспозицияларымен анықталады, бұл
көбінесе мотив сөзімен белгіленеді Әрі қарай: Мотив ұғымына
қажеттілік, еліктеу, ұқсау, қызығу, ұмтылу және т.б. тәрізді ұғымдар енеді.
Мотив – бұл, іс-әрекетте адам үшін құндылықты көрсетеді. ... мотив тұлға-
орта қарым-қатынасының мақсатты жағдайымен беріледі. [39]
Психологияда қазіргі дейін мотив ұғымының бірыңғай анықтамасы
келітірілмеген. Бұл ұғымның мүмкін болатын 3 жағдайы ерекшеленеді:
1) қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты іс-әрекетке ұмтылысы;
субъектінің белсенділігін туғызатын және оның бағыттылығын анықтайтын ішкі
және сыртқы жағдайлар жиынтығы;
2) іс-әрекеттің затқа бағдарлануының таңдалуы;
3) әрекетті таңдаудың негізіндегі себептің саналылығы.
С. Смаилов оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіру танымдық ынтаға
тікелей байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік
ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең
үңілуді қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда танымдылық
ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді.
Кез келген іс-әрекет әрекет жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
А.Н.Леонтьев: Адам іс-әрекеті әрекет түрінен басқа немесе әрекет
тізбегінен бөлек пайда болмайды. Іс-әрекет үдерісінде мақсатқа әрбіреуі
соңғы нәтижемен сәйкес келмейтін аралық нәтижелерге жету жолымен қол
жеткізіледі. Осындай аралық мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және оларды
орындау соңғы нәтижені алуды қамтамасыз ететін үдерістер әрекет деп
аталады. Бірақ әрекет те арнайы тәсілмен орындалады. Әрекеттің орындалу
амалдарын, тәсілдерін операциялар деп аталады.
Сонымен, оқу-танымдық іс-әрекеттің құрылымында келесідей элементтер
ерекшеленеді:
- оқу-танымдық іс-әрекеттің жеке түрлері өзара байланысты;
- арнайы жиынтықпен орындалатын әрекет, іс-әрекетті бүтіндей орындауды
қамтамасыз етеді;
- операциялар әрекетті орындау тәсілдері ретінде көрінеді.
Оқу-танымдық іс-әрекеттің түрлері көрсетілген кестеден әрекет жиынтығы
мен операциялар ерекшеленуі мүмкін Бастауыш сынып оқушылары көпке дейін
тапсырманы қалай орындаудың тәсілін жақсы білмейді. Олар берілген
тапсырманы жаттап алғысы келіп тұрады. Осылай болуы олардың жаттауға
икемділігінің молдығынан емес, оқуға әлі төселмегендігінен, қалай жұмыс
істеуге ешкім оны үйретпегендігінен кездеседі. М.М.Мұқанов өзінің Жас және
педагогикалық психология еңбегінде бастауыш мектепте тапсырманың балаларға
екі түрлі жолмен берілетінін көрсетті: біріншіден, берілген тапсырманы
орындау үшін жауапты бала өздігінен іздестіреді. Екіншіден, тапсырма жауап
іздестіру ретінде берілмейді. Оны орындау үшін соның үлгісі беріледі,
мысалы, тақпақты жаттау үшін соның тексі беріледі. Осы текске өзгеріс
енгңзуге рұқсат етілмейді. Сол текске сүйене отырып бала оны жаттап алады.
П.И. Пидкасистый өзіндік жұмысты шәкірттің танымдық іс-әрекетін жетілдіру
құралы ретінде қарастырады. [40,41]
Оқу-танымдық іс-әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Гуманитарлық – педагогикалық сырттай оқу факультеті
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ
ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
арттыру
Орындаған:
Жулекбаева М.
СМД-015 ДЖ
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2012ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық – педагогикалық сырттай оқу факультеті
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к.,аға оқытушы.
Рысбекова А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
арттыру
Орындаған:
Жулекбаева М.
СМД-015 ДЖ
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .3
1 ОЙЫН АРҚЫЛЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН
АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
арттырудың педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .7
1.2 Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін ойын арқылы
арттырудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .18
2 ОЙЫН АРҚЫЛЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН
АРТТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін ойын арқылы
арттырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
4
2.2 Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
арттырудың әдіс-тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .62
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму
жолы мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ
буын ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың ақыл-
ойын қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы
барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін
өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе,
балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта бастауыш мектеп
үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі
мекемеде балалардың ақыл ойын қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп дейінгі мекемеде балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-
әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке
дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай
іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық
деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында
пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде
оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы
объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында
оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей
байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық
ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын
қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі
оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру
міндетіміз.
Осыған орай мектепке дейінгі мекемеде берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір
баланың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының
қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының ақыл ойын қалыптасуына
қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Оқу-танымдық және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.И.Машбица, С.Л.Рубинштейн,
Н.Ф.Тализина, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Г.М.Қасымова және
т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған.
М.А.Данилов, Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина, А.К.Маркова және т.б.
еңбектерінде балалардың ақыл ойын ұйымдастырудың педагогикалық
мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған.
Елімізде балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесіне байланысты соңғы
кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе жатқанын атап көрсетуге
болады: оқыту үдерісінде балалардың ақыл ой қабілеттерін жетілдіру
мәселелері (А.Х.Аренова, Г.Е.Алимұхамбетова, Қ.А.Аймағамбетова,
А.С.Әмірова, С.Н.Жиенбаева, Л.Х..Мәжитова, Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев,
Г.К.Нұрғалиева, Р.С.Омарова, Н.Қ.Тоқсанбаева, Т.С.Сабыров, С.Смаилов,
Н.Н.Хан, Н.Д.Хмель т.б,); оқытуда халықтық педагогика элементтерін
пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев, Ә.Табылдиев, Қ.Шалғынбаева
т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім беру (А.А.Бейсенбаева,
С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту үдерісін жетілдірудің маңызды аспектілері
(Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков, М.Н.Сарыбеков т.б.); оқу-
танымдық іс-әрекетті қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева, С.К.Кенжебаева,
Е.Ж.Рысбаев, А.С Мустояпова Л.Байсерке, Ж.Оңалбек, Б.А.Тұрғынбаева
А.К.Сариева және т.б.). Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда бастауыш
мектеп оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруда маңызды болып
табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын қалыптастыруда ойынның
мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева,
Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Ақыл ойды қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең маңызды
құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, танымдық
белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде мектеп жасына дейінгі балалардың ойын әрекеті туралы оның
ішінде дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
Ф.Н.Блехер, Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин,
А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,, Т.Иманбеков
зерттеуінде мектеп жасына дейінгі балалаардың дамытушы ойындар арқылы оқу-
танымдық әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған.
Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың
зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын дидактикалық мақсаттарына
жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі мектепке дейінгі мекеме жағдайында
балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын қалыптастырудың қажеттігі
мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті
зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі мектепке дейінгі мекеменің нақты
қалыптасқан жағдайында оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл
мәселені шешуге бағытталған зерттеу жұмыстарының жоқтығы қарама-
қайшылықтарды туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін
іздестіру біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты “Мектеп
жасына дейінгі балаларды дидактикалық ойындар арқылы балалардың оқу-
танымдық әрекетін қалыптастыру” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі мекемеде дидактикалық ойындар
арқылы балалардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруды теориялық
тұрғыда негіздеу және практика жүзінде іске асырудың әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектепке дейінгі мекемедегі
педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі мекемеде дидактикалық ойындар арқылы
оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепке дейінгі мекемеде ақыл ойын
қалыптастыруда дидактикалық ойындардың нақты мүмкіндіктері анықталып, оның
үлгісі мен әдістемесі жасалса, онда бүгінгі қоғам талабына сай бейімделген,
ойлау белсенділігі ұшқыр, жан-жақты, өзін-өзі үнемі дамытуға бағыттайтын,
ізденімпаздық іс-әрекетте белсенді жеке тұлғаны қалыптастыруға болады,
өйткені бұл қазіргі күнгі бастауыш мектептеріндегі оқу үдерісінің
тиімділігін арттыруға көмектеседі.
Зерттеудің міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын қалыптастырудың теориялық
негізін айқындау;
- оқу үдерісінде дидактикалық ойынды қолдану арқылы балалардың ақыл ойын
қалыптастырудың шарттарын белгілеу;
- дидактикалық ойынды қолдану негізінде ақыл ойын қалыптастыру
әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелі-эксперимент жүзінде
тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық
ойын арқылы оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру, олардың танымдық
қызығушылығын, танымдық белсенділігін, өзін-өзі дамыту және бағалау
мүмкіндігіне ие болуға негіз болады.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, бастауыш мектептің оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын
талдау және жүйелеу; білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен
танысу.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ
ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен
тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет
етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі
оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа
технологияларының табиғатын түсіне отырып, оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, мектепке дейінгі балалардың
білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін,
алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады.
Әсіресе, балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесі қазіргі
уақытта мектепке дейінгі мекеме үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр.
Сондықтан қазіргі бала-бақшадан бастап балалардың танымдық белсенділігін
арттыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектепке дейінгі балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық бала бақшада оқытудың жаңа сапалық деңгейін
қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен
ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың
қажеттігі артуда.
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық
моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың оқу-танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке
тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап
оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін
әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып
оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз.
Осыған орай мектепте дейінгі мекемеде берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір
оқушының жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының
қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының танымдық әрекетінің
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады. [2,3]
Танымдық белсенділігін және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.И.Машбица, С.Л.Рубинштейн,
Н.Ф.Тализина, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Г.М.Қасымова және
т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған.
[4,5,6]
М.А.Данилов, Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина, А.К.Маркова және т.б.
еңбектерінде балалардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық
мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған. [7]
Елімізде балалардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру мәселесіне
байланысты соңғы кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе
жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үдерісінде балалардың танымдық
қабілеттерін жетілдіру мәселелері (А.Х.Аренова, Г.Е.Алимұхамбетова,
Қ.А.Аймағамбетова, А.С.Әмірова, С.Н.Жиенбаева, Л.Х..Мәжитова,
Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев, Г.К.Нұрғалиева, Р.С.Омарова,
Н.Қ.Тоқсанбаева, Т.С.Сабыров, С.Смаилов, Н.Н.Хан, Н.Д.Хмель т.б,); оқытуда
халықтық педагогика элементтерін пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев,
Ә.Табылдиев, Қ.Шалғынбаева т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім беру
(А.А.Бейсенбаева, С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту үдерісін жетілдірудің
маңызды аспектілері (Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков,
М.Н.Сарыбеков т.б.); оқу-танымдық іс-әрекетті қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева,
С.К.Кенжебаева, Е.Ж.Рысбаев, А.С Мустояпова Л.Байсерке, Ж.Оңалбек,
Б.А.Тұрғынбаева А.К.Сариева және т.б.). Қарастырылған жұмыстар бүгінгі
таңда бастауыш мектеп оқушыларының, мектепке дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін арттыруда маңызды болып табылады. [8,9,10]
Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыруда маңызды
арттыруда ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева,
Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген. [11]
Оқу-танымдық әрекетті қалыптастырудың негізгі бағыты – жеке тұлғаны
қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,
танымдық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің
жоғары деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде мектепке дейінгі мекемелерде ойын әрекеті туралы оның ішінде
ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын Ф.Н.Блехер, Джафарлы,
Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин, А.К.Никифорова,
Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,, Т.Иманбеков зерттеуінде
бастауыш сынып оқушыларының дамытушы ойындар арқылы оқу-танымдық әрекетін
қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған. Т.Ж.Бекботчаева,
А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың зерттеулерінде қазақтың ұлттық
ойындарын дидактикалық мақсаттарына жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі
мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттырудың маңызды
жағдайында ойындар арқылы танымдық белсенділігін арттырудың қажеттігі мен
бұл мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті
зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі бала бақшаның нақты қалыптасқан
жағдайында оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл мәселені
шешуге бағытталған зерттеу жұмыстарының жоқтығы қарама-қайшылықтарды
туындатып отыр. [12,13] Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру
біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты “ Ойын арқылы мектепке
дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыру” деп таңдауымызға негіз
болды.
Зерттеудің мақсаты: Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін арттыруды теориялық тұрғыда негіздеу және практика жүзінде
іске асырудың әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі мекемедегі педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі балалардың ойыны арқылы танымдық
белсенділігін арттыру үдерісі.
Зерттеудің міндеттері:
- мектепке дейінгі балалардың белсенділігін арттырудың теориялық негізін
айқындау;
- оқу үдерісінде ойынды қолдану арқылы балалардың танымдық белсенділігін
арттырудың жолдарын анықтау;
- ойынды қолдану негізінде танымдық белсенділігін арттырудың әдіс-
тәсілдерін қолданды.
Зерттеудің жетекші идеясы: мектепке дейінгі балалардың ойын арқылы
танымдық белсенділігін арттыру, олардың танымдық қызығушылығын, танымдық
белсенділігін, өзін-өзі дамыту және бағалау мүмкіндігіне ие болуға негіз
болады.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау, қорыту,
балабақша бағдарламалары, әдістемелік құралдарын талдау және жүйелеу; білім
беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен танысу.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1 ОЙЫН АРҚЫЛЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН
АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
арттырудың педагогикалық сипаты
Біз таңдаған зерттеу пәні мен мәселесін әдіснамалық талдаудың
қажеттілігі – білім беру және оқушы тұлғасын дамытуда оның белсенді оқу-
танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру арқылы қалыптастырумен түсіндіріледі.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетті қалыптастыру мәселесі
көп қырлы. Себебі білім беру және оқушы тұлғасын дамытуда оқу-танымдық іс-
әрекет ғылыми пәндердің кең аясын қамтитын ұғым болып табылатындығын
көрсетеді. Мұндай тұжырым бұл ұғымды философиялық, физиологиялық,
психологиялық, педагогикалық, дидактикалық тұрғыдан қарастыру қажеттігін
анықтайды. Оқу-танымдық іс-әрекетті әдіснамалық талдау диалектика
заңдарына, оның таным теориясына, сонымен қатар зерттеудің диалектикалық
әдісіне шығармашылық тұрғыдан сүйенуді ұсынады.
Ғылыми еңбектерде диалектикалық әдістің негізгі талаптары: пәннің барлық
жақтарын меңгеру; пәнді өзіндік логикалық дамуы бойынша қарастыру; барлық
адамдық практиканы пәннің толық анықтамасына енгізу; абстракциялық ақиқат
жоқтығын, ақиқат әрқашан нақты екенін ескеру. Сондықтан аталған мәселені
осы тұрғыдан талдау келесі талаптарды орындауды білдіреді:
1. Зерттеліп отырған мәселенің тірек ұғымдарын талдау олардың таным
теориясы негізінде орындалуы тиіс.
2. Ғылыми және оқу танымының байланысына негіздеп, оқу танымының маңызды
белгілерін және оны орындау кезеңдерін ерекшелеу қажет.
3. балалардың оқу-танымдық іс-әрекеті объективті нақтылық және әрқашан
даму үстінде болатындығын сезіну, сонымен қатар әрбір баланың тұлға ретінде
дамуын қаматамасыз ету қажет.
4. Таным мен тұлға дамуының қозғаушы күші қарама-қайшы екендігін сезіну
қажет. Біз өз зерттеуімізде осы төрт талаптарды орындауға тырыстық.
Сонымен бірінші талапқа тоқталатын болсақ, зерттеудің нысаны мен пәні
тірек ұғымдар ретінде келесі ұғымдарды: таным, іс-әрекет, оқу деген
ұғымдарын қарастыруды қажет етеді.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi
рөл атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң
қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi
айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын,
объективтiк қатынастарды анықтауға мүмкіндік береді.
Таным, ол әрекеттің мақсаты мен түрткісін анықтайтын тұлғаның ақпараттық
қорын құрайтын қоғамдық-тарихи үрдіс философиялық категория болып табылады.
Философиялық сөздікте: таным – заттардың эмоциялық мазмұнын немесе ақиқатты
табу мақсатындағы заттардың күйін, жағдайын меңгеру болып табылады.
Психологиялық сөздікте таным Педагогикалық сөздікте таным – әлем туралы
шынайы білімдерді алуға деген субъектінің шығармашылық іс-әрекеті деп
жазылып, сыртқы орта туралы ақпарат алу тұрғысынан берілген.
Бірқатар философиялық еңбектерде танымның әдіснамалық негіздері
нақтыланған. В.А.Жуковтың пайымдауынша, таным:
- адам өзінше жаратылған, қайталанбайтын, өзіндік құндылық ретінде
өмірлік мағына кеңістігінде қабылданатын тұлға, бұдан бұл мәселе
адамның тұлға ретіндегі қалыптасуына алмасады;
- адам мәдениет кеңістігінде рухани құндылықтарды құрайтын серік ретінде
қарастырылады, бұдан тұтасымен алғандағы жеке тұлға мен қоғамның
интеллектуалдық құндылықтар жүйесіндегі әрекеті пайда болады;
- әлеуметтік кеңістікте адам әлеуметтік рөлді тасымалдаушы ретінде
қарастырылады, бұдан қоғамдық қызметке деген әрекеті пайда болады;
- жағдаят тұрғысынан алғанда, адам жеке мақсаттарға жету құралы ретінде
қарастырылады, бұдан нақты жағдайлардағы олардың өзара қарым-қатынас
ретіндегі іс-әрекетте туындайды [13]. Автордың көзқарасы бойынша, танымдың
іс-әретпен байланысы болған жағдайда ғана ақиқатты таниды.
Ә.Нысанбаев[14], Д.Кішібеков[15], Ұ.Сыдықов[16], Г.Нұрышева танымға
сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында
идеалды образдар жүйесі ретінде бейнелеуінің қайшылыққа толы күрделі
үдерісі деп анықтама берген. Ғалымның таным барысында адам өзін қоршаған
ортаны игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, адамның заттар
мен құбылыстар туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып, жүйелі,
шынайы білімге айналады, сондықтан танымды адамның жаңа әрі тың білімді
игеріп, рухани баюы деп те есептеуге болады деген құнды пікірімен де
келісуге болады. Бейнелеудің философиялық теориясы тұрғысынан алғанда
танымның үш түрі: сезімдік, логикалық және прагматикалық жағынан
ерекшеленеді. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларының танымын дамытуда
сезімдік, логикалық және практикалық түрі ұйымдастырылуы шарт деп санаймыз.
Таным теориясында танымның маңызды жақтары ретінде бейнелену көрінеді.
Мұнда бейнеленудің бірнеше деңгейлері ерекшеленген:
1) өлі табиғатта бейнеленуі;
2) тірі табиғатта бейнеленуі;
3) әлеуметтік деңгейдегі бейнеленуі;
а) жеке санамен сезінуі;
ә) қоғамдық санамен сезінуі.
Біздің мәселемізді талдау үшін жеке деңгейдегі бейнеленуі маңызды болып
табылады. Танымды адамның ерекше бейнеленуі, объектінің маңызды
сипаттамаларын көрсетуі ретінде жүзеге асыру, тек қана белсенді іс-әрекетті
ғана емес, сонымен қатар адамның ерекше жүйені жасанды заттарды жасауын
ұсынады. П.В.Копнин танымды нақтылықты ойлау формасында, алдыңғы қатарлы
идеяларды, практикалық іс-әрекетті тануды адам қажеттіліктеріне сәйкес
заттар әлемін жасау ретінде анықтайды. Ғалымдарыдың пікірінен таным
ақиқатқа жетуге бағытталып, білімді үйрету деп тұжырымдаймыз. Білім ақиқат
болуы тиіс деген пікір күмән туғызбайды. Б.И.Липский ақиқатқа объективті
нақтылыққа сәйкес келетін және субъективті мақсатқа жету үшін оны
түрлендірудің теориялық негізі ретінде көрінетін адам санасының мазмұны
ретінде түсіндіреді, яғни ақиқат- субъект іс-әрекетінің мақсатының негізі,
оның мәні объективті нақтылықты түрлендірумен қорытындылады. Сонымен,
жаңаны тану – адамның санасын дамыту мен қалыптастыруды білдіреді. [17]
Мұнда авторының логикасына сүйенетін болсақ, адамның санасы туралы
келесідей тұжырым жасауға болады:
1) объектілердің, таным заттарының барылығын саналы түрде түсіну;
2) адамның өзін таным субъектісі ретінде сезінуі;
адамның өзінің мүмкіндіктерін сезінуі бұрыннан бар білім негізінде
орындалады.
Біздің көзқарасымызша, бұл тұжырым балардың оқу-танымдық іс-әректін
ұйымдастыру үшін маңызы бар. Соның ішінде іс-әрекетте сананың негізгі
қызметін жүзеге асыруда:
- бейнелік-ақпараттық;
- бағдарланушылық;
- коммуникативтік.
Сонда сана – сыртқы әлемнің мақсатқа бағытталған бейнесі, алдын-ала
әрекеттің құрылымын ойлау және олардың нәтижелерін көре білуі, адамның
нақтылықпен өзара қарым-қатынасын дұрыс реттеуі және бақылауы. Бірақ
ақиқат, таным үдерісі, санадан іс-әрекет дамиды. Таным теориясы кітабында
(В.А.Лекторский және Т.Н.Ойзерманның редакциясымен) бейненің даму үдерісі
қарастырылады. Мұнда дамудың бірінші кезеңі белсенділіктің бағдары із болып
табылады, сонда бейне әрекеттік сипатқа ие болады. Дамудың келесі кезеңі –
нервтік және нервтік-психикалық бейнелеу. Бұл кезеңде белсенділіктен мінез-
құлыққа ауысу пайда болады. Осылайша, тұлғаның дамуын бір бейнеден екінші
деңгей ауысу арқылы, яғни белсенділіктен мінез-құлыққа, бейнеленуден
ойлауға, сезімдік-сензитивтік бейнеленуден абстрактылы-ойлауға көшу ретінде
түсіндіруге болады. Бұл кезеңдер тұлғаның дамуы мен іс-әрекетінде жүзеге
асырылады. [18] Бізге қызықты кезең бейнеленудің даму кезеңі – ойлаудың
қалыптасу кезеңі. Ойлау – объективтік әлемнің ұғымдағы, пікірдегі,
теориядағы және т.б. бейнеленуіндегі белсенді үдеріс, ол кез келген
тапсырманың шешімімен, жалылауымен және әлемді тану тәсілдерімен
байланысты. біз баладан бейнеленудің дамуының ең жоғарғы деңгейін – ойлауды
күтіп отыруға құқығымыз жоқ, егер балада бейнеленудің алдыңғы деңгейлері
қалыптаспаса, оның дамуының бірінші кезеңі жүзеге асырылмаған. Өкінішке
орай, біздің мектептеріміз ойлауы толықтай қалыптаспаған, ұғым, пікір, ой
қорыту тәрізді ойлау формаларының толықтау немесе бөлшектей дамымаған
оқушыларға бай екендігі туралы бақылауымыз қажет. Егер анықтамаға сүйенсек:
Ойлаудың жалпы мағынасын заттардың сезімдік және түсіндірмелік бейнесімен
операция жасау үдерісі ретінде анықтауға боладыонда мектептің оқушылары
заттардың сезімдік және түсіндірмелік бейнелерімен операция жасай
алмайды деген сөз.
Тұлға және танымның дамуы, сонымен қатар өзін-өзі саналы түсіну –
адамның өзінің Менін сезінуін білдіреді. Таным актысының пайда болуы
субъектінің танылған объектіден айырмашылығын ұсынады, онда дербес алғанда,
анқыт заттардың және сананың субъективті жағдайын ажырату да қамтылады
Тұлғаның даму және таным дамуының үдерісі, көп жағынан сәйкес келеді, атап
айтқанда: Ойлаудың объектімен сәйкес келуі үдеріс болып табылады: ойлау
(адам) өлі тыныштық, қарапайым сурет (бейне), ашық-түсті, ұмтылыссыз,
қозғалыссыз ... түріндегі ақиқат ретінде көрінбеуі керек. Таным ол
мәңгілік, ойлаудың объектіге шексіз жақындауы. Табиғатың адам санасындағы
бейнесін өлі емес, абстрактылы емес, қозғалыссыз, қарама-
қайшылықсыз ретінде түсінбеу керек, оның қозғалысының мәңгілік үдерісінде,
олардың қарама-қайшылығы мен шешімінің туындауында екендігін түсіну қажет.
Сана, таным үдерісі, тұлғаның таным субъектісі ретінде дамуымен бірге,
іс-әрекет дамиды. Мұнда бірінші не дамитындығын, қандай даму себебі,
қайсысы салдары болатындығын тұжырымдау қиын. Жоғарыдағы таным туралы
талдауларды ескерсек мынандай қорытынды жасауға болады: таным- объективті
әлем заңдылықтарын түсінуге, білімді меңгеруге бағыталған іс-әрекет.
Қазіргі философияда іс-әрекет ұғымының анықтамасын тұжырымдауда бірдей
көзқарас жоқ. Философиялық сөздікте іс-әрекетке келесідей жалпылама
анықтама беріледі: Іс-әрекет – бұл үдеріс, оның барысында адам табиғатты
шығармашылық түрде түрлендіріп, өзгертеді. Мұнда адам субъект, ал табиғат
іс-әрекет объектісі болып табылады. Бұл ұғымның басқаша тұжырымдамасын
Э.Г.Юдин Философиялық энциклопедиялық сөздікте келесідей келтірген: Іс-
әрекет адамның қоршаған әлемге белсенді қарым-қатынасының ерекше формасы,
оның мазмұны осы әлемді мәдениеттің жеке формаларын дамыту мен меңгеру
негізінде мақсатқа сай өзгерту мен түрлендіруден құралады
Психологиялық – педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей
оқу-танымдық іс-әрекет терминiнiң негiзiнде іс-әрекет жөнiнде түсiнiк
жатыр. Ол әр түрлi салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен
ретiнде көрiнедi:
- биологиялық (П.К.Анохин, В.М. Бехтерев, Н.А.Бернштейiн, А.Илиади, И.М.
Сеченок т.б.);
- психологиялық (Б.Г. Ананьев, М.Я. Басов, Л.С. Выготский, Б.Ф. Ломов
т.б.);
- педагогикалық (Ш.А. Амоношвили, Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо,
К.Д. Ушинский, Г.И. Щукина т.б.). [19,20]
Биологиялық аспект – іс-әрекет мәселелерi түсiнiгiмен байланысты
белсендi бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесi болып табылатындығы
жөнiнде түсiнiкпен тығыз байланысты. Ол өзiн-өзi ретке келтiрумен
негiзделедi. Биологиялық іс-әрекет адамның ортаға бейiмделуiн қамтамасыз
ететiн оған тән тұқым қуалау қасиетi. Оны өзара қарым – қатынас кезiнде
ағза мен оның тiршiлiк ету шарттарымен аралығында туатын қарама –
қайшылықты жоюға бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды,
сонымен қатар осы әсердi жоюға мүмкiндiк беретiн және мiнез–құлық құруға
өткен оқиға емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкiндiк беретiн
физиологиялық механизмдер де туып отырады (П.К. Анохин). Мұнда іс-әрекет
бейне белгiсiн тұрақтандырушы сапа болып табылады, бұл тiрi материяның
iштей детерминацияланған iс – әрекетiнiң бiр түрi болып табылады. Адам
өзiндiк табиғи сапаларының күшiмен, әлеуметтiк мәндiлiк күшiмен де белсендi
келедi.
Психологиялық аспект - тұрғысынан іс-әрекет С.Л.Рубинштейн
көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк түсiнiк беру сұрағының
бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда іс-әрекет iшкi шарттар арқылы
болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi
және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi мен сыртқының қарым – қатынасы
өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн
күрделi шарттардың жоғарылауына сай өзгерiп отырады. Іс-әрекет адамның жаңа
қарым – қатынасына айналады, бұл – адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде және
белсендi әрекет қарым – қатынас иесi болған жағдайда болады.
С.Л.Рубинштейн адамның іс-әрекетін былай түсiндiредi: Сыртқы себептер
мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар арқылы әрекет жасайды. Іс-әрекет
субъектiнiң объектiге қатынасын қарастырады. Ол қатынас мына сәттердiң
болуын қалайды:
- объектiлерге бағытталған ыңғайлы таңдаушылық,
- объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты,
- тапсырмаларды қою,
- iс-әрекетке объектiнiң қалыптасуы,
- мәселенi шешуге бағытталуы.
Практикалық әрекеттiң жүру барысында субъект қоршаған әлемге әсер етедi,
таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады. [21]
Әлеуметтiк тұлғалық аспект мәселелерi iс – әрекет кезiндегi тұлғаның
белсендiлiгiн зерттеумен байланысты. Тұлғалық іс-әрекет – адамның тек
табиғи қасиетi ғана емес дегенге сүйенедi. Бұл әрекет өз жеке тұлғасының
өзгеруiмен және әлеуметтiк ортаның өзгеруiмен байланысты өзгеруi мүмкiн.
Психолог Б.Г.Ананьев іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде таным деп көрсетті.
Танымдық белсенділік тұлғаның әлеуметтiк сапасы деп қарастырсақ, оны
әрекеттiң қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның
қоршаған ортаның меңгеруiнiң және құрылуының бiр түрi. Жеке тұлға әрекет
барысында қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым-қатынасына
байланысты, әрекет мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлi болуы мүмкiн.
Белсендiлiк болмыстық қоғам формаларын құруға және адамның адамның қоғамдық
мәнiн жүзеге асыруға бағытталған әрекет болып табылады. [22]
Іс-әрекет үдерісінде субъект нақты затты, алғашқы кезде субъективті
мақсатқа, білімге, жоспарға айналдырады. Олар жасаған зат адами мағынаға ие
болады және адамның іс-әрекеті жүйесі аясында қызмет атқарады, сондай-ақ
субъектінің қызмет органы ретінде көрінеді.
Таным үдерісінде субъект-объект қарым-қатынасы маңызды. Сонымен қатар,
қарым-қатынас негізінде затық-практикалық сипаттағы өзара әрекет жатыр.
Таным субъект мен объектінің өзара әрекеті ретінде олардың заттық-
практикалық өзара әрекеті негізінен туындайды. Танымдық -заттық-
практикалық іс-әрекет деп есептеуге болады ма? деген сұраққа, философия
былай жауап береді: жоқ, таным күрделі, көлемді. Адамның санамен сезіну
үдерісін меңгеруін заттық-практикалық әрекетті меңгерумен сәйкестендіруге
болмайды.
Танымдық іс-әрекет – шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл – ой
әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекеттiң негiзiнде оқушыларда танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздықтың
негізінде қалыптасады. Сондықтан танымдық іс- әрекетті оқу ұғымымен
байланыстыра қарастырды жөн көрдік.
Оқыту теориясына арналған педагогикалық әдебиеттерде және авторлар
өздерінің ғылыми ізденістерінде осы ұғымды қалыптастыруға көп көңіл бөлген.
Ұғымның анықтамасы ғылыми танымда және практикалық әрекетте маңызды роль
атқарады. Ұлы философ Сократ атап өткеніндей, ұғымның дәл логикалық
анықтамасы – шынайы білімнің басты шарты. Кез келген ғылым оның мазмұнын
құрайтын барлық негізгі ұғымдардың нақты анықтамасын беруге тырысады. Оқыту
әдістерінің маңызын айқын жеткізу әрекеті, оның негізгі қасиеттері мен
белгілерін қалыптастыру педагогиканың бүкіл тарихында талданып келеді.
Педагогикалық энциклопедияда, сөздіктерде: Оқу –білімді, білікті,
дағдыны меңгеретін оқушының іс-әрекеті, және өздігімен жүзеге асыру
танымдық іс-әрекеті -деп тұжырымдалған. Жалпы және кәсіптік білім беру
жүйесіндегі кеңінен пайдаланылып жүрген И.А.Каировтың жетекшілігімен
жазылған Педагогика атты оқу кітабында: Оқу – бұл ... оқытушының
оқушылармен саналы және белсенді әрекетінің негізінде оқушыларды білім,
іскерлік, дағдылар жүйесімен қаруландыратын іс-әреті. Оқу әрекеті кіші
мектеп жасындағы балалары үшін жетекші әрекет болып табылады (В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин бойынша). Оқу әрекеті деп адамның қоғамдық-тарихи тәжірибені
мақсатты түрде иемденуіне мүмкіндік беретін және соның негізінде сыртқы
және ішкі гностикалық әрекеттердің жеке тәжірибесін қалыптастыратын ерекше
әрекет түрі деп түсінеміз. Оқу әрекеті дегеніміз – мазмұны ғылыми
түсініктер саласында жинақталған тәсілдерді игеруден тұратын әрекет, мұндай
әрекеттің барабар мотивациялары болуы тиіс. Бұл жалпылама әрекет тәсілдерін
меңгеру немесе қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің өсіп-жетілуіне ұмтылады.
Оқу әрекетінің мектеп жасында жетекші деп есептелуінің себебін Д.Б.Эльконин
былайша түсіндірген: ... біріншіден, ол арқылы баланың қоғаммен негізгі
қарым-қатынастары жүзеге асырылады; екіншіден, осы әрекет барысында мектеп
жасындағы баланың жеке тұлғалық негізгі қасиеттерімен қатар жеке психикалық
құрылымдары да қалыптасады. Сонымен бірге оқу әрекеті саналылық,
мақсаттылық, өзін-өзі реттеу бағытында жетілдіріледі, яғни әрекеттің іс-
қимылдық (операциялық) және мазмұндық тұсы күрделенеді, түрлі өмір
жағдайларында түрлі міндеттерді шешу үшін әрекет тәсілдері айқын жіктеледі.
[23]
Оқу әрекетінің мазмұнын теориялық білімдер құрайды, осы әрекет арқылы
оларды игеру кіші мектеп жасындағы балалардың теориялық санасы мен ақыл-
ойын жетілдіреді, сонымен қатар әрекеттің практикалық түрлерін жүзеге
асырудың шығармашылық-тұлғалық деңгейін дамытады. Кіші мектеп жасындағы
балалардың танымдық белсенділігі ретінде қалыптастыру проблемасы
психологиялық-педагогикалық ғылымда кеңінен зерттелген. Кіші мектеп
жасындағы балаларының танымдық белсенділігін қалыптастырудың негізгі
бағыттары және оларды дамыту Т.Сабыров, А.П.Тряпицина, А.Х.Аренова және
т.б. ғалымдардың еңбектерінде толық сипаттама берген. Ғалым А.Х.Аренованың
пайымдауынша, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетін қалыптастыруды
өзіндік жұмысымен байланыстырып, оның мазмұнын және құрылымын көрсеткен.
[24,25]
Оқу дағдыларын қалыптастыру проблемаларымен А.Б.Вилохин, И.Г.Моргунова
және т.б. айналысқан. С. Смаилов танымдық іс-әрекетті белсендіру танымдық
ынтаға тікелей байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік
ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең
үңілуді қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда танымдылық
ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді. Ол шарттардың
негізі шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын ықыласында. Сондай
ықылас бар жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да нәтижелі қуанышқа
бөлейді ... деп жазды.
Танымдық белсенділік барысында тұлғаға білім беру мен дамыту мәселесін
зерттеудің психологиялық негізі басты рөл атқарады. Осы көзқарас
тұрғысысанан ойлау әрекеттерін кезеңмен, мазмұндық жалпылаумен
қалыптастыратын ассоциативті-рефлеторлық теория қалыптасқан. Қазіргі
уақытта психологияда білік пен дағдыны қалыптастырудың екі теориясы:
ассоциативтік-рефлекторлық (негізін салушылар И.М.Сеченов пен И.П.Павлов)
және әрекетті кезеңмен қалыптастыру (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина) келтірілген. [26,27,28] Ассоциативтік-
рефлекторлық теория идеясының негізі ассоциация (байланыстар) идеясы және
осы ассоциациялардың бейнеленуі идеясы болып табылады. Бұл әлемнің
құбылыстары, заттары арасындағы байланысты адамның санасында бейнелейді.
Сондықтан осы негізде адамда таным үдерісінде бұрыннан бар түсініктер мен
жаңа білімдер арасындағы ассоциативтік байланыстар орнатылады.
Ассоциативтік-рефлекторлық теорияны зерттеумен С.Л.Рубинштейн,
И.А.Менчинская, Е.И.Кабанова-Меллер және т.б. айналысты. Объективтік
әлемнің бірлігін бейнелейтін байланыстар, олардың көптүрлілігі мен
күрделілігін ерекшелеу мен меңгеру – оқушылардың оқу танымын ұйымдастырудың
әдіснамалық шарты болып табылады. [29]
Ойлау әрекеттерін кезеңмен қалыптастыру теориясының авторлары, сыртқы
әлемнің заттары, объектілері туралы білім бірден адамға тән болып
табылмайды. Л.С.Выготскийдің пікірінше, адам оларға әрекет жүйесі арқылы
келеді. Яғни, арнайы әрекеттерді орындау білім мен білікті сыртқы жоспардан
ішкіге айналдыруды қамтамасыз етеді. Мұнда ішкі іс-әрекет сыртқының бейнесі
болып табылады.
Әрекет материалдық (нақты заттармен әрекет), сыртқы сөздік (әрекет
сөзбен сипатталады) және ойлау (әрекетті ойлау арқылы орындау). Бұл
теорияның басты шарты сыртқы жоспардағы әрекет кезеңдерінен ішкі жоспарға
өту. Осымен келісе отырып, ойлау әрекетін қалыптастыру үдерісі келесі
кезеңдермен орындалады:
1) іс-әрекет объектісіне және іс-әрекеттің өзіне бағдарлану;
2) материалдық объектілермен сыртқы әрекет;
3) материалдық объектілерсіз сөзбен әрекет жасау;
4) ішкі сөз деңгейінде әрекетті орындау;
5) ойлау әрекетін орындау.
Бұл кезеңдерді, олардың мәнін түсіну С.Л.Рубинштейн және А.И.Лентьевтің
іс-әрекет тұғыры белгілерінің негізінде жүзеге асырылады. Бастауыш сынып
оқушыларының ойлау әрекеті негізгі оқу әрекеті дағдылары қалыптасқанда
үздіксіз дамиды деген. В.В.Давыдовтың пікірінше, бастауыш сынып
оқушыларының жаңа сапалық қасиеттерін былай сипаттайды: оқушы өз
әрекетінде көп қадам жасаған сайын ол тапсырмалардың түрлі нұсқаларын
салыстыра алады және есептің шешілуін бақалай алады. Оқу іс-әрекетіне
қажетті бақылау, өзін өзі бақылау, бағалау қажеттілігі ішкі жоспар бойынша
әрекеттенуге, ойша жоспар құруға қолай кезең [30,31,32]
В.П.Беспалько, И.Я.Лернердің еңбектерінде оқу-танымдық іс-әрекетті
меңгеру деңгейі белгіленген. В.П.Беспалько, Ю.Т.Татур еңбектерінде оқу-
танымдық іс-әрекетті баспалдақпен меңгеру деңгейі қажет екендігін, кез
келген оқыту формасында қалыптастыратын нысана деп қарайды[33].
И.Я.Лернер, В.П.Беспалько пайымдауынша, оқушылардың іс-әрекетті үлгі,
аналогия, жаңа байланыстар түрінде жүзеге асады. Сонымен қатар Б.Блума
таксономиясы (білімді меңгеру деңгейінің иерархиясы) негізінде білім
меңгеру деңгейін жіктелген. [34,35] Осының негізінде М.Жадрина мынандай
білімді меңгерудің иерархиялық деңгейін ұсынады 1) білім, 2) түсіну, 3)
қолдану, 4) біліктілік. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық
іс-әрекетін ұйымдастыруда аталған деңгейлер ескеріледі. Оқу-танымдық іс-
әрекет - оқушылардың құбылыстар мен ақпараттар туралы нақты әрі терең
білуге, оны түсініп, ұғынуға, білімді меңгерудеге нақты бағыталған іс-
әрекет. Іс-әрекеттің кез келген түрі тұлғаның белсенділігін, дербестілігін,
жеке басының еркін және қайталанбас даралығын танытатын шығармашылық
процесс болып табылады. Сайып келгенде, оқу танымдық іс-әрекет қоршаған
ортаны түрлендіруге бағытталады. Оның негізгі шартының бірі арнайы
компоненттерімен кез келген іс-әрекет құрамының болуы болып табылады.
Танымдық белсенділік құрылымының мазмұнын аша отырып, ол компоненттерін
ерекшелейді және оларға келесідей анықтама береді:
а) аталған іс-әрекетті туғызатын қажеттілік;
ә) мотив – іс-әрекет бағытталған зат;
б) мақсат – іс-әрекет нәтижесінде қол жеткізіледі;
в) іс-әрекетке ену жағдайы;
г) іс-әрекет құралатын әрекеттер;
д) әрекет жүзеге асырылатын операциялар.
Ол бұл теорияда таным теориясында іс-әрекеттің рөлінің бағасы асыра
көрсетілген. Атап айтқанда:
1) Адамның іс-әрекеті бейнеленудің себебі болып табылады деп есептеу
дұрыс емес. Бейнеленудің себебі – сыртқы әлем.
2) Іс-әрекет ұғымы өте кең сипатталады. Біздің пікірімізше, екі теория
да жоғары деңгейде бір-бірін жоққа шығармайды. Д.Н.Богоявленский және
Н.А.Талызина: Ұғымды және заңдылықтарды меңгеруде ерекшелеу керек, содан
соң бір белгіге біріктіру емес, бір-бірімен арнайы қатынаста болатын
белгілер жүйесіне біріктіру. Сонымен, әрбір белгіні меңгеру оқушының
арнайы әрекетін талап етеді. Сонда белгілер жүйесін меңгеру әрекет жүйесін
қажет етеді, яғни әрбір элементтің күрделі құрылымы іс-әрекеттің күрделі
құрылымын көрсетеді. Егер талдау мен синтез – іс-әрекеттің түрлері болса,
онда олар өз құрылымына ие болады. Мазмұндық жалпылау теориясының негізгі
талаптары: [36]
1) оқыту үдерісінде оқушыларды ойлау әрекетінің жалпылама тәсілдеріне,
жалпылама білікке үйрету қажет (А.В.Усова және т.б.);
2) бұл оқыту оқушыларда теориялық абстракция мен жалпылауды
қалыптастырудың негізінде жүргізілуі тиіс (В.В.Давыдов, Т.С.Сабыров және
т.б.);
3) оқыту үдерісінде танымға жол – абстрактіліден нақтыға қарай жүруі
қажет. Барлық теория арасындағы жалпысы келесілер:
1) танымның негізінде объект мен субъектінің өзара әрекеті жатыр, яғни
іс-әрекет;
2) білім тұлғаның (субъектінің) қасиеті (сипаттамасының бір бөлігі)
болып табылады;
3) тұлғаны, оның психикасын қалыптастырудың, негізі іс-әрекет болып
табылады. Бұл күрделі сәт және оның талдауынсыз іс-әрекеттің құрылымын және
оны ұйымдастыруды қарау мүмкін емес, сондай-ақ элементтерді ерекшелеу
олардың іс-әрекет мақсатына және түрткісіне қатынасынан тәуелді. Аталған
құрылымның компоненттеріне жеке-жеке тоқталамыз. [37,38]
Іс-әрекеттің жалпы ағысында ... талдау, екіншіден жеке (ерекше) іс-
әрекетке – олардың мотивтерін тудыратын көрсеткіштер бойынша ерекшелейді.
Әрі қарай әрекет – саналы мақсатқа бағынатын үдерістер ерекшеленеді.
Соңында, бұл операциялар нақты мақсаттарға жету шартына тәуелді болады. Іс-
әрекеттің әрбір компонентін жүзеге асыру, осылайша, әрбір компонентті
меңгеру кезеңмен орындалады. Бұдан осындай құрылымға ие оқыту үдерісі және
іс-әрекет кезеңмен орындалады.
Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігі арнайы ұйымдастырылған
ойын, оқыту процесі арқылы жүзеге асады. Бұл тұста біз В.И.Загвязинскийдің
оқыту проблемаларына іс-әрекеттік тұрғыдан қарау өтіп жатқан оқу
материалының мазмұнын аша алатын және тиісті білімнің толыққанды
меңгерілуін қамтамасыз ететін іс-әрекет түрлерін анықтауды білдіреді деген
пікіріне қосыламыз.
Психологияда мінез-құлықта, іс-әрекетте, белсенділікте өзектің
айырмашылығы мәселесі күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Оның
жауаптары әртүрлі (іс-әрекеттің шарты, мінезінің сипаты, қойылатын
міндеттің ерекшелігі), бірақ бірқатар еңбектерде жауап - іс-әрекет түрткісі
ретінде бірыңғай берілген. Мінез-құлық өз әрекетінің нәтижесін бағалауға
және жеке салдарын күтугебағытталады. Субъект салдары ретінде көрінетін
маңыздылық, оған тиесілі құндылық диспозицияларымен анықталады, бұл
көбінесе мотив сөзімен белгіленеді Әрі қарай: Мотив ұғымына
қажеттілік, еліктеу, ұқсау, қызығу, ұмтылу және т.б. тәрізді ұғымдар енеді.
Мотив – бұл, іс-әрекетте адам үшін құндылықты көрсетеді. ... мотив тұлға-
орта қарым-қатынасының мақсатты жағдайымен беріледі. [39]
Психологияда қазіргі дейін мотив ұғымының бірыңғай анықтамасы
келітірілмеген. Бұл ұғымның мүмкін болатын 3 жағдайы ерекшеленеді:
1) қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты іс-әрекетке ұмтылысы;
субъектінің белсенділігін туғызатын және оның бағыттылығын анықтайтын ішкі
және сыртқы жағдайлар жиынтығы;
2) іс-әрекеттің затқа бағдарлануының таңдалуы;
3) әрекетті таңдаудың негізіндегі себептің саналылығы.
С. Смаилов оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіру танымдық ынтаға
тікелей байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік
ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең
үңілуді қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда танымдылық
ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді.
Кез келген іс-әрекет әрекет жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
А.Н.Леонтьев: Адам іс-әрекеті әрекет түрінен басқа немесе әрекет
тізбегінен бөлек пайда болмайды. Іс-әрекет үдерісінде мақсатқа әрбіреуі
соңғы нәтижемен сәйкес келмейтін аралық нәтижелерге жету жолымен қол
жеткізіледі. Осындай аралық мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және оларды
орындау соңғы нәтижені алуды қамтамасыз ететін үдерістер әрекет деп
аталады. Бірақ әрекет те арнайы тәсілмен орындалады. Әрекеттің орындалу
амалдарын, тәсілдерін операциялар деп аталады.
Сонымен, оқу-танымдық іс-әрекеттің құрылымында келесідей элементтер
ерекшеленеді:
- оқу-танымдық іс-әрекеттің жеке түрлері өзара байланысты;
- арнайы жиынтықпен орындалатын әрекет, іс-әрекетті бүтіндей орындауды
қамтамасыз етеді;
- операциялар әрекетті орындау тәсілдері ретінде көрінеді.
Оқу-танымдық іс-әрекеттің түрлері көрсетілген кестеден әрекет жиынтығы
мен операциялар ерекшеленуі мүмкін Бастауыш сынып оқушылары көпке дейін
тапсырманы қалай орындаудың тәсілін жақсы білмейді. Олар берілген
тапсырманы жаттап алғысы келіп тұрады. Осылай болуы олардың жаттауға
икемділігінің молдығынан емес, оқуға әлі төселмегендігінен, қалай жұмыс
істеуге ешкім оны үйретпегендігінен кездеседі. М.М.Мұқанов өзінің Жас және
педагогикалық психология еңбегінде бастауыш мектепте тапсырманың балаларға
екі түрлі жолмен берілетінін көрсетті: біріншіден, берілген тапсырманы
орындау үшін жауапты бала өздігінен іздестіреді. Екіншіден, тапсырма жауап
іздестіру ретінде берілмейді. Оны орындау үшін соның үлгісі беріледі,
мысалы, тақпақты жаттау үшін соның тексі беріледі. Осы текске өзгеріс
енгңзуге рұқсат етілмейді. Сол текске сүйене отырып бала оны жаттап алады.
П.И. Пидкасистый өзіндік жұмысты шәкірттің танымдық іс-әрекетін жетілдіру
құралы ретінде қарастырады. [40,41]
Оқу-танымдық іс-әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz