Тас дәуірі жайында

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Тас дәуірі

Алыс замандарда өткен бабаларымыздың өмір -тіршілігі жайлы қазіргі түсінігіміз олар тұрған үңгірлер мен үңгіме қуыстарды зерттеп білуге негізделген, сол үңгірлер мен қуыстарда адам еңбегінің белгісі-тас құралдар, соларды дайындаудан қалған қоқыстар тамақ қалдықтары -жануарлардың сүйектері сақталған. Қазіргі заманның артта қалған халықтары дейтін жұрттар өмірінен алынған этнографиялық мәліметтердің де маңызы аз емес. Мұндай мәліметтер ежелгі адамзаттың материалдық және рухани мәдениетінің біраз қырлары мен сырларын анығырақ түсіндруге мүмкіндік жасайды. Алайда ең басты хабарды алғашқы қауымның бәрінен де көбірек кездесетін материалы-еңбектің тас құралдары береді.

Белгілі бір әлеументтік экономикалық формацияның дамуына байланысты адамзат тарихы ұзақ-ұзақ кезеңдерге бөлінеді. Археологияда кезеңдендірудің өзіндік әдісі жасалған, оған сәйкес адамзат тарихы тас, қола мен темір және орта ғасырлар дәуірлеріне бөлінеді. Ал, өзінің рет-ретімен жоғарыда айтылған дәуірлер кезеңдер мен мәдениеттерге палеолит, мезолит, неолит кезеңдеріне бөледі.

Көне тас ғасыры дәуірі адамзат және оның шаруашылығының қалыптасу кезі-өндіргіш күштердің төмен деңгейінде болуымен сипатталады. Арнайы шаруашылық қам-харекеті табиғаттың дайын тұрған өнімдерін пайдаланумен ғана шкетелген. Әуелгі адам жабайы өсетін дәндерді, жемістер мен жидектерді жинап, жануарларды аулаған. Адамдардың өзара қарым-қатынасы, мүшелерінің экономикалық теңдестігіне, еңбек бейнеті жынысы сипаты жағынан үжымдық қатынастар болды.

Адамдардың қоғамдық ұйымы палеолит дәуірінде дамудың күрделі де ұзақ жолына өтеді. Оның бастапқы кезі алғашқытабыр тобы-бас қосып қорғану және бассалу үшін, аң аулау, жиын-терін үшін бірлесу болды. Осынау рулық қатынасқа дейінгі әлеументтік құрылымдық қоғамдық қарым қатынасы мүлде дамымаған, қауымдық үйшілік шаруашылығы болмаған, дегенмен де оларда некелік байланыстардың біраз реттелгені байқалады.

Алғашқы тобыр төменгі полеолиттің ертеректегі екі басқышына-шелльге дейінгі және шелль кезеңдеріне сәйкес келеді. Ашель заманында жаңа әлеументтік организм -алғашқы қауымға қажетті алғы шарттар біртіндеп толысып жетіле бастайды. Мустье дәуірінде отырықшылық, еңбекті жынысы мен жасына қарап, табиғи түрде бөлу жүзеге асады, қауымның бастапқы түрі пайда болады. кейінгі полеолитадами ұжымы әлеументтік жағынан жаңа бір қырынан сипатталады-оларда алғашқы рулық қауымның толысқан түрлері құрылады. Көптеген зертеушілердің пікірінше, осы бір сапалық секіріс неандерталдардың дене бітімі кәзіргі адаммен бірдей саналы жанға айналуына сай келеді.

Табиғи жағдайлар және ежелгі гоминидтердің

тіршілік еткен ортасы

Евразияның ұлан-ғайыр кеңістігіндегі шөлдер мен шөлейт және дала аймақтарынан соңғы 15-20 жылда тас ғасырының толып жатқан тұрақ мекендері табылып зерттелді. Оларды хронологиялық мерзімі плиоценнен голоценге дейінгі аралықты қамтиды.

Евразияның аридік аймағы жерінің бетінде рельфтің сан алуан түрлері -асқар таулар мен қыраттардан бастап ойпатты шөлдерге дейін бар. Эволюцияға және оның ұзақтығындағы, айырмашылық, жерді игерудегі, сол сияқты гоминидтер эволюциясындағы айырмашылықтар аридік аймақ аудандарына тән сипат болып табылады. Аридік аймақтрда ашық тұрақ-мекендерде жиірек кездеседі. Олардың көпшілігі кешенді болып келеді, және ежелгі гоминидтердің белгілі біргеоморфологиялық орындарда ұзақ уақыт тұрғанының іздері сайрап жатады.

Аридік аймақтағы жағдай жағынан, терреториясының үлкендігі және табиғи-ландшафтық зоналары жағынан Қазақстан жері Евразия аридік зонасының палеолитін зерттеудің моделі қызметін атқара алады.

Қазақстан жеріндегі ежелгі гоминидтіңпайда болудың алғышарттарын адамзат тарихындағы ең маңызды, өтпелі кезеңнің -плиоценнің екінші жартысының геологиялық-жағрафиялықжағдайына сүйене отырып іздеу керек.

Циклондар қозғалысының өзгеруі. аридтік аймақтагы ауа райының қытымырланып қатая түсуі едоуір мол жердің қүлазып, шөлге айналуына себепші болады.

Каспий жағалауъі мен Үстірт тегістігіндегі үзақ ерістеүте палеографиялық жағдайдың (қолайлы ауа райы, аң аулайтын орындар мен мекен жайлардын) көптігі, шикізаттың шексіз молдыгымен ауызсудың барлыгы негіз болады. Сақталып қалған түрақтар топографиясы геологтардың жағатау бедерінің сан рет езгсргені жайлы деректерін дәйектейді.

Уақ шоқылары мен тегіс те кең алқапты жазықтары үйлесіп жататын Сарыарқа езінің геоморфологиялық жағдайы жағынан ең түрақты аймақ болған және болып та отыр. Палеолиттің мундағы ерістеуі ашелдің едәуір кейініректегі кезеңінен бастатады да, кейініректегі палеолитке дейін үзілмей.

Тас ғасыры түрақтары топографиясының ерекшелігіне қараганда, алғашқы гоминидтердің Сарыарқаның басты су айрығымен жүріп өткені ықтимал, сөнтіп олар одан әрі барып, Солтүстік Балқаш өңіріне тарап қоныстанган. Палеографиялық жагдайдың түрақтылығы, көші-қон жолдарының калыпқа келуі және, шамасы, олардың езгсрмеуі, сол сияқты жануарлардың (ан аулау көзі) тіршілік ететін жерлері мен қүстар жолының да бір қалпында қалуы, жақсы шикізат қорының жер бетіне шыгып жатуы жоне тиянақты су

кезінің болуы (бүлақтар, жарқабақ, астындагы шүңейттер т. б. ) палсолиттің ортүрлі модениетін бойына дарытқан алгашқы ұжымдардың бір тұрақ-мекендерінде үзақ уақыт тіршілік етуіне мүмкіндік берген, ал тұрақтар өрны мен қозгалыс жолы едәуір дәрежеде сол шикізаттар жер бетіне шығып жатқан орынға, өзендер жағалауына, терең шүнейттер мен суы түщы бұлақтар басына жакын болган. Жогарғы плепетоцен аяқталар кезде ауа райы сұмдық суытып, құрғақшылық бел алган (Б. Ж. Әубокіровтың

айтуынша) аса қиын жағдай су жүйелерін бір жолата бузып кетеді.

Үзақ жылдарға созылған тоназып кету жағдайында Сарыарқаның көптеген аудандарында сол аймақты мекеңдейтін жануарлар мен бір кездс осы өлкеде дәстурлі тіршілік етіп, кейін біржолата кетіп қалған гоминидтердің қалыптасқан байланысы үзіледі. Тек өтпелі зоналарда, Сарыарқаның шет-шетінде, Ертіс өңірінде ғана өрістеу неолитке дейін үзілмейді. Өтпелі зоналарга орқашанда айрықша назар аударыдган. Осындай қызқты учаскенің бірі Қаратау қыраты. (Сырдария өңірі) жаграфиялық жагдайының бір ерекшелігі

Екінші жағынан ол аса ірі екі облысты - Орта Азияның құмды шөлдері мен саз топырақты Бетпақдала шөлінің араларын шектеп бөліп түрады. Климаттық жаіыиан алганда, Қаратау жағдайы айрықша қолайлы болып келеді. Мұндай ақуал Қаратау қыраты аймағында ұзақ замандар бойы, кем дегенде, жоғарғы плиоценнен бері сақталған. Неоген кезеңінен бері сақталып келе жатқан көптеген реликті өсімдіктер мен жануарлар - міне,

осының айғағы. Қаратау қыратының шөлді аймақтағы жағдайы сөл арадан қалың құм қатпарлары (шет-шеттерінде) мен сары топыракты қабаттардың (шұңқырларда) құрылуына себепші болған. Қаратау қыраты көптеген аудандардың геологиялық құрылымы, сол сияқты, жануарлардың осы араны ұдайы ызғындай көп болып мекендеуіне қолайлы жағдай жасаған, олардың сүйектерінің қордалы қалдықтары көптеген жерден табылған.

Сол себепті де осының бәрі ежелгі гоминидтің осы араны мекендеуіне жол ашқанына ешбір таң қалуға болмайды, олар бұл маңнан қоректі де, су көздерін де, сонымсн бірге өзендер жағалаулары мен үңгірлерден, бортопырақты аудандардан шүрайлы мекен-жайлар тапқан. Бірақ, шамасы, отпелі (шекаралық) аудандардың бір ерекшелігі - ол оқиғалар мен қүбылыстардың үзік-үзік және ортүрлі болып келетіні. Моселен, Қаратау қыратының палеолиті орістеудің екі ли-ниясы (болкім, үшеу де шыгар) арқылы сипатталады. Оның біріншісі Каратаудың куост аудандарынатон,

ол қара крсмнийдің түтас қалың қабатына негізделген (Бөріқазған,

Тәңірқазған - баеты түрақтары) . Ілі, ежелгі түрақтар пенепленнің бір кездегі аумақты оуелгі бстіндегі куостік қалдықтар биігімен байланысты. Мүлде «кейініректегі» ашелдік, мустьелік тұрақтар және кейінгі палеолит бау-райына орналасқан және ерте палеолиттің Бөріқазған, Тәңірқазған сияқты тұрақтарымен салыстырғанда хронологиялық айырмашылығы тым көп.

Екінші линия физикалық қасиеті өзгелерінен жақсырақ сұрғылт түсті кремнийде дамыған, олардын дайындамаларынан тастың сапалы сынықтарын алуга болады. Мұның негізгі тұрағы Ш. Уәлиханов атындагы тұрақ болып табылады. Оның біреу де болса бірегейлілігі, бұл тұрақтың күллі тіршілігі өзен алқаптары аздырып-өздыріан. о. чі саггопырақтарга еніп кетіп. зонасының шегі кайнозой шөгінділерімен ұласып жататын тұтас бір үлкен жонның тарихына байланысты. Бәлкім Уәлиханов палеолитінің

өрістеуі, Л. Г. Медоев Арыстанды мәдениеті деп атаған, Буденный поселкесі жанындағы конгломераттардан тұратын палеолитке дейін өрлеп баратын шығар. Әзірше Казақстан облыстарының таулы аудандары жеткілікті

зерттелмей ке. теді. О. ндай жерлерден палеолит турақтарын іздсу ісінің бір қиындыгы -- жауын-шашын сулары -- қақтардың қорлануы мен жер бедері озгсруі жылдамдыгының срекшелігіне байланысты. Жср шарының бслгілі бір аудандарының жаірафиялық жоне кли-маттық ерекшеліктерінс соіікес пайда болган ортұрлі табиги жагдайлар маймылдар мен шала маймылдардың (приматтар) адамга айналуының барлық жерде бірдсй отпсгсндігінің негізгі факторла-ры болып табылады, коп жагдайда ортурлі ендіктердегі жүрттардың ежелгі шаруашылыгы мен алгашқы модсниетіндсгі

айырмашылық торкінін де сол факторлардан іздеу керек. Адамзат пен орксниеттің бүдан былайгы дамуының қарқынына да осер еткен сол факторлар.

Әуелгі палеолит

Ертедегі палеолит ірі-ірі үш дәуірге бөлінеді, олар: олдувай (2, 6

млн. -700 мың жыл бұрын), ашель (700 мың -150-120 мың жыл

бұрын) және мустье (150-120 мың -31-30 мың жыл бұрын)

дәуірлері. Күллі тас ғасыры бойына еңбек құралын жасау жолындагы басгы ролді тас атқарады. Сол себепті де біз ежелгі тұрақтардан көбінесе тастан жасалган бұйымдарды табамыз, ал неолиттік тұрақтардан жануарлар суйектерінен істелген бұйымдар да кездеседі. Адамзат тас қасиетін жете білген. Материалды таңдап алу көп жағдайда құралдың неге арналатынына байланысты болған. Түрі мен ерекше сипатына қарай тас бұйымдар шапқыш, қырғыш, үшкіртас, соққыш, бүрғы, пышақ, тсскір ж. б. болінген. Кеңірдек

поселкесі қасынан табылған, тікбұрышты зілдей кремний сындыргышы ең сскі еңбек қүралдары қатарынан орын алады, бұл құрал Каратау қыратының оңтустік-батыс жоталарынан отетін Арыстанды озені алқабының томенгі торттік доуіріне жататын ең биік соресін қураіітын, түтасып қатып қалган конгломсраттар қабатынан табылган. Клсктон турпатты деп атллынатын осынау ең ежслгі қүралдардын. ксііінгі сондай қүралдардан бір айырмашылыгы оның куллі сындыргыш турқының жартысынан кобін алатын, рабаіісыз үлксн соққыш Доңесі бар. Бұлар мен

бірге ол арадан кремнийлік доңбектастар: кедір-будырлы дөңгелек тастар да табылған.

Ашель дәуірін тұрағы Боріқазған мен Тәңірқазған бөрінен де көбірек назар аударады. Осынау олжа табылған жер Жамбыл облысының Талас ауданы-ның Ленин атындағы колхозының оңтүстік шығыс жанында. Бұл тұрақтарда еңбек кұралының таралуы тізбектелген белгілі шекарадан басқа жерден

оңделген кремний бұйымдар өте сирек кездеседі. Бөріқазан мен тәңірқазғаннан табылған ежелгі палеолит заттарын X. А. Алпысбаев төрт топқа: бір жақты, екі жақты шапқыш құралга; көне заманның салмақты сындырғышына; ірі-ірі кедір-бұдыр домалақ тастарға бөледі. Мұның бірінші тобы кобірек шапқыш құралдар Оңтустік-Шығыс Азия мен Африканың шедль-ашель дәуірінің олжасы табылган жсрлердегі өткір тас мүліктсрінен айырмасы шамалы Олардың түрі оманда доңбектасқа келеді, бұйымдардың

бір үшын өңдеп-жөндеп үшкірлейді, а. т екінші үшының малтақабығы сақталып, аздап қана өңделеді.

Төменгі палеолит кезінде адам тасты жару үшін екінші тасты пайдаланған - оларды бір-біріне соғатын болған. Мұндай тәсілді жарып түсіру техникасы яғни малтатас мәдениеті деп атап кеткен, өйткені шикізат ретінде көбінесе өзен малтатастары қажетке асырылған. Кейін іс-әрекетте жақсы нәтиже беретін соққыштар пайда болады. Олар әдстте сырты қотыр-қожыр, түрі цилиндр тәрізді жұмыр болып келеді. Мәселен, X. А. Алпысбаевтың Каратау қыраты маңынан тапқан құралдары жоғарыда айтылған тәсілмен өңделген. Сол құралдарды жасауға малтатастар пайдаланылған. Кұралды ұқсату кезінде тастың екі жағын да өңдеу ниетімен соққылар беріліп отырған, соның нәтижесінде тас шеті кедірлене жұқарады. Дайындалған құрал кейін шапқыш ретінде қолданылады. Қаратау қыратының тас құралдарын зерделі зерттеу нәтижесі Мовиустың негзгі қағидаларына қайшы келеді, ол төменгі палеолитте екі лежальді аймақ болғаны жөнінде болжам

жасаған еді. Оның біреуіне Үндістан, Оңтүстік және Батыс Еуропа,

Алғы Азия мен Африка жатады, бұларды мекен етушілерге тек қол

шапқыларын пайдалану тән екен.

Екінші аймаққа Солтүстік-Батыс Индия, Жоғарғы Бирма, Қытай, Ява кіреді, олардың индустриясына екі жақты және бір жакты шапқыш құралдарды пайдалану тән.

Оңтүстік Казақстаннан табылған тас құралдар нсгізіндс X. А. Алпысбаев мынадай қорытынды жасайды: «Екі және біржақты шапқыш құралдар мен қол шапқыларының біржерден табылу фактісі мүлде озгеше азиялық төменгі палеолит мәдениеті болғаны және төменгі неолит дәуірінде Азияның айрықша даму жолы болғаны жөніндегі қағидалармен келіспеуге негіз береді». Оңтүстік Қазақстаннан табылған материалдар Азия мен Африка жерлерінен табылған еңбек құралдарымен бірдейлігі және соларға ұқсастығы, төменгі палеолит мәдениеті дамуының, бірлігі тұралы болжам

айтуға мүмкіндік береді, ол мәдениеттерде өзгеріс пен даму бір жолмен жүрген.

Ашель дәуірінің ескерткіштері Орталық Қазақстаннан табылды. Мұнда құралдар қара және сұрқай жасыл түсті кремний жынысынан дайындалған. Осындай тұрақтардың бірі Кұдайкол Сарыарқаның теріскей-шығыс шетінде орналасқан. Құралдар арасынан бифастарды яғни тастың екі жағын да өңдеу арқылы жасалтан құралды, жануарлар терілерін илеп, ағаш өңдеуге қолданылатын қырнауыштарды, сол сияқты толып жатқан домалақ тастарды, тастарды атауға болады, соңғысынан сындырғыштар мен қалақтар жарылып алынып, еңбек құратары ретінде пайдаланылган. Орталық Казақстанның басқада ашельдік ескерткіштері ішінен Жезқазған қаласынан 150 шақырым жердегі Жаман айбат. Қарағанды облысының Жезді ауданынан табылған Обалысай тұрақтарын бөліп айтқан жөн.

Бүгінгі таңда автор 1989 жылгы маусымда тлпкан Қозыбай атты олжалы жср - Шыгыс Қазақстан облысы тсрриториясындағы ең ежелгі ескерткіш болып табылады. Бұл тұрақ Қолғұты өзенінің бойында, Күршім ауданының Қаратоғай ауылына таяу бір бүйірде

алғашқы қауым адамының қолымен жасалған тас бұйымдар, олардың ішінде

шапқыш құрал скі жағы да өңделген қара түсті кремний жынысы

істелген сындырғыштар баросының бәрі Қозыбай өндірістік

учаскесінің биік сөресінен табылған.

Келесі мустье ксзсңіндс тас өңдеудің өзгс тәсілі пайда болды,

бірақ кей жсрлсрдс малтатас тсхникасы да бұрынғыша тірлік етіп

жатты. Оңтустік және Орталық Қазақстан жсрінде мұндай

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.