Әлеуметтік - экономикалық дамуды аймақтық жоспарлаудың теориялық және әдістемелік негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І . тарау. Әлеуметтік . экономикалық дамуды аймақтық жоспарлаудың теориялық және әдістемелік негіздері.
1.1. Аймақтық жоcпарлау мен басқарудың ұйымдастырушылық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Аймақтық жоспарлаудың пропорциясының негізігі көрсеткіштері мен әдістері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.3. Тұрақты әлеуметтік . экономикалық даму стратегиясының концепциясы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ІІ . тарау. Оңтүстік Қазақстан облысындағы аймақтардың қазіргі таңдағы әлеуметтік . экономикалық жағдайына талдау жасау.
2.1. Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік . экономикалық дамуының негізгі тенденциялары. . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2. ОҚО.дағы өндіріс пен ауыл шаруашылығының дамуы және олардың аймақтардағы әлеуметтік . экономикалық деңгейге әсері. ... 47
2.3. ОҚО.дағы әлеуметтік сфераларының қазіргі таңдағы даму
жағдайы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ІІІ . тарау. Аймақтың әлеуметтік . экономикалық жағдайының даму перспективасы.
3.1. Қазақстандағы аймақтардың әлеуметтік . экономикалық дамуының негізгі басымдылығы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 62
3.2. ОҚО.дағы аймақтардың әлеуметтік . экономикалық дамуының келешектегі бағдарламалары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
3.3. Аумақтық даму және инфрақұрылым, демография және халықты ұтымды орналастыру. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 89
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 98
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 99
Қосымша
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І . тарау. Әлеуметтік . экономикалық дамуды аймақтық жоспарлаудың теориялық және әдістемелік негіздері.
1.1. Аймақтық жоcпарлау мен басқарудың ұйымдастырушылық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Аймақтық жоспарлаудың пропорциясының негізігі көрсеткіштері мен әдістері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.3. Тұрақты әлеуметтік . экономикалық даму стратегиясының концепциясы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ІІ . тарау. Оңтүстік Қазақстан облысындағы аймақтардың қазіргі таңдағы әлеуметтік . экономикалық жағдайына талдау жасау.
2.1. Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік . экономикалық дамуының негізгі тенденциялары. . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2. ОҚО.дағы өндіріс пен ауыл шаруашылығының дамуы және олардың аймақтардағы әлеуметтік . экономикалық деңгейге әсері. ... 47
2.3. ОҚО.дағы әлеуметтік сфераларының қазіргі таңдағы даму
жағдайы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ІІІ . тарау. Аймақтың әлеуметтік . экономикалық жағдайының даму перспективасы.
3.1. Қазақстандағы аймақтардың әлеуметтік . экономикалық дамуының негізгі басымдылығы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 62
3.2. ОҚО.дағы аймақтардың әлеуметтік . экономикалық дамуының келешектегі бағдарламалары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
3.3. Аумақтық даму және инфрақұрылым, демография және халықты ұтымды орналастыру. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 89
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 98
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 99
Қосымша
Кіріспе.
Қазақстанның қазіргі заманғы дамуы экономикалық одан әрі интеграциалануы, экономикалық және әлеуметтік процестердің өзара байланысуының күшеюмен, елдің экономикалық біртұтас әлеуметтік -экономикалық комплекске айналуымен сипатталады. Сондықтан да, оның дамуын стратегиялық жоспарлау біртұтас экономикалық қана емес, сонымен бірге республиканың әлеуметтік аспектілерінің дамуын да қамтуы тиіс. Осыған байланысты аудан мен облыстың экономикасының дамуының жинақталған жоспарын құру әдістемесімен методологиясын жетілдіру мәселесі елдің экономикасын стратегиялық жоспарлау жүйесімен өзара байланысты, жоспарды экономикалық дайындау жүйесін құру қажетті өзекті мәселесі болып табылады.
“Қазақстан – 2030” Президенттің стратегиясының шараларын жүзеге асыру жағдайында стратегиялық жоспарларның ролі ерекше көрінеді. Аймақтық және салалық аспектісінде стратегиялық жоспарларды іске асырудың объективті қажеттілігі Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына жолдауынан анық көруімізге болады. Осының негізінде министрліктер, ведомствалар мен облыс басшыларына жаңа 1998 жылға дейін агенттік пен құрастырылған “әдістемелік ұсыныстарды” ескере отырып, ағымдағы және орта мерзімдік стратегиялық жоспарларды әзірлеуге бұйрық берілді.
Әлеуметтік - экономикалық дамуының аймақтық стратегиялық жоспарларын басқаруды жетілдіру басты бағыттарының бірі, эконмикалық жоспарлау жүйесіндегі аймақтық комплексті жоспарлаудың ролін арттыру жатады. Өйткені, мемлекеттің экономикалық саясатының жалпы міндеттері облыстар, аудандар мен қалалардың денгейінде нақтыланады.
Аймақтық жоспарлаудың өзара байланысты төрт кезеңін бөліп алып қарауға болады. Олардың әрқайсысында өзіндік міндеттерін шешу үшін методикалық ғылыми жобалау және жоспарлау дайындықты талап етіледі. Бұл кезеңдерге мына төмендегілерді жатқызуға болады :
1. Түрлі аймақтық құрылымдардың әлеуметтік-экономикасының даму перспективасының жоспарлау алдындағы ғылыми техникалық – экономикалық негізделуі.
2. Мемлекеттік ұлттық бағдарламалардың негізінде маңызды экономикалық мәселелер бойынша әлеуметтік - экономиканы ұзақ мерзімді аймақтық жоспарлау.
3. Түрлі аймақтық құрылымдардың перспективалық жинақты жоспарлауы.
4. Облыстар, қалалар, аудандар мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің ағымдағы жалпы жоспарлауы.
5. Әлеуметтік – экономикалық дамуды аймақтық жоспарлау кезінде облыстар, қалалар мен аудандардың комплексті дамуының түйінді мәселелерін жүйелі шешуге баса назар аудару керек.
Аймақтың комплексті жоспарлар Қазақстан Республикасының экономикасының даму жоспарының базисі болып табылатын, республиканың облыстары мен қалалары , аудандарымен ауылдарының экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларының критериі жоспарлардың өзара байланысты жүйесін құрайды .
Қазақстан Республикасының аймақтарынының әлеуметтік - экономикалық даму процесінің қазіргі кездегі дәрежесі, ОҚО әлеуметтік сфераларының жағдайы және негізгі салаларының дамуына талдау жасалып, аймақтардың дамуына кедергі болатын мәселелері мен олардың пайда болу көздері анықталған. ОҚО-дағы аймақтық бағдарламалары мен жоспарларының роліне баға берілген және олардың әлеуметтік жағдайға әсері мен аймақтың әоеуметтік - экономикалық дамуына кедергі болатын проблемаларды шешу жолдары және зерттеулердің ғылыми маңыздылығы көрсетілген.
ОҚО-ның әлеуметтік - экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға арналған стратегиялық жоспарлары Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына жолдауларында, ҚР Үкіметінің 2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасында, ОҚО-ның даму бағдарламаларында
Қазақстанның қазіргі заманғы дамуы экономикалық одан әрі интеграциалануы, экономикалық және әлеуметтік процестердің өзара байланысуының күшеюмен, елдің экономикалық біртұтас әлеуметтік -экономикалық комплекске айналуымен сипатталады. Сондықтан да, оның дамуын стратегиялық жоспарлау біртұтас экономикалық қана емес, сонымен бірге республиканың әлеуметтік аспектілерінің дамуын да қамтуы тиіс. Осыған байланысты аудан мен облыстың экономикасының дамуының жинақталған жоспарын құру әдістемесімен методологиясын жетілдіру мәселесі елдің экономикасын стратегиялық жоспарлау жүйесімен өзара байланысты, жоспарды экономикалық дайындау жүйесін құру қажетті өзекті мәселесі болып табылады.
“Қазақстан – 2030” Президенттің стратегиясының шараларын жүзеге асыру жағдайында стратегиялық жоспарларның ролі ерекше көрінеді. Аймақтық және салалық аспектісінде стратегиялық жоспарларды іске асырудың объективті қажеттілігі Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына жолдауынан анық көруімізге болады. Осының негізінде министрліктер, ведомствалар мен облыс басшыларына жаңа 1998 жылға дейін агенттік пен құрастырылған “әдістемелік ұсыныстарды” ескере отырып, ағымдағы және орта мерзімдік стратегиялық жоспарларды әзірлеуге бұйрық берілді.
Әлеуметтік - экономикалық дамуының аймақтық стратегиялық жоспарларын басқаруды жетілдіру басты бағыттарының бірі, эконмикалық жоспарлау жүйесіндегі аймақтық комплексті жоспарлаудың ролін арттыру жатады. Өйткені, мемлекеттің экономикалық саясатының жалпы міндеттері облыстар, аудандар мен қалалардың денгейінде нақтыланады.
Аймақтық жоспарлаудың өзара байланысты төрт кезеңін бөліп алып қарауға болады. Олардың әрқайсысында өзіндік міндеттерін шешу үшін методикалық ғылыми жобалау және жоспарлау дайындықты талап етіледі. Бұл кезеңдерге мына төмендегілерді жатқызуға болады :
1. Түрлі аймақтық құрылымдардың әлеуметтік-экономикасының даму перспективасының жоспарлау алдындағы ғылыми техникалық – экономикалық негізделуі.
2. Мемлекеттік ұлттық бағдарламалардың негізінде маңызды экономикалық мәселелер бойынша әлеуметтік - экономиканы ұзақ мерзімді аймақтық жоспарлау.
3. Түрлі аймақтық құрылымдардың перспективалық жинақты жоспарлауы.
4. Облыстар, қалалар, аудандар мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің ағымдағы жалпы жоспарлауы.
5. Әлеуметтік – экономикалық дамуды аймақтық жоспарлау кезінде облыстар, қалалар мен аудандардың комплексті дамуының түйінді мәселелерін жүйелі шешуге баса назар аудару керек.
Аймақтың комплексті жоспарлар Қазақстан Республикасының экономикасының даму жоспарының базисі болып табылатын, республиканың облыстары мен қалалары , аудандарымен ауылдарының экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларының критериі жоспарлардың өзара байланысты жүйесін құрайды .
Қазақстан Республикасының аймақтарынының әлеуметтік - экономикалық даму процесінің қазіргі кездегі дәрежесі, ОҚО әлеуметтік сфераларының жағдайы және негізгі салаларының дамуына талдау жасалып, аймақтардың дамуына кедергі болатын мәселелері мен олардың пайда болу көздері анықталған. ОҚО-дағы аймақтық бағдарламалары мен жоспарларының роліне баға берілген және олардың әлеуметтік жағдайға әсері мен аймақтың әоеуметтік - экономикалық дамуына кедергі болатын проблемаларды шешу жолдары және зерттеулердің ғылыми маңыздылығы көрсетілген.
ОҚО-ның әлеуметтік - экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға арналған стратегиялық жоспарлары Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына жолдауларында, ҚР Үкіметінің 2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасында, ОҚО-ның даму бағдарламаларында
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Степанов М.В Региональная экономика. Москва, из – во; Инфра – М, 2000, 9 – 31 бет.
2. Бутов В.И, Игнатов Н.П. Основы региональной экономики. Ростов – на – Дону. Из –во МарТ, 2001.
3. Архангельский В. Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации. Альпари, №3, 2001, 17 – 21 бет.
4. Палымбетов.Б, Классификация форм методов системы управления региональной экономикой. Евразиийское сообщества. Институт Развития Казахстана, №4, 2000, 122-125 бет.
5. Региональная экономика РК: экономическии механизм реализауции. Под.ред.Кенжегузина М.Б. Алматы: Институт экономики МН – АН РК, 1998.
6. Мукашев.Т, Турдыбекова.К. Неравномерность регионального развития: науно – методические аспекты типологизации./ Тарнзитная экономика №4, 1999
7. Арженовский И.В. Региональный рынок: воспроизводственный аспект, Нижний Новгород, 1997.
8. Омаров.Б.Р, Омаров.К.Т. Организация и методолгия регионального планирования социально – экономического развития. Алматы: Экономика, 2000, 25-39 бет
9. Саиров.Е.Б. О региональном развитии и региональной политике в Казахстане./ Саясат, №2, 2001, 7 – 9 бет.
10. Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решение./ под.ред Кенжегузина М.Б. Алматы, 1997.
11. Елисеев В. Концепсия новой региональной политики./Транзитная экономика научно – практический журнал, №1, 2000, 93 – 109 бет.
12. Қосманбетова Р. Концептуальные основы стратегии устойчивого развития экономики./ Саясат, №2, 2005, 16 – 20 бет.
13. Сабден.О Что делать до восстоновления экономики Казахстана?, Алматы, Сенат, 1999, 540 – 546 бет.
14. Бердалиев К.Б. Основы управления экономкой Казахстана. Алматы, Экономика, 1998, 20 – 49 бет.
15. Жулдызбаев Н.Е. Региональной особенность управления социальными процессами в современных условиях РК./ Вестник КазГУ. Алматы, №1, 1999.
16. Некрасов Н.Н. Региональная экономика. Москва, Из- во Экономика, 1979.
17. Храпунов В.В. Региональные аспекты экономической реформы в Казахстане. Алматы. Из- во Білім, 1999.
18. Программа развития сельскохозяйственного производство ЮКО на 2005. Шымкент
19. Департамент труда и занятости населения ЮКО. 2004 – 2005, Шымкент.
20. Программа развития промышленности и импортзамещение на 2003 – 2004 годы. ОҚО Экономика және бюджетті жоспарлау департаменті.
21. Социально – экономическое развития ЮКО за январь – декабрь 2003 – 2004. Шымкент, 2005 ж*
22. Баяндин М. Проблемы управления социально – экономическим развитием./ Ізденіс №4 – 5, 2001. 120 – 123 бет.
23. Стратигический план развития до 2010 г./ ОҚО Экономика және бюджетті жоспарлау департаменті. 2005*.
24. ҚР әлеуметтік – экономикалық дамуының 2005 – 2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары. ОҚО Статистика агентігі. Шымкент, 2005*.
25. ОҚО 2005 – 2007 жылдарға арналған стратегиялық бағдарламасы. ОҚО Экономика және бюджетті жоспарлау департаменті. Шымкент, 2005.
26. П.В.Забелин, Н.К.Моисеева. Основы стратегической управления. Москва, 1998 г.
1. Степанов М.В Региональная экономика. Москва, из – во; Инфра – М, 2000, 9 – 31 бет.
2. Бутов В.И, Игнатов Н.П. Основы региональной экономики. Ростов – на – Дону. Из –во МарТ, 2001.
3. Архангельский В. Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации. Альпари, №3, 2001, 17 – 21 бет.
4. Палымбетов.Б, Классификация форм методов системы управления региональной экономикой. Евразиийское сообщества. Институт Развития Казахстана, №4, 2000, 122-125 бет.
5. Региональная экономика РК: экономическии механизм реализауции. Под.ред.Кенжегузина М.Б. Алматы: Институт экономики МН – АН РК, 1998.
6. Мукашев.Т, Турдыбекова.К. Неравномерность регионального развития: науно – методические аспекты типологизации./ Тарнзитная экономика №4, 1999
7. Арженовский И.В. Региональный рынок: воспроизводственный аспект, Нижний Новгород, 1997.
8. Омаров.Б.Р, Омаров.К.Т. Организация и методолгия регионального планирования социально – экономического развития. Алматы: Экономика, 2000, 25-39 бет
9. Саиров.Е.Б. О региональном развитии и региональной политике в Казахстане./ Саясат, №2, 2001, 7 – 9 бет.
10. Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решение./ под.ред Кенжегузина М.Б. Алматы, 1997.
11. Елисеев В. Концепсия новой региональной политики./Транзитная экономика научно – практический журнал, №1, 2000, 93 – 109 бет.
12. Қосманбетова Р. Концептуальные основы стратегии устойчивого развития экономики./ Саясат, №2, 2005, 16 – 20 бет.
13. Сабден.О Что делать до восстоновления экономики Казахстана?, Алматы, Сенат, 1999, 540 – 546 бет.
14. Бердалиев К.Б. Основы управления экономкой Казахстана. Алматы, Экономика, 1998, 20 – 49 бет.
15. Жулдызбаев Н.Е. Региональной особенность управления социальными процессами в современных условиях РК./ Вестник КазГУ. Алматы, №1, 1999.
16. Некрасов Н.Н. Региональная экономика. Москва, Из- во Экономика, 1979.
17. Храпунов В.В. Региональные аспекты экономической реформы в Казахстане. Алматы. Из- во Білім, 1999.
18. Программа развития сельскохозяйственного производство ЮКО на 2005. Шымкент
19. Департамент труда и занятости населения ЮКО. 2004 – 2005, Шымкент.
20. Программа развития промышленности и импортзамещение на 2003 – 2004 годы. ОҚО Экономика және бюджетті жоспарлау департаменті.
21. Социально – экономическое развития ЮКО за январь – декабрь 2003 – 2004. Шымкент, 2005 ж*
22. Баяндин М. Проблемы управления социально – экономическим развитием./ Ізденіс №4 – 5, 2001. 120 – 123 бет.
23. Стратигический план развития до 2010 г./ ОҚО Экономика және бюджетті жоспарлау департаменті. 2005*.
24. ҚР әлеуметтік – экономикалық дамуының 2005 – 2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары. ОҚО Статистика агентігі. Шымкент, 2005*.
25. ОҚО 2005 – 2007 жылдарға арналған стратегиялық бағдарламасы. ОҚО Экономика және бюджетті жоспарлау департаменті. Шымкент, 2005.
26. П.В.Забелин, Н.К.Моисеева. Основы стратегической управления. Москва, 1998 г.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І - тарау. Әлеуметтік - экономикалық дамуды аймақтық жоспарлаудың теориялық
және әдістемелік негіздері.
1. Аймақтық жоcпарлау мен басқарудың ұйымдастырушылық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Аймақтық жоспарлаудың пропорциясының негізігі көрсеткіштері мен
әдістері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 13
3. Тұрақты әлеуметтік - экономикалық даму стратегиясының концепциясы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ІІ - тарау. Оңтүстік Қазақстан облысындағы аймақтардың қазіргі таңдағы
әлеуметтік - экономикалық жағдайына талдау жасау.
2.1. Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік - экономикалық
дамуының негізгі тенденциялары. .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2. ОҚО-дағы өндіріс пен ауыл шаруашылығының дамуы және олардың
аймақтардағы әлеуметтік - экономикалық деңгейге әсері. ... 47
2.3. ОҚО-дағы әлеуметтік сфераларының қазіргі таңдағы даму
жағдайы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ІІІ - тарау. Аймақтың әлеуметтік - экономикалық жағдайының даму
перспективасы.
3.1. Қазақстандағы аймақтардың әлеуметтік - экономикалық дамуының негізгі
басымдылығы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 62
3.2. ОҚО-дағы аймақтардың әлеуметтік - экономикалық дамуының келешектегі
бағдарламалары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
3.3. Аумақтық даму және инфрақұрылым, демография және халықты ұтымды
орналастыру. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 98
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 99
Қосымша
Кіріспе.
Қазақстанның қазіргі заманғы дамуы экономикалық одан әрі
интеграциалануы, экономикалық және әлеуметтік процестердің өзара
байланысуының күшеюмен, елдің экономикалық біртұтас әлеуметтік
-экономикалық комплекске айналуымен сипатталады. Сондықтан да, оның
дамуын стратегиялық жоспарлау біртұтас экономикалық қана емес, сонымен
бірге республиканың әлеуметтік аспектілерінің дамуын да қамтуы тиіс.
Осыған байланысты аудан мен облыстың экономикасының дамуының жинақталған
жоспарын құру әдістемесімен методологиясын жетілдіру мәселесі елдің
экономикасын стратегиялық жоспарлау жүйесімен өзара байланысты, жоспарды
экономикалық дайындау жүйесін құру қажетті өзекті мәселесі болып
табылады.
“Қазақстан – 2030” Президенттің стратегиясының шараларын жүзеге
асыру жағдайында стратегиялық жоспарларның ролі ерекше көрінеді. Аймақтық
және салалық аспектісінде стратегиялық жоспарларды іске асырудың
объективті қажеттілігі Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан
халқына жолдауынан анық көруімізге болады. Осының негізінде министрліктер,
ведомствалар мен облыс басшыларына жаңа 1998 жылға дейін агенттік пен
құрастырылған “әдістемелік ұсыныстарды” ескере отырып, ағымдағы және орта
мерзімдік стратегиялық жоспарларды әзірлеуге бұйрық берілді.
Әлеуметтік - экономикалық дамуының аймақтық стратегиялық жоспарларын
басқаруды жетілдіру басты бағыттарының бірі, эконмикалық жоспарлау
жүйесіндегі аймақтық комплексті жоспарлаудың ролін арттыру жатады.
Өйткені, мемлекеттің экономикалық саясатының жалпы міндеттері облыстар,
аудандар мен қалалардың денгейінде нақтыланады.
Аймақтық жоспарлаудың өзара байланысты төрт кезеңін бөліп
алып қарауға болады. Олардың әрқайсысында өзіндік міндеттерін шешу үшін
методикалық ғылыми жобалау және жоспарлау дайындықты талап етіледі. Бұл
кезеңдерге мына төмендегілерді жатқызуға болады :
1. Түрлі аймақтық құрылымдардың әлеуметтік-экономикасының даму
перспективасының жоспарлау алдындағы ғылыми техникалық –
экономикалық негізделуі.
2. Мемлекеттік ұлттық бағдарламалардың негізінде маңызды экономикалық
мәселелер бойынша әлеуметтік - экономиканы ұзақ мерзімді аймақтық
жоспарлау.
3. Түрлі аймақтық құрылымдардың перспективалық жинақты жоспарлауы.
4. Облыстар, қалалар, аудандар мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің
ағымдағы жалпы жоспарлауы.
5. Әлеуметтік – экономикалық дамуды аймақтық жоспарлау кезінде
облыстар, қалалар мен аудандардың комплексті дамуының түйінді мәселелерін
жүйелі шешуге баса назар аудару керек.
Аймақтың комплексті жоспарлар Қазақстан Республикасының экономикасының
даму жоспарының базисі болып табылатын, республиканың облыстары мен
қалалары , аудандарымен ауылдарының экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарларының критериі жоспарлардың өзара байланысты жүйесін құрайды .
Қазақстан Республикасының аймақтарынының әлеуметтік - экономикалық
даму процесінің қазіргі кездегі дәрежесі, ОҚО әлеуметтік сфераларының
жағдайы және негізгі салаларының дамуына талдау жасалып, аймақтардың
дамуына кедергі болатын мәселелері мен олардың пайда болу көздері
анықталған. ОҚО-дағы аймақтық бағдарламалары мен жоспарларының роліне баға
берілген және олардың әлеуметтік жағдайға әсері мен аймақтың әоеуметтік -
экономикалық дамуына кедергі болатын проблемаларды шешу жолдары және
зерттеулердің ғылыми маңыздылығы көрсетілген.
ОҚО-ның әлеуметтік - экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға
арналған стратегиялық жоспарлары Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына жолдауларында, ҚР Үкіметінің 2003-2006 жылдарға арналған
бағдарламасында, ОҚО-ның даму бағдарламаларында айқындалған мақсаттарға
қол жеткізу және басымдықтарды іске асыру үшін экономика салаларын дамыту
жолдарын айқындайды.
Аймақтардағы күрделі әлеуметтік - экономикалық проблемаларды және
аймақтық мақсатты бағдарламалары мен ведомстволардың арасындағы
процестерді шешуге, қоршаған ортаны қорғау мен өндірістік, әлеуметтік
инфрақұрылымдардың дамуын есепке ала отырып, жергілікті ресурстарды
комплексті пайдалану мен әлеуметтік даму мәселелерін шешуге бағытталады.
Аймақтық бағдарламалардың негізгі көрсеткіштері түгелдей кешенді
стратегиялық жоспарға еңгізіледі.
І - тарау. Әлеуметтік – экономикалық дамудың аймақтық жоспарлаудың
теориялық - әдістемелік негіздері.
1.1. Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық негіздері.
Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды
экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды
роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің
орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның
саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір
аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын
анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын
зерттейді".
Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының стратегиялық
позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы аймақтық
экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады. [дәйексөз1]
Аймақтық экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ
оған қарағанда қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық
экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық
болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік -
экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық
мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны,
географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады. [2]
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу
Ресейде ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами
бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады.
Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті
табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған
бір елдің ірі территориясы.
Аймақтық экономикаға теориялық - әдістемелік зерттеулер жасаған
ғалымдар Альфред Вебер, Аугуст Леш, Вильгелм Кристаллер, Иоганн Тюнен,
Энтони Куклинский, орыс ғалымдары Н.Барановский, Н.Комосовский және тағы да
басқа АҚШ , Германия, Франция ғалымдары үлес қосқан.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы
экономикалық қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды
орын алады. Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының
ролін арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын
негізігі міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың
арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтан-
дырылмаған басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша
айналымын үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету
жатады. Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы
мен қызмет етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін
механизм қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік
саласының тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын
қаржылай және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды
қайта құру;
- әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады. [3]
Аймақтық басқарудың методтары аймақтың өндірісітік және
өндірістік емес сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық
әрекеттің пайда болуын қамтамассыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық
даму жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
- әлеуметтік – экономикалық , құрылыс – инвестициялық және табиғатты
қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас
мамандануын қадағалау;
- аймақтық басқару мен жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық
жүйе бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне
территориялық әкімшілік білім беру. [4]
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтк – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік
бағдарламалар жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін
табуы қажет. [3]
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды
аймақтарда жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге
кетіп қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар
өндірісі іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау , қаржыландыру , несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады .
Экономикалық механизмге деген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде
әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.
Сондықтан , экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың
шешіміне практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын
қамтамассыз етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй
проблемасын шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы
еңбек етуіне әсер етеді. Сондықтан, экономикалық- әлеуметтік шаруашылық
салаларының тепе – теңдігін ұстау маңызды болады. Ол мемлекет пен
демографиялық ұдайы өндіріс арасындағы кәсіпорынмен жергілікті өзін - өзі
басқару органдарының экономикалық жүктеулерді тарату арқылы әлеуметтік
әділеттілікті тудыруы қажет. Дәл осы кезде өндіріс шығынымен байланысты
шыѓындардың толық көрсетілуі қажет . Бұл республиканың демаграфиялық
жағдайына еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға демеу жасайды және көп
еңбек етуді төмендетіп, ғылыми – техникалық прогресстің дамуына жол ашады.
Сонымен бірге әлеуметтік бағдарламалар екі маңызды қаржылық ресурстарды
қамтиды. Олар: қаржы – несие жүйесі және жергілікті бюджет.
Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның дамуына кәсіпорын мен
бірлестіктердің еңбек ресурстарының төлем ролін күшейтуге тырысады.
Эквивалентті байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен
қамтамассыз етуі, нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі
болады.[5] Экономикалық жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау
келесідей жағдайларда жүргізіледі:
- кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметнің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп
территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-
технологиялық даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың
әлеуметтік- экономикалық кешенді дамуын ынталандырады.
- облыс, қала, аудандардағы шаруашылық субъектілердің есеп принціпі
мен экономикалық есептертің эквивалентті негізін басқару
органдары мен жалпы қатынас.
- жергілікті бюджеттің қалыптасуы кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының
тиімділігіне байланысты .
Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін -өзі басқаруы жаңа әдістеріне,
ғылыми- техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.
Аймақтық жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты
әлеуметтік – экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін
арттыру жатады. Жоспар алдындағы зертеулер маңызды әлеуметтік-
экономикалық және аймақтың дамуының ғылыми-техникалық мәселелерін
анықтауы қажет. Аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму перспективасын
негіздеуге:
- аймақтың дамуының мүмкін болатын қарқыны, деңгейі мен құрлымдық алға
жылжуының мақсатты бағытын анықтау қажет;
- аймақтың ресурсты патенциалын және әлеуметтік –экономикалық дамуын
ұзақ мерзімді мақсатына қол жеткізідегі ролін бағалау;
- арнайы бағдарламаларды дайындауды қажет ететін ғылыми –техникалық,
әлеуметтік – экономикалық басқа да әлеуметтік мәселерді анықтау қажет
;
- табиғи ресурстарды пайдалану бағыттары мен жағымсыз құбылыстардың
алдын алу тәсілдерін дайындау жатады.
Аймақтық деңгейіндегі жоспар алдындағы зерттеулер жүйесінің маңызды
элементіне демографиялық жағдайды болжау. Ресурстық потенциалдың өзгеруі,
шаруашылықты территориялдық ұйымдастыру, көлік коммуникациялық қызмет
көрсету, энергетикалық шаруашылықтар жатады. Комплексті жоспар алдындағы
дайындықтың маңызы ерекше, олар жеке болжауларды пайдалануға негізделеді.
Аймақтың әлеуметтік- экономикалық жоспарын жүзеге асыру барысында
мына төмендегі міндеттерді орындау қажеттілігін қарастырылады :
- өндіріс пен көмекші салалардың, қызмет көрсету, маманданған
салалардың өзара байланысты дамуы негізінде жалпы мемлекеттік
деңгейден міндеттерді шешуге аймақтың қатысуын қамтамассыз ету;
- өндірістік қорлар, еңбек, су, жер және басқа да жергілікті
ресурстарды тиімді пайдалану;
- барлық кәсіпорындардың, ұйымдардың және фирмалардың тиімді жұмыс
істеуі үшін мемлекеттік реттеу мен әлеуметтік қатынастар негізінде
жағдай жасау;
- аймақтық халқының өмір сүру жағдайын тұрақты түрде жақсарту, олардың
әлеуметтік - мәдени, тұрмыстық және басқа да қызмет көрсету
түрлерімен қамтамассыз ету;
- меншік формасына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың
қоршаған ортаны қорғау мен сыртқы экономикалық қызметтің жоспарларын
байыту.
Аймақтық комплексті жоспарының негізгі міндеттеріне сәйкес, аймақты
жоспарлы басқару ядросына өзара байланысты әлеуметтік экономикалық
блоктар жүйесі жатады. Ол блоктар:
- аймақтық өндіргіштік процессінің дамуын білдіретін , өндіргіштік
блок ;
- шешуші аймақтық және аймақ аралық мәселелер блогы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық патенциалының даму бағытын
сипаттайтын блок;
- халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын, әлеуметтік даму деңгейін
сипаттайтын блок;
- сыртқы экономикалық қызмет , материалды өндіріс саласы тарапынан
әлеуметтік, экономикалық, инвестициялық, инфрақұрылымдық қызмет
блогы. [6]
1.2. Аймақтық жоспарлаудың пропорциясының негізгі
көрсеткіштері мен әдістері.
Аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді жоспарларында
кеңейтілген өндірістің бүкіл процессі көрінуі қажет. Территорияның
экономикасының дамуындағы құбылыстар мен процесстердің көп жақты және қиын
жиынтығын анықтау үшін экономикалық көрсеткіштер қажет.
Аймақтың экономикасының жоспарына қажетті көрсеткіштер жүйесі
әдістемелік және тәжірибелік сипатта болады. Және де бұл жүйе облыстық
қаланың және аймақтың экономикасының жоспарлы объектілерін және
шекараларын анықтайды.
Ағымдығы аймақтық жоспардың көрсеткіштер жүйесі келесі талаптарға
сай келуі керек:
- біріңғай ағымды экономикалық жоспарды салалық тапсырмаларды
біріктіруге мүмкіндік беретін бүкіл экономикалық масштабындағы
көрсеткіштердің бірлігін қамтамассыз ету;
- республика жоспарының бір бүтін болуы мен бірге әр аймақтың
ерекшеліктерін есепке алу, бұл көрсеткіштер жүйесіне нақты адрестік
сипаттама береді, және де территориялық және салалық шаруашылық
тапсырмаларды шешуде дифференциалды қарауға мүмкіндік береді.
- салалық тапсырмаларды біріктіруде қажетті координацияны қамтамассыз
ету;
- сала аралық және экономикалық байланыстар мен пропорцияларды
жасау;
- статистикалық көрсеткіштер жүйесімен сәйкес келетін, және
бірігетіндей болуы керек.
Табиғат ресурстары, әдетте , натуралды бірліктермен есептеледі;
Бұл жоспарлау органдарына жердің минералдық және биологиялық
шикізаттардың тепе-теңдігін жасауға мүмкіндік береді. Табиғи ресурстардың
тиімді және кешенді қолдануды қамтамассыз ететін экономикалық
механизмді қалыптастыру мақсатында аймақтық ресурстардың сапасы мен
орналасқан жерін есепке ала отырып , оның бағасы жайлы мәселені шешу
қажет. [7]
Аймақтың маңызды экономикалық ресурсы негізгі қорлар болып
табылады. (өндірістік және өндірістік емес) негізгі өндірістік қорларды
тиімді пайдалануды көтеру аймақтағы өнім өндіруді қосымша капитал
салмастан-ақ жоғарылатуға мүмкіндік береді. Қолданысқа өндірістік емес
негізгі қорларды енгізу халықтың тұрмыс деңгейін жоғарлатуға мүмкіндік
береді. Негізгі өндірістік және өндірістік емес қорларды сипаттайтын
көрсеткіштер капиталдық салымдардың салалық жоспарының бағалануына
мүмкіндік береді. Бұл үшін келесідей көрсеткіштер қолданылады:
- негізгі қорлардың құрылымының көрсеткіштері, негізгі қорлар
құрылымы өндіріс сипатына байланысты болады. Сондықтан да
спецификаның салалық факторлардың есепке ала отырып, әр салаға
жекелеп бағыттылуы тиіс.
- Негізгі қорлар қозғалысының көрсеткіштері, яғни негізгі қорлардың
жалпы және жекеше түрлерінің абсолютті өсімінің көрсеткіші;
- қор, энерго- механикалық қаруланудың көрсеткіші.
Аймақтық өндіріс процестің көрсеткіштері өздерінің экономикалық
табиғаты бойынша экономикалық жүйесінің бірлігі ретінде экономика
дамуының бағыттарымен жалпы құбылыстардың синтетикалық өлшеуіші болып
табылады. Олар көптеген тапсырмалардың шешілуіне еркін территориялық
жоспарлауды қолданылады. Бірінші кезекте аймақтық материалдық өндіріс
салаларында өндірілген материалдық қызметтер мен өнімдердің жиынтық
көлемін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл тапсырманы аймақтық
экономикалық өсуін сипаттайтын өзара байланысты көрсеткіштер көмегімен
шешуге болады. Атап айтсақ:
ЖҰӨ-нің адам басына шаққандағы өсімі және шынайы ЖҰӨ-нің атаулы
уақыттағы өсуі. Осыған байланысты экономикалық өсудің көрсететін
статистикалық көрсеткіш ЖҰӨ өсімінің жылдық пайыз түріндегі өлшемі болып
табылады. [8]
Экономикалық теорияда қоғамдық өндірістің сипаттамасына
теоритикалық қараудың ерекшеліктеріне негізделген әртүрлі өлшеуіштерді
қолданылады.
Қоғамның жағдайының экономикалық негізгі көрсеткіші ЖҰӨ болып
табылады, яғни жыл бойына аймақтың экономикасында өндірілген соңғы
өнімдер мен қызметтердің нарықтық бағасы. Сонымен қатар, азаматтардың
аймақтағы және шет елдерде жасаған соңғы тауарлық қызметтердің жылдық
көлемі есепке алынады. Жалпы ұлттық өнім ұйымдардың және халықтық
материалдық және материалдық емес өндірістегі кірістердінің суммасы .
ЖІӨ резидент деп аталатын барлық тауар және қызмет өндірушілердің
қосымша бағалардың суммасын білдіреді. Резиденттер – белгілі бір аймақта
тұратын азаматтар, бұларға аймақта бір жылдан аз уақыт тұратын шет ел
азаматтары жатпайды.
Егер де ЖІӨ-ге шет елден келген өндіріс факторлары және берілген
аймақта шет ел инвесторларынан алынған факторлық кірістердің айырмасын
қоссақ, ЖӨҰ көлемін анықтауға болады.
ЖІӨ + (ФК І- ФК ІІ) = ЖҰӨ
ЖҰӨ мен ЖІӨ (арасындағы) өзара айырмасы ЖІӨ-нің жалпы сомасынан Ғ
1% ды құрайды ЖҰӨ өзінің номиналды сипатта болатын ағымдағы нақты
көлемін табу үшін инфляцияның әсерінің болған бағаларды тазалау, ЖҰӨ-нің
нақты көлемін беретін бағалар индексін қолдануы тиіс . Номиналды ЖҰӨ мен
нақты ЖҰӨ - нің ар қатынасы бағалар деңгейінің есебінен ЖҰӨ-нің
жоғарылаумен сипатталады және ол ЖҰӨ-нің дефляторы деп аталады. ЖҰӨ-ді
көлемін анықтауда екі әдіс қолданылады:
1. Шығыстар бойынша ЖҰӨ белгілі бір уақыт аралығындағы
қолданысындағы құзырымындағы қызметтердің жиынтығы ретінде
сипатталады.
2. Кірістер бойынша ЖҰӨ жеке тұлғалар мен көпшілік органдардың
кірістерінің суммасын білдіреді (еңбек ақы, пайыз, пайда және
рента). ЖҰӨ-нің құрамына сонымен қатар көпшілік органдағы жанама
салықтар, амартизация, жеке меншіктен пайда (кірістер) кіреді,
яғни кірістері бойынша жалпы ұлттық өнім жалдамалы жұмысшыларды
еңбек ақысынан , ренталық төлемдерден, пайыздардан,
дивиденттерден, жекеменшік иелерінің кірістернің корпарациялық
пайдасына салынатын салықтардан кәсіпкерлікке салынатын жанама
салықтар, амортизациялық төлемдер.
Макроэкономикалық көрсеткіштердің қатарына ЖҰӨ мен ЖІӨ-нен
басқа да ТҰК (Таза ұлттық кіріс ) кіреді. Ол ЖҰӨ- мен амартизация
айырмасымен сипатталады.
ТҰК =ЖҰӨ- амартизация;
ҰТ (Ұлттық табыс) –ТҰК пен жанама салық арасындағы айырма ;
ҰТ= ТҰК- кәсіпкерлікке салынатын салық .
ЖТ (Жеке табыс ) = ҰТ-(табыс салынатын табыстар + әлеуметтік
қамсыздандыру +корпарацияларды бөлінбеген )+ трансферттік төлемдер.
ТҰК- ЖҰӨ-ге қарағанда нақтырақ көрсеткіш , өйткені ол
амартизацияны есепке алады.ТҰК көмегімен экономика болашақтағы
өндіріс мүмкіндіктерін қысқартпай отырып , қолдана алатын өндіріс
көлемін анықтауға болады.
ҰТ- еңбек ақының жалпы көлемін , пайыздарды, пайда мен рентаның
көрсеткіштерін анықтау үшін қажет, бұл үшін ТҰК- тен кәсіпкерлікке
салынатын жанама салықтарды алып тастау қажет. Мұндай есептеуді мәні
мынада : Мемлекет көптеген органдардан мұндай жанама салықтарды ала
отырып өндіріске ештеңе салмайды.
ЖТ- алынған табыс, ҰТ- қарағанда ол жұмыс істеп табылған табыс
және де ол трансферттік төлемдерден құралады.
ЖҰӨ көрсеткіші аймақтық өндірістің жылдық көлемін ақшалай өлшеуге
мүмкіндік береді. Бірақ та ЖҰӨ аймақтың экономикалық жағдайын толық
көрсетпейді. Бұл келесі жағдайлармен түсіндіріледі, барлық елдерде дерлік
қоғамның экономикалық жағдайын жоғарлататын аурулар мен балаларға қарау,
көмек беру жұмыстары жүргізілмейді . Сонымен қатар ЖҰӨ-нің құрамына
көлеңкелі экономикалық заңсыз көңіл көтеру орындары, рэкет есірткелер
өндірісі мен сауда сатығы сияқты секторларының нәтижесі кіргізілмейді .
Сондай-ақ ЖҰӨ құрамына қоғам жағдайын жоғарлататын , бірақ нарықтық
сипатта болмайтын үй жұмыстары кірмейді (пәтерді жөндеу, аппаратураларды ,
машиналарды және аяқ киімдерді жөндеу т.б) [8]
Экономикалық өсімді болжамдаудың теориясы мен тәжірибесінде
экономика- математикалық модельдеу кеңінен қолданылады. Сонымен қатар,
өндіріс факторларының теориясына негізделген өндіріс функцияларыны
модельдері де кеңінен тараған . Бұл модельдерде өндіріс көлемі
қолданылатын өндіріс факторларының көмегімен және олардың әрқайсысының
шекті өнімділігінен байланысты функциясы ретінде сипатталады. Факторлардың
шекті өнімділігі ретінде берілген өндіріс факторларының әр бірлігінен
өсімінен аланатын өндіріс көлемінің өсімінің көлемі түсіндіріледі. Шекті
өнімділік өндіріс көлемінің өсуінің берілген өндіріс факторларының
қатынасымен есептеледі.
Қазіргі кездегі экономикалық жағдайға байланысты аймақтар мен
мемлекеттің экономикалық өсімін сипаттаудың үш нұсқасы бар:
1. Шикізат ресурстарының сыртқы нарығына бағытталған өсу;
2. Ішкі нарықтың көлемін ұлғайтуға бағытталған жоғары сапалы өнімдерінің
өсуін жоғарылауға импортқа шығарылатын өнімдерге, жоғары технология
өнімдері және (жалпы) қоғамдық пайдаланатын қарапайым және арзан
өнімдерді өсіруге негізделген өсу :
3. Алдынғы екі нұсқаны біріктіретін аралас нұсқа .
І- нұсқа бойынша өсу режиміне өту өте оңай және тез арада бой
алуы мүмкін. Бірақ өсу қарқыны сыртқы рынок көлімімен шектеледі және
жоғары бола алмайды. Сонымен ұлттық экономика сыртқы конъюнкция
турасының өзгеруінен тәуелді болатын еді және де ел, аймақ үшін өндірісті
білдіру жайындағы маңызды сұрақтар шет елдерде шешілетін болады. Бұл нұсқа
шартында отандық өңдеу өнеркәсібінің дегрезациясы мүмкін.
І- ші нұсқа бойынша экономикалық өсу алдымен тек жекелеген
нүктелерде байқалуы мүмкін. Ұзақ мерзімді перспективада ішкі нарыққа
бағытталу жоғары(деңгейге) қарқынды қамтамассыз ете алмайды, яғни бұл
үшін инвестициялық патенциал көлемі жетіспейді. Экономикалық өсудің-
аралас нұсқасы тиімдірек болып келеді. Экономитканың гүлденуі мен өсуі
ұзақ жылдарға созылады. Сонымен қатар бұл капиталдың тиімділігіне
жоғарылату мақсатында белсенді түрде жаңалықтарды енгізіп отыру қажет.
ЖҰӨ (ЖІӨ) –ді белгілі бір формасые сипаттау үшін ұлттық есеп
жүйеісі (ҰЕЖ) қолданылады. ҰЕЖ-сінің екі деңгейі бар. ҰТ пен ЖҰӨ-нің
қозғалысын сипаттайтын жиынтық есептері және өндіріс циклінің негізгі
кезеңдерін сипаттайтын бөлшектелеген есептер(шоттар). ҰЕЖ-нің маңызды
сипаты- екі жақты жазу принціпі. Бұл дегеніміз әр операцияның сатып
алушылар мен төлеушілері болады, сондақтан да бір жағына ресурстар ретінде
және екінші жағынан олардың қолданысы ретінде жазылады. Барлық
операциялар материалды қаржылық баланста көрсетіледі. [9]
ҰЕЖ-нің баланстарын пайдалану мемлекеттің макроэкономикалық
саясатын жүргіуге, ұлттық табыстың халақаралық салыстырмалары мен
экономикалық болжамдауды жасау үшін қажет. Экономикалық дамудың
пропорциялары, құүрылымдары және қозғалыстарының стратегиялық жоспарлау
мен болжамдаулары әлеуметтік- экономикалық процестердің модельдеу
әдістерін қолдануға негізделеді.
Қазіргі кездегі жоспарлау мен болжамдаудағы қолданылатын
модельдері заттық және ойға негізделеген модельдер деп екіге бөлуге
болады. Заттық модельдер өз кезегінде физикалық және заттық математикалық
болып бөлінеді. Физикалық модельдер - материалды объектілерді сипатталады.
Ойға негізделген модельдердің негізгі көріністері мен белгілері болып
табылады. Белгілер модельдерінің қазіргі кездегі қолданылатын логика-
математикалық модельдер- олар зерттеліп жатқан объектілердің негізін
қалайтын математикалық және логикалық тұжырымдамалар жүйесін сипатталады.
Бұл модельдер үш топ элементерден тұрады:
1. Объектігінің сипатын анықтау қажет (SWOT)
2. Өзгеріп тұратын сыртқы жағдайлардың сипаттамасы (мүмкіндіктер,
қорқытулар).
3. Объекттнің ішкі параметрлер (әлсіз және күшті жақтары):
Стратегиялық жоспарлау мен болжамдауларда қолданылатын логика-
математикалық модельдерді келесідей белгілер бойынша жіктеуге болады.
1. Зерттеу объектісі бойынша макроэкономикалық және локальдық модельдер:
2. Объектінің негізгі сипаттаушы және бағыттары бойынша- құрылымдық
функционалдық болып бөлінеді.
3. мақсаты бойынша ғылыми жұмыстады қолданылатын теоретикалық -
аналитикалық және басқару мен жапарлаудың нақты бір тапсырмасын
шешу мақсатында қолданылатын қосымшалар болып бөлінеді.
4. Себеп – салдарлық байланыстардың сипаты бойынша мүмкіншілік
доминациялық моделдер :
5. Модельдің құрамындағы ақпаратық түрі бойынша – дискриптивтік және
нормативтік болып бөлінеді.
6. Уақыт факторының сипаты бойынша статистикалық және динамикалық
болып бөлінеді.
7. Моделдің құрамына кіретін айнымалылардың сыртқы және ішкі
байланысы бойынша ашық және жабық модельдері.
Жоспарлау мен болжамдаудың қазіргі кездегі тәжиребесінде жинау, тұтыну
және өндіріс элементтерінен құралған баланстан тұратын моделдердің
баланстық жүйесін кеңінен қолданылады.
Модельдердің баланстық жүйесі әлемдік шаруашылық тәжирибесінің
прогрессивтік жетістіктерінің бірі болып табылады. Ол нарықтық экономиканы
реттеудің әдістер ретінде кеңінен қолданылады. Батыс Европа мен
Японияда мұндай баланстардың әртүрлі түрлері көптеп кездеседі.
Экономикалық балансы елдегі және аймақтағы экономикалық
статистиканың координация құралы ретінде танылады. Оның көлемімен
түсініктеме аппараты сәйкестелген құралуы өзара байланысты бөлімдерде
қолданылатын жіктемелер мен анықтамалар беріледі.
Бұл жүйенің құрамына баланс таблицаларының жиынтығы кіреді.
- қоғамдық өсімді жинақтау , тұтыну және өндірісінің балансы ;
- Ұлттық табысты шекті қолданудың және бөлінген қайта бөлінген
өндіріс балансы;
- кірістердің жиналуымен олардың қолданысының құрылымындағы ЖІӨ
балансы ;
- ұлттық байлықтың балансы ;
- қаржы ресурстарының балансы ;
- еңбек ресурстаның балансы ;
Экономика балансы кезеңдердің есептік және жоспарлау үшін
қолданылады.
Экономикалық тепе- теңдіктің келесі модельдері кеңінен қолданылады:
- КЕНЭ модельдері (XVІІІ ғасыр Францияның экономикасының мысалындағы
қарапайым өндіріс сипаттамасы);
- Маркстің жәй және кеңейтілген өндірісінің схемасы ;
- Экономикалық теорияның математикалық бағыты (Вальрас, Леонтьев
сонымен қатар Сауэльсон, Хикс және т.б.)
- Кейнстің қысқа мерзімді экономикалық тепе – теңдік моделі ;
- Классикалық мектептің түсінігі бойынша макроэкономикалық тепе-
теңдік .
Болжамдау, (теориясымен, тәжирибесінде) аймақтық және
стратегиялық жоспарлау теориясы мен тәжиребесіндегі экономикадағы
пропорциялардың келесі топтарын бөліп көрсетеді:
1. Жалпы экономикалық
2. Салаарлық
3. Сала ішілік
4. Өндіріс ішілік
Жалпы экономика өндірісте қолданылатын тұтыну заттары мен өндіріс
құралдарының өндірісінің арасындағы пропорциялар жатады.
Салааралық пропорциялардың құрамына өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымының материалдық өндіріс сферасы мен индустриалдық ауыл
шаруашылық өндірісі мен өнеркәсіппен құрылыс арасындағы өзара байланыс.
Сала ішілік пропорциялар – бұл өнер кәсіп ішіндегі пропорциялар:
Қазба салалары мен қайта өңдеу салаларының арасындағы, ауыл
шаруашылық саласы, өсімдік пен жануарлар өсіру арасындағы және т.б. Сала
ішілік және өндіріс ішілік пропорциялары көптеп қолданылады. Көлемдік
қатынастар секілді пропорциялар жұмысшылар саны, өндірістің құндық қоры
және өндіріс көлемін сәйкестендіру арқылы жасалады. Пропорциялардың
жиынтығы экономиканың құрылымын құрады. Бұл құрылым қоғамының экономикалық
жүйесінің, анық құрамы және олардың бөліктерінің өзара қатынасын
сипаттайды.
Макроэкономикалық жоспарлау үшін экономиканың өндірістік,
әлеуметтік, салалық және территориялық құрылымы маңызды болып келеді.
1. Өндірістік құрылым экономиканы өндірістік және өндірістік емес
сфераларға бөлінуін сипаттайды, сонымен қатар, бірінші және екінші
бөлімшелердің арасындағы қатынастарын сипаттайды.
2. Әлеуметтік құрылым экономиканың меншік түрлері бойынша бөлуді
сипаттайды.
3. Салалық құрылым экономикадағы үлкен салааралық мекендерге және
олардың ішіндегі салаларға бөлінуі мен сипатталады.
4. Территориялдық құрылым экономикалық зоналарға, аудандарға,
территориялық кешендерге, сонымен қатар әкімшілік- территориялық
бірліктерге бөлумен сипатталады.
Кез келген экономиканың құрылымы ғылыми - техникалық прогресс
пен қоғамның қажеттілігіне байланысты үнемі өзгеріп отырады. Экономика
құрылымы циклді түрде өзгереді. [8]
Аймақтың халқының өмір сүру деңгейін жоспарлауда келесідей
көрсеткіштер қолдану қажет:
- халықтардың кірістері;
- қоғамдық тұтыну қорлары;
- (тұтыну) тамақ өнімдері мен өндірістік емес тауарларды тұтыну;
- халыққа әлеуметтік мәдени және тұрмыстық қызмет көрсету.
Еркін аймақтық жоспарлауда бұл көрсеткіштер топтары халықтың өмір сүру
деңгейін сипаттайтын көрсеткіштердің өзара байланысты тұтас жүйесі
түрінде және эккономикалық дамуының сандық және сапалық параметрлері мен
жалпы қатынастары түрінде қарастырылуы тиіс.
Қазақстан Республикасының аймақтық саясатының конституциясында
аймақтарды топ бойынша бөлу типологиясы қабылданған. Мемлекеттің аймақтық
алғы шарттарын анықтау үшін аймақтардың үш тобы белгілі:
1 топ- Мемлекеттің орташа кірістерінің деңгейінен асып түсетін
кірістері бар аймақтар.
2 топ – Мемлекеттің орташа кірістерінің көлеміне жуық ккірістер бар
аймақтар.
3топ- Жан басына орташа кірістердің өте төмен деңгейімен
ерекшеленетін аймақтар.
Жүргізіліп жатқан типологияға сәйкес территориялдық дамудың алғы
шарттарының қатарына 1-ші және 2-ші топтағы аймақтар кіреді.
Ал 3-ші топ аймақтары аутсайдерлер деп аталатын әлеуметтік
–экономикалық дамуын деңгейін өте төмендігімен ерекшелігін артта қалған
облыстар мемлекеттік қолдау көрсету үшін үнемі бақылауда болуы тиіс.
Аймақтық саясатты жүргізу деңгейі бойынша топтардың құрамы үнемі
өзгеріп отырады.
1топ аймақтары стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың жинағы
бар және ғылыми өндірістік интенсивті дамуының жеткілікті жоғары
импульсімен сипатталады, бірақ маңызды экономикалық жағдайдағы және ауылдар
мен селолардың әлеуметтік- экономикалық артта қалуымен сипатталады. Бұл
топтағы аймақтардың келісім мәселелер маңызды болып табылады :
- қазбаларды жаңаша технологиялармен өндіруді енгізу базасындағы
шикіаттардың стратегиялық түрлерінің көптеген қазба жерлерін игеру.
Әлемдегі стандарттарға сәйкестік және отандық және шет елдік
инвесторларға қолайлы. Инвестициялық жағдайды қалыптастыратын өндірістік,
әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды қалыптастыру.
2топ- бұл аймақтар жоғарғы өндірістік патенциалы мен ауыр
индустриялы салалары нақты кәсіби сипаттымен жоғарғы технологиялық ғылыми
өндірістерді құру жеткілікті деңгейде қолайлы, экономикалық жағдайлармен
сипатталады.
Бұл аймақтардың экономикасын реформалаудағы маңызды бағыттар келесілер:
- жаңа өнімдерді, машиналар мен жаңа технологиясындағы құрал
жабдықтарды өндіруді ұйымдастыру;
- экономикалық жағдайлардың қозғалысын анықтайтын нарықтық
инфрақұрылымының тез дамуы;
- өнеркәсіптік салалардың ірі кәсіпорындарды басқарудың жаңа
ұйымдастыру түрлерін қалыптастыру;
3 топ аймақтарында елдің тұтыну қорларын құрайтын агрооперкәсіптік
кешендері.
Бұл аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуының маңыды бағыттары
келесілер:
- меншікті түрлі формалар дамуымен ауыл шаруашылық өндірісті реформалау
бойынша жұмыстарды жалғастыру;
- ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісінің тиімді кәсібін қалыптастыру;
- өндіріс процесінде жаңа технологиялар мен техниканы қолдану мен
енгізу;
- ауыл шаруашылық шикізаттарын қайта өңдеу үшін кәсіпорындардың кең
желісін ұйымдастыру;
- қажетті өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру т.б;
4 топ- Экстремалды климаттық әлеуметтік экономикалық жағдайы бар
дипресивтік аймақтар. Бұл аймақтардың қалыптасқан шаруашылық
байланыстардың бұзылуы, экономикалық және әлеуметтік дағдарыс шекті
деңгейге жеткен, бұл аймақтар өз күштерімен бұл жағдайдан шыға алмайды,
оларға мемлекеттік реттеудің әдістері қажет.
Бұл топтағы аймақтардың маңызды мәселелері:
- экономикалық жағдайдың нашарлауына жол бермеу;
- аймақтағы тұрғындардың дәстүрлері, тәжірибелерін жергілікті
ресурстарды пайдалану арқылы шаруашылық кешенді қайта құру;
-қашықтағы ауылдық аудандардағы ауыл шаруашылық шикізаттарды қайта өңдеу
бойынша бірнеше бөліктерді қалыпттастыру;
Халықтың өмір сүру сапасын және деңгейін жоғарлату үшін материалдық
негіздерді құру бойынша белгілі бір шаралардың қабылдануы;
- кіші және орташа қалаларда тұратын тұрғындарының республиканың басқа
аймақтарына көшу үшін қажетті жағдай жасау;
- шет елден техникалық және гуманитарлық көмек тарту және оны тиімді
пайдалану .
Аймақтық саясатты жүргізуде келесідей маңызды құралдар қолданылады.
Жалпы мемлекеттік және аймақтық қызығушылықтарын сәйкестендіретін және
байланыстырылуын қамтамассыз ететін Қазақстан Республикасының өндіргіш
күштерінің ұзақ мерзімді перспективадағы таралуы және аймақтардың даму
әлеуметтік – экономиткалық дамуының кешенді болжамы.
- ірі масштабты аймақ аралық бағдарламаларда шешу бойынша жалпы
мемлекеттік бағдарламаларды жасау және жүзеге асыру;
- елдің әлеуметтік – экономикалық дамуының алғы шарттары мен
этаптарының кешенді болжалуы жүзеге асыруға мақсатталған жалпы мемлекеттік
аймақтық және салалық деңгейдегі стратегиялық жоспар жүйесі. [10]
1.3. Тұрақты әлеуметтік - экономикалық даму стратегиясының концепциясы.
Қоғамдық өндірістің мүлдем құлдырауына ұласқан экономикадағы
дағдарыс Қазақстан Республикасы мен оның аймақтарындағы үдемелі
өндіріс процестерінің сыр сипатының бұзылу қырларын ашып көрсетті.
Нарықтық жағдайда аймақтық дамудың көптеген процестері мазмұны мен
көрініс тауып отыр. Аумақтық шаруашылық жүргізу міндеттері мен
проблемалар ең алдымен олардың әлеуметтік - экономикалық жағдайындағы
айырмашылықтарға, екіншіден, саяси сипаттағы себептерге байланыста едәуір
дәрежеде күрделеніп барады. Экономикалық реформаларды зерттеу кезінде
экономикалық жай- жапсарларды қаншалықты елегіміз келмесе де экономикада
көп нәрсе, атап айтқанда , жалпы мемлекеттік ауқымдарды шешімдерді
қабылдау субъективті екенің мойындау керек.
Экономиканы реформалау, экономикалық дағдарыстан шығу едәуір
дәрежеде бұл процестің аймақтарда қалай жүріп жатқанымен нарықтық
шаруашылық жағдайларына олардың қаншалықты бейімделгенімен айқындалады.
Сондықтан Қазақстан Республикасының үкіметінің реформаларды тереңдету мен
экономиканы дамытужөніндегі соңғы бағдарламасында осы проблемаларға көңіл
бөлгені және онда аймақтық саясат бөлімінің болу тегін емес.
Нарықтық экономикаға көшу кезінде аймақтық айырмашылықтар аумақтық
сәйкессіздіктер сипатын алып отыр. Олар Қазақстан үшін әрбір облыста халық
шаруашылығын аймақтар бойынша ұйымдастыруға қиыншылықтар туғызуда, аймақтар
мен таяу шетелдер арасындағы шаруашылық байланыстарының үзілуі салдарынан
күшейе түсуде. Республиканың әрбір облысы жаңа жағдайларға бейімделе
отырып, экономикалық дамуының өз моделін, яғни әлеуметтік проблемаларды
шешудің және өндірістің құлдырауын тежеудің өз жолдарын белгілеуде.
Нәтижесінде стратегиялық міндеттердің аймақтық басқару органдарының
назарынан тыс қалып, экономикаға басшылық, аймақтар мен жалпы ел дамуының
өзара байланысы жойылуда. Сайып келгенде, жалпы мемлекеттік деңгейде
шешімдер қабылдау кезінде аймақтық ерекшеліктер әрдайым бірдей тиісті
дәрежеде бағаланбауда. Осының бәрі реформалардың барысына теріс әсер етіп,
экономикалық жағдайды тұрақтандыруға септігін тигізіп отыр. Осыған
байланысты, үкіметтің экономиканы реформалау жөніндегі орта мерзімді
бағдарламасында басты назар енді аймақтар жағынан ойысып келеді.
Реформаларды жүзеге асыру практикасы экономикалық дамудың аймақтық
ерекшеліктерінің ескерілмеуі салдарынан макроэкономикалық реттеу макро және
микродеңгейде қалдырылып отырғанын дәлелдейді. Казақстан Республикасында
өтпелі кезеңнің жалпы зандылықгары бар жағдайда аймақтық айырмашылықтар да,
нарықтық катынастарды калыптастыру және олардың жұмыс істеу ерекшеліктері
де бар. [11]
Нарықтық қатынастарды қалыптастырудың аймақтық ерекшеліктеріне ықпал
ететін мынадай факторлар бар:
- тұтыну рыногының және өндіріс кұралдар рыногының калыптасуына әсерін
тигізетін, сондай-ақ аймақтық үдемелі өндіріс процесінің барлық фазаларына
белсенді ықпал ететін климат факторы;
-өндіріс географиясын айқыңдайтын және жекелеген аймақтық жүйелерде өндіріс
шығынына, баға белгілеуге және сұраныс пен ұсыныс тепе-тендігіне ықпал
ететін табиғи ресурс факторы;
-тұтыну рыногының ауқымдылығын айқындайтын демографиялық фактор, ақшалай
табыстың көлемі мен төлем кабілеті бар сұраныс-еңбек жылжымайтын мүлік
рыногымен, аймақтың әлеуметтік құрылымымен тікелей байланысты;
- аймақтық экономикалық дамуының мақсатты бағдарын айқыңдайтын, ресурстарды
өндіру мен тұтыну географиясы мен кұрылымына, жұмыс орындарының техникалық-
экономикалық сипаттамасына және еңбек рыногының қүрылымына, республиканың
басқа аймақтарымен өзара байланысқа ықпал ететін аймақтың экономикалық
құрылым факторы.
Өтпелі кезең экономикасында сонымен катар нарықтық катынастарды аймақтың
өздігінен дамыту қабілетін айқындайтын және: реформадан бұрынғы кезеңде
рыноктың шаруашылық элементтерінің, тауар-ақша тепе-тендігінің,
экономиканың тиімді аймақтық құрылымының болуын, ірі, орташа жөне ұсақ
кәіпорындардың ұтымды ұштастырылуын, нарықтық жаңғыртуларға деген көзқарас,
кәсіпкерлік дағды мен дәстүрлер сияқты әлеуметтік шарттардың болуын
көздейтін факторды да ескеру керек.
Өтпелі кезеңде реттеу объектісі ретінде рынокты экономикалық және
ұйымдық қызметтің салалық және аумактық субъектілерінің жиынтығы деп қана
емес, ол республиканың нарықтық экономикасының болашақ жүйесінің қосалқы
жүйесі деп санау керек. Осы қосалқы жүйеге деген көзқараста нақты
экономикалық болмыстың анықтығы мен біркелкі еместігі ескерілуге тиіс.
Экономикалық реформаның мақсаттарына сәйкес мұндай қосалқы жүйенің тауар
мен жұмыс рыноктарының (өндіріс, капитал, мердігерлік жұмыс, еңбек
құралдарының) қалыптасқан жүйесі шаруашылық жүргізетін еркін (бірақ
мемлекет реттейтін) субъектілер жиынтығы мен аймақтық рыноктың тиісті
инфрақұрылымы болуға тиіс.
Өтпелі кезең жағдайларында осы мақсатқа қол жеткізу бұрышы үдемелі
өндіріс түрінің салғырттығына және жаңа нысандар мен қатынастар, жаңа
рыноктың институттар калыптастыру кажеттігіне байланысты болып отыр.
Соңғысы ерекше күрделі міндет болып табылады, өйткені, рыноктық.
институттарды тақыр жерде құру кажет.
Аймақ деңгейінде нарықтық катынастар калыптастыру процесі
институциялық терең өзгерістер жүргізуін керек етеді, оған экономиканы
монополиясыздандыру мен бәсекелік орта калыптастыру, меншікті мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендіру, каржы секторын дамыту, рыноктық
инфрақұрылым калыптастыру кіреді. Аймақтык ерешеліктер нарықтық қатынастар
қалыптастыру процесінің барлық жақтарында өз бейнесін тауып, сол арқылы
әлеуметік-экономикалық даму деңгейіндегі орын алып отырған аумақтық
айырмашылықтарды күшейте түсуде.
Аймақтағы жүйелі реформалардың ең маңызды бағыттарының бірі
мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру болып
табылады. Меншік катынастарының негізіне мүліктік құқыктарды экономикалық
кызмет субъектілері арасында қайта бөлу еркіндігі алынуға тиіс екеніне
сүйене отырып, жекешелендіру нәтижелеріне баға беріп көрелік.
Заң бойынша жекешелендіру процесі төрт негізгі бағыт бойынша
жүргізіледі:
- шағын жекешелендіру, жаппай жекешелендіру, жеке жобалар бойынша
жекешелендіру және агроөнеркәсіп кешенің жекешелендіру. Нақты нарықтық
катынастар калыптастыру түрғысынан осы процестің нәтижелігіне деген мүдде
шетелдік мүдделермен білдірілуде. "Делойт и Туш" компаниясы Бүкіл
дүниежүзілік банк пен Американың халықаралық даму жөніндегі агентігінің
басшылығымен жүргізілген зерттеу жекешелендірілген объектілерде жұмыспен
қамтудың едәуір (20 процент) ұлғайғанын, жекешелендірілген объектілердің
дамуы, инвестициялаудың өскенін (80 процент меншік иелері), жалдамалы
жұмысшылар енбек ақысының артқаны (пікірі сұрастырылғандар 80 процент),
мемлекеттік объектілермен салыстырғанда біртектес тауар топтары мен қызмет
бағасьның кемігенің көрсетгі (72 процент).
Қазақстан Республикасы ҰҒА Экономика институты филиалының
қызметкерлері Қазақ тұтыну кооперациясы институтымен бірге жүргізген
осындай зерттеу және меншік иелерінің жағдайы оншалыкты мәз емес екенін
көрсетгі. Өйткені олар дағдарысты экономика ақиқаттарына тап болған. Шағын
жекешелендіру нәтижелері қаншалықты санқилы және карама-кайшы болғанымен,
республикада инвестицияланған капиталдың тиімді жұмыс істеуі үшін нақты
жауап беретін меншік иелігі тобының калыптасқанын атап көрсету керек.
Жаппай жекешелендіру саласьнда анағұрлым күрделі процестер жүріп
жатыр. Акционерлендіру мен жаппай жекешелендіруден негізінен жеңіл, тамақ
өнеркәсібінің және құрылыс материалдары өнеркәсібінің кәсіпорыңдары өтті.
Статистика деректері бойынша, өндірістің ең күшті кұлдырауы нақ осы
кәсіпорындарда байқалуда. Ауыр өнеркәсіп пен өңдеу өнеркәсібінің салалары
арасындағы өнеркәсіп өндірісі кұлдырауының карқындары бойынша алшақтық
жылдан-жылға ұлғайып келеді. Мұның өзі үдемелі өндіріс процестері
республика экономикасының шикізаттық сипатын күшейту бағытында өзгеріп
жатқанына байланысты. Акционерлендіру мен инвестициялық жекешелендіру
қорларын кұру арқьлы жаппай жекешелендіру жолы меншікті одан әрі қайта бөлу
үшін негіз дайындайтын аралық кезең болып табылады.
Өзгерту процестері және шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайлары нарықтық
қатынастар қалыптастырудың аймақтық ерекшеліктеріне байланысты қосымша
проблемалар туғызады. Осының бәрі мемлекеттің нақты да негізгі аймақтық
саясатын әзірлеуді өте маңызды және көкейкесті етті.
Бастапқы мүмкіндіктерді және аймақтардың жекелеген топтарының әзірлік
дәрежесін ескере отырып нарыққа көшу процесін баскару механизмінің жетік
болмауы жалпы республика экономикасын реформалауды елеулі баяулатты.
Нарықтық реформалардың біркелкі болмауы және жоғарыдан төменге дейінгі
мемлекеттік және аймақтық басқару кұрылымдарымен келісіп алынбауы бірыңғай
мемлекеттік реформалар саясатын мақсатты түрде жүзеге асыруға мүмкіндік
бермей отыр.
Экономист-ғалымдар мен практиктердің бірлескен күш-жігерімен
Казақстан Республикасының аймақтық стратегиясының концепциясы әзірленіп,
оны үкімет 1996 жылғы 9-қыркүйекте бекіткен болатын. Бұл концепцияны
әзірлеудің алғы шарттарын негіздей келіп, мына жағдайлар ескерілді:
- аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамуының деңгейі бойынша, халық
тұрмысының деңгейімен сапасы бойынша саралау;
- жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық тұрғыдан белсенді халықты жұмысқа
орналастырудың нақты мүмкіндіктері бойынша аймақтық айырмашылықтар;
- шағын және орташа қалалардың проблемалары және белсенді мемлекеттік
қолдау;
- республиканың артта қалған шалғай аудандарының проблемалары;
- орталық және жергілікті аткарушы органдардың әлеуметтік-экономикалық
дамуды реттеу жөніндегі қызметтерінің аражігінің айқын ажыратылмауы.
Концепцияда аймақтық саясаттың бағыттары мен артықшылықтары және оны
жүзеге асыру механизмі белгіленген. (Кесте 1)
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың аса маңызды құралдары деп мыналар
белгіленді:
- аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын кешенді болжау;
- жалпы мемлекеттік, аймактық және салалық деңгейлердегі индикативті
жоспарлау жүйесі;
- аймақтарды дамытудың ең өткір проблемаларын шешудің мақсатты
бағдарламалары;
- тиісті аймақтың дамытылуын жеделдету мақсатында әлеуметтік-экономикалық
аймақтар кұру.
Орталық және жергілікті атқарушы органдардың өзара іс-қимылына
басты, елеулі орын беріп отыр, өйткені аймақтық саясатты жүзеге асырудың
тиімділігі оның дұрыс болуына байланысты. Аймақтық саясатты нормативтік-
күқыктық және әдістемелік тұрғыдан камтамассыз ету - концепцияның қисынды
қортындысы болып табылады. ТМД елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы
жаңа бағдарлар, олардың тәуелсіз мемлекеттер ретінде оқшаулануы аймақтық
саясат жүргізудің алгышарттарын елеулі түрде өзгертті. [12].
Мысалы, Ресей үкіметі 1995 жылғы 31-наурызда "Реформалар және Ресей
экономикасын 1995 жылы дамыту" деген жаңа бағдарлама қабылдады.
Орталықтандырылған жаңартуларға тағы да басқа көңіл бөлінді. Бұл қате
бағдар деп ойлаймыз. Нарықтық қатынастар калыптасып және дамып келе жатқан
жағдайларда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі дамытылмайынша Ресейде де,
Казақстанда да әлеуметтік-экономикалық дағдарысты жою және тұрақтылықты
камтамасыз ету мүмкін емес.
Жергілікті үкімет орындарының жаңа өкілеттіктері, олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І - тарау. Әлеуметтік - экономикалық дамуды аймақтық жоспарлаудың теориялық
және әдістемелік негіздері.
1. Аймақтық жоcпарлау мен басқарудың ұйымдастырушылық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Аймақтық жоспарлаудың пропорциясының негізігі көрсеткіштері мен
әдістері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 13
3. Тұрақты әлеуметтік - экономикалық даму стратегиясының концепциясы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ІІ - тарау. Оңтүстік Қазақстан облысындағы аймақтардың қазіргі таңдағы
әлеуметтік - экономикалық жағдайына талдау жасау.
2.1. Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік - экономикалық
дамуының негізгі тенденциялары. .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2. ОҚО-дағы өндіріс пен ауыл шаруашылығының дамуы және олардың
аймақтардағы әлеуметтік - экономикалық деңгейге әсері. ... 47
2.3. ОҚО-дағы әлеуметтік сфераларының қазіргі таңдағы даму
жағдайы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ІІІ - тарау. Аймақтың әлеуметтік - экономикалық жағдайының даму
перспективасы.
3.1. Қазақстандағы аймақтардың әлеуметтік - экономикалық дамуының негізгі
басымдылығы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 62
3.2. ОҚО-дағы аймақтардың әлеуметтік - экономикалық дамуының келешектегі
бағдарламалары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
3.3. Аумақтық даму және инфрақұрылым, демография және халықты ұтымды
орналастыру. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 98
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 99
Қосымша
Кіріспе.
Қазақстанның қазіргі заманғы дамуы экономикалық одан әрі
интеграциалануы, экономикалық және әлеуметтік процестердің өзара
байланысуының күшеюмен, елдің экономикалық біртұтас әлеуметтік
-экономикалық комплекске айналуымен сипатталады. Сондықтан да, оның
дамуын стратегиялық жоспарлау біртұтас экономикалық қана емес, сонымен
бірге республиканың әлеуметтік аспектілерінің дамуын да қамтуы тиіс.
Осыған байланысты аудан мен облыстың экономикасының дамуының жинақталған
жоспарын құру әдістемесімен методологиясын жетілдіру мәселесі елдің
экономикасын стратегиялық жоспарлау жүйесімен өзара байланысты, жоспарды
экономикалық дайындау жүйесін құру қажетті өзекті мәселесі болып
табылады.
“Қазақстан – 2030” Президенттің стратегиясының шараларын жүзеге
асыру жағдайында стратегиялық жоспарларның ролі ерекше көрінеді. Аймақтық
және салалық аспектісінде стратегиялық жоспарларды іске асырудың
объективті қажеттілігі Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан
халқына жолдауынан анық көруімізге болады. Осының негізінде министрліктер,
ведомствалар мен облыс басшыларына жаңа 1998 жылға дейін агенттік пен
құрастырылған “әдістемелік ұсыныстарды” ескере отырып, ағымдағы және орта
мерзімдік стратегиялық жоспарларды әзірлеуге бұйрық берілді.
Әлеуметтік - экономикалық дамуының аймақтық стратегиялық жоспарларын
басқаруды жетілдіру басты бағыттарының бірі, эконмикалық жоспарлау
жүйесіндегі аймақтық комплексті жоспарлаудың ролін арттыру жатады.
Өйткені, мемлекеттің экономикалық саясатының жалпы міндеттері облыстар,
аудандар мен қалалардың денгейінде нақтыланады.
Аймақтық жоспарлаудың өзара байланысты төрт кезеңін бөліп
алып қарауға болады. Олардың әрқайсысында өзіндік міндеттерін шешу үшін
методикалық ғылыми жобалау және жоспарлау дайындықты талап етіледі. Бұл
кезеңдерге мына төмендегілерді жатқызуға болады :
1. Түрлі аймақтық құрылымдардың әлеуметтік-экономикасының даму
перспективасының жоспарлау алдындағы ғылыми техникалық –
экономикалық негізделуі.
2. Мемлекеттік ұлттық бағдарламалардың негізінде маңызды экономикалық
мәселелер бойынша әлеуметтік - экономиканы ұзақ мерзімді аймақтық
жоспарлау.
3. Түрлі аймақтық құрылымдардың перспективалық жинақты жоспарлауы.
4. Облыстар, қалалар, аудандар мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің
ағымдағы жалпы жоспарлауы.
5. Әлеуметтік – экономикалық дамуды аймақтық жоспарлау кезінде
облыстар, қалалар мен аудандардың комплексті дамуының түйінді мәселелерін
жүйелі шешуге баса назар аудару керек.
Аймақтың комплексті жоспарлар Қазақстан Республикасының экономикасының
даму жоспарының базисі болып табылатын, республиканың облыстары мен
қалалары , аудандарымен ауылдарының экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарларының критериі жоспарлардың өзара байланысты жүйесін құрайды .
Қазақстан Республикасының аймақтарынының әлеуметтік - экономикалық
даму процесінің қазіргі кездегі дәрежесі, ОҚО әлеуметтік сфераларының
жағдайы және негізгі салаларының дамуына талдау жасалып, аймақтардың
дамуына кедергі болатын мәселелері мен олардың пайда болу көздері
анықталған. ОҚО-дағы аймақтық бағдарламалары мен жоспарларының роліне баға
берілген және олардың әлеуметтік жағдайға әсері мен аймақтың әоеуметтік -
экономикалық дамуына кедергі болатын проблемаларды шешу жолдары және
зерттеулердің ғылыми маңыздылығы көрсетілген.
ОҚО-ның әлеуметтік - экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға
арналған стратегиялық жоспарлары Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына жолдауларында, ҚР Үкіметінің 2003-2006 жылдарға арналған
бағдарламасында, ОҚО-ның даму бағдарламаларында айқындалған мақсаттарға
қол жеткізу және басымдықтарды іске асыру үшін экономика салаларын дамыту
жолдарын айқындайды.
Аймақтардағы күрделі әлеуметтік - экономикалық проблемаларды және
аймақтық мақсатты бағдарламалары мен ведомстволардың арасындағы
процестерді шешуге, қоршаған ортаны қорғау мен өндірістік, әлеуметтік
инфрақұрылымдардың дамуын есепке ала отырып, жергілікті ресурстарды
комплексті пайдалану мен әлеуметтік даму мәселелерін шешуге бағытталады.
Аймақтық бағдарламалардың негізгі көрсеткіштері түгелдей кешенді
стратегиялық жоспарға еңгізіледі.
І - тарау. Әлеуметтік – экономикалық дамудың аймақтық жоспарлаудың
теориялық - әдістемелік негіздері.
1.1. Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық негіздері.
Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды
экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды
роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің
орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның
саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір
аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын
анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын
зерттейді".
Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының стратегиялық
позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы аймақтық
экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады. [дәйексөз1]
Аймақтық экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ
оған қарағанда қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық
экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық
болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік -
экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық
мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны,
географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады. [2]
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу
Ресейде ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами
бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады.
Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті
табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған
бір елдің ірі территориясы.
Аймақтық экономикаға теориялық - әдістемелік зерттеулер жасаған
ғалымдар Альфред Вебер, Аугуст Леш, Вильгелм Кристаллер, Иоганн Тюнен,
Энтони Куклинский, орыс ғалымдары Н.Барановский, Н.Комосовский және тағы да
басқа АҚШ , Германия, Франция ғалымдары үлес қосқан.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы
экономикалық қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды
орын алады. Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының
ролін арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын
негізігі міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың
арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтан-
дырылмаған басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша
айналымын үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету
жатады. Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы
мен қызмет етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін
механизм қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік
саласының тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын
қаржылай және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды
қайта құру;
- әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады. [3]
Аймақтық басқарудың методтары аймақтың өндірісітік және
өндірістік емес сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық
әрекеттің пайда болуын қамтамассыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық
даму жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
- әлеуметтік – экономикалық , құрылыс – инвестициялық және табиғатты
қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас
мамандануын қадағалау;
- аймақтық басқару мен жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық
жүйе бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне
территориялық әкімшілік білім беру. [4]
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтк – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік
бағдарламалар жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін
табуы қажет. [3]
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды
аймақтарда жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге
кетіп қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар
өндірісі іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау , қаржыландыру , несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады .
Экономикалық механизмге деген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде
әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.
Сондықтан , экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың
шешіміне практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын
қамтамассыз етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй
проблемасын шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы
еңбек етуіне әсер етеді. Сондықтан, экономикалық- әлеуметтік шаруашылық
салаларының тепе – теңдігін ұстау маңызды болады. Ол мемлекет пен
демографиялық ұдайы өндіріс арасындағы кәсіпорынмен жергілікті өзін - өзі
басқару органдарының экономикалық жүктеулерді тарату арқылы әлеуметтік
әділеттілікті тудыруы қажет. Дәл осы кезде өндіріс шығынымен байланысты
шыѓындардың толық көрсетілуі қажет . Бұл республиканың демаграфиялық
жағдайына еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға демеу жасайды және көп
еңбек етуді төмендетіп, ғылыми – техникалық прогресстің дамуына жол ашады.
Сонымен бірге әлеуметтік бағдарламалар екі маңызды қаржылық ресурстарды
қамтиды. Олар: қаржы – несие жүйесі және жергілікті бюджет.
Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның дамуына кәсіпорын мен
бірлестіктердің еңбек ресурстарының төлем ролін күшейтуге тырысады.
Эквивалентті байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен
қамтамассыз етуі, нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі
болады.[5] Экономикалық жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау
келесідей жағдайларда жүргізіледі:
- кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметнің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп
территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-
технологиялық даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың
әлеуметтік- экономикалық кешенді дамуын ынталандырады.
- облыс, қала, аудандардағы шаруашылық субъектілердің есеп принціпі
мен экономикалық есептертің эквивалентті негізін басқару
органдары мен жалпы қатынас.
- жергілікті бюджеттің қалыптасуы кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының
тиімділігіне байланысты .
Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін -өзі басқаруы жаңа әдістеріне,
ғылыми- техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.
Аймақтық жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты
әлеуметтік – экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін
арттыру жатады. Жоспар алдындағы зертеулер маңызды әлеуметтік-
экономикалық және аймақтың дамуының ғылыми-техникалық мәселелерін
анықтауы қажет. Аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму перспективасын
негіздеуге:
- аймақтың дамуының мүмкін болатын қарқыны, деңгейі мен құрлымдық алға
жылжуының мақсатты бағытын анықтау қажет;
- аймақтың ресурсты патенциалын және әлеуметтік –экономикалық дамуын
ұзақ мерзімді мақсатына қол жеткізідегі ролін бағалау;
- арнайы бағдарламаларды дайындауды қажет ететін ғылыми –техникалық,
әлеуметтік – экономикалық басқа да әлеуметтік мәселерді анықтау қажет
;
- табиғи ресурстарды пайдалану бағыттары мен жағымсыз құбылыстардың
алдын алу тәсілдерін дайындау жатады.
Аймақтық деңгейіндегі жоспар алдындағы зерттеулер жүйесінің маңызды
элементіне демографиялық жағдайды болжау. Ресурстық потенциалдың өзгеруі,
шаруашылықты территориялдық ұйымдастыру, көлік коммуникациялық қызмет
көрсету, энергетикалық шаруашылықтар жатады. Комплексті жоспар алдындағы
дайындықтың маңызы ерекше, олар жеке болжауларды пайдалануға негізделеді.
Аймақтың әлеуметтік- экономикалық жоспарын жүзеге асыру барысында
мына төмендегі міндеттерді орындау қажеттілігін қарастырылады :
- өндіріс пен көмекші салалардың, қызмет көрсету, маманданған
салалардың өзара байланысты дамуы негізінде жалпы мемлекеттік
деңгейден міндеттерді шешуге аймақтың қатысуын қамтамассыз ету;
- өндірістік қорлар, еңбек, су, жер және басқа да жергілікті
ресурстарды тиімді пайдалану;
- барлық кәсіпорындардың, ұйымдардың және фирмалардың тиімді жұмыс
істеуі үшін мемлекеттік реттеу мен әлеуметтік қатынастар негізінде
жағдай жасау;
- аймақтық халқының өмір сүру жағдайын тұрақты түрде жақсарту, олардың
әлеуметтік - мәдени, тұрмыстық және басқа да қызмет көрсету
түрлерімен қамтамассыз ету;
- меншік формасына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың
қоршаған ортаны қорғау мен сыртқы экономикалық қызметтің жоспарларын
байыту.
Аймақтық комплексті жоспарының негізгі міндеттеріне сәйкес, аймақты
жоспарлы басқару ядросына өзара байланысты әлеуметтік экономикалық
блоктар жүйесі жатады. Ол блоктар:
- аймақтық өндіргіштік процессінің дамуын білдіретін , өндіргіштік
блок ;
- шешуші аймақтық және аймақ аралық мәселелер блогы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық патенциалының даму бағытын
сипаттайтын блок;
- халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын, әлеуметтік даму деңгейін
сипаттайтын блок;
- сыртқы экономикалық қызмет , материалды өндіріс саласы тарапынан
әлеуметтік, экономикалық, инвестициялық, инфрақұрылымдық қызмет
блогы. [6]
1.2. Аймақтық жоспарлаудың пропорциясының негізгі
көрсеткіштері мен әдістері.
Аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді жоспарларында
кеңейтілген өндірістің бүкіл процессі көрінуі қажет. Территорияның
экономикасының дамуындағы құбылыстар мен процесстердің көп жақты және қиын
жиынтығын анықтау үшін экономикалық көрсеткіштер қажет.
Аймақтың экономикасының жоспарына қажетті көрсеткіштер жүйесі
әдістемелік және тәжірибелік сипатта болады. Және де бұл жүйе облыстық
қаланың және аймақтың экономикасының жоспарлы объектілерін және
шекараларын анықтайды.
Ағымдығы аймақтық жоспардың көрсеткіштер жүйесі келесі талаптарға
сай келуі керек:
- біріңғай ағымды экономикалық жоспарды салалық тапсырмаларды
біріктіруге мүмкіндік беретін бүкіл экономикалық масштабындағы
көрсеткіштердің бірлігін қамтамассыз ету;
- республика жоспарының бір бүтін болуы мен бірге әр аймақтың
ерекшеліктерін есепке алу, бұл көрсеткіштер жүйесіне нақты адрестік
сипаттама береді, және де территориялық және салалық шаруашылық
тапсырмаларды шешуде дифференциалды қарауға мүмкіндік береді.
- салалық тапсырмаларды біріктіруде қажетті координацияны қамтамассыз
ету;
- сала аралық және экономикалық байланыстар мен пропорцияларды
жасау;
- статистикалық көрсеткіштер жүйесімен сәйкес келетін, және
бірігетіндей болуы керек.
Табиғат ресурстары, әдетте , натуралды бірліктермен есептеледі;
Бұл жоспарлау органдарына жердің минералдық және биологиялық
шикізаттардың тепе-теңдігін жасауға мүмкіндік береді. Табиғи ресурстардың
тиімді және кешенді қолдануды қамтамассыз ететін экономикалық
механизмді қалыптастыру мақсатында аймақтық ресурстардың сапасы мен
орналасқан жерін есепке ала отырып , оның бағасы жайлы мәселені шешу
қажет. [7]
Аймақтың маңызды экономикалық ресурсы негізгі қорлар болып
табылады. (өндірістік және өндірістік емес) негізгі өндірістік қорларды
тиімді пайдалануды көтеру аймақтағы өнім өндіруді қосымша капитал
салмастан-ақ жоғарылатуға мүмкіндік береді. Қолданысқа өндірістік емес
негізгі қорларды енгізу халықтың тұрмыс деңгейін жоғарлатуға мүмкіндік
береді. Негізгі өндірістік және өндірістік емес қорларды сипаттайтын
көрсеткіштер капиталдық салымдардың салалық жоспарының бағалануына
мүмкіндік береді. Бұл үшін келесідей көрсеткіштер қолданылады:
- негізгі қорлардың құрылымының көрсеткіштері, негізгі қорлар
құрылымы өндіріс сипатына байланысты болады. Сондықтан да
спецификаның салалық факторлардың есепке ала отырып, әр салаға
жекелеп бағыттылуы тиіс.
- Негізгі қорлар қозғалысының көрсеткіштері, яғни негізгі қорлардың
жалпы және жекеше түрлерінің абсолютті өсімінің көрсеткіші;
- қор, энерго- механикалық қаруланудың көрсеткіші.
Аймақтық өндіріс процестің көрсеткіштері өздерінің экономикалық
табиғаты бойынша экономикалық жүйесінің бірлігі ретінде экономика
дамуының бағыттарымен жалпы құбылыстардың синтетикалық өлшеуіші болып
табылады. Олар көптеген тапсырмалардың шешілуіне еркін территориялық
жоспарлауды қолданылады. Бірінші кезекте аймақтық материалдық өндіріс
салаларында өндірілген материалдық қызметтер мен өнімдердің жиынтық
көлемін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл тапсырманы аймақтық
экономикалық өсуін сипаттайтын өзара байланысты көрсеткіштер көмегімен
шешуге болады. Атап айтсақ:
ЖҰӨ-нің адам басына шаққандағы өсімі және шынайы ЖҰӨ-нің атаулы
уақыттағы өсуі. Осыған байланысты экономикалық өсудің көрсететін
статистикалық көрсеткіш ЖҰӨ өсімінің жылдық пайыз түріндегі өлшемі болып
табылады. [8]
Экономикалық теорияда қоғамдық өндірістің сипаттамасына
теоритикалық қараудың ерекшеліктеріне негізделген әртүрлі өлшеуіштерді
қолданылады.
Қоғамның жағдайының экономикалық негізгі көрсеткіші ЖҰӨ болып
табылады, яғни жыл бойына аймақтың экономикасында өндірілген соңғы
өнімдер мен қызметтердің нарықтық бағасы. Сонымен қатар, азаматтардың
аймақтағы және шет елдерде жасаған соңғы тауарлық қызметтердің жылдық
көлемі есепке алынады. Жалпы ұлттық өнім ұйымдардың және халықтық
материалдық және материалдық емес өндірістегі кірістердінің суммасы .
ЖІӨ резидент деп аталатын барлық тауар және қызмет өндірушілердің
қосымша бағалардың суммасын білдіреді. Резиденттер – белгілі бір аймақта
тұратын азаматтар, бұларға аймақта бір жылдан аз уақыт тұратын шет ел
азаматтары жатпайды.
Егер де ЖІӨ-ге шет елден келген өндіріс факторлары және берілген
аймақта шет ел инвесторларынан алынған факторлық кірістердің айырмасын
қоссақ, ЖӨҰ көлемін анықтауға болады.
ЖІӨ + (ФК І- ФК ІІ) = ЖҰӨ
ЖҰӨ мен ЖІӨ (арасындағы) өзара айырмасы ЖІӨ-нің жалпы сомасынан Ғ
1% ды құрайды ЖҰӨ өзінің номиналды сипатта болатын ағымдағы нақты
көлемін табу үшін инфляцияның әсерінің болған бағаларды тазалау, ЖҰӨ-нің
нақты көлемін беретін бағалар индексін қолдануы тиіс . Номиналды ЖҰӨ мен
нақты ЖҰӨ - нің ар қатынасы бағалар деңгейінің есебінен ЖҰӨ-нің
жоғарылаумен сипатталады және ол ЖҰӨ-нің дефляторы деп аталады. ЖҰӨ-ді
көлемін анықтауда екі әдіс қолданылады:
1. Шығыстар бойынша ЖҰӨ белгілі бір уақыт аралығындағы
қолданысындағы құзырымындағы қызметтердің жиынтығы ретінде
сипатталады.
2. Кірістер бойынша ЖҰӨ жеке тұлғалар мен көпшілік органдардың
кірістерінің суммасын білдіреді (еңбек ақы, пайыз, пайда және
рента). ЖҰӨ-нің құрамына сонымен қатар көпшілік органдағы жанама
салықтар, амартизация, жеке меншіктен пайда (кірістер) кіреді,
яғни кірістері бойынша жалпы ұлттық өнім жалдамалы жұмысшыларды
еңбек ақысынан , ренталық төлемдерден, пайыздардан,
дивиденттерден, жекеменшік иелерінің кірістернің корпарациялық
пайдасына салынатын салықтардан кәсіпкерлікке салынатын жанама
салықтар, амортизациялық төлемдер.
Макроэкономикалық көрсеткіштердің қатарына ЖҰӨ мен ЖІӨ-нен
басқа да ТҰК (Таза ұлттық кіріс ) кіреді. Ол ЖҰӨ- мен амартизация
айырмасымен сипатталады.
ТҰК =ЖҰӨ- амартизация;
ҰТ (Ұлттық табыс) –ТҰК пен жанама салық арасындағы айырма ;
ҰТ= ТҰК- кәсіпкерлікке салынатын салық .
ЖТ (Жеке табыс ) = ҰТ-(табыс салынатын табыстар + әлеуметтік
қамсыздандыру +корпарацияларды бөлінбеген )+ трансферттік төлемдер.
ТҰК- ЖҰӨ-ге қарағанда нақтырақ көрсеткіш , өйткені ол
амартизацияны есепке алады.ТҰК көмегімен экономика болашақтағы
өндіріс мүмкіндіктерін қысқартпай отырып , қолдана алатын өндіріс
көлемін анықтауға болады.
ҰТ- еңбек ақының жалпы көлемін , пайыздарды, пайда мен рентаның
көрсеткіштерін анықтау үшін қажет, бұл үшін ТҰК- тен кәсіпкерлікке
салынатын жанама салықтарды алып тастау қажет. Мұндай есептеуді мәні
мынада : Мемлекет көптеген органдардан мұндай жанама салықтарды ала
отырып өндіріске ештеңе салмайды.
ЖТ- алынған табыс, ҰТ- қарағанда ол жұмыс істеп табылған табыс
және де ол трансферттік төлемдерден құралады.
ЖҰӨ көрсеткіші аймақтық өндірістің жылдық көлемін ақшалай өлшеуге
мүмкіндік береді. Бірақ та ЖҰӨ аймақтың экономикалық жағдайын толық
көрсетпейді. Бұл келесі жағдайлармен түсіндіріледі, барлық елдерде дерлік
қоғамның экономикалық жағдайын жоғарлататын аурулар мен балаларға қарау,
көмек беру жұмыстары жүргізілмейді . Сонымен қатар ЖҰӨ-нің құрамына
көлеңкелі экономикалық заңсыз көңіл көтеру орындары, рэкет есірткелер
өндірісі мен сауда сатығы сияқты секторларының нәтижесі кіргізілмейді .
Сондай-ақ ЖҰӨ құрамына қоғам жағдайын жоғарлататын , бірақ нарықтық
сипатта болмайтын үй жұмыстары кірмейді (пәтерді жөндеу, аппаратураларды ,
машиналарды және аяқ киімдерді жөндеу т.б) [8]
Экономикалық өсімді болжамдаудың теориясы мен тәжірибесінде
экономика- математикалық модельдеу кеңінен қолданылады. Сонымен қатар,
өндіріс факторларының теориясына негізделген өндіріс функцияларыны
модельдері де кеңінен тараған . Бұл модельдерде өндіріс көлемі
қолданылатын өндіріс факторларының көмегімен және олардың әрқайсысының
шекті өнімділігінен байланысты функциясы ретінде сипатталады. Факторлардың
шекті өнімділігі ретінде берілген өндіріс факторларының әр бірлігінен
өсімінен аланатын өндіріс көлемінің өсімінің көлемі түсіндіріледі. Шекті
өнімділік өндіріс көлемінің өсуінің берілген өндіріс факторларының
қатынасымен есептеледі.
Қазіргі кездегі экономикалық жағдайға байланысты аймақтар мен
мемлекеттің экономикалық өсімін сипаттаудың үш нұсқасы бар:
1. Шикізат ресурстарының сыртқы нарығына бағытталған өсу;
2. Ішкі нарықтың көлемін ұлғайтуға бағытталған жоғары сапалы өнімдерінің
өсуін жоғарылауға импортқа шығарылатын өнімдерге, жоғары технология
өнімдері және (жалпы) қоғамдық пайдаланатын қарапайым және арзан
өнімдерді өсіруге негізделген өсу :
3. Алдынғы екі нұсқаны біріктіретін аралас нұсқа .
І- нұсқа бойынша өсу режиміне өту өте оңай және тез арада бой
алуы мүмкін. Бірақ өсу қарқыны сыртқы рынок көлімімен шектеледі және
жоғары бола алмайды. Сонымен ұлттық экономика сыртқы конъюнкция
турасының өзгеруінен тәуелді болатын еді және де ел, аймақ үшін өндірісті
білдіру жайындағы маңызды сұрақтар шет елдерде шешілетін болады. Бұл нұсқа
шартында отандық өңдеу өнеркәсібінің дегрезациясы мүмкін.
І- ші нұсқа бойынша экономикалық өсу алдымен тек жекелеген
нүктелерде байқалуы мүмкін. Ұзақ мерзімді перспективада ішкі нарыққа
бағытталу жоғары(деңгейге) қарқынды қамтамассыз ете алмайды, яғни бұл
үшін инвестициялық патенциал көлемі жетіспейді. Экономикалық өсудің-
аралас нұсқасы тиімдірек болып келеді. Экономитканың гүлденуі мен өсуі
ұзақ жылдарға созылады. Сонымен қатар бұл капиталдың тиімділігіне
жоғарылату мақсатында белсенді түрде жаңалықтарды енгізіп отыру қажет.
ЖҰӨ (ЖІӨ) –ді белгілі бір формасые сипаттау үшін ұлттық есеп
жүйеісі (ҰЕЖ) қолданылады. ҰЕЖ-сінің екі деңгейі бар. ҰТ пен ЖҰӨ-нің
қозғалысын сипаттайтын жиынтық есептері және өндіріс циклінің негізгі
кезеңдерін сипаттайтын бөлшектелеген есептер(шоттар). ҰЕЖ-нің маңызды
сипаты- екі жақты жазу принціпі. Бұл дегеніміз әр операцияның сатып
алушылар мен төлеушілері болады, сондақтан да бір жағына ресурстар ретінде
және екінші жағынан олардың қолданысы ретінде жазылады. Барлық
операциялар материалды қаржылық баланста көрсетіледі. [9]
ҰЕЖ-нің баланстарын пайдалану мемлекеттің макроэкономикалық
саясатын жүргіуге, ұлттық табыстың халақаралық салыстырмалары мен
экономикалық болжамдауды жасау үшін қажет. Экономикалық дамудың
пропорциялары, құүрылымдары және қозғалыстарының стратегиялық жоспарлау
мен болжамдаулары әлеуметтік- экономикалық процестердің модельдеу
әдістерін қолдануға негізделеді.
Қазіргі кездегі жоспарлау мен болжамдаудағы қолданылатын
модельдері заттық және ойға негізделеген модельдер деп екіге бөлуге
болады. Заттық модельдер өз кезегінде физикалық және заттық математикалық
болып бөлінеді. Физикалық модельдер - материалды объектілерді сипатталады.
Ойға негізделген модельдердің негізгі көріністері мен белгілері болып
табылады. Белгілер модельдерінің қазіргі кездегі қолданылатын логика-
математикалық модельдер- олар зерттеліп жатқан объектілердің негізін
қалайтын математикалық және логикалық тұжырымдамалар жүйесін сипатталады.
Бұл модельдер үш топ элементерден тұрады:
1. Объектігінің сипатын анықтау қажет (SWOT)
2. Өзгеріп тұратын сыртқы жағдайлардың сипаттамасы (мүмкіндіктер,
қорқытулар).
3. Объекттнің ішкі параметрлер (әлсіз және күшті жақтары):
Стратегиялық жоспарлау мен болжамдауларда қолданылатын логика-
математикалық модельдерді келесідей белгілер бойынша жіктеуге болады.
1. Зерттеу объектісі бойынша макроэкономикалық және локальдық модельдер:
2. Объектінің негізгі сипаттаушы және бағыттары бойынша- құрылымдық
функционалдық болып бөлінеді.
3. мақсаты бойынша ғылыми жұмыстады қолданылатын теоретикалық -
аналитикалық және басқару мен жапарлаудың нақты бір тапсырмасын
шешу мақсатында қолданылатын қосымшалар болып бөлінеді.
4. Себеп – салдарлық байланыстардың сипаты бойынша мүмкіншілік
доминациялық моделдер :
5. Модельдің құрамындағы ақпаратық түрі бойынша – дискриптивтік және
нормативтік болып бөлінеді.
6. Уақыт факторының сипаты бойынша статистикалық және динамикалық
болып бөлінеді.
7. Моделдің құрамына кіретін айнымалылардың сыртқы және ішкі
байланысы бойынша ашық және жабық модельдері.
Жоспарлау мен болжамдаудың қазіргі кездегі тәжиребесінде жинау, тұтыну
және өндіріс элементтерінен құралған баланстан тұратын моделдердің
баланстық жүйесін кеңінен қолданылады.
Модельдердің баланстық жүйесі әлемдік шаруашылық тәжирибесінің
прогрессивтік жетістіктерінің бірі болып табылады. Ол нарықтық экономиканы
реттеудің әдістер ретінде кеңінен қолданылады. Батыс Европа мен
Японияда мұндай баланстардың әртүрлі түрлері көптеп кездеседі.
Экономикалық балансы елдегі және аймақтағы экономикалық
статистиканың координация құралы ретінде танылады. Оның көлемімен
түсініктеме аппараты сәйкестелген құралуы өзара байланысты бөлімдерде
қолданылатын жіктемелер мен анықтамалар беріледі.
Бұл жүйенің құрамына баланс таблицаларының жиынтығы кіреді.
- қоғамдық өсімді жинақтау , тұтыну және өндірісінің балансы ;
- Ұлттық табысты шекті қолданудың және бөлінген қайта бөлінген
өндіріс балансы;
- кірістердің жиналуымен олардың қолданысының құрылымындағы ЖІӨ
балансы ;
- ұлттық байлықтың балансы ;
- қаржы ресурстарының балансы ;
- еңбек ресурстаның балансы ;
Экономика балансы кезеңдердің есептік және жоспарлау үшін
қолданылады.
Экономикалық тепе- теңдіктің келесі модельдері кеңінен қолданылады:
- КЕНЭ модельдері (XVІІІ ғасыр Францияның экономикасының мысалындағы
қарапайым өндіріс сипаттамасы);
- Маркстің жәй және кеңейтілген өндірісінің схемасы ;
- Экономикалық теорияның математикалық бағыты (Вальрас, Леонтьев
сонымен қатар Сауэльсон, Хикс және т.б.)
- Кейнстің қысқа мерзімді экономикалық тепе – теңдік моделі ;
- Классикалық мектептің түсінігі бойынша макроэкономикалық тепе-
теңдік .
Болжамдау, (теориясымен, тәжирибесінде) аймақтық және
стратегиялық жоспарлау теориясы мен тәжиребесіндегі экономикадағы
пропорциялардың келесі топтарын бөліп көрсетеді:
1. Жалпы экономикалық
2. Салаарлық
3. Сала ішілік
4. Өндіріс ішілік
Жалпы экономика өндірісте қолданылатын тұтыну заттары мен өндіріс
құралдарының өндірісінің арасындағы пропорциялар жатады.
Салааралық пропорциялардың құрамына өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымының материалдық өндіріс сферасы мен индустриалдық ауыл
шаруашылық өндірісі мен өнеркәсіппен құрылыс арасындағы өзара байланыс.
Сала ішілік пропорциялар – бұл өнер кәсіп ішіндегі пропорциялар:
Қазба салалары мен қайта өңдеу салаларының арасындағы, ауыл
шаруашылық саласы, өсімдік пен жануарлар өсіру арасындағы және т.б. Сала
ішілік және өндіріс ішілік пропорциялары көптеп қолданылады. Көлемдік
қатынастар секілді пропорциялар жұмысшылар саны, өндірістің құндық қоры
және өндіріс көлемін сәйкестендіру арқылы жасалады. Пропорциялардың
жиынтығы экономиканың құрылымын құрады. Бұл құрылым қоғамының экономикалық
жүйесінің, анық құрамы және олардың бөліктерінің өзара қатынасын
сипаттайды.
Макроэкономикалық жоспарлау үшін экономиканың өндірістік,
әлеуметтік, салалық және территориялық құрылымы маңызды болып келеді.
1. Өндірістік құрылым экономиканы өндірістік және өндірістік емес
сфераларға бөлінуін сипаттайды, сонымен қатар, бірінші және екінші
бөлімшелердің арасындағы қатынастарын сипаттайды.
2. Әлеуметтік құрылым экономиканың меншік түрлері бойынша бөлуді
сипаттайды.
3. Салалық құрылым экономикадағы үлкен салааралық мекендерге және
олардың ішіндегі салаларға бөлінуі мен сипатталады.
4. Территориялдық құрылым экономикалық зоналарға, аудандарға,
территориялық кешендерге, сонымен қатар әкімшілік- территориялық
бірліктерге бөлумен сипатталады.
Кез келген экономиканың құрылымы ғылыми - техникалық прогресс
пен қоғамның қажеттілігіне байланысты үнемі өзгеріп отырады. Экономика
құрылымы циклді түрде өзгереді. [8]
Аймақтың халқының өмір сүру деңгейін жоспарлауда келесідей
көрсеткіштер қолдану қажет:
- халықтардың кірістері;
- қоғамдық тұтыну қорлары;
- (тұтыну) тамақ өнімдері мен өндірістік емес тауарларды тұтыну;
- халыққа әлеуметтік мәдени және тұрмыстық қызмет көрсету.
Еркін аймақтық жоспарлауда бұл көрсеткіштер топтары халықтың өмір сүру
деңгейін сипаттайтын көрсеткіштердің өзара байланысты тұтас жүйесі
түрінде және эккономикалық дамуының сандық және сапалық параметрлері мен
жалпы қатынастары түрінде қарастырылуы тиіс.
Қазақстан Республикасының аймақтық саясатының конституциясында
аймақтарды топ бойынша бөлу типологиясы қабылданған. Мемлекеттің аймақтық
алғы шарттарын анықтау үшін аймақтардың үш тобы белгілі:
1 топ- Мемлекеттің орташа кірістерінің деңгейінен асып түсетін
кірістері бар аймақтар.
2 топ – Мемлекеттің орташа кірістерінің көлеміне жуық ккірістер бар
аймақтар.
3топ- Жан басына орташа кірістердің өте төмен деңгейімен
ерекшеленетін аймақтар.
Жүргізіліп жатқан типологияға сәйкес территориялдық дамудың алғы
шарттарының қатарына 1-ші және 2-ші топтағы аймақтар кіреді.
Ал 3-ші топ аймақтары аутсайдерлер деп аталатын әлеуметтік
–экономикалық дамуын деңгейін өте төмендігімен ерекшелігін артта қалған
облыстар мемлекеттік қолдау көрсету үшін үнемі бақылауда болуы тиіс.
Аймақтық саясатты жүргізу деңгейі бойынша топтардың құрамы үнемі
өзгеріп отырады.
1топ аймақтары стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың жинағы
бар және ғылыми өндірістік интенсивті дамуының жеткілікті жоғары
импульсімен сипатталады, бірақ маңызды экономикалық жағдайдағы және ауылдар
мен селолардың әлеуметтік- экономикалық артта қалуымен сипатталады. Бұл
топтағы аймақтардың келісім мәселелер маңызды болып табылады :
- қазбаларды жаңаша технологиялармен өндіруді енгізу базасындағы
шикіаттардың стратегиялық түрлерінің көптеген қазба жерлерін игеру.
Әлемдегі стандарттарға сәйкестік және отандық және шет елдік
инвесторларға қолайлы. Инвестициялық жағдайды қалыптастыратын өндірістік,
әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды қалыптастыру.
2топ- бұл аймақтар жоғарғы өндірістік патенциалы мен ауыр
индустриялы салалары нақты кәсіби сипаттымен жоғарғы технологиялық ғылыми
өндірістерді құру жеткілікті деңгейде қолайлы, экономикалық жағдайлармен
сипатталады.
Бұл аймақтардың экономикасын реформалаудағы маңызды бағыттар келесілер:
- жаңа өнімдерді, машиналар мен жаңа технологиясындағы құрал
жабдықтарды өндіруді ұйымдастыру;
- экономикалық жағдайлардың қозғалысын анықтайтын нарықтық
инфрақұрылымының тез дамуы;
- өнеркәсіптік салалардың ірі кәсіпорындарды басқарудың жаңа
ұйымдастыру түрлерін қалыптастыру;
3 топ аймақтарында елдің тұтыну қорларын құрайтын агрооперкәсіптік
кешендері.
Бұл аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуының маңыды бағыттары
келесілер:
- меншікті түрлі формалар дамуымен ауыл шаруашылық өндірісті реформалау
бойынша жұмыстарды жалғастыру;
- ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісінің тиімді кәсібін қалыптастыру;
- өндіріс процесінде жаңа технологиялар мен техниканы қолдану мен
енгізу;
- ауыл шаруашылық шикізаттарын қайта өңдеу үшін кәсіпорындардың кең
желісін ұйымдастыру;
- қажетті өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру т.б;
4 топ- Экстремалды климаттық әлеуметтік экономикалық жағдайы бар
дипресивтік аймақтар. Бұл аймақтардың қалыптасқан шаруашылық
байланыстардың бұзылуы, экономикалық және әлеуметтік дағдарыс шекті
деңгейге жеткен, бұл аймақтар өз күштерімен бұл жағдайдан шыға алмайды,
оларға мемлекеттік реттеудің әдістері қажет.
Бұл топтағы аймақтардың маңызды мәселелері:
- экономикалық жағдайдың нашарлауына жол бермеу;
- аймақтағы тұрғындардың дәстүрлері, тәжірибелерін жергілікті
ресурстарды пайдалану арқылы шаруашылық кешенді қайта құру;
-қашықтағы ауылдық аудандардағы ауыл шаруашылық шикізаттарды қайта өңдеу
бойынша бірнеше бөліктерді қалыпттастыру;
Халықтың өмір сүру сапасын және деңгейін жоғарлату үшін материалдық
негіздерді құру бойынша белгілі бір шаралардың қабылдануы;
- кіші және орташа қалаларда тұратын тұрғындарының республиканың басқа
аймақтарына көшу үшін қажетті жағдай жасау;
- шет елден техникалық және гуманитарлық көмек тарту және оны тиімді
пайдалану .
Аймақтық саясатты жүргізуде келесідей маңызды құралдар қолданылады.
Жалпы мемлекеттік және аймақтық қызығушылықтарын сәйкестендіретін және
байланыстырылуын қамтамассыз ететін Қазақстан Республикасының өндіргіш
күштерінің ұзақ мерзімді перспективадағы таралуы және аймақтардың даму
әлеуметтік – экономиткалық дамуының кешенді болжамы.
- ірі масштабты аймақ аралық бағдарламаларда шешу бойынша жалпы
мемлекеттік бағдарламаларды жасау және жүзеге асыру;
- елдің әлеуметтік – экономикалық дамуының алғы шарттары мен
этаптарының кешенді болжалуы жүзеге асыруға мақсатталған жалпы мемлекеттік
аймақтық және салалық деңгейдегі стратегиялық жоспар жүйесі. [10]
1.3. Тұрақты әлеуметтік - экономикалық даму стратегиясының концепциясы.
Қоғамдық өндірістің мүлдем құлдырауына ұласқан экономикадағы
дағдарыс Қазақстан Республикасы мен оның аймақтарындағы үдемелі
өндіріс процестерінің сыр сипатының бұзылу қырларын ашып көрсетті.
Нарықтық жағдайда аймақтық дамудың көптеген процестері мазмұны мен
көрініс тауып отыр. Аумақтық шаруашылық жүргізу міндеттері мен
проблемалар ең алдымен олардың әлеуметтік - экономикалық жағдайындағы
айырмашылықтарға, екіншіден, саяси сипаттағы себептерге байланыста едәуір
дәрежеде күрделеніп барады. Экономикалық реформаларды зерттеу кезінде
экономикалық жай- жапсарларды қаншалықты елегіміз келмесе де экономикада
көп нәрсе, атап айтқанда , жалпы мемлекеттік ауқымдарды шешімдерді
қабылдау субъективті екенің мойындау керек.
Экономиканы реформалау, экономикалық дағдарыстан шығу едәуір
дәрежеде бұл процестің аймақтарда қалай жүріп жатқанымен нарықтық
шаруашылық жағдайларына олардың қаншалықты бейімделгенімен айқындалады.
Сондықтан Қазақстан Республикасының үкіметінің реформаларды тереңдету мен
экономиканы дамытужөніндегі соңғы бағдарламасында осы проблемаларға көңіл
бөлгені және онда аймақтық саясат бөлімінің болу тегін емес.
Нарықтық экономикаға көшу кезінде аймақтық айырмашылықтар аумақтық
сәйкессіздіктер сипатын алып отыр. Олар Қазақстан үшін әрбір облыста халық
шаруашылығын аймақтар бойынша ұйымдастыруға қиыншылықтар туғызуда, аймақтар
мен таяу шетелдер арасындағы шаруашылық байланыстарының үзілуі салдарынан
күшейе түсуде. Республиканың әрбір облысы жаңа жағдайларға бейімделе
отырып, экономикалық дамуының өз моделін, яғни әлеуметтік проблемаларды
шешудің және өндірістің құлдырауын тежеудің өз жолдарын белгілеуде.
Нәтижесінде стратегиялық міндеттердің аймақтық басқару органдарының
назарынан тыс қалып, экономикаға басшылық, аймақтар мен жалпы ел дамуының
өзара байланысы жойылуда. Сайып келгенде, жалпы мемлекеттік деңгейде
шешімдер қабылдау кезінде аймақтық ерекшеліктер әрдайым бірдей тиісті
дәрежеде бағаланбауда. Осының бәрі реформалардың барысына теріс әсер етіп,
экономикалық жағдайды тұрақтандыруға септігін тигізіп отыр. Осыған
байланысты, үкіметтің экономиканы реформалау жөніндегі орта мерзімді
бағдарламасында басты назар енді аймақтар жағынан ойысып келеді.
Реформаларды жүзеге асыру практикасы экономикалық дамудың аймақтық
ерекшеліктерінің ескерілмеуі салдарынан макроэкономикалық реттеу макро және
микродеңгейде қалдырылып отырғанын дәлелдейді. Казақстан Республикасында
өтпелі кезеңнің жалпы зандылықгары бар жағдайда аймақтық айырмашылықтар да,
нарықтық катынастарды калыптастыру және олардың жұмыс істеу ерекшеліктері
де бар. [11]
Нарықтық қатынастарды қалыптастырудың аймақтық ерекшеліктеріне ықпал
ететін мынадай факторлар бар:
- тұтыну рыногының және өндіріс кұралдар рыногының калыптасуына әсерін
тигізетін, сондай-ақ аймақтық үдемелі өндіріс процесінің барлық фазаларына
белсенді ықпал ететін климат факторы;
-өндіріс географиясын айқыңдайтын және жекелеген аймақтық жүйелерде өндіріс
шығынына, баға белгілеуге және сұраныс пен ұсыныс тепе-тендігіне ықпал
ететін табиғи ресурс факторы;
-тұтыну рыногының ауқымдылығын айқындайтын демографиялық фактор, ақшалай
табыстың көлемі мен төлем кабілеті бар сұраныс-еңбек жылжымайтын мүлік
рыногымен, аймақтың әлеуметтік құрылымымен тікелей байланысты;
- аймақтық экономикалық дамуының мақсатты бағдарын айқыңдайтын, ресурстарды
өндіру мен тұтыну географиясы мен кұрылымына, жұмыс орындарының техникалық-
экономикалық сипаттамасына және еңбек рыногының қүрылымына, республиканың
басқа аймақтарымен өзара байланысқа ықпал ететін аймақтың экономикалық
құрылым факторы.
Өтпелі кезең экономикасында сонымен катар нарықтық катынастарды аймақтың
өздігінен дамыту қабілетін айқындайтын және: реформадан бұрынғы кезеңде
рыноктың шаруашылық элементтерінің, тауар-ақша тепе-тендігінің,
экономиканың тиімді аймақтық құрылымының болуын, ірі, орташа жөне ұсақ
кәіпорындардың ұтымды ұштастырылуын, нарықтық жаңғыртуларға деген көзқарас,
кәсіпкерлік дағды мен дәстүрлер сияқты әлеуметтік шарттардың болуын
көздейтін факторды да ескеру керек.
Өтпелі кезеңде реттеу объектісі ретінде рынокты экономикалық және
ұйымдық қызметтің салалық және аумактық субъектілерінің жиынтығы деп қана
емес, ол республиканың нарықтық экономикасының болашақ жүйесінің қосалқы
жүйесі деп санау керек. Осы қосалқы жүйеге деген көзқараста нақты
экономикалық болмыстың анықтығы мен біркелкі еместігі ескерілуге тиіс.
Экономикалық реформаның мақсаттарына сәйкес мұндай қосалқы жүйенің тауар
мен жұмыс рыноктарының (өндіріс, капитал, мердігерлік жұмыс, еңбек
құралдарының) қалыптасқан жүйесі шаруашылық жүргізетін еркін (бірақ
мемлекет реттейтін) субъектілер жиынтығы мен аймақтық рыноктың тиісті
инфрақұрылымы болуға тиіс.
Өтпелі кезең жағдайларында осы мақсатқа қол жеткізу бұрышы үдемелі
өндіріс түрінің салғырттығына және жаңа нысандар мен қатынастар, жаңа
рыноктың институттар калыптастыру кажеттігіне байланысты болып отыр.
Соңғысы ерекше күрделі міндет болып табылады, өйткені, рыноктық.
институттарды тақыр жерде құру кажет.
Аймақ деңгейінде нарықтық катынастар калыптастыру процесі
институциялық терең өзгерістер жүргізуін керек етеді, оған экономиканы
монополиясыздандыру мен бәсекелік орта калыптастыру, меншікті мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендіру, каржы секторын дамыту, рыноктық
инфрақұрылым калыптастыру кіреді. Аймақтык ерешеліктер нарықтық қатынастар
қалыптастыру процесінің барлық жақтарында өз бейнесін тауып, сол арқылы
әлеуметік-экономикалық даму деңгейіндегі орын алып отырған аумақтық
айырмашылықтарды күшейте түсуде.
Аймақтағы жүйелі реформалардың ең маңызды бағыттарының бірі
мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру болып
табылады. Меншік катынастарының негізіне мүліктік құқыктарды экономикалық
кызмет субъектілері арасында қайта бөлу еркіндігі алынуға тиіс екеніне
сүйене отырып, жекешелендіру нәтижелеріне баға беріп көрелік.
Заң бойынша жекешелендіру процесі төрт негізгі бағыт бойынша
жүргізіледі:
- шағын жекешелендіру, жаппай жекешелендіру, жеке жобалар бойынша
жекешелендіру және агроөнеркәсіп кешенің жекешелендіру. Нақты нарықтық
катынастар калыптастыру түрғысынан осы процестің нәтижелігіне деген мүдде
шетелдік мүдделермен білдірілуде. "Делойт и Туш" компаниясы Бүкіл
дүниежүзілік банк пен Американың халықаралық даму жөніндегі агентігінің
басшылығымен жүргізілген зерттеу жекешелендірілген объектілерде жұмыспен
қамтудың едәуір (20 процент) ұлғайғанын, жекешелендірілген объектілердің
дамуы, инвестициялаудың өскенін (80 процент меншік иелері), жалдамалы
жұмысшылар енбек ақысының артқаны (пікірі сұрастырылғандар 80 процент),
мемлекеттік объектілермен салыстырғанда біртектес тауар топтары мен қызмет
бағасьның кемігенің көрсетгі (72 процент).
Қазақстан Республикасы ҰҒА Экономика институты филиалының
қызметкерлері Қазақ тұтыну кооперациясы институтымен бірге жүргізген
осындай зерттеу және меншік иелерінің жағдайы оншалыкты мәз емес екенін
көрсетгі. Өйткені олар дағдарысты экономика ақиқаттарына тап болған. Шағын
жекешелендіру нәтижелері қаншалықты санқилы және карама-кайшы болғанымен,
республикада инвестицияланған капиталдың тиімді жұмыс істеуі үшін нақты
жауап беретін меншік иелігі тобының калыптасқанын атап көрсету керек.
Жаппай жекешелендіру саласьнда анағұрлым күрделі процестер жүріп
жатыр. Акционерлендіру мен жаппай жекешелендіруден негізінен жеңіл, тамақ
өнеркәсібінің және құрылыс материалдары өнеркәсібінің кәсіпорыңдары өтті.
Статистика деректері бойынша, өндірістің ең күшті кұлдырауы нақ осы
кәсіпорындарда байқалуда. Ауыр өнеркәсіп пен өңдеу өнеркәсібінің салалары
арасындағы өнеркәсіп өндірісі кұлдырауының карқындары бойынша алшақтық
жылдан-жылға ұлғайып келеді. Мұның өзі үдемелі өндіріс процестері
республика экономикасының шикізаттық сипатын күшейту бағытында өзгеріп
жатқанына байланысты. Акционерлендіру мен инвестициялық жекешелендіру
қорларын кұру арқьлы жаппай жекешелендіру жолы меншікті одан әрі қайта бөлу
үшін негіз дайындайтын аралық кезең болып табылады.
Өзгерту процестері және шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайлары нарықтық
қатынастар қалыптастырудың аймақтық ерекшеліктеріне байланысты қосымша
проблемалар туғызады. Осының бәрі мемлекеттің нақты да негізгі аймақтық
саясатын әзірлеуді өте маңызды және көкейкесті етті.
Бастапқы мүмкіндіктерді және аймақтардың жекелеген топтарының әзірлік
дәрежесін ескере отырып нарыққа көшу процесін баскару механизмінің жетік
болмауы жалпы республика экономикасын реформалауды елеулі баяулатты.
Нарықтық реформалардың біркелкі болмауы және жоғарыдан төменге дейінгі
мемлекеттік және аймақтық басқару кұрылымдарымен келісіп алынбауы бірыңғай
мемлекеттік реформалар саясатын мақсатты түрде жүзеге асыруға мүмкіндік
бермей отыр.
Экономист-ғалымдар мен практиктердің бірлескен күш-жігерімен
Казақстан Республикасының аймақтық стратегиясының концепциясы әзірленіп,
оны үкімет 1996 жылғы 9-қыркүйекте бекіткен болатын. Бұл концепцияны
әзірлеудің алғы шарттарын негіздей келіп, мына жағдайлар ескерілді:
- аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамуының деңгейі бойынша, халық
тұрмысының деңгейімен сапасы бойынша саралау;
- жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық тұрғыдан белсенді халықты жұмысқа
орналастырудың нақты мүмкіндіктері бойынша аймақтық айырмашылықтар;
- шағын және орташа қалалардың проблемалары және белсенді мемлекеттік
қолдау;
- республиканың артта қалған шалғай аудандарының проблемалары;
- орталық және жергілікті аткарушы органдардың әлеуметтік-экономикалық
дамуды реттеу жөніндегі қызметтерінің аражігінің айқын ажыратылмауы.
Концепцияда аймақтық саясаттың бағыттары мен артықшылықтары және оны
жүзеге асыру механизмі белгіленген. (Кесте 1)
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың аса маңызды құралдары деп мыналар
белгіленді:
- аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын кешенді болжау;
- жалпы мемлекеттік, аймактық және салалық деңгейлердегі индикативті
жоспарлау жүйесі;
- аймақтарды дамытудың ең өткір проблемаларын шешудің мақсатты
бағдарламалары;
- тиісті аймақтың дамытылуын жеделдету мақсатында әлеуметтік-экономикалық
аймақтар кұру.
Орталық және жергілікті атқарушы органдардың өзара іс-қимылына
басты, елеулі орын беріп отыр, өйткені аймақтық саясатты жүзеге асырудың
тиімділігі оның дұрыс болуына байланысты. Аймақтық саясатты нормативтік-
күқыктық және әдістемелік тұрғыдан камтамассыз ету - концепцияның қисынды
қортындысы болып табылады. ТМД елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы
жаңа бағдарлар, олардың тәуелсіз мемлекеттер ретінде оқшаулануы аймақтық
саясат жүргізудің алгышарттарын елеулі түрде өзгертті. [12].
Мысалы, Ресей үкіметі 1995 жылғы 31-наурызда "Реформалар және Ресей
экономикасын 1995 жылы дамыту" деген жаңа бағдарлама қабылдады.
Орталықтандырылған жаңартуларға тағы да басқа көңіл бөлінді. Бұл қате
бағдар деп ойлаймыз. Нарықтық қатынастар калыптасып және дамып келе жатқан
жағдайларда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі дамытылмайынша Ресейде де,
Казақстанда да әлеуметтік-экономикалық дағдарысты жою және тұрақтылықты
камтамасыз ету мүмкін емес.
Жергілікті үкімет орындарының жаңа өкілеттіктері, олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz