Оқушының оқу мотивациясын мұғалімдердің зерттеуі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.7
І. ОҚУШЫНЫҢ ОҚУ МОТИВАЦИЯСЫН МҰҒАЛІМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Оқу процесінде оқушылардың мотивациясының пайда болуы ... ... ... ...8.11
1.2 Оқушының оқу мотивациясын мұғалімдердің зерттеу әдістері ... ... .12.16
ІІ.МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1 Мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптастырудың психикалық қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.22
2.2 Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.27
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.29
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
V.ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І. ОҚУШЫНЫҢ ОҚУ МОТИВАЦИЯСЫН МҰҒАЛІМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Оқу процесінде оқушылардың мотивациясының пайда болуы ... ... ... ...8.11
1.2 Оқушының оқу мотивациясын мұғалімдердің зерттеу әдістері ... ... .12.16
ІІ.МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1 Мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптастырудың психикалық қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.22
2.2 Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.27
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.29
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
V.ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Зерттеудің өзектілігі. Мотивациялық сфераға кіретін әр түрлі ниеттер, мысалы, таным және әлеументтік мотивтер өзінің пайда болуы тұрғысынан бірдей емес, олар оқу барысында өздері әр түрлі "белгілср" береді. Оқушының оқуға деген белсенділігінің әр түрлі ой түрлерімен салыстыру болады. Реакция білдіру;
"Білетін" мотиптор, яғни оқушылар ұғатын және нақты әсер ететін мотивтер оқу процесінде әр түрлі жағдайларда пайда болады.
"Білетін" мотивтер - оқушының кім үшін және не үшін оқитнын ұғынып, тұжырымлай білуі, өз мотивтерін, мотині мен мақсатып салыстыру, өз мотивін мәнділік деңгейі бойынша құру ептілігі.
Нақты әрекеттегі мотив үлгсрім және қатысу, сабақтан қалу себептері, танымдық және қоғамдық іс-әрекеттегі нақты белсенділік, оқу жұмысының ұзақтығы және басқа да компопепттердеп тұрады (түсініксіз сұрақты қоңы-раудан кейін анықтау, сабақта жауап беруге өз бетінше ұмтылу, сабаққа мақсат қою). Сабаққа мақсат мынадан байқаймыз: оқушылардың өз бетінше жаңа перепективті мақсат қоюға септілігі, жұмысты соңына дейін жеткізу , оқу әрекстінің аяқталуына ұмтылуы, қиыншылықпен кездескендегі мінез-құлқы (қиьндықты өзі жөндеу немесе көмек сұрау), сабақтан басқаға көңіл бөлуінің жалпы саны.
Дербес пайда болатын мотивтер оқушының өз бетінше шешуі және мұғалімнің бағасынан тәулсіз өз мақсатына ұмтылуы, меп жолдастарының сыбыр сөзі қабылдамауынан көрінсді.
Басым мотив оқушылардың жекелегсн попдерге және іс-әрекеттің түрлеріне таңдамалы қатынасы арқылы пайда болады, сол мотиві әр түрлі жағдайда, іс-әрекеттің әр түрінде жеткілікті тұрақты көрінсді. Әсерленулің жағымды эмоциясы эмоциопалды пікір айту, жолдасың жетістігіне тілектестігі, мұгалімін қайғысын бөлісу және өзінің сенімсіздігі мен мазасыздануынан айқындалады.
Зерттеудің мақсаты. Оқу процесінде оқушылардың мотивациясының қалыптастыру.
Мәртөбе эмоциясы үзілісте жолдасымен материалды талқылау барысынан, басқа сынып оқушыларымен әңгімелескенінен, қызығушылыққа әсерінен байқалады.
Мұғаліммен байланыс және әділ баға алғап кездегі қанағаттану эмоциясы жақсы тортіп және сабақтағы тыныштық сақтаудан, қызығушылық қимылынан, ілікпе сөз сипатынан, мимика, монерлі қимыл, сөздегі иптопа-циядан.
Оқуға қызығушылықтың болмау көрсеткіші: оқушылардың енжарлығы және немқұрайлылығы, оқу іс-әрекетінде белсеніділік, дербестілік, инициатива көрсетуге құлықсыздығы, сабақ барысымен байланысы жоқ бөгде әрекеттер жасау, сабаққа қатыссыз тақырыпта әңгімелесу, бөгде кітаптарды оқу, мұның бәрі мұғалімгс жақсы мәлім.
Мотивация туралы тек бір ғана көрсеткіші бойынша, мысалы сыныптың эмоционалды жандануы, жекелеген реплика бойынша пікір айту жеткіліксіз. Тек әр түрлі көрсеткіштерді салыстыру ғана оқуға қатыпастың жеткілікті толық көрінісін беріледі.
Барлық көрсеткіштер айқын сандық сипттамаларға ие: жаттығуды өз бетінше орындаудың ең ұзақтығы, мұғалімдермен сөйлесудің ұзақтығы, көңіл аударған сұрақтардың саны, т.б. Бірақ та айта кету қажет, жекелеген көрсеткіштің сандық өсуі емес, атап айтқанда, мотивация сферасының сапалық күрделенуі, оның қиынырақ ұйымдастырылуы, негізгі басым мотивтерге көптеген ниеттенудің бағынуы оқу мотивациясы кемелденуінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
"Білетін" мотиптор, яғни оқушылар ұғатын және нақты әсер ететін мотивтер оқу процесінде әр түрлі жағдайларда пайда болады.
"Білетін" мотивтер - оқушының кім үшін және не үшін оқитнын ұғынып, тұжырымлай білуі, өз мотивтерін, мотині мен мақсатып салыстыру, өз мотивін мәнділік деңгейі бойынша құру ептілігі.
Нақты әрекеттегі мотив үлгсрім және қатысу, сабақтан қалу себептері, танымдық және қоғамдық іс-әрекеттегі нақты белсенділік, оқу жұмысының ұзақтығы және басқа да компопепттердеп тұрады (түсініксіз сұрақты қоңы-раудан кейін анықтау, сабақта жауап беруге өз бетінше ұмтылу, сабаққа мақсат қою). Сабаққа мақсат мынадан байқаймыз: оқушылардың өз бетінше жаңа перепективті мақсат қоюға септілігі, жұмысты соңына дейін жеткізу , оқу әрекстінің аяқталуына ұмтылуы, қиыншылықпен кездескендегі мінез-құлқы (қиьндықты өзі жөндеу немесе көмек сұрау), сабақтан басқаға көңіл бөлуінің жалпы саны.
Дербес пайда болатын мотивтер оқушының өз бетінше шешуі және мұғалімнің бағасынан тәулсіз өз мақсатына ұмтылуы, меп жолдастарының сыбыр сөзі қабылдамауынан көрінсді.
Басым мотив оқушылардың жекелегсн попдерге және іс-әрекеттің түрлеріне таңдамалы қатынасы арқылы пайда болады, сол мотиві әр түрлі жағдайда, іс-әрекеттің әр түрінде жеткілікті тұрақты көрінсді. Әсерленулің жағымды эмоциясы эмоциопалды пікір айту, жолдасың жетістігіне тілектестігі, мұгалімін қайғысын бөлісу және өзінің сенімсіздігі мен мазасыздануынан айқындалады.
Зерттеудің мақсаты. Оқу процесінде оқушылардың мотивациясының қалыптастыру.
Мәртөбе эмоциясы үзілісте жолдасымен материалды талқылау барысынан, басқа сынып оқушыларымен әңгімелескенінен, қызығушылыққа әсерінен байқалады.
Мұғаліммен байланыс және әділ баға алғап кездегі қанағаттану эмоциясы жақсы тортіп және сабақтағы тыныштық сақтаудан, қызығушылық қимылынан, ілікпе сөз сипатынан, мимика, монерлі қимыл, сөздегі иптопа-циядан.
Оқуға қызығушылықтың болмау көрсеткіші: оқушылардың енжарлығы және немқұрайлылығы, оқу іс-әрекетінде белсеніділік, дербестілік, инициатива көрсетуге құлықсыздығы, сабақ барысымен байланысы жоқ бөгде әрекеттер жасау, сабаққа қатыссыз тақырыпта әңгімелесу, бөгде кітаптарды оқу, мұның бәрі мұғалімгс жақсы мәлім.
Мотивация туралы тек бір ғана көрсеткіші бойынша, мысалы сыныптың эмоционалды жандануы, жекелеген реплика бойынша пікір айту жеткіліксіз. Тек әр түрлі көрсеткіштерді салыстыру ғана оқуға қатыпастың жеткілікті толық көрінісін беріледі.
Барлық көрсеткіштер айқын сандық сипттамаларға ие: жаттығуды өз бетінше орындаудың ең ұзақтығы, мұғалімдермен сөйлесудің ұзақтығы, көңіл аударған сұрақтардың саны, т.б. Бірақ та айта кету қажет, жекелеген көрсеткіштің сандық өсуі емес, атап айтқанда, мотивация сферасының сапалық күрделенуі, оның қиынырақ ұйымдастырылуы, негізгі басым мотивтерге көптеген ниеттенудің бағынуы оқу мотивациясы кемелденуінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
1. Абрамова Г.С. Практическая психология. - М., 2001.
2. Абрамова Г.С. Психологическое консультирование. - М., 2001.
3. Адцамуратов Жан тану негіздері. - Алматы, 2001.
4. Андреева Г.М. Социальная психология. - М., 1980.
5. Батаршев А.В. Тестирование. Основной инструментарий практического психолога. - Ростов-на-Дону, 2000.
6. Бадмаев Б.Ц. Методика преподавания психологии. М.,2003.
7. Бектенгалиева С.Х., Ядгарова Н.Қ. Балабақшада психологиялық қызмет жұмысьш үйымдастыру. - Алматы, 2003.
8. Битянова М. Практическая психология. - М., 1996.
9. Выготский Л.С. К вопросу о динамике детского характера. Собр.соч. в 6 т. - М., 1983. Т.4.
10. Валиева М., Білім беру технологиялары. - Алматы, 2002. П.Дубровина И.В., Прихожан Л.И. Положение о школьной
психологической службе. - М., 1985.
12. Диагностическая и коррекционная работа школьного психолога. Под ред. И.В.Дубровиной. - М., 1987.
13. Жарықбаева К,. Жан тану негіздері. Алматы, 2001.
14. Көмекбаева Л.К. Психологиялық қызметгі үйымдастыру. Алматы, 2003.
15. Леонова Л.Б. Психологическая диагностика и регуляция функциональных состояний учащихся. - М., 1990.
16. Майерс Д. Социальная психология. - Питер, 1998.
17. Немов Р.С. Психология. В 3-х томах. Т.З. - М., 1995.
18. Общая психология. Под ред. А.В.Петровского. М.,1986.
19. Петровский А.В. Психология. - М., 1998.
20. Психологические тесты для деловых людей. Под ред. Литвинцовой. - М., 1998.
21. Психологические тесты. В 2х томах. Под ред. А. А. Карелиной. -М., 2000.
22. Психодиагностические методы. Под ред. А.А.Бодалева. Ленинград, 1976.
23. Психологическая диагностика. Под ред. К.М.Гуревича. - М., 1981.
24. Практическая психология в тестах. Составители С.Римский, Р.Римская. - М., 1999.
25. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. - М., 1996.
26. Столяренко Л.Д. Основы психологии. - М., 1997.
27. Тесты, тесты, тесты. Под ред. М.Мацковского. - М., 1990.
28. Шеврандин Н.И. Социальная психология в образовании. - М., 1995.
2. Абрамова Г.С. Психологическое консультирование. - М., 2001.
3. Адцамуратов Жан тану негіздері. - Алматы, 2001.
4. Андреева Г.М. Социальная психология. - М., 1980.
5. Батаршев А.В. Тестирование. Основной инструментарий практического психолога. - Ростов-на-Дону, 2000.
6. Бадмаев Б.Ц. Методика преподавания психологии. М.,2003.
7. Бектенгалиева С.Х., Ядгарова Н.Қ. Балабақшада психологиялық қызмет жұмысьш үйымдастыру. - Алматы, 2003.
8. Битянова М. Практическая психология. - М., 1996.
9. Выготский Л.С. К вопросу о динамике детского характера. Собр.соч. в 6 т. - М., 1983. Т.4.
10. Валиева М., Білім беру технологиялары. - Алматы, 2002. П.Дубровина И.В., Прихожан Л.И. Положение о школьной
психологической службе. - М., 1985.
12. Диагностическая и коррекционная работа школьного психолога. Под ред. И.В.Дубровиной. - М., 1987.
13. Жарықбаева К,. Жан тану негіздері. Алматы, 2001.
14. Көмекбаева Л.К. Психологиялық қызметгі үйымдастыру. Алматы, 2003.
15. Леонова Л.Б. Психологическая диагностика и регуляция функциональных состояний учащихся. - М., 1990.
16. Майерс Д. Социальная психология. - Питер, 1998.
17. Немов Р.С. Психология. В 3-х томах. Т.З. - М., 1995.
18. Общая психология. Под ред. А.В.Петровского. М.,1986.
19. Петровский А.В. Психология. - М., 1998.
20. Психологические тесты для деловых людей. Под ред. Литвинцовой. - М., 1998.
21. Психологические тесты. В 2х томах. Под ред. А. А. Карелиной. -М., 2000.
22. Психодиагностические методы. Под ред. А.А.Бодалева. Ленинград, 1976.
23. Психологическая диагностика. Под ред. К.М.Гуревича. - М., 1981.
24. Практическая психология в тестах. Составители С.Римский, Р.Римская. - М., 1999.
25. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. - М., 1996.
26. Столяренко Л.Д. Основы психологии. - М., 1997.
27. Тесты, тесты, тесты. Под ред. М.Мацковского. - М., 1990.
28. Шеврандин Н.И. Социальная психология в образовании. - М., 1995.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-7
І. ОҚУШЫНЫҢ ОҚУ МОТИВАЦИЯСЫН МҰҒАЛІМДЕРДІҢ
ЗЕРТТЕУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .8
1.1 Оқу процесінде оқушылардың мотивациясының пайда болуы ... ... ... ...8-
11
1.2 Оқушының оқу мотивациясын мұғалімдердің зерттеу әдістері ... ... .12-
16
ІІ.МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ МОТИВАЦИЯСЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2.1 Мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптастырудың психикалық
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17-22
2.2 Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .23-27
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .28-29
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...30
V.ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Зерттеудің өзектілігі. Мотивациялық сфераға кіретін әр түрлі ниеттер,
мысалы, таным және әлеументтік мотивтер өзінің пайда болуы тұрғысынан
бірдей емес, олар оқу барысында өздері әр түрлі "белгілср" береді.
Оқушының оқуға деген белсенділігінің әр түрлі ой түрлерімен салыстыру
болады. Реакция білдіру;
"Білетін" мотиптор, яғни оқушылар ұғатын және нақты әсер ететін
мотивтер оқу процесінде әр түрлі жағдайларда пайда болады.
"Білетін" мотивтер - оқушының кім үшін және не үшін оқитнын ұғынып,
тұжырымлай білуі, өз мотивтерін, мотині мен мақсатып салыстыру, өз мотивін
мәнділік деңгейі бойынша құру ептілігі.
Нақты әрекеттегі мотив үлгсрім және қатысу, сабақтан қалу себептері,
танымдық және қоғамдық іс-әрекеттегі нақты белсенділік, оқу жұмысының
ұзақтығы және басқа да компопепттердеп тұрады (түсініксіз сұрақты қоңы-
раудан кейін анықтау, сабақта жауап беруге өз бетінше ұмтылу, сабаққа
мақсат қою). Сабаққа мақсат мынадан байқаймыз: оқушылардың өз бетінше жаңа
перепективті мақсат қоюға септілігі, жұмысты соңына дейін жеткізу , оқу
әрекстінің аяқталуына ұмтылуы, қиыншылықпен кездескендегі мінез-құлқы
(қиьндықты өзі жөндеу немесе көмек сұрау), сабақтан басқаға көңіл бөлуінің
жалпы саны.
Дербес пайда болатын мотивтер оқушының өз бетінше шешуі және
мұғалімнің бағасынан тәулсіз өз мақсатына ұмтылуы, меп жолдастарының сыбыр
сөзі қабылдамауынан көрінсді.
Басым мотив оқушылардың жекелегсн попдерге және іс-әрекеттің түрлеріне
таңдамалы қатынасы арқылы пайда болады, сол мотиві әр түрлі жағдайда, іс-
әрекеттің әр түрінде жеткілікті тұрақты көрінсді. Әсерленулің жағымды
эмоциясы эмоциопалды пікір айту, жолдасың жетістігіне тілектестігі,
мұгалімін қайғысын бөлісу және өзінің сенімсіздігі мен мазасыздануынан
айқындалады.
Зерттеудің мақсаты. Оқу процесінде оқушылардың мотивациясының
қалыптастыру.
Мәртөбе эмоциясы үзілісте жолдасымен материалды талқылау барысынан,
басқа сынып оқушыларымен әңгімелескенінен, қызығушылыққа әсерінен
байқалады.
Мұғаліммен байланыс және әділ баға алғап кездегі қанағаттану эмоциясы
жақсы тортіп және сабақтағы тыныштық сақтаудан, қызығушылық қимылынан,
ілікпе сөз сипатынан, мимика, монерлі қимыл, сөздегі иптопа-циядан.
Оқуға қызығушылықтың болмау көрсеткіші: оқушылардың енжарлығы және
немқұрайлылығы, оқу іс-әрекетінде белсеніділік, дербестілік, инициатива
көрсетуге құлықсыздығы, сабақ барысымен байланысы жоқ бөгде әрекеттер
жасау, сабаққа қатыссыз тақырыпта әңгімелесу, бөгде кітаптарды оқу, мұның
бәрі мұғалімгс жақсы мәлім.
Мотивация туралы тек бір ғана көрсеткіші бойынша, мысалы сыныптың
эмоционалды жандануы, жекелеген реплика бойынша пікір айту жеткіліксіз.
Тек әр түрлі көрсеткіштерді салыстыру ғана оқуға қатыпастың жеткілікті
толық көрінісін беріледі.
Барлық көрсеткіштер айқын сандық сипттамаларға ие: жаттығуды өз бетінше
орындаудың ең ұзақтығы, мұғалімдермен сөйлесудің ұзақтығы, көңіл аударған
сұрақтардың саны, т.б. Бірақ та айта кету қажет, жекелеген көрсеткіштің
сандық өсуі емес, атап айтқанда, мотивация сферасының сапалық күрделенуі,
оның қиынырақ ұйымдастырылуы, негізгі басым мотивтерге көптеген ниеттенудің
бағынуы оқу мотивациясы кемелденуінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
Барлық осы көрсеткіштердің осылайша реттелуі әр оқушыдан нақты қандай
мотивацияны іздеп, жазып тіркеу, әр оқушыны өзара салыстыру керек екенін
мұғалім түрде көз алдына келтіре білу үшін керек. Сонымен қатар әр
түрлі оқу пәндсрі бойынша, әр түрлі мұғалімнің сабағында оқытудың түрлі
құрылымдарына және әр түрлі әдістерінің қолданылуына байланысты оқуға деген
жағымды қатынастың дәлелдері салыстырған өте тиімді. Әр түрлі
мотивацияның пайда болуындағы сипаттамалар (жазылғандар) оқушының өзінің
оқу еңбегіне нақты қатынасының көрсеткіші болып табылады. Педагогикалық
әдебиетте тәрбие жұмысының тиімділігінің көрсеткіші өткізілген шаралардың
санымен емес (дискуссия, конференция, еңбек, жұмыс), осы өзгерістердің
барысындағы ұйымдастырылған іс-әрекетке оқушының өздерінің қатынасымен
анықталуы тиіс екені дұрыс атап көрсетіледі. Мотивацияның сипаты туралы
мұғалім, жоғарыда жазылғандай, оқуға қатынастың түрлі қырларын салыстыру
бойынша ғана емес, оқу іс-әрекетінің нақты жетістігінің деңгейі арқылы ой
түйін алалы. Бұған әдетте сабаққа қатысу, мектептегі оқу үлгерімі және ең
бастысы оқушының оқу іс-әрекеті қалыптасуының көрсеткіші жатады.
І. тарау. Оқушының оқу мотивациясын мүғалімдердің зерттеуі.
1.1 Оқу процесінде оқушылардың мотивациясының пайда болуы.
Алдыңғы бөлімде оқудың мотивациялық сферасының күрделі құрылымы
көрсетілді. Бұл бөлімде оқушылардың оқуға қарым-қатынасының көрсеткіші,
мұғалімнің мотивация туралы пікірі бойынша, оның қалыптасқан деңгейі, оқыту
мен тәрбиенің әсерінен пайда болатын оның сапалық өзгерісі ретінде
қарастырылады.
Мүғалімнің мотивациясын зерттеудің барысында және нәтижесінде мына
сұраққа жауап алуға болады: алдыңғы бөлімде аталған барлық талаптанулар
(оқу мағынасы, оның мотиві, мақсат, эмоция) оқушыларда қалай қалыптасқан ?
Олар қандай арақатынаста болады? Осы мәліметтер тек мотивацияның төмендеуін
көрсетуге ғана емес, сол оқушыда мотивацияның қандай сфералық компәненттері
жеткіліксіз дамығанын нақты айтуға мүмкіндік береді. Мәселен, мұғалім
оқушыда тек бірінші деңгейдегі таным мотиві (білім алу мотиві)
қалыптасқанын, әлеуметтік мотив оның көрсеткішінің бір түрі - позициялық
мотив (жақын адамдардың мақұлдауы) ретінде берілгенін, бұл оқушы тек жақын
мақсатты ғана қоя алатынын, оның үстіне өз бетінше емес, опда
қолайсызлықтан қашқақтау жағымсыз эмоциясы басым екенін анықтай алады.
Осы бөлімде сонымен қатар мотивтерді зерттеу әдістері, яғни
мұгалімдердің оқу-тәрбие процесіи бұзбай, табиғи түрде пайдалану мүмкіндігі
туралы айтылады.
Оқушы мінез-құлқының әр түрлі сферасында оқуға қызығушылығы болуының
барлық белгілерін келтірейік, Мектептегі оқуға жағымды қатынастың біріпші
топ көрссткіші баланыц сабақтағы мінез-құлқында пайда болады. Оған келесі
ішкі белгілер кіреді: оқу іс-әрекетіне белсенді қатысу, таным материалын
ұйып тыңдау, қызық-тыратып материалға қатты зейін қоюшылық, басқаға мүлде
көңіл бөлмеу, еріксіз зейіптің басым болуы, оқу іс-әрекет процесінде
сұрақтардың тууы, сол көбірек дайындалуға ниеттану және сабақты тоқтатуға
ниетсіздік, сабақта матириалды баяндау барысында оқушының қатысуы жәпе
мұғалімге туындайтын сұрақтардан әсерленушілік. Жағымды қатынастың сыртқы
белгілері: баланың жандануы, жүздерінде қуаныштың пайда болуы, көздерінің
нұр шашуы, жақсы көру жәпс есту үшін алға қарай ұмтылу.
Оқушының қызығушылықтарын білдіретіп мінез-құлқы мен іс-әрекеті
ерекшеліктерінің екінші тобы сабақтан тыс пайда болады. Олар сабақтан соң
кетпей, мұғалімдерді қоршап алады, сұрақ қойып немесе қызық қап мәселесі
бойынша өзіндік пікірін айтады; оқушылардың өз арасында әңгіме меп пікір
таластар, өзіндік жұмыс үшін оқушы өз еркімен тапсырма алуы, қосымша
әдебиеттер оқуы байқалады.
Ерекшеліктердің үшінші тобы өмірдің барлық жақтарына қатысты,
қызығушылықтан пайда болатып іс-әрекеттерді: мектептен тыс уақыттағы сабақ
түрлері, үйірме, секция және т.б. қамтиды. Сонымен, мотивация тұлға-ның
маңызды сипаттамасы ретіндс балалардың бүкіл мінез-құлқына тереңірек
бойлайды.
Оқу-тәрбис процесі барысында мотивацияның жекелеген жақтарының пайда
болуын ерекше қарау қажеттілігі туындайды.
Оқу процесінде оқушылардың оқу мотивациясының пайда болуы
Мотивациялық сфераға кіретін әр түрлі ниеттер, мысалы, таным және
әлеументтік мотивтер өзінің пайда болуы тұрғысынан бірдей емес, олар оқу
барысында өздері әр түрлі "белгілср" береді. Оқушының оқуға деген
белсенділігінің әр түрлі ой түрлерімен салыстыру болады. Реакция білдіру;
"Білетін" мотиптор, яғни оқушылар ұғатын және нақты әсер ететін
мотивтер оқу процесінде әр түрлі жағдайларда пайда болады.
"Білетін" мотивтер - оқушының кім үшін және не үшін оқитнын ұғынып,
тұжырымлай білуі, өз мотивтерін, мотині мен мақсатып салыстыру, өз мотивін
мәнділік деңгейі бойынша құру ептілігі.
Нақты әрекеттегі мотив үлгсрім және қатысу, сабақтан қалу себептері,
танымдық және қоғамдық іс-әрекеттегі нақты белсенділік, оқу жұмысының
ұзақтығы және басқа да компопепттердеп тұрады (түсініксіз сұрақты қоңы-
раудан кейін анықтау, сабақта жауап беруге өз бетінше ұмтылу, сабаққа
мақсат қою). Сабаққа мақсат мынадан байқаймыз: оқушылардың өз бетінше жаңа
перепективті мақсат қоюға септілігі, жұмысты соңына дейін жеткізу , оқу
әрекстінің аяқталуына ұмтылуы, қиыншылықпен кездескендегі мінез-құлқы
(қиьндықты өзі жөндеу немесе көмек сұрау), сабақтан басқаға көңіл бөлуінің
жалпы саны.
Дербес пайда болатын мотивтер оқушының өз бетінше шешуі және
мұғалімнің бағасынан тәулсіз өз мақсатына ұмтылуы, меп жолдастарының сыбыр
сөзі қабылдамауынан көрінсді.
Басым мотив оқушылардың жекелегсн попдерге және іс-әрекеттің түрлеріне
таңдамалы қатынасы арқылы пайда болады, сол мотиві әр түрлі жағдайда, іс-
әрекеттің әр түрінде жеткілікті тұрақты көрінсді. Әсерленулің жағымды
эмоциясы эмоциопалды пікір айту, жолдасың жетістігіне тілектестігі,
мұгалімін қайғысын бөлісу және өзінің сенімсіздігі мен мазасыздануынан
айқындалады.
Мортөбе эмоциясы үзілісте жолдасымен материалды талқылау барысынан,
басқа сынып оқушыларымен әңгімелескенінен, қызығушылыққа әсерінен
байқалады.
Мұғаліммен байланыс және әділ баға алғап кездегі қанағаттану эмоциясы
жақсы тортіп және сабақтағы тыныштық сақтаудан, қызығушылық қимылынан,
ілікпе сөз сипатынан, мимика, монерлі қимыл, сөздегі иптопа-циядан.
Оқуға қызығушылықтың болмау көрсеткіші: оқушылардың енжарлығы және
немқұрайлылығы, оқу іс-әрекетінде белсеніділік, дербестілік, инициатива
көрсетуге құлықсыздығы, сабақ барысымен байланысы жоқ бөгде әрекеттер
жасау, сабаққа қатыссыз тақырыпта әңгімелесу, бөгде кітаптарды оқу, мұның
бәрі мұғалімгс жақсы мәлім.
Мотивация туралы тек бір ғана көрсеткіші бойынша, мысалы сыныптың
эмоционалды жандануы, жекелеген реплика бойынша пікір айту жеткіліксіз.
Тек әр түрлі көрсеткіштерді салыстыру ғана оқуға қатыпастың жеткілікті
толық көрінісін беріледі.
Барлық көрсеткіштер айқын сандық сипттамаларға ие: жаттығуды өз бетінше
орындаудың ең ұзақтығы, мұғалімдермен сөйлесудің ұзақтығы, көңіл аударған
сұрақтардың саны, т.б. Бірақ та айта кету қажет, жекелеген көрсеткіштің
сандық өсуі емес, атап айтқанда, мотивация сферасының сапалық күрделенуі,
оның қиынырақ ұйымдастырылуы, негізгі басым мотивтерге көптеген ниеттенудің
бағынуы оқу мотивациясы кемелденуінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
Барлық осы көрсеткіштердің осылайша реттелуі әр оқушыдан нақты қандай
мотивацияны іздеп, жазып тіркеу, әр оқушыны өзара салыстыру керек екенін
мұғалім түрде көз алдына келтіре білу үшін керек. Сонымен қатар әр
түрлі оқу пәндсрі бойынша, әр түрлі мұғалімнің сабағында оқытудың түрлі
құрылымдарына және әр түрлі әдістерінің қолданылуына байланысты оқуға деген
жағымды қатынастың дәлелдері салыстырған өте тиімді. Әр түрлі
мотивацияның пайда болуындағы сипаттамалар (жазылғандар) оқушының өзінің
оқу еңбегіне нақты қатынасының көрсеткіші болып табылады. Педагогикалық
әдебиетте тәрбие жұмысының тиімділігінің көрсеткіші өткізілген шаралардың
санымен емес (дискуссия, конференция, еңбек, жұмыс), осы өзгерістердің
барысындағы ұйымдастырылған іс-әрекетке оқушының өздерінің қатынасымен
анықталуы тиіс екені дұрыс атап көрсетіледі. Мотивацияның сипаты туралы
мұғалім, жоғарыда жазылғандай, оқуға қатынастың түрлі қырларын салыстыру
бойынша ғана емес, оқу іс-әрекетінің нақты жетістігінің деңгейі арқылы ой
түйін алалы. Бұған әдетте сабаққа қатысу, мектептегі оқу үлгерімі және ең
бастысы оқушының оқу іс-әрекеті қалыптасуының көрсеткіші жатады.
Оқушылардың оқу мотивациясын мүғалімдердің зерттеу әдістері
Мотивацияны зерттеуді, яғни оқушыньщ мотивациясыи талдауда мүғалім
пайдалана алатын әдістерді қарастырайық. Психологялық-педагогикалық
әдобиеттсрде таным процесін зерттеудің көптеген құнды әдістері сипатталған.
Мүғалімнің мотивацияны зерттеуі мотицияны зерттеу мақсатындағы
зерттеулермен салыстырғанда өзіндік ерекшелікке ие; себебі ол үшін
мүғалімге арнайы уақыт бөлінбеген, сондықтан әдеті оқу мотивациясын
оқу процесімен байланыстыру керек. Мүғалім үшін мотивацияны зерттеу
әдістеріндегі нақтырақ болып табылатындар:
— сабақ үстіпде және одан тыс оқушылардың мінез-қүлқын, оқу,
қоғамдық іс-әрекеттің пайдалы ұйымдасқан және басқа ла түрлерін, оқушының
қарым-қатынас сипатын бақылаудың нәтижесі мұгалімнің күнделігінде,
подагогикалық мінездемеде тіркеледі;
— арнайы іріктеліп алыпған жағдаяттың бірқатарын пайдалаиу (оларды
эксперимептті педагогикалық жагдаят деп айтуға болады), яғпи "бақылау
жұмысы" түрінде, сынып сағатындагы сынып жетекшісінің тапсырмасы түрінде
оқу процесінің табиғи барысына енгізу;
— ипдивидуалды (жеке) әңгіме — оқушыға өзі үшін оқудың мотиві,
мағынасы, мақсаты не екені туралы мүғалімнің тікелей және жанама қойған
сұрақтары;
— сауалнама жүргізу, оқушының оқуға қатынасы туралы бірнеше сыныптағы,
мектептен тездетіп көптеген материал жинау.
Мүғалім үшін тиімдірогі бірінші окі одіс, өйткені олар, біріпшідсн,
арпайы уақытты талап отпейді, оқу және тәрбие процесімсн тығыз ұштасады,
екіншіден, мектептегі оқытудың табиғи жағдайында оқушылардың шынайы мінез-
құлқының фактілерін анықтайды, сонымен қатар ол оқушылардың сауалнамасының
жақсы ойластырылған сүрақтарына жауап бергендіктен гөрі өнімді және
анығырақ мәліметтер береді.
Оқушыларды оң және теріс процесінде бәріне үйретуге мүмкін екендігі
белгілі. "Балаларды танып біле отырып, тәрбиелеп оқыту үшін, оларды
тәрбиелеп және оқыта отырып, танып білу қажет деп, — жазады кеңес психологы
С.Л.Рубииштейн, — бұл педагогикалық жұмыстың жалғыз толық жарамды жолы және
балалардың психологиясын тануда жемісті жол". Оқыту барысында бақылау
арнайы таңдап алынған жағдаяттарға үлгерімі өте жақсыдан үлгере алмайтын
оқушыға дейін, оған орташа оқитындарды қоса, қатыстыра отырып, осы
әдістермен барлық оқушыларды бақылап, зерттеуге болады.
Кейбір оқушылар оқу жұмысьшда қиын жағдайға тап болганда, мұғалім оқушы
мен жеке әңгіме өткізеді. Осындай кезде мұғалім әңгіме барысында оқу
мотивациясының сәтсіздігін және оқушының жалпы мінез-құлқын ескеруі қажст.
Әңгімелесуді өткізу үшін оқушыда сөнімділік пен байланыс жағдайын туғызу
қажет. Оқушымен әңгімелесуде жанама сұрақтарды пайдаланып тиімді. Мысалы,
оқушы жұмысына қатысы жоқ үйдегі бос уақытын қалай өткізеді, мүғалімнің
баға қоюына қалай қарайды , т.б. ?
Мұғалім сауалнаманы тәрбие жұмысының мақсатында бірнеше сынып бойынша
материал жинап салыстыруы қажет болғанда, мысалы, бірнеше мектеп
бітірушінің кәсіби бағдар мотивін анықтау үшін жүргізеді. Бірақ ескеретін
жағдай, сауалнаманың мәліметтері тек мотивацияның сыртқы көрінісін береді
және оның төмендеуінің себебін ашпайды. Сауалнамалық зерттеуде айрықша
сақтықты қажет ететін қиын сфера — мотивация. Оқушылар үшін сауалнама
құрастырушылар сұрақтарды өте дұрыс, абайлап құрастыруы керек. Мысалы,
ұнататын мұғалім туралы, жақсы көретін сабақ туралы сұрақтар олар мен
ұнатпайтын сабақтарын еске салады, бұл мүғалім беделіне нүқсан келтіруі
мүмкін.
Бақылау әдісін пайдалануда мотивацияның барлық көрінісі пайдаланылуы
тиіс бұл туралы осы бөлімнің бірінші тарауында айтылған. Атап айтқанда,
оларлы белгілеу, сонымен қатар осы құбылыстардың өзгеру динамикасын бақылап
отыру мотивацияныц өзгеруі, тек өсуі және өшуі ғана емес, сонымен бірге
мотивациялық сфераның сапалы өзгерістері туралы да сенімді ой түюге
мүмкіндік береді .
Арнайы таңдап алынған жағдаят (эксперимеитті) әдісіне толығырақ
тоқталайық, оның артықшылығы мынада: ол оқуға нақты қатынасты анықтауға,
сонымен қатар оқу-тәрбие процесінің табиғи ағымын үзбеуге мүмкіндік береді.
Ескертетін жағдай, оқушылардың бұл жаттығуға қатысуы формальды түрде
болмауы тиіс, олардың процеске қатысуға белгілі бір мотивациясы болуы
қажет. Бір жағдайда мүғалім былай айтады: мектеп бағдарламасын
құрастырушыларды жаңа кітапты жасауда оқушылардың білім деңгейі
қызықтырады, басқаларда — оқушылардың зерттігі тексеріледі, т.б. Басқаша
айтқанда, жаттығуды жау кершілікпен орындау ұстанымы қойылады, бұл жердс
оқу мотивациясының пайда болуы мен жаттығу арасында байланыс болмауы тиіс.
Барлық жағдайда да бағалау факторын болдырмау қажет, яғни жауапқа баға
қойыл майды, жаттығу баға үшін жүргізілмейді.
1.2 Оқушының оқу мотивациясын мұғалімдердің зерттеу әдістері.
Төменде көрсетілген экспериментті жағдаят барлық оқу пәндері бойынша
сабақта және орта мектептің барлық сыныптарында қолданылуы мүмкін.Барлық
экспориментті жағдаяттың мәнісі мынада: оқушыға тек сөз жүзіндс емес, іс
жүзінде де қандай бір іске асатып шынайы таңдау жасау ұсынылады. Осы таңдау
оқушы үшін шынайы болып табылады, себебі жат-тығуды орындай отырып оқушының
өз таңдауы оның ары қарайғы оқу өміріне әсерін тигізуі мүмкін: оны
қызықтыратын қосымша сабақтарға қатысу, сабақ кестесін құрастыру, т.б.
Әр түрлі ситуацияларды таңдау мектеп өмірінің әр түрлі жақтарына
қатысты болуы мүмкін. Әдеттегідей, оқушыларға тапсырманың ішінен біреуін
таңдау ұсынылады (нұсқау бойыиша "ұсынылған тапсырмалардың ішінен кез
келгенін таңда").
Оған әр түрлі қиындық дегсйіиде оқу тапсырмасы (өте қиын, орташа,
жеңіл), әр түрлі типтегі оқу материалының оқу тапсырмасы (сипатталған,
теориялық, қолданбалы, т.б.), әр түрлі оқу пәндері, сыпыптан тыс сабақтың
әр түрлі түрлері (үйірме, факультатив), оқу үшін әр түрлі кітап, шығарма
үшін әр түрлі тақырып және т.б. ұсынылады. Сонымсн бірге таңдау ашық түрде
берілуі мүмкін, онда мұғалім былай деп айтады: "Соған қызықты пе, таңда"
және жабық түрде, тікелей нұсқау оқушылардың қызығушылығы туралы сүрақты
кіргізбеуі мүмкіи, мысалы, мүғалім оқушының қылықтарын еркін, міндетті емес
жағдаяттарда қадағалауы мүмкін.
Әдебиеттерде сипатталған және мұгалімдердің пайдалануы мүмкін жекелеген
әдістемелерді мысалға келтірейік.
"Аптаға кесте құрастыр" әдістемесі. Оқушыларға мектеп багдарламасында
қарастырылған және қарастырылмаған әр түрлі пәндер бойынша кестсде кез
келген сабақ санын енгізу, сонымен қатар оларды қызықтырмайтын пәнді сызу
ұсынылады.
Осындай мақсатта оқушыларға берілген бос уақытты өткізу жағдаятты
пайдаланылады (мысалы, сабақ соңында), онда мүғалім былай айтуы мүмкін:
"Сіздер пәнмен айналыссаңыздар да мүмкіншіліктеріңіз бар, уақыт қалды",
сосын оқушылардың мінез-құлқын және сабақ түрлерінің тақырыптарын
бақылайды.
Барлық осы таңдау жағдаяттары кең танымдық мотивтің бар немесе жоқ
екенін анықтайды.
Оқу-танымдық мотивін арнайы анықтау үшін (оқу іс-әрекетінің
тәсілдәріне, әдістеріне оқушылардың бағыттылығы) оқу материалының әр түрлі
типімен емес, оқу ісінің қандай да бір жақтарына оқушылар бағдарының (оның
тәсілдері, нәтижелері) қажеттілігімен ерекшеленетін тапсырмаларды таңдау
қолданылуы мүмкін. Мысалы, оқушыға таңдау үсынылады: әр түрлі типтегі оқу
тапсырмасы (репродуктивті және шыгармашылық, теориялық және практикалық).
Мотивтің тәсілін немесе нәтижеге бағыттылығын арттыруда мынадай
тапсырма көмектесуі мүмкін. Мүғалім оқушыларға былай дейді: "Біз сіздерді
өздігінен білуі алудың машығына арнайы үйретеміз. Ол үшін сыпыптас бірнеше
топ құрамыз. Бірінші топта біз сіздерді бәрінен бұрын міндеттерді тсз
шешуге, дүрыс нәтижені алуға үйретеміз. Екінші топта міндеттерді шешудің әр
түрлі әдістерін іздеуді үйретеміз. Үшінші топта өз жұмыстарын бақылау
тәсілдерін меңгереміз. Төртінші топта өз жұмысымыздың сыртын әдемі
безендіруді үйретеміз. Бесінші топта өз мүмкіндіктеріңді ескере отырып
өздігінен білім алу жоспарын құруға үйретеміз. Сіз қандай топқа
жазылғыңызкеледі?".
Оқушыларда әр түрлі әлеуметтік мотивтің бар-жоғып анықтау үшін сабақта
үжымдық және топтық жұмыстардың жағдайын үйымдастыруға болады, оқушыларға
анық немесе анық емес жұмыстың типін таңдау ұсынылады — жеке немесе
жолдастарымен бірігіп жұмыс жасау. Оқу-шыларда жеке мотив немесе әлеуметтік
ынтымақтастық мотиві басым екендігін анықтауда әр түрлі танымдық және
қоғамдық пайдалы іс-әрекетті таңдау тапсырмасы пайдаланылуы мүмкін.
Мүғалімнің оқушылардың оқу мотивациясын зерттеуінің жалпы жолы
келесіден тұруы ықтимал.
Оқушының оқу іс-әрекет жағдайын талдауға мыналар кіреді:
1)мұғалімнің оқу іс-әрекетінің және компоненттердің объективті жағдайын
бағалауы, оқушылардың үлгерімін, олардың мінез-құлқын, сабаққа қатысуын
талдау;
2)өзінің оқу жұмысына деген оқушының субъективті бағасын мүғалімнің
есепке алуы: оқу жұмысында қиынырақ түсетіні туралы, сабаққа қанша уақыт
жұмсайтыны туралы оқушының өз пікірі.
Оқу іс-әрекеті жөніндегі осы барлық мәліметтер мотивация талдауы үшін
қажетті фон болып табылады.
Оқудың өзіндік мотивациясының талдауына кіретіндер:
1)оқушының оқуға әр түрлі қатынасының объектипі пайда болуын сабақта
және сабақтан тыс ұзақ бақылау, арнайы үйымдастырылған экспериментті жағдай
барысында мүғалімнің анықтауы. Бұл жерде басты нәрсе - оқушының күнделікті
мектеп өмірінде және экспериментті жағдайда көп қайталанатын нақты
қылықтарын салыстыру.Мүғалім күнделік жүргізіп, қызығушылықтың пайда болу
жиілігін және маңыздылығын тіркеп отырғаны жөн. Бұл келесі формада
жүргізілуі мүмкін:
2)оқушының өзінің оқуға қатынасып субъективті бағалауын мұғалімнің
анықтауы, бұл материалдарды жинау сауалнама, жеке әңгімелесу, сабақ
барысында, сиып жетекшісінің сағатында, оқушылар жиналысында ұжым-дық түрде
ашық талқылаудың көмегімен жүзеге асады.
Ары қарай барлық осы мәліметтер басқа мұғалімдердің пікірімен, ата-
аналар пікірімен салыстырылып, педагогтық мінездеме құрастырылады, әрбір
оқушының мотивациялық сферасының ары қарай даму мүмкіндігі қорытындыланады.
Мұғалімдер оқу мотивациясының әдістерін баяндауды аяқтай отырып,
олардың барлығы шынайы оқытудың табиғи жағдайына, ал мұғалімдер ұсынған
экспериментті тапсырма әдеттегі мектеп тапсырмасына неғұрлым жақын болуы
тиіс өйткені ерекше көңіл аударуы қажет. Бұл сол оқу мотивацияның
сипаттамасы туралы сенімді тұжырым жасау үшін қажет. Психологтар оқу және
оқудап тыс жұмыс барысында бір ғана психикалық функцияның пайда болуының
бір-бірімен сәйкес келмейтінін бұрын да айтқан болатын. Бұған мүғалімдер де
назар аударуда.
Мұғалім Р.Тальяпская балалар зейіпі басқатырғышты шешкенде және өзінің
оқу тапсырмасып орындағанда әр түрде көрінетіні туралы жазды: "Мен балалар
журналы зейінді және бақылампаздықты ламытуға тырысатынын білемін..."
Мотивациялық сфера өтс қозғалмалы жағдайда болады, әрбір бала
мотивацияның даму резервтеріне ие. Сондықтан әрбір оқушының мотивациялық
жағдайының бағасы оның даму мүмкіндіктерін болжауы тиіс. Мотивацияны
зсрттеудің мақсаты — әрбір баланың мотивациялық дамуының болашағын анықтау.
Басқаша айтқанда, әрбір баланың оқу мотивациясын зерттсу — әлдеқашан
қалыптасқан мотивацияның деңгейіне барынша бейімделу емес, ол мотивацияның
негізгі деңгейіне ие жаңа түрі мен формасын қалыптастыруға ұмтылу.
Мотивацияны оқып-үйрену өзіндік Мақсат емес, ол тек оның ары қарай дамуының
негізі болып табылады.
Осы тараудың негізгі жайларып тұжырымдайды оларды ескермеу мүғалім
жұмысының ақсауына алып келуі мүмкін. Тараудың негізгі мазмұны мынада:
мұғалімнің мотивацияны оқу процесінің барысын бұзбауға мүмкіндікісқаша
айтқанламуының болашагжү беретін әдістермен (бақылау, әңгімелесу, т.б.)
кері мүмкіндігі мол. Осы әдістерді үнемі пайдалана отырып ешқашан өз
оқушысының мотивтеріне шамалап қан бермегені, дәлелсіз қорытынды жасамағаны
абзал.
Оқу мотивациясы сипаттамасының негізгі көрсеткіші оқушының сабақта
және сабақтан тыс жағдайларды нақты қылықтары; бәрінен бұрын өз бағасын
беруде жеке қылықтарына емес, әр түрлі жағдайдағы қылықтарынын
бірізділігіне сүйену. Оқушының оқу мотивациясы туралы мектеп өмірінің
кездейсоқ немесе жекелеген эпизодтары бойынша пікір айту дұрыс емес, кейде,
әрине, бірлі жарымды түлғаның мотивімен бірден "жарыққа шығаруы"
тәрізді экспериментті жағдайлар болады. Мотивация туралы пікірді тек сол
баланың өзінің айтуы бойынша қарастыру жеткіліксіз. Олардың ауызша жауабын,
мысаты, сауалнамадағы, міндетті түрде нақты мінез-құлқымен салыстыру керек.
Әрбір оқушының дамуы, соның ішінде мотивация туралы болжауда ерекше
сақтық қажет. Оқушыда кемелденген мотивтің болуы мүмкін емес деген үзілді-
кесілді пікірден аулақ болып, әрқашан дамудың болашағын және әрбір оқушының
мотивациялық күшті жақтарын көре білуге ұмтылу керск. Әрбір оқушының
мотивациясын зерттеуді оған сынып жетекшілері, бірнеше мұғалім, ата-ана
берген "тәуелсіз мінездемелерді" салыстыру жолымен құру қажет.
Оқушыларды жан-жақты және ұзақ зерттеу мүмкіндігі мұғалімге оқушының
оқуға нақты қатынасын, оның мотивациялық жағдайын біліктілікпен анықтауға
септігін тигізеді.
тарау. Мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптастыру
Алдыңғы тарауларда мотивация дегеннің не екені, оның қандай
сипаттамалардан құралатыны, сондай-ақ оның қалай зерттелетіні жайлы
түсініктср берілген болатын. Мәлімсттердің барлығы да мұғалімге оның басты
міндеті ~ мотивацияны. тәрбиелеу мәселесін шешу үшін ғана Мүғалім оқу-
тәрбие процесінде оқытудың тек қолда бар мотивация деңгейімен ғана шектеліп
қоймайды, себебі бұл баланың келесі дамуына негізделіп, оның ертеңгі даму
күніне бағдарланбауды білдірер еді. Сондықтан мотивацияны тәрбиелеп,
қалыптастыруда ерекше еңбек қажет. Бұл жұмыстың қанағаттандыруы тиіс
психологиялық талаптарын құрастырып көрейік.
Мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптастырудың психологиялық
қағидалары
1. Мотивацияны қалыптастыруда мұғалім дәл сол жастағы оқу мотивациясы
дамуының тиімділігін, қорларын, мәселелерін басшылыққа алғаны жөн. Бұл үшін
осы жастағы маңызды тұлғалық сипат ретіндегі іс-әрекет пен мотивацияның
жастық ерекшеліктерін, осы жастың алдындағы және келесі жастың
мінездемелеріне мол беруі керек. Сондықтан мотивацияны қалыптастыру оның
шынайы деңгейіне, осы жаста қалыптасқан дәрежесіне сүйенуді қажет етеді,
оның жақын күнде дамуын (осы жаста) және оның алыс болашақтағы (келесі
жастарындағы) дамуын шамалайды.
2. Мотивацияның қорларын жедел іскс қосу үшін әрбір жаста балаларды
белсенді қызмет түрлеріне (оқу, қоғамдық пайдалы жұмыстар, қоғамдық-саяси
жұмыстар және т.б.) болуы қажет, сондай-ақ олардың өзге адамдармен
(ұстаздары, құрдастарымен) қоғамдық өзара әрекеттестікте болғаны жазым.
3. Мектеп оқушыларының осындай түрлі іс-әрекеттерді орындауы мен
әлеуметтік байланыстарға араласуынан психикалық дамудың жаңа қасиеттері —
психикалық жаңа түзілістер пайда болады. Бұл психологиялық жаңа
түзілістер, зерттеулер бойынша, баланың бойында: 1) зерттелінетін объектіге
(математикалық, лингвистикалық және т.б.); 2) басқа адамға; 3) өзіне және
өзінің іс-әрекеттеріне жаңа, әрекеттік қатынастың, жаңа ұстанымның пайда
болуынан көрінеді.
Мотивацияға қатысты бұл жаңа психикалық қасиеттер былай белең алады:
зерттелетіп объектіге жаңа қатынас түрі мектеп оқушысының танымдық
белсенділігі ретінде көрінеді. Танымдық белсенділік деп оқуды танымдық іс-
әрекет ретінде қарастыратып барлық белсснді қатынастарды атаймыз: бала үшін
оқудың таным ретіндегі мағынасының, маңызының болуы; танымдық мотивтердің
барлық түрлері (жаңа білім алуға ұмтылу, оларды білугс талпыну, өздігінен
білім алуға тырысу; бұл танымдық мотивтерді іске асыратын мақсаттар; оларға
қызмет ететін эмоциялар). Осылардың негізінде мектеп оқушысы оқу іс-
әрекетінің субъектісі ретінде қалыптасады. Басқа аламға жаңадан қатынас
түріне әлеуметтік белсенділік болып табылады. Әлеуметтік белсгпділік
дегеніміз оқуга, сонымеіг қатар араласуга, өзара қарым-қатынас әрнатуга,
қызмсттесуге деген барлық белсенді қатынастарды қамтиды: үйрснуге талпыиып
жатқан жаца ілімніц бала үшін басқа адаммен қарым-қатынас жасауда мацызы,
мәні болуы; олеуметтік мотивтердің барлық түрлері (қогамдық міпдеттәрдің
мотивтәрі, өзге адайдар-мен қарым-қатыиаста оқушыныц өзіндік багытты
тацдауга үмтылуы, бірлсскеіг іс-әрекеттің одісіп тапи білуго үмтылуы жәно
т.б.); осы олоумсттік мотивтерге қызмет жасайтын мақсаттар; оқулыц
әлеуметтік мотивтәрімоп ілесетін эмоциялар. Осылардың пегізіндс мектеп
оқушысы өзара әрексттестіктің, басқа адаммон қарым-қатынастыц субъек-тісі
рстіпдс қалыптасады. Өзіне жаңа қарым-қатынас түрі өзінің мотивациялық
аумағын түйсініп, қайта құра алу, бірнеше іс-әрекеттер түрлеріпіц
мотивтерін багындыра алу, өзінің мақсаттарын және т.б. өзгерте алу
ісксрлігі рстіпде көрінеді. Муі мектеп оқушысының өз мотивациялық аумагьшьщ
субъек-тісі ретіыде қалыптасуьшыц негізі қалапады. Осы айтылган барлық
өзгерістсрдің негізінде мектеп оқушысы ксң магынада оқу мен тәрбиенің
субъектісі болыи қалыптасады.
4. Оқуға деген жалпы жағымды қатынастың өрбуі емес, оның жеке
жақтарының сапалы өзгерістері, олардың қатынастарының және осыдан
мотивациялық аумақтың қүрылымыныц күрделене түсуі, ерікті, ягни еріккүшімді
реттелетін оның ұйымдастырылуы мотивациялық аумақтағы жаңа түзілістердің
бар болуының көрсеткіштері болып табылады. Егер мектеп түлегін ұжымдық
бағыттылықтың әлеуметтік-маңызды мотивтсрі басым, әрекеттік мотивтер
жүйесімсп іс-қимыл атқаратып белсенді түлга ретінде тәрбиелеуго қол
жеткізілсе және егер ол бұл мотивтерді икемді, болашағы бар мақсаттарды өз
бетінше, дербес түрде қоя біліп, оларға жету негізінде жүзсге асыра алса,
яки жогары мақсатқа талпынушы, осының негізінде белсенді өмірді үстанушы,
қоғамдық тәжірибеге қосылатын, қоғамдық тәжірибені гүлдендіріп, бұл
түрлендіру барысында өзін сапалы жақсы қасиеттерге тәрбис алатьш, қоғамдық
қатынастарда барлық іс-әрекеттері мен қылықтары үшін жауапксршілік қабылдай
алатіын болса, мотивациялық аумақта қажетті сапалы өзгерістердің туды деп
айтуга болады.
5. Мотивацияпы қалыптастырудыц еи жалпы, қағидалы жолдарын талқылайық.
Бірінші жолы — "жоғарыдан төменге қарай" (Асеев, 1976) деп аталатын жол.
Бұл жол оқу мотвтеріпіц қандай болуы тиіс екендігіне сәйкес, мектеп
оқушылардың идеалдар мен үлгілерге қарай баулудап түрады. Мсктепте де,
қогамда да барлық тәрбиелоу жүйесі осы мақсатқа бағыт-талгап. Мүнда оқушы
"татіыс" мотивтеріп өзінің мінез-қүлқымен салыстырып, өзі қүрметтейтін
мотивтерін қоғам ұстанатын мотивтермеи ұштастырады. Бұл жолдың жеткі-
ліксіздігі оның талаптарыпап тугап мақсаттарыиыи тым ресми игерілуінде.
Екінші жолы — "төменмеи жогарыға қарай" — бала шынайы өмірде түрлі іс-
әрекеттерге ересектердей кірісіп, осылайша, адамгершілік
ІІ тарау. Мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптастыру.
2.1 Мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптастырудың психикалық
қағидалары.
6. Мотивацияға оқыту қызметі арқылы торбиелсу өте болып табылаттымен,
мектептерде жсткілікті пайдаланылмайды. Көптеген психологиялық
зерттеулерден (П.Я.Гальперин П.Голу, Д.Б.Элькопин, В.В.Давыдов жогю
А.К.Дусавицкрій, Н.Ф.Талызита және В.Ф.Морғуп, А.К.Маркова, Л.К.Золотых,
Т.И.Лях және басқалары) мотивация сипатын оқыту түрі арқылы бағдарламалауға
болатынын көреміз. Осылай, егер оқыту мазмұны дайын білім ретіпде емес,
оқушыларға арналған тапсырмалар жүйесі ретінде жасалатын болса, егер
оқушылар оқу курсының теориялық ережелерін өз беттерінше таба алатын болса,
олардың бойында оқу қызметі оның бөлшектерімен бірдсй қабылданатып болса,
мектеп оқушыларының бойында ішкі, анагұрлым тұрақты, оқуға деген жалпылама
мотивация қалыптасады.
Психологиялық зерттеулердің осы оптимистік түжырымдарына сүйеие отьтрып,
мүғалім оларды ақиқатпсп үштастыра біліп, мотивацияга торбислсу — мектеп
оқу-шыларыпыц жалпы түлгалық қалыптасуымоп байланысты болатын, үзақ
мерзімді процесс екенін міндетті түрле түсінуі керек. Мектеп оқушысының
мотивациялық нүсқауларында көзге көрінетін және түрақты өзгерістерді күту
үшін кейде көп айлық қажырлы еңбек қажет. Психологтар мектеп оқушыларының
танымдық мотивтері әлеуметтік мотивтерге қарағанда жеңіл және жылдам
өзгеріске ұшырайтынын көрсеткен. Мысалы, оқу іс-әрекетін, оныц
компоненттерін жүйелі меңгерудің бірнеше айлары ішінде мектеп оқушыларының
тек жұмыстың нәтижелеріне ғапа емес, сонымен бірге жұмыс істеу әдістеріне
дс айқын бағдарын қалыптастыруға, ягни оқу-танымдық мотивтерін дамытуға қол
жеткізуге болады. Бұл жаңа мотивтерді "мағына құраушы" етуі үшін, ягни
оларға тұлгалық мағына беру үшін, үстаздан қосымша күш-жігер қажет. Әлеу-
меттік мотивтер өзінің қалыптасуы үшін кешендік тәрбиелеу жұмыстарын қажет
етеді, бірақ оларды да оқу іс-әрекеті барысында қалыптасуы үшін, әлі
төменде айтылатындай, қыруар еңбек қажет.
Оқу барысыида оқушы заттың түрленуді дс, өзге адаммен қарым-қатынастарды
да орнатады, өзінің іс-әрекеттерін жәнс әзіи өзгертеді. Осыған сәйкес,
мүнда білімпаздық және әлеуметтік белсенділіктің жаңа түрлері қалыптасып,
өзінің мотивациялық аумағына әрексттік қатынасы орнайды. Жоғарыда айтылған
мән-жайларлы ескере отырып, бұл тарауда осы белсенділік түрлерін оқу іс-
әрекетінде, сабақта қалыптастыру жолдары қарас-тырылып, ор түрлі
мотивацияларды дамытуда қазіргі заман талабына сай қандай оқыту формалары
анағұрлым тиімді болатыны көрсетіледі.
Кең аялы танымдық бағыттылық (білім алуға дегеп қызыгушылық,
қиыншылықтарды жеңуге талпыну) мектептабалдырығындағы оқу барысымен барынша
қалыптас-тырылады. Оқу-білімге қүштар болу терең сипаттар ретінде ерекше
жұмыс жасауды қалыптастыруды талап етеді. Өзін-өзі тәрбиелеу мотиві одан да
әрмен талмай талаптанып, еңбектенуді қажет етеді.
Танымдық мотивтерді қалыптастыруға оқу барысын жақсартудың барлық
қүралдары да көмек береді. Олар мыналар: аралық байланыстарының нығаюы, оқу
әдістерінің жақсарып, проблемалық-дамытушы оқу жұмыстары егідеу және
тарату, сабақ беру құрылымын ұлғайту, сабақ, үстінде өз бетінше жұмыс жасау
формаларының кеңеюі, мектеп оқушыларының оқу қызметтерінің белсенділігі,
өзіне-өзі тәрбиелеу жұмыстары бойынша, мектеп оқушыларының сабақ үстіндегі
оқу іс-әрекетін белсенді ету (сабақта, мектеп жиналыстарында, сынып
жетекшісі сағатында).
Қазіргі заман талабына сай оқыту әдістерін қолдану білімпаздық
мотивтордің барлық түрлерін, ең алдымен, білімге құштарлық, оқу процесіне
және маңызына деген қызығушылық секілді кең аялы білімпаздық мотив-терді
жақсартады. Оқушы мәселені шешу жолында қаншалықты оның түрлі әдістерін
ізденіп, талқылайтын болса, мәселені тексерудің түрлі жолдары қарастыратып
болса, сөзсіз, оның оқутанымдық мотивтері де жақсара түседі -білім алу
әдістеріне қызығушылығы арта түседі. Мектеп оқушыларының мақсат қою қасиеті
де көмілді мәнге ие болады. Мәселені оқыту тапсырмаларды таңдау жағдайымен
ұштасып, талқылау атмосферасына ұласуы оқу тасымалдылығы мотивін тереңдеге
түсіп, әдептілікке талпыну мотивін көтермелейді.
Соңғы жылдары дидакттар түрлі әдістердің барынша үйлесуін атап керсетіп
отыр, бұл мектеп оқушыларына жаңа білімдер алуды маңызды мәселелер түріндс
ашып, сонымен қатар бұл мәселелерді оқушыларлың әдіс-тәсіл деңгейіне дейін
түсірмеуіне машықтаттдырады. Психологиялық көзқарас тұрғысынан, әдістердің
мектеп оқушыларының түрлі мотивацияларьш қалыптастыруга аса қажет.
Жоғарыда аталған оқу жұмысының формалары танымдық мотивтердің барлық
түрлерін қоздырып, жаңа, анағүрлым жұмыс формаларынан оқытушымен жаңа қарым-
қатынаста болу түрлерінс дейін түрлі жағымды әсерлерді тудырады, мектеп
оқушыларының өздерін еркін және сенімді ұстауға мүмкіндіктер беріп, мектеп
оқушылары өз беттерінше мақсат қоюдан қорықпағап жағдайда, мақсат қою
үрдісін белсенді етеді, т.б.
Оқу-танымдық мотивтерінің барлық түрлерін қалып-тастырудың негізгі артық
қорларьшың барлығы және өзін-өзі тәрбиелеу мотивтері мектеп оқушиларының
оқу іс-әрекеттерінің белсенділігі болып табылады. Бұл белсенділік мектеп
оқушыларының оқу жұмыстарының түрлі формаларында іске асуы мүмкін. Олардың
бірнешеуін атап өтейік.
1. Оқытушының жетекшілігімеп іске асатып оқу іс-әрекеті, оқу іс-
әрскетінің барлық бөліктері (оқу тапсырмасы, оқу әрекеттері, өзін-өзі
бақылау және өзін-өзі бағалау әрекеттері) оқытуынының көмегімен орындалып,
қабылданады. Бұған көптеген жаттығулар және оқу қыз метін түрлендіруге
арналған сұрақтар мен талдауларлы сабақ үстінде пайдалану жәрдемдеседі.
Мысалы, мүғалім оқушыға мынандай тапсырмалар береді: "Сенің жұмысыңның
нәтижесі қандай болады, оған сен қандай әдістермен жеткін келеді, осы
нәтижеге жетудің басқа да жолдары бар ма, осы әдістерді өзара салыстырып
көр.
Орындан жатқан жұмысынның тапсырмасын анықта, осы тапсырмаға сай әрекет
әдісін таңда, тапсырманы өзгертіп, әдісінің қалай өзгеретініне қара.
Өзіңнің оқу жұмыстарыңның кезеңдерін анықта: тапсырманың қойылуын,
әрекеттер әдістерінің таңдауларын, өзін-өзі бақылау және өзіне-өзі баға
беру әрекеттерінің орындалуын; нақты жұмыс материалдарында кезекпелі осы
кезеңдерді өзін орындап шық, өзіннің жұмысынның кезекпелі кезеңдерін
жобалар белгілер түрлерінде кестелеп жазып ал.
Өзіңнің оқу жұмысыңды жоспарла: оның ең алшақ тапсырмасы неде, ең таяу
мақсаты не, осы тапсырмаларлы шешу үшін қандай әрекеттерді орындау керек.
Бірінші, екінші, үшінші әрекеттерді ата, әрбір жұмыс кезоніде қанша уақыт
кететінін анықта, қандай кезең сен үшін субективті қуындау, қайсысы
оңайлау, сегі қандай әрекеттерге машықсың, қайсы әрекеттерді нашар
орындайсың. Мұғалім біртіндеп оқу жұмыстарының барлық құрамдас бөлшектерін
мектеп оқушыларына өз беттерінше орындауға тапсырады. Психологтар өз
беттерінше жаттығулар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-7
І. ОҚУШЫНЫҢ ОҚУ МОТИВАЦИЯСЫН МҰҒАЛІМДЕРДІҢ
ЗЕРТТЕУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .8
1.1 Оқу процесінде оқушылардың мотивациясының пайда болуы ... ... ... ...8-
11
1.2 Оқушының оқу мотивациясын мұғалімдердің зерттеу әдістері ... ... .12-
16
ІІ.МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ МОТИВАЦИЯСЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2.1 Мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптастырудың психикалық
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17-22
2.2 Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .23-27
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .28-29
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...30
V.ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Зерттеудің өзектілігі. Мотивациялық сфераға кіретін әр түрлі ниеттер,
мысалы, таным және әлеументтік мотивтер өзінің пайда болуы тұрғысынан
бірдей емес, олар оқу барысында өздері әр түрлі "белгілср" береді.
Оқушының оқуға деген белсенділігінің әр түрлі ой түрлерімен салыстыру
болады. Реакция білдіру;
"Білетін" мотиптор, яғни оқушылар ұғатын және нақты әсер ететін
мотивтер оқу процесінде әр түрлі жағдайларда пайда болады.
"Білетін" мотивтер - оқушының кім үшін және не үшін оқитнын ұғынып,
тұжырымлай білуі, өз мотивтерін, мотині мен мақсатып салыстыру, өз мотивін
мәнділік деңгейі бойынша құру ептілігі.
Нақты әрекеттегі мотив үлгсрім және қатысу, сабақтан қалу себептері,
танымдық және қоғамдық іс-әрекеттегі нақты белсенділік, оқу жұмысының
ұзақтығы және басқа да компопепттердеп тұрады (түсініксіз сұрақты қоңы-
раудан кейін анықтау, сабақта жауап беруге өз бетінше ұмтылу, сабаққа
мақсат қою). Сабаққа мақсат мынадан байқаймыз: оқушылардың өз бетінше жаңа
перепективті мақсат қоюға септілігі, жұмысты соңына дейін жеткізу , оқу
әрекстінің аяқталуына ұмтылуы, қиыншылықпен кездескендегі мінез-құлқы
(қиьндықты өзі жөндеу немесе көмек сұрау), сабақтан басқаға көңіл бөлуінің
жалпы саны.
Дербес пайда болатын мотивтер оқушының өз бетінше шешуі және
мұғалімнің бағасынан тәулсіз өз мақсатына ұмтылуы, меп жолдастарының сыбыр
сөзі қабылдамауынан көрінсді.
Басым мотив оқушылардың жекелегсн попдерге және іс-әрекеттің түрлеріне
таңдамалы қатынасы арқылы пайда болады, сол мотиві әр түрлі жағдайда, іс-
әрекеттің әр түрінде жеткілікті тұрақты көрінсді. Әсерленулің жағымды
эмоциясы эмоциопалды пікір айту, жолдасың жетістігіне тілектестігі,
мұгалімін қайғысын бөлісу және өзінің сенімсіздігі мен мазасыздануынан
айқындалады.
Зерттеудің мақсаты. Оқу процесінде оқушылардың мотивациясының
қалыптастыру.
Мәртөбе эмоциясы үзілісте жолдасымен материалды талқылау барысынан,
басқа сынып оқушыларымен әңгімелескенінен, қызығушылыққа әсерінен
байқалады.
Мұғаліммен байланыс және әділ баға алғап кездегі қанағаттану эмоциясы
жақсы тортіп және сабақтағы тыныштық сақтаудан, қызығушылық қимылынан,
ілікпе сөз сипатынан, мимика, монерлі қимыл, сөздегі иптопа-циядан.
Оқуға қызығушылықтың болмау көрсеткіші: оқушылардың енжарлығы және
немқұрайлылығы, оқу іс-әрекетінде белсеніділік, дербестілік, инициатива
көрсетуге құлықсыздығы, сабақ барысымен байланысы жоқ бөгде әрекеттер
жасау, сабаққа қатыссыз тақырыпта әңгімелесу, бөгде кітаптарды оқу, мұның
бәрі мұғалімгс жақсы мәлім.
Мотивация туралы тек бір ғана көрсеткіші бойынша, мысалы сыныптың
эмоционалды жандануы, жекелеген реплика бойынша пікір айту жеткіліксіз.
Тек әр түрлі көрсеткіштерді салыстыру ғана оқуға қатыпастың жеткілікті
толық көрінісін беріледі.
Барлық көрсеткіштер айқын сандық сипттамаларға ие: жаттығуды өз бетінше
орындаудың ең ұзақтығы, мұғалімдермен сөйлесудің ұзақтығы, көңіл аударған
сұрақтардың саны, т.б. Бірақ та айта кету қажет, жекелеген көрсеткіштің
сандық өсуі емес, атап айтқанда, мотивация сферасының сапалық күрделенуі,
оның қиынырақ ұйымдастырылуы, негізгі басым мотивтерге көптеген ниеттенудің
бағынуы оқу мотивациясы кемелденуінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
Барлық осы көрсеткіштердің осылайша реттелуі әр оқушыдан нақты қандай
мотивацияны іздеп, жазып тіркеу, әр оқушыны өзара салыстыру керек екенін
мұғалім түрде көз алдына келтіре білу үшін керек. Сонымен қатар әр
түрлі оқу пәндсрі бойынша, әр түрлі мұғалімнің сабағында оқытудың түрлі
құрылымдарына және әр түрлі әдістерінің қолданылуына байланысты оқуға деген
жағымды қатынастың дәлелдері салыстырған өте тиімді. Әр түрлі
мотивацияның пайда болуындағы сипаттамалар (жазылғандар) оқушының өзінің
оқу еңбегіне нақты қатынасының көрсеткіші болып табылады. Педагогикалық
әдебиетте тәрбие жұмысының тиімділігінің көрсеткіші өткізілген шаралардың
санымен емес (дискуссия, конференция, еңбек, жұмыс), осы өзгерістердің
барысындағы ұйымдастырылған іс-әрекетке оқушының өздерінің қатынасымен
анықталуы тиіс екені дұрыс атап көрсетіледі. Мотивацияның сипаты туралы
мұғалім, жоғарыда жазылғандай, оқуға қатынастың түрлі қырларын салыстыру
бойынша ғана емес, оқу іс-әрекетінің нақты жетістігінің деңгейі арқылы ой
түйін алалы. Бұған әдетте сабаққа қатысу, мектептегі оқу үлгерімі және ең
бастысы оқушының оқу іс-әрекеті қалыптасуының көрсеткіші жатады.
І. тарау. Оқушының оқу мотивациясын мүғалімдердің зерттеуі.
1.1 Оқу процесінде оқушылардың мотивациясының пайда болуы.
Алдыңғы бөлімде оқудың мотивациялық сферасының күрделі құрылымы
көрсетілді. Бұл бөлімде оқушылардың оқуға қарым-қатынасының көрсеткіші,
мұғалімнің мотивация туралы пікірі бойынша, оның қалыптасқан деңгейі, оқыту
мен тәрбиенің әсерінен пайда болатын оның сапалық өзгерісі ретінде
қарастырылады.
Мүғалімнің мотивациясын зерттеудің барысында және нәтижесінде мына
сұраққа жауап алуға болады: алдыңғы бөлімде аталған барлық талаптанулар
(оқу мағынасы, оның мотиві, мақсат, эмоция) оқушыларда қалай қалыптасқан ?
Олар қандай арақатынаста болады? Осы мәліметтер тек мотивацияның төмендеуін
көрсетуге ғана емес, сол оқушыда мотивацияның қандай сфералық компәненттері
жеткіліксіз дамығанын нақты айтуға мүмкіндік береді. Мәселен, мұғалім
оқушыда тек бірінші деңгейдегі таным мотиві (білім алу мотиві)
қалыптасқанын, әлеуметтік мотив оның көрсеткішінің бір түрі - позициялық
мотив (жақын адамдардың мақұлдауы) ретінде берілгенін, бұл оқушы тек жақын
мақсатты ғана қоя алатынын, оның үстіне өз бетінше емес, опда
қолайсызлықтан қашқақтау жағымсыз эмоциясы басым екенін анықтай алады.
Осы бөлімде сонымен қатар мотивтерді зерттеу әдістері, яғни
мұгалімдердің оқу-тәрбие процесіи бұзбай, табиғи түрде пайдалану мүмкіндігі
туралы айтылады.
Оқушы мінез-құлқының әр түрлі сферасында оқуға қызығушылығы болуының
барлық белгілерін келтірейік, Мектептегі оқуға жағымды қатынастың біріпші
топ көрссткіші баланыц сабақтағы мінез-құлқында пайда болады. Оған келесі
ішкі белгілер кіреді: оқу іс-әрекетіне белсенді қатысу, таным материалын
ұйып тыңдау, қызық-тыратып материалға қатты зейін қоюшылық, басқаға мүлде
көңіл бөлмеу, еріксіз зейіптің басым болуы, оқу іс-әрекет процесінде
сұрақтардың тууы, сол көбірек дайындалуға ниеттану және сабақты тоқтатуға
ниетсіздік, сабақта матириалды баяндау барысында оқушының қатысуы жәпе
мұғалімге туындайтын сұрақтардан әсерленушілік. Жағымды қатынастың сыртқы
белгілері: баланың жандануы, жүздерінде қуаныштың пайда болуы, көздерінің
нұр шашуы, жақсы көру жәпс есту үшін алға қарай ұмтылу.
Оқушының қызығушылықтарын білдіретіп мінез-құлқы мен іс-әрекеті
ерекшеліктерінің екінші тобы сабақтан тыс пайда болады. Олар сабақтан соң
кетпей, мұғалімдерді қоршап алады, сұрақ қойып немесе қызық қап мәселесі
бойынша өзіндік пікірін айтады; оқушылардың өз арасында әңгіме меп пікір
таластар, өзіндік жұмыс үшін оқушы өз еркімен тапсырма алуы, қосымша
әдебиеттер оқуы байқалады.
Ерекшеліктердің үшінші тобы өмірдің барлық жақтарына қатысты,
қызығушылықтан пайда болатып іс-әрекеттерді: мектептен тыс уақыттағы сабақ
түрлері, үйірме, секция және т.б. қамтиды. Сонымен, мотивация тұлға-ның
маңызды сипаттамасы ретіндс балалардың бүкіл мінез-құлқына тереңірек
бойлайды.
Оқу-тәрбис процесі барысында мотивацияның жекелеген жақтарының пайда
болуын ерекше қарау қажеттілігі туындайды.
Оқу процесінде оқушылардың оқу мотивациясының пайда болуы
Мотивациялық сфераға кіретін әр түрлі ниеттер, мысалы, таным және
әлеументтік мотивтер өзінің пайда болуы тұрғысынан бірдей емес, олар оқу
барысында өздері әр түрлі "белгілср" береді. Оқушының оқуға деген
белсенділігінің әр түрлі ой түрлерімен салыстыру болады. Реакция білдіру;
"Білетін" мотиптор, яғни оқушылар ұғатын және нақты әсер ететін
мотивтер оқу процесінде әр түрлі жағдайларда пайда болады.
"Білетін" мотивтер - оқушының кім үшін және не үшін оқитнын ұғынып,
тұжырымлай білуі, өз мотивтерін, мотині мен мақсатып салыстыру, өз мотивін
мәнділік деңгейі бойынша құру ептілігі.
Нақты әрекеттегі мотив үлгсрім және қатысу, сабақтан қалу себептері,
танымдық және қоғамдық іс-әрекеттегі нақты белсенділік, оқу жұмысының
ұзақтығы және басқа да компопепттердеп тұрады (түсініксіз сұрақты қоңы-
раудан кейін анықтау, сабақта жауап беруге өз бетінше ұмтылу, сабаққа
мақсат қою). Сабаққа мақсат мынадан байқаймыз: оқушылардың өз бетінше жаңа
перепективті мақсат қоюға септілігі, жұмысты соңына дейін жеткізу , оқу
әрекстінің аяқталуына ұмтылуы, қиыншылықпен кездескендегі мінез-құлқы
(қиьндықты өзі жөндеу немесе көмек сұрау), сабақтан басқаға көңіл бөлуінің
жалпы саны.
Дербес пайда болатын мотивтер оқушының өз бетінше шешуі және
мұғалімнің бағасынан тәулсіз өз мақсатына ұмтылуы, меп жолдастарының сыбыр
сөзі қабылдамауынан көрінсді.
Басым мотив оқушылардың жекелегсн попдерге және іс-әрекеттің түрлеріне
таңдамалы қатынасы арқылы пайда болады, сол мотиві әр түрлі жағдайда, іс-
әрекеттің әр түрінде жеткілікті тұрақты көрінсді. Әсерленулің жағымды
эмоциясы эмоциопалды пікір айту, жолдасың жетістігіне тілектестігі,
мұгалімін қайғысын бөлісу және өзінің сенімсіздігі мен мазасыздануынан
айқындалады.
Мортөбе эмоциясы үзілісте жолдасымен материалды талқылау барысынан,
басқа сынып оқушыларымен әңгімелескенінен, қызығушылыққа әсерінен
байқалады.
Мұғаліммен байланыс және әділ баға алғап кездегі қанағаттану эмоциясы
жақсы тортіп және сабақтағы тыныштық сақтаудан, қызығушылық қимылынан,
ілікпе сөз сипатынан, мимика, монерлі қимыл, сөздегі иптопа-циядан.
Оқуға қызығушылықтың болмау көрсеткіші: оқушылардың енжарлығы және
немқұрайлылығы, оқу іс-әрекетінде белсеніділік, дербестілік, инициатива
көрсетуге құлықсыздығы, сабақ барысымен байланысы жоқ бөгде әрекеттер
жасау, сабаққа қатыссыз тақырыпта әңгімелесу, бөгде кітаптарды оқу, мұның
бәрі мұғалімгс жақсы мәлім.
Мотивация туралы тек бір ғана көрсеткіші бойынша, мысалы сыныптың
эмоционалды жандануы, жекелеген реплика бойынша пікір айту жеткіліксіз.
Тек әр түрлі көрсеткіштерді салыстыру ғана оқуға қатыпастың жеткілікті
толық көрінісін беріледі.
Барлық көрсеткіштер айқын сандық сипттамаларға ие: жаттығуды өз бетінше
орындаудың ең ұзақтығы, мұғалімдермен сөйлесудің ұзақтығы, көңіл аударған
сұрақтардың саны, т.б. Бірақ та айта кету қажет, жекелеген көрсеткіштің
сандық өсуі емес, атап айтқанда, мотивация сферасының сапалық күрделенуі,
оның қиынырақ ұйымдастырылуы, негізгі басым мотивтерге көптеген ниеттенудің
бағынуы оқу мотивациясы кемелденуінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
Барлық осы көрсеткіштердің осылайша реттелуі әр оқушыдан нақты қандай
мотивацияны іздеп, жазып тіркеу, әр оқушыны өзара салыстыру керек екенін
мұғалім түрде көз алдына келтіре білу үшін керек. Сонымен қатар әр
түрлі оқу пәндсрі бойынша, әр түрлі мұғалімнің сабағында оқытудың түрлі
құрылымдарына және әр түрлі әдістерінің қолданылуына байланысты оқуға деген
жағымды қатынастың дәлелдері салыстырған өте тиімді. Әр түрлі
мотивацияның пайда болуындағы сипаттамалар (жазылғандар) оқушының өзінің
оқу еңбегіне нақты қатынасының көрсеткіші болып табылады. Педагогикалық
әдебиетте тәрбие жұмысының тиімділігінің көрсеткіші өткізілген шаралардың
санымен емес (дискуссия, конференция, еңбек, жұмыс), осы өзгерістердің
барысындағы ұйымдастырылған іс-әрекетке оқушының өздерінің қатынасымен
анықталуы тиіс екені дұрыс атап көрсетіледі. Мотивацияның сипаты туралы
мұғалім, жоғарыда жазылғандай, оқуға қатынастың түрлі қырларын салыстыру
бойынша ғана емес, оқу іс-әрекетінің нақты жетістігінің деңгейі арқылы ой
түйін алалы. Бұған әдетте сабаққа қатысу, мектептегі оқу үлгерімі және ең
бастысы оқушының оқу іс-әрекеті қалыптасуының көрсеткіші жатады.
Оқушылардың оқу мотивациясын мүғалімдердің зерттеу әдістері
Мотивацияны зерттеуді, яғни оқушыньщ мотивациясыи талдауда мүғалім
пайдалана алатын әдістерді қарастырайық. Психологялық-педагогикалық
әдобиеттсрде таным процесін зерттеудің көптеген құнды әдістері сипатталған.
Мүғалімнің мотивацияны зерттеуі мотицияны зерттеу мақсатындағы
зерттеулермен салыстырғанда өзіндік ерекшелікке ие; себебі ол үшін
мүғалімге арнайы уақыт бөлінбеген, сондықтан әдеті оқу мотивациясын
оқу процесімен байланыстыру керек. Мүғалім үшін мотивацияны зерттеу
әдістеріндегі нақтырақ болып табылатындар:
— сабақ үстіпде және одан тыс оқушылардың мінез-қүлқын, оқу,
қоғамдық іс-әрекеттің пайдалы ұйымдасқан және басқа ла түрлерін, оқушының
қарым-қатынас сипатын бақылаудың нәтижесі мұгалімнің күнделігінде,
подагогикалық мінездемеде тіркеледі;
— арнайы іріктеліп алыпған жағдаяттың бірқатарын пайдалаиу (оларды
эксперимептті педагогикалық жагдаят деп айтуға болады), яғпи "бақылау
жұмысы" түрінде, сынып сағатындагы сынып жетекшісінің тапсырмасы түрінде
оқу процесінің табиғи барысына енгізу;
— ипдивидуалды (жеке) әңгіме — оқушыға өзі үшін оқудың мотиві,
мағынасы, мақсаты не екені туралы мүғалімнің тікелей және жанама қойған
сұрақтары;
— сауалнама жүргізу, оқушының оқуға қатынасы туралы бірнеше сыныптағы,
мектептен тездетіп көптеген материал жинау.
Мүғалім үшін тиімдірогі бірінші окі одіс, өйткені олар, біріпшідсн,
арпайы уақытты талап отпейді, оқу және тәрбие процесімсн тығыз ұштасады,
екіншіден, мектептегі оқытудың табиғи жағдайында оқушылардың шынайы мінез-
құлқының фактілерін анықтайды, сонымен қатар ол оқушылардың сауалнамасының
жақсы ойластырылған сүрақтарына жауап бергендіктен гөрі өнімді және
анығырақ мәліметтер береді.
Оқушыларды оң және теріс процесінде бәріне үйретуге мүмкін екендігі
белгілі. "Балаларды танып біле отырып, тәрбиелеп оқыту үшін, оларды
тәрбиелеп және оқыта отырып, танып білу қажет деп, — жазады кеңес психологы
С.Л.Рубииштейн, — бұл педагогикалық жұмыстың жалғыз толық жарамды жолы және
балалардың психологиясын тануда жемісті жол". Оқыту барысында бақылау
арнайы таңдап алынған жағдаяттарға үлгерімі өте жақсыдан үлгере алмайтын
оқушыға дейін, оған орташа оқитындарды қоса, қатыстыра отырып, осы
әдістермен барлық оқушыларды бақылап, зерттеуге болады.
Кейбір оқушылар оқу жұмысьшда қиын жағдайға тап болганда, мұғалім оқушы
мен жеке әңгіме өткізеді. Осындай кезде мұғалім әңгіме барысында оқу
мотивациясының сәтсіздігін және оқушының жалпы мінез-құлқын ескеруі қажст.
Әңгімелесуді өткізу үшін оқушыда сөнімділік пен байланыс жағдайын туғызу
қажет. Оқушымен әңгімелесуде жанама сұрақтарды пайдаланып тиімді. Мысалы,
оқушы жұмысына қатысы жоқ үйдегі бос уақытын қалай өткізеді, мүғалімнің
баға қоюына қалай қарайды , т.б. ?
Мұғалім сауалнаманы тәрбие жұмысының мақсатында бірнеше сынып бойынша
материал жинап салыстыруы қажет болғанда, мысалы, бірнеше мектеп
бітірушінің кәсіби бағдар мотивін анықтау үшін жүргізеді. Бірақ ескеретін
жағдай, сауалнаманың мәліметтері тек мотивацияның сыртқы көрінісін береді
және оның төмендеуінің себебін ашпайды. Сауалнамалық зерттеуде айрықша
сақтықты қажет ететін қиын сфера — мотивация. Оқушылар үшін сауалнама
құрастырушылар сұрақтарды өте дұрыс, абайлап құрастыруы керек. Мысалы,
ұнататын мұғалім туралы, жақсы көретін сабақ туралы сұрақтар олар мен
ұнатпайтын сабақтарын еске салады, бұл мүғалім беделіне нүқсан келтіруі
мүмкін.
Бақылау әдісін пайдалануда мотивацияның барлық көрінісі пайдаланылуы
тиіс бұл туралы осы бөлімнің бірінші тарауында айтылған. Атап айтқанда,
оларлы белгілеу, сонымен қатар осы құбылыстардың өзгеру динамикасын бақылап
отыру мотивацияныц өзгеруі, тек өсуі және өшуі ғана емес, сонымен бірге
мотивациялық сфераның сапалы өзгерістері туралы да сенімді ой түюге
мүмкіндік береді .
Арнайы таңдап алынған жағдаят (эксперимеитті) әдісіне толығырақ
тоқталайық, оның артықшылығы мынада: ол оқуға нақты қатынасты анықтауға,
сонымен қатар оқу-тәрбие процесінің табиғи ағымын үзбеуге мүмкіндік береді.
Ескертетін жағдай, оқушылардың бұл жаттығуға қатысуы формальды түрде
болмауы тиіс, олардың процеске қатысуға белгілі бір мотивациясы болуы
қажет. Бір жағдайда мүғалім былай айтады: мектеп бағдарламасын
құрастырушыларды жаңа кітапты жасауда оқушылардың білім деңгейі
қызықтырады, басқаларда — оқушылардың зерттігі тексеріледі, т.б. Басқаша
айтқанда, жаттығуды жау кершілікпен орындау ұстанымы қойылады, бұл жердс
оқу мотивациясының пайда болуы мен жаттығу арасында байланыс болмауы тиіс.
Барлық жағдайда да бағалау факторын болдырмау қажет, яғни жауапқа баға
қойыл майды, жаттығу баға үшін жүргізілмейді.
1.2 Оқушының оқу мотивациясын мұғалімдердің зерттеу әдістері.
Төменде көрсетілген экспериментті жағдаят барлық оқу пәндері бойынша
сабақта және орта мектептің барлық сыныптарында қолданылуы мүмкін.Барлық
экспориментті жағдаяттың мәнісі мынада: оқушыға тек сөз жүзіндс емес, іс
жүзінде де қандай бір іске асатып шынайы таңдау жасау ұсынылады. Осы таңдау
оқушы үшін шынайы болып табылады, себебі жат-тығуды орындай отырып оқушының
өз таңдауы оның ары қарайғы оқу өміріне әсерін тигізуі мүмкін: оны
қызықтыратын қосымша сабақтарға қатысу, сабақ кестесін құрастыру, т.б.
Әр түрлі ситуацияларды таңдау мектеп өмірінің әр түрлі жақтарына
қатысты болуы мүмкін. Әдеттегідей, оқушыларға тапсырманың ішінен біреуін
таңдау ұсынылады (нұсқау бойыиша "ұсынылған тапсырмалардың ішінен кез
келгенін таңда").
Оған әр түрлі қиындық дегсйіиде оқу тапсырмасы (өте қиын, орташа,
жеңіл), әр түрлі типтегі оқу материалының оқу тапсырмасы (сипатталған,
теориялық, қолданбалы, т.б.), әр түрлі оқу пәндері, сыпыптан тыс сабақтың
әр түрлі түрлері (үйірме, факультатив), оқу үшін әр түрлі кітап, шығарма
үшін әр түрлі тақырып және т.б. ұсынылады. Сонымсн бірге таңдау ашық түрде
берілуі мүмкін, онда мұғалім былай деп айтады: "Соған қызықты пе, таңда"
және жабық түрде, тікелей нұсқау оқушылардың қызығушылығы туралы сүрақты
кіргізбеуі мүмкіи, мысалы, мүғалім оқушының қылықтарын еркін, міндетті емес
жағдаяттарда қадағалауы мүмкін.
Әдебиеттерде сипатталған және мұгалімдердің пайдалануы мүмкін жекелеген
әдістемелерді мысалға келтірейік.
"Аптаға кесте құрастыр" әдістемесі. Оқушыларға мектеп багдарламасында
қарастырылған және қарастырылмаған әр түрлі пәндер бойынша кестсде кез
келген сабақ санын енгізу, сонымен қатар оларды қызықтырмайтын пәнді сызу
ұсынылады.
Осындай мақсатта оқушыларға берілген бос уақытты өткізу жағдаятты
пайдаланылады (мысалы, сабақ соңында), онда мүғалім былай айтуы мүмкін:
"Сіздер пәнмен айналыссаңыздар да мүмкіншіліктеріңіз бар, уақыт қалды",
сосын оқушылардың мінез-құлқын және сабақ түрлерінің тақырыптарын
бақылайды.
Барлық осы таңдау жағдаяттары кең танымдық мотивтің бар немесе жоқ
екенін анықтайды.
Оқу-танымдық мотивін арнайы анықтау үшін (оқу іс-әрекетінің
тәсілдәріне, әдістеріне оқушылардың бағыттылығы) оқу материалының әр түрлі
типімен емес, оқу ісінің қандай да бір жақтарына оқушылар бағдарының (оның
тәсілдері, нәтижелері) қажеттілігімен ерекшеленетін тапсырмаларды таңдау
қолданылуы мүмкін. Мысалы, оқушыға таңдау үсынылады: әр түрлі типтегі оқу
тапсырмасы (репродуктивті және шыгармашылық, теориялық және практикалық).
Мотивтің тәсілін немесе нәтижеге бағыттылығын арттыруда мынадай
тапсырма көмектесуі мүмкін. Мүғалім оқушыларға былай дейді: "Біз сіздерді
өздігінен білуі алудың машығына арнайы үйретеміз. Ол үшін сыпыптас бірнеше
топ құрамыз. Бірінші топта біз сіздерді бәрінен бұрын міндеттерді тсз
шешуге, дүрыс нәтижені алуға үйретеміз. Екінші топта міндеттерді шешудің әр
түрлі әдістерін іздеуді үйретеміз. Үшінші топта өз жұмыстарын бақылау
тәсілдерін меңгереміз. Төртінші топта өз жұмысымыздың сыртын әдемі
безендіруді үйретеміз. Бесінші топта өз мүмкіндіктеріңді ескере отырып
өздігінен білім алу жоспарын құруға үйретеміз. Сіз қандай топқа
жазылғыңызкеледі?".
Оқушыларда әр түрлі әлеуметтік мотивтің бар-жоғып анықтау үшін сабақта
үжымдық және топтық жұмыстардың жағдайын үйымдастыруға болады, оқушыларға
анық немесе анық емес жұмыстың типін таңдау ұсынылады — жеке немесе
жолдастарымен бірігіп жұмыс жасау. Оқу-шыларда жеке мотив немесе әлеуметтік
ынтымақтастық мотиві басым екендігін анықтауда әр түрлі танымдық және
қоғамдық пайдалы іс-әрекетті таңдау тапсырмасы пайдаланылуы мүмкін.
Мүғалімнің оқушылардың оқу мотивациясын зерттеуінің жалпы жолы
келесіден тұруы ықтимал.
Оқушының оқу іс-әрекет жағдайын талдауға мыналар кіреді:
1)мұғалімнің оқу іс-әрекетінің және компоненттердің объективті жағдайын
бағалауы, оқушылардың үлгерімін, олардың мінез-құлқын, сабаққа қатысуын
талдау;
2)өзінің оқу жұмысына деген оқушының субъективті бағасын мүғалімнің
есепке алуы: оқу жұмысында қиынырақ түсетіні туралы, сабаққа қанша уақыт
жұмсайтыны туралы оқушының өз пікірі.
Оқу іс-әрекеті жөніндегі осы барлық мәліметтер мотивация талдауы үшін
қажетті фон болып табылады.
Оқудың өзіндік мотивациясының талдауына кіретіндер:
1)оқушының оқуға әр түрлі қатынасының объектипі пайда болуын сабақта
және сабақтан тыс ұзақ бақылау, арнайы үйымдастырылған экспериментті жағдай
барысында мүғалімнің анықтауы. Бұл жерде басты нәрсе - оқушының күнделікті
мектеп өмірінде және экспериментті жағдайда көп қайталанатын нақты
қылықтарын салыстыру.Мүғалім күнделік жүргізіп, қызығушылықтың пайда болу
жиілігін және маңыздылығын тіркеп отырғаны жөн. Бұл келесі формада
жүргізілуі мүмкін:
2)оқушының өзінің оқуға қатынасып субъективті бағалауын мұғалімнің
анықтауы, бұл материалдарды жинау сауалнама, жеке әңгімелесу, сабақ
барысында, сиып жетекшісінің сағатында, оқушылар жиналысында ұжым-дық түрде
ашық талқылаудың көмегімен жүзеге асады.
Ары қарай барлық осы мәліметтер басқа мұғалімдердің пікірімен, ата-
аналар пікірімен салыстырылып, педагогтық мінездеме құрастырылады, әрбір
оқушының мотивациялық сферасының ары қарай даму мүмкіндігі қорытындыланады.
Мұғалімдер оқу мотивациясының әдістерін баяндауды аяқтай отырып,
олардың барлығы шынайы оқытудың табиғи жағдайына, ал мұғалімдер ұсынған
экспериментті тапсырма әдеттегі мектеп тапсырмасына неғұрлым жақын болуы
тиіс өйткені ерекше көңіл аударуы қажет. Бұл сол оқу мотивацияның
сипаттамасы туралы сенімді тұжырым жасау үшін қажет. Психологтар оқу және
оқудап тыс жұмыс барысында бір ғана психикалық функцияның пайда болуының
бір-бірімен сәйкес келмейтінін бұрын да айтқан болатын. Бұған мүғалімдер де
назар аударуда.
Мұғалім Р.Тальяпская балалар зейіпі басқатырғышты шешкенде және өзінің
оқу тапсырмасып орындағанда әр түрде көрінетіні туралы жазды: "Мен балалар
журналы зейінді және бақылампаздықты ламытуға тырысатынын білемін..."
Мотивациялық сфера өтс қозғалмалы жағдайда болады, әрбір бала
мотивацияның даму резервтеріне ие. Сондықтан әрбір оқушының мотивациялық
жағдайының бағасы оның даму мүмкіндіктерін болжауы тиіс. Мотивацияны
зсрттеудің мақсаты — әрбір баланың мотивациялық дамуының болашағын анықтау.
Басқаша айтқанда, әрбір баланың оқу мотивациясын зерттсу — әлдеқашан
қалыптасқан мотивацияның деңгейіне барынша бейімделу емес, ол мотивацияның
негізгі деңгейіне ие жаңа түрі мен формасын қалыптастыруға ұмтылу.
Мотивацияны оқып-үйрену өзіндік Мақсат емес, ол тек оның ары қарай дамуының
негізі болып табылады.
Осы тараудың негізгі жайларып тұжырымдайды оларды ескермеу мүғалім
жұмысының ақсауына алып келуі мүмкін. Тараудың негізгі мазмұны мынада:
мұғалімнің мотивацияны оқу процесінің барысын бұзбауға мүмкіндікісқаша
айтқанламуының болашагжү беретін әдістермен (бақылау, әңгімелесу, т.б.)
кері мүмкіндігі мол. Осы әдістерді үнемі пайдалана отырып ешқашан өз
оқушысының мотивтеріне шамалап қан бермегені, дәлелсіз қорытынды жасамағаны
абзал.
Оқу мотивациясы сипаттамасының негізгі көрсеткіші оқушының сабақта
және сабақтан тыс жағдайларды нақты қылықтары; бәрінен бұрын өз бағасын
беруде жеке қылықтарына емес, әр түрлі жағдайдағы қылықтарынын
бірізділігіне сүйену. Оқушының оқу мотивациясы туралы мектеп өмірінің
кездейсоқ немесе жекелеген эпизодтары бойынша пікір айту дұрыс емес, кейде,
әрине, бірлі жарымды түлғаның мотивімен бірден "жарыққа шығаруы"
тәрізді экспериментті жағдайлар болады. Мотивация туралы пікірді тек сол
баланың өзінің айтуы бойынша қарастыру жеткіліксіз. Олардың ауызша жауабын,
мысаты, сауалнамадағы, міндетті түрде нақты мінез-құлқымен салыстыру керек.
Әрбір оқушының дамуы, соның ішінде мотивация туралы болжауда ерекше
сақтық қажет. Оқушыда кемелденген мотивтің болуы мүмкін емес деген үзілді-
кесілді пікірден аулақ болып, әрқашан дамудың болашағын және әрбір оқушының
мотивациялық күшті жақтарын көре білуге ұмтылу керск. Әрбір оқушының
мотивациясын зерттеуді оған сынып жетекшілері, бірнеше мұғалім, ата-ана
берген "тәуелсіз мінездемелерді" салыстыру жолымен құру қажет.
Оқушыларды жан-жақты және ұзақ зерттеу мүмкіндігі мұғалімге оқушының
оқуға нақты қатынасын, оның мотивациялық жағдайын біліктілікпен анықтауға
септігін тигізеді.
тарау. Мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптастыру
Алдыңғы тарауларда мотивация дегеннің не екені, оның қандай
сипаттамалардан құралатыны, сондай-ақ оның қалай зерттелетіні жайлы
түсініктср берілген болатын. Мәлімсттердің барлығы да мұғалімге оның басты
міндеті ~ мотивацияны. тәрбиелеу мәселесін шешу үшін ғана Мүғалім оқу-
тәрбие процесінде оқытудың тек қолда бар мотивация деңгейімен ғана шектеліп
қоймайды, себебі бұл баланың келесі дамуына негізделіп, оның ертеңгі даму
күніне бағдарланбауды білдірер еді. Сондықтан мотивацияны тәрбиелеп,
қалыптастыруда ерекше еңбек қажет. Бұл жұмыстың қанағаттандыруы тиіс
психологиялық талаптарын құрастырып көрейік.
Мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптастырудың психологиялық
қағидалары
1. Мотивацияны қалыптастыруда мұғалім дәл сол жастағы оқу мотивациясы
дамуының тиімділігін, қорларын, мәселелерін басшылыққа алғаны жөн. Бұл үшін
осы жастағы маңызды тұлғалық сипат ретіндегі іс-әрекет пен мотивацияның
жастық ерекшеліктерін, осы жастың алдындағы және келесі жастың
мінездемелеріне мол беруі керек. Сондықтан мотивацияны қалыптастыру оның
шынайы деңгейіне, осы жаста қалыптасқан дәрежесіне сүйенуді қажет етеді,
оның жақын күнде дамуын (осы жаста) және оның алыс болашақтағы (келесі
жастарындағы) дамуын шамалайды.
2. Мотивацияның қорларын жедел іскс қосу үшін әрбір жаста балаларды
белсенді қызмет түрлеріне (оқу, қоғамдық пайдалы жұмыстар, қоғамдық-саяси
жұмыстар және т.б.) болуы қажет, сондай-ақ олардың өзге адамдармен
(ұстаздары, құрдастарымен) қоғамдық өзара әрекеттестікте болғаны жазым.
3. Мектеп оқушыларының осындай түрлі іс-әрекеттерді орындауы мен
әлеуметтік байланыстарға араласуынан психикалық дамудың жаңа қасиеттері —
психикалық жаңа түзілістер пайда болады. Бұл психологиялық жаңа
түзілістер, зерттеулер бойынша, баланың бойында: 1) зерттелінетін объектіге
(математикалық, лингвистикалық және т.б.); 2) басқа адамға; 3) өзіне және
өзінің іс-әрекеттеріне жаңа, әрекеттік қатынастың, жаңа ұстанымның пайда
болуынан көрінеді.
Мотивацияға қатысты бұл жаңа психикалық қасиеттер былай белең алады:
зерттелетіп объектіге жаңа қатынас түрі мектеп оқушысының танымдық
белсенділігі ретінде көрінеді. Танымдық белсенділік деп оқуды танымдық іс-
әрекет ретінде қарастыратып барлық белсснді қатынастарды атаймыз: бала үшін
оқудың таным ретіндегі мағынасының, маңызының болуы; танымдық мотивтердің
барлық түрлері (жаңа білім алуға ұмтылу, оларды білугс талпыну, өздігінен
білім алуға тырысу; бұл танымдық мотивтерді іске асыратын мақсаттар; оларға
қызмет ететін эмоциялар). Осылардың негізінде мектеп оқушысы оқу іс-
әрекетінің субъектісі ретінде қалыптасады. Басқа аламға жаңадан қатынас
түріне әлеуметтік белсенділік болып табылады. Әлеуметтік белсгпділік
дегеніміз оқуга, сонымеіг қатар араласуга, өзара қарым-қатынас әрнатуга,
қызмсттесуге деген барлық белсенді қатынастарды қамтиды: үйрснуге талпыиып
жатқан жаца ілімніц бала үшін басқа адаммен қарым-қатынас жасауда мацызы,
мәні болуы; олеуметтік мотивтердің барлық түрлері (қогамдық міпдеттәрдің
мотивтәрі, өзге адайдар-мен қарым-қатыиаста оқушыныц өзіндік багытты
тацдауга үмтылуы, бірлсскеіг іс-әрекеттің одісіп тапи білуго үмтылуы жәно
т.б.); осы олоумсттік мотивтерге қызмет жасайтын мақсаттар; оқулыц
әлеуметтік мотивтәрімоп ілесетін эмоциялар. Осылардың пегізіндс мектеп
оқушысы өзара әрексттестіктің, басқа адаммон қарым-қатынастыц субъек-тісі
рстіпдс қалыптасады. Өзіне жаңа қарым-қатынас түрі өзінің мотивациялық
аумағын түйсініп, қайта құра алу, бірнеше іс-әрекеттер түрлеріпіц
мотивтерін багындыра алу, өзінің мақсаттарын және т.б. өзгерте алу
ісксрлігі рстіпде көрінеді. Муі мектеп оқушысының өз мотивациялық аумагьшьщ
субъек-тісі ретіыде қалыптасуьшыц негізі қалапады. Осы айтылган барлық
өзгерістсрдің негізінде мектеп оқушысы ксң магынада оқу мен тәрбиенің
субъектісі болыи қалыптасады.
4. Оқуға деген жалпы жағымды қатынастың өрбуі емес, оның жеке
жақтарының сапалы өзгерістері, олардың қатынастарының және осыдан
мотивациялық аумақтың қүрылымыныц күрделене түсуі, ерікті, ягни еріккүшімді
реттелетін оның ұйымдастырылуы мотивациялық аумақтағы жаңа түзілістердің
бар болуының көрсеткіштері болып табылады. Егер мектеп түлегін ұжымдық
бағыттылықтың әлеуметтік-маңызды мотивтсрі басым, әрекеттік мотивтер
жүйесімсп іс-қимыл атқаратып белсенді түлга ретінде тәрбиелеуго қол
жеткізілсе және егер ол бұл мотивтерді икемді, болашағы бар мақсаттарды өз
бетінше, дербес түрде қоя біліп, оларға жету негізінде жүзсге асыра алса,
яки жогары мақсатқа талпынушы, осының негізінде белсенді өмірді үстанушы,
қоғамдық тәжірибеге қосылатын, қоғамдық тәжірибені гүлдендіріп, бұл
түрлендіру барысында өзін сапалы жақсы қасиеттерге тәрбис алатьш, қоғамдық
қатынастарда барлық іс-әрекеттері мен қылықтары үшін жауапксршілік қабылдай
алатіын болса, мотивациялық аумақта қажетті сапалы өзгерістердің туды деп
айтуга болады.
5. Мотивацияпы қалыптастырудыц еи жалпы, қағидалы жолдарын талқылайық.
Бірінші жолы — "жоғарыдан төменге қарай" (Асеев, 1976) деп аталатын жол.
Бұл жол оқу мотвтеріпіц қандай болуы тиіс екендігіне сәйкес, мектеп
оқушылардың идеалдар мен үлгілерге қарай баулудап түрады. Мсктепте де,
қогамда да барлық тәрбиелоу жүйесі осы мақсатқа бағыт-талгап. Мүнда оқушы
"татіыс" мотивтеріп өзінің мінез-қүлқымен салыстырып, өзі қүрметтейтін
мотивтерін қоғам ұстанатын мотивтермеи ұштастырады. Бұл жолдың жеткі-
ліксіздігі оның талаптарыпап тугап мақсаттарыиыи тым ресми игерілуінде.
Екінші жолы — "төменмеи жогарыға қарай" — бала шынайы өмірде түрлі іс-
әрекеттерге ересектердей кірісіп, осылайша, адамгершілік
ІІ тарау. Мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптастыру.
2.1 Мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптастырудың психикалық
қағидалары.
6. Мотивацияға оқыту қызметі арқылы торбиелсу өте болып табылаттымен,
мектептерде жсткілікті пайдаланылмайды. Көптеген психологиялық
зерттеулерден (П.Я.Гальперин П.Голу, Д.Б.Элькопин, В.В.Давыдов жогю
А.К.Дусавицкрій, Н.Ф.Талызита және В.Ф.Морғуп, А.К.Маркова, Л.К.Золотых,
Т.И.Лях және басқалары) мотивация сипатын оқыту түрі арқылы бағдарламалауға
болатынын көреміз. Осылай, егер оқыту мазмұны дайын білім ретіпде емес,
оқушыларға арналған тапсырмалар жүйесі ретінде жасалатын болса, егер
оқушылар оқу курсының теориялық ережелерін өз беттерінше таба алатын болса,
олардың бойында оқу қызметі оның бөлшектерімен бірдсй қабылданатып болса,
мектеп оқушыларының бойында ішкі, анагұрлым тұрақты, оқуға деген жалпылама
мотивация қалыптасады.
Психологиялық зерттеулердің осы оптимистік түжырымдарына сүйеие отьтрып,
мүғалім оларды ақиқатпсп үштастыра біліп, мотивацияга торбислсу — мектеп
оқу-шыларыпыц жалпы түлгалық қалыптасуымоп байланысты болатын, үзақ
мерзімді процесс екенін міндетті түрле түсінуі керек. Мектеп оқушысының
мотивациялық нүсқауларында көзге көрінетін және түрақты өзгерістерді күту
үшін кейде көп айлық қажырлы еңбек қажет. Психологтар мектеп оқушыларының
танымдық мотивтері әлеуметтік мотивтерге қарағанда жеңіл және жылдам
өзгеріске ұшырайтынын көрсеткен. Мысалы, оқу іс-әрекетін, оныц
компоненттерін жүйелі меңгерудің бірнеше айлары ішінде мектеп оқушыларының
тек жұмыстың нәтижелеріне ғапа емес, сонымен бірге жұмыс істеу әдістеріне
дс айқын бағдарын қалыптастыруға, ягни оқу-танымдық мотивтерін дамытуға қол
жеткізуге болады. Бұл жаңа мотивтерді "мағына құраушы" етуі үшін, ягни
оларға тұлгалық мағына беру үшін, үстаздан қосымша күш-жігер қажет. Әлеу-
меттік мотивтер өзінің қалыптасуы үшін кешендік тәрбиелеу жұмыстарын қажет
етеді, бірақ оларды да оқу іс-әрекеті барысында қалыптасуы үшін, әлі
төменде айтылатындай, қыруар еңбек қажет.
Оқу барысыида оқушы заттың түрленуді дс, өзге адаммен қарым-қатынастарды
да орнатады, өзінің іс-әрекеттерін жәнс әзіи өзгертеді. Осыған сәйкес,
мүнда білімпаздық және әлеуметтік белсенділіктің жаңа түрлері қалыптасып,
өзінің мотивациялық аумағына әрексттік қатынасы орнайды. Жоғарыда айтылған
мән-жайларлы ескере отырып, бұл тарауда осы белсенділік түрлерін оқу іс-
әрекетінде, сабақта қалыптастыру жолдары қарас-тырылып, ор түрлі
мотивацияларды дамытуда қазіргі заман талабына сай қандай оқыту формалары
анағұрлым тиімді болатыны көрсетіледі.
Кең аялы танымдық бағыттылық (білім алуға дегеп қызыгушылық,
қиыншылықтарды жеңуге талпыну) мектептабалдырығындағы оқу барысымен барынша
қалыптас-тырылады. Оқу-білімге қүштар болу терең сипаттар ретінде ерекше
жұмыс жасауды қалыптастыруды талап етеді. Өзін-өзі тәрбиелеу мотиві одан да
әрмен талмай талаптанып, еңбектенуді қажет етеді.
Танымдық мотивтерді қалыптастыруға оқу барысын жақсартудың барлық
қүралдары да көмек береді. Олар мыналар: аралық байланыстарының нығаюы, оқу
әдістерінің жақсарып, проблемалық-дамытушы оқу жұмыстары егідеу және
тарату, сабақ беру құрылымын ұлғайту, сабақ, үстінде өз бетінше жұмыс жасау
формаларының кеңеюі, мектеп оқушыларының оқу қызметтерінің белсенділігі,
өзіне-өзі тәрбиелеу жұмыстары бойынша, мектеп оқушыларының сабақ үстіндегі
оқу іс-әрекетін белсенді ету (сабақта, мектеп жиналыстарында, сынып
жетекшісі сағатында).
Қазіргі заман талабына сай оқыту әдістерін қолдану білімпаздық
мотивтордің барлық түрлерін, ең алдымен, білімге құштарлық, оқу процесіне
және маңызына деген қызығушылық секілді кең аялы білімпаздық мотив-терді
жақсартады. Оқушы мәселені шешу жолында қаншалықты оның түрлі әдістерін
ізденіп, талқылайтын болса, мәселені тексерудің түрлі жолдары қарастыратып
болса, сөзсіз, оның оқутанымдық мотивтері де жақсара түседі -білім алу
әдістеріне қызығушылығы арта түседі. Мектеп оқушыларының мақсат қою қасиеті
де көмілді мәнге ие болады. Мәселені оқыту тапсырмаларды таңдау жағдайымен
ұштасып, талқылау атмосферасына ұласуы оқу тасымалдылығы мотивін тереңдеге
түсіп, әдептілікке талпыну мотивін көтермелейді.
Соңғы жылдары дидакттар түрлі әдістердің барынша үйлесуін атап керсетіп
отыр, бұл мектеп оқушыларына жаңа білімдер алуды маңызды мәселелер түріндс
ашып, сонымен қатар бұл мәселелерді оқушыларлың әдіс-тәсіл деңгейіне дейін
түсірмеуіне машықтаттдырады. Психологиялық көзқарас тұрғысынан, әдістердің
мектеп оқушыларының түрлі мотивацияларьш қалыптастыруга аса қажет.
Жоғарыда аталған оқу жұмысының формалары танымдық мотивтердің барлық
түрлерін қоздырып, жаңа, анағүрлым жұмыс формаларынан оқытушымен жаңа қарым-
қатынаста болу түрлерінс дейін түрлі жағымды әсерлерді тудырады, мектеп
оқушыларының өздерін еркін және сенімді ұстауға мүмкіндіктер беріп, мектеп
оқушылары өз беттерінше мақсат қоюдан қорықпағап жағдайда, мақсат қою
үрдісін белсенді етеді, т.б.
Оқу-танымдық мотивтерінің барлық түрлерін қалып-тастырудың негізгі артық
қорларьшың барлығы және өзін-өзі тәрбиелеу мотивтері мектеп оқушиларының
оқу іс-әрекеттерінің белсенділігі болып табылады. Бұл белсенділік мектеп
оқушыларының оқу жұмыстарының түрлі формаларында іске асуы мүмкін. Олардың
бірнешеуін атап өтейік.
1. Оқытушының жетекшілігімеп іске асатып оқу іс-әрекеті, оқу іс-
әрскетінің барлық бөліктері (оқу тапсырмасы, оқу әрекеттері, өзін-өзі
бақылау және өзін-өзі бағалау әрекеттері) оқытуынының көмегімен орындалып,
қабылданады. Бұған көптеген жаттығулар және оқу қыз метін түрлендіруге
арналған сұрақтар мен талдауларлы сабақ үстінде пайдалану жәрдемдеседі.
Мысалы, мүғалім оқушыға мынандай тапсырмалар береді: "Сенің жұмысыңның
нәтижесі қандай болады, оған сен қандай әдістермен жеткін келеді, осы
нәтижеге жетудің басқа да жолдары бар ма, осы әдістерді өзара салыстырып
көр.
Орындан жатқан жұмысынның тапсырмасын анықта, осы тапсырмаға сай әрекет
әдісін таңда, тапсырманы өзгертіп, әдісінің қалай өзгеретініне қара.
Өзіңнің оқу жұмыстарыңның кезеңдерін анықта: тапсырманың қойылуын,
әрекеттер әдістерінің таңдауларын, өзін-өзі бақылау және өзіне-өзі баға
беру әрекеттерінің орындалуын; нақты жұмыс материалдарында кезекпелі осы
кезеңдерді өзін орындап шық, өзіннің жұмысынның кезекпелі кезеңдерін
жобалар белгілер түрлерінде кестелеп жазып ал.
Өзіңнің оқу жұмысыңды жоспарла: оның ең алшақ тапсырмасы неде, ең таяу
мақсаты не, осы тапсырмаларлы шешу үшін қандай әрекеттерді орындау керек.
Бірінші, екінші, үшінші әрекеттерді ата, әрбір жұмыс кезоніде қанша уақыт
кететінін анықта, қандай кезең сен үшін субективті қуындау, қайсысы
оңайлау, сегі қандай әрекеттерге машықсың, қайсы әрекеттерді нашар
орындайсың. Мұғалім біртіндеп оқу жұмыстарының барлық құрамдас бөлшектерін
мектеп оқушыларына өз беттерінше орындауға тапсырады. Психологтар өз
беттерінше жаттығулар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz