Мінез және портрет

Қазақтың эпостық жырларында, әдеби шығармаларында берілген кейіпкерлердің, батырлардың сұлулығы, көркемділігі ерекше суреттеледі. Сондықтан халық өзі ұнатқан кейіпкер батырлар мен қыз-келіншектерге не бір әдемі теңеу, әсірелеулерді аямаған. Портрет белгілі бір адамға байланысты беріледі. Ұнамды кейіпкерінің ішкі дүниесін әрлеумен ғана шектелмей, сырт тұрпатын да келісті етіп тұлғалап отырған. Аш бел, қыпша бел, құмырсқа бел, қолаң шаш, алма мойын, сүмбіл шаш, тана көз деген тәрізді сөз тіркестері соның куәсі.
Ертегілерде кездесетін ай десе аузы бар, күн десе көзі бар деген сөз тіркесі жырда ұшырыспайды. Себебі бұл тіркестер жыр өлшемімен сәйкес келмейді. Бертін келе ай ұғымы нақтыланып, ай қабақ, алтын кірпік, деген секілді жаңаша тіркеске ауысты.
Портрет дегенде біздің көз алдымызға кескін өнеріндегі портрет елестейді. Бұл портреттің ерекшелігі-өзгермейтіні, қозғалмайтыны, қашан көрсек те тек осы қалыпта ғана тұратыны.
Ал сөз өнеріндегі портрет- бір қалыпты қатып тұрып қалмайтын, өзгеретін, қозғалатын жанды келбет, тірі кескін. Мынаған қарасаңыз: “Бұл жігіттің жасы отыз шамасында.”Орта бойлы, дөңгелек сақалды, сұрғылт беті дөңгелек, жалпақтау. Суық қарайтын қисық біткен кішілеу өткір көзінде не түксиген қабағында өзгеше қаталдық бар.Кішкене мұрны көз-қабағында өзгеше қаталдық бар. Кішкене мұрны көз-қабағына үйлестейді. Бұл адамның күлгендегі пішіні құмарлыққа көп салынғандығын білдіріп тұрады.[М.Әуезов «Қорғансыздың күні»]
Көрдіңіз бе, мұнда кескін, келбет әр күйге бір түсіп, біздің көз алдымызға құбылып тұр. Бұл адамның сырт пішінінің өзінен ішкі мінезін аңғарамыз, күлгеніне қарап бозбалалық құмарлыққа көп салынған ”жігіт” екенін байқап қаламыз .
Бұған да айрықша суреткерлік, шеберлік керек. Портрет адамның бүкіл анатомиясын түгел қамтып, жіпке тізе беруі шарт емес. Әр портретте әр адамның ең бір ерекше сипаты ғана нақты, затты, қысқа, қызық суреттегені жөн. Портрет сонда ұтымды шықпақ.. Мұндай ұтымдылықтың айта қалғандай үлгісі Чеховта бар. Мына бір әйелдің кескінін қараңызшы:”Оның беті теріге тапшы болатын, сондықтан көзін ашу үшін аузын жабуы, аузын ашу үшін көзін жұмуы керек еді”. Қып-қысқа айтылған бірнеше сөз, ал оқи қалсақ суреттелген адамның ең айрықша белгісі көзге елестейді және жай елестемейді, көз алдымыз қимылға талып кетеді. Лермонтовтың Печорины біздің жадымызда мәңгі бақи өзі күлгенмен көзі күлмейтін, өзі жүргенмен қолы қозғалмайтын қалпында.

1. М.Әуезов Абай жолы романы
2. Болғанбайұлы, Б. Қалиұлы. - Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы,
3. Г. Қосымова. – Қазақ эпосындағы тұрақты сөз тіркестері.
4. Сәбет Бап-Баба., Жантану негіздері
5. Салагаев Б. «Жалпы психология»