Саяси және құқықтық ілімдер тарихының пәнімен әдісі
Жоспары:
1. Саяси және құқықтық ілімдер тарихының пәні.
2. Саяси және құқықтық ілімдер тарихының әдісі.
1. Саяси және құқықтық ілімдер тарихының пәні.
2. Саяси және құқықтық ілімдер тарихының әдісі.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихы пәнi заң ғылымы жүйесiнде жеке пән болып есептелiнедi. Бұл пәннiң зерттеу нысаны мемлекет, құқық, саясат және заң шығару туралы iлiмнiң пайда болуы мен дамуы. Саяси және құқықтық iлiмдер тарихы пәнi заң, тарих, философия, саясаттану ғылымдарын да қамтиды. Құқықтық ғылым ретiнде бұл пән сонымен бiрге мемлекет және құқық теориясы, мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы, конституциялық құқық, халықаралық құқық, жалпы құқық және т.б. салалық заң ғылымдарымен де тығыз байланысты.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихы таза түрiндегi заң пәнi ғана болып табылмайды. Мемлекет және құқық тарихын оқытатын заң пәнiнен бұл пәннiң негiзгi айырмашылығы саяси-құқықтық институттар мен мекемелердiң пайда болуы, қалыптасуы және даму тарихының тақырыбы емес, осылардың теориялық тану формалары мен iлiмi оқытылады. Сонымен бiрге саяси-құқықтық идеялар мен iлiмдердiң және мемлекеттiк-құқықтық нысандар мен мекемелердiң өзара байланысы мен өзара ықпалы ескерiледi. Өйткенi, мемлекет және құқық тарихының бiлiмiнсiз соған сәйкес саяси-құқықтық теорияның нақты мазмұнын анықтау мүмкiн емес. Немесе, бұған керiсiнше саяси-құқықтық теориялар мен концепцияларсыз сол кезеңдегi мемлекет және құқық тарихының нақты шындығын бағалау қиынға соғады.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихына заңгерлермен қатар гуманитарлық пәндер өкiлдерi, ең алдымен философтар едәуiр үлес қосты. Философиялық ойдың бүкiләлемдiк ойшылдары Пифагор, Гераклит, Демокрит, Протагор, Сократ, Платон, Аристотель, Эпикур, Фома Аквинский, Падуанский, Спиноза, Гобсс, Локк, Кант, Фихте, Гегель, Бердияев, Н.Макиавелли, жаңа дәуiрдiң ойшылдары Ж.Ж.Руссо, Т.Джефферсон, Пейн, Бентам, Штейн және т.б. ойшылдар саяси-құқықтық iлiмге зор мұра қалдырды.
Басқа да пәндер сияқты, саяси және құқықтық iлiмдер тарихының өзiндiк ерекшелiгi бар. Танымның ғылыми әдiсi саяси және құқықтық iлiмдер тарихының бай қазынасын зерттеуге және танып бiлуге мүмкiндiк бередi. Саяси және құқықтық iлiмдер тарихының әдiстемесi әртүрлi ойларды, көзқарастарды және идеяларды нақтылы тарихи тұрғыдан дұрыс түсiнуге көмектеседi.
Нақтылы бiр тарихи дәуiрдегi қоғам, мемлекет, құқық, саясат туралы ойларды дұрыс түсiну үшiн сол қоғамның, сол дәуiрдiң белгiлi бiр әлеуметтiк топтары мен таптары үшiн, олардың қандай мүдделерiн қорғағандығын, бұл iлiмнiң авторы қандай мақсат пен позиция ұстанғандығын бiлу шарт. Сонда ғана саяси және құқықтық iлiмдер мен ойларға, идеяларға сол кезеңнiң және сол мемлекеттiң ерекшелiгiне қарай дұрыс баға беруге болады. Ең алдымен саяси және құқықтық iлiмдер тарихының негiзгi кезеңдерi мен оның ерекшелiктерiн және саяси тарихын терең бiлу шарт.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихын хронологиялық және мазмұндық тәртiппен iрi төрт кезеңге бөлуге болады.
1. Ежелгi замандағы саяси және құқықтық iлiмдер тарихы (алғашқы мифтiк көзқарастардың пайда болуынан, б.з.д. 3 мың жылдықтан – б.з. V ғасырына дейiн).
2. Орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуiрiндегi саяси және құқықтық iлiмдер тарихы (V-XVII ғ.ғ.).
3. Буржуазиялық революциялар кезеңiндегi саяси және құқықтық iлiмдер тарихы (XVIII-XIX ғасырдың бiрiншi жартысы).
4. XIX ғасырдың екiншi жартысы мен ХХ ғасырдағы саяси және құқықтық iлiмдер тарихы.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихы таза түрiндегi заң пәнi ғана болып табылмайды. Мемлекет және құқық тарихын оқытатын заң пәнiнен бұл пәннiң негiзгi айырмашылығы саяси-құқықтық институттар мен мекемелердiң пайда болуы, қалыптасуы және даму тарихының тақырыбы емес, осылардың теориялық тану формалары мен iлiмi оқытылады. Сонымен бiрге саяси-құқықтық идеялар мен iлiмдердiң және мемлекеттiк-құқықтық нысандар мен мекемелердiң өзара байланысы мен өзара ықпалы ескерiледi. Өйткенi, мемлекет және құқық тарихының бiлiмiнсiз соған сәйкес саяси-құқықтық теорияның нақты мазмұнын анықтау мүмкiн емес. Немесе, бұған керiсiнше саяси-құқықтық теориялар мен концепцияларсыз сол кезеңдегi мемлекет және құқық тарихының нақты шындығын бағалау қиынға соғады.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихына заңгерлермен қатар гуманитарлық пәндер өкiлдерi, ең алдымен философтар едәуiр үлес қосты. Философиялық ойдың бүкiләлемдiк ойшылдары Пифагор, Гераклит, Демокрит, Протагор, Сократ, Платон, Аристотель, Эпикур, Фома Аквинский, Падуанский, Спиноза, Гобсс, Локк, Кант, Фихте, Гегель, Бердияев, Н.Макиавелли, жаңа дәуiрдiң ойшылдары Ж.Ж.Руссо, Т.Джефферсон, Пейн, Бентам, Штейн және т.б. ойшылдар саяси-құқықтық iлiмге зор мұра қалдырды.
Басқа да пәндер сияқты, саяси және құқықтық iлiмдер тарихының өзiндiк ерекшелiгi бар. Танымның ғылыми әдiсi саяси және құқықтық iлiмдер тарихының бай қазынасын зерттеуге және танып бiлуге мүмкiндiк бередi. Саяси және құқықтық iлiмдер тарихының әдiстемесi әртүрлi ойларды, көзқарастарды және идеяларды нақтылы тарихи тұрғыдан дұрыс түсiнуге көмектеседi.
Нақтылы бiр тарихи дәуiрдегi қоғам, мемлекет, құқық, саясат туралы ойларды дұрыс түсiну үшiн сол қоғамның, сол дәуiрдiң белгiлi бiр әлеуметтiк топтары мен таптары үшiн, олардың қандай мүдделерiн қорғағандығын, бұл iлiмнiң авторы қандай мақсат пен позиция ұстанғандығын бiлу шарт. Сонда ғана саяси және құқықтық iлiмдер мен ойларға, идеяларға сол кезеңнiң және сол мемлекеттiң ерекшелiгiне қарай дұрыс баға беруге болады. Ең алдымен саяси және құқықтық iлiмдер тарихының негiзгi кезеңдерi мен оның ерекшелiктерiн және саяси тарихын терең бiлу шарт.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихын хронологиялық және мазмұндық тәртiппен iрi төрт кезеңге бөлуге болады.
1. Ежелгi замандағы саяси және құқықтық iлiмдер тарихы (алғашқы мифтiк көзқарастардың пайда болуынан, б.з.д. 3 мың жылдықтан – б.з. V ғасырына дейiн).
2. Орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуiрiндегi саяси және құқықтық iлiмдер тарихы (V-XVII ғ.ғ.).
3. Буржуазиялық революциялар кезеңiндегi саяси және құқықтық iлiмдер тарихы (XVIII-XIX ғасырдың бiрiншi жартысы).
4. XIX ғасырдың екiншi жартысы мен ХХ ғасырдағы саяси және құқықтық iлiмдер тарихы.
Саяси және құқықтық ілімдер тарихының пәнімен әдісі.
Жоспары:
1. Саяси және құқықтық ілімдер тарихының пәні.
2. Саяси және құқықтық ілімдер тарихының әдісі.
Лекция мақсаты: Студенттерге саяси және құқықтық ілімдер тарихының пәнімен
әдісін, бұл пәннiң зерттеу нысаны мемлекет, құқық, саясат және заң шығару
туралы iлiмнiң пайда болуы мен дамуын оқыту.
Лекция мәтіні:
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихы пәнi заң ғылымы жүйесiнде жеке пән
болып есептелiнедi. Бұл пәннiң зерттеу нысаны мемлекет, құқық, саясат және
заң шығару туралы iлiмнiң пайда болуы мен дамуы. Саяси және құқықтық
iлiмдер тарихы пәнi заң, тарих, философия, саясаттану ғылымдарын да
қамтиды. Құқықтық ғылым ретiнде бұл пән сонымен бiрге мемлекет және құқық
теориясы, мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы, конституциялық құқық,
халықаралық құқық, жалпы құқық және т.б. салалық заң ғылымдарымен де тығыз
байланысты.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихы таза түрiндегi заң пәнi ғана болып
табылмайды. Мемлекет және құқық тарихын оқытатын заң пәнiнен бұл пәннiң
негiзгi айырмашылығы саяси-құқықтық институттар мен мекемелердiң пайда
болуы, қалыптасуы және даму тарихының тақырыбы емес, осылардың теориялық
тану формалары мен iлiмi оқытылады. Сонымен бiрге саяси-құқықтық идеялар
мен iлiмдердiң және мемлекеттiк-құқықтық нысандар мен мекемелердiң өзара
байланысы мен өзара ықпалы ескерiледi. Өйткенi, мемлекет және құқық
тарихының бiлiмiнсiз соған сәйкес саяси-құқықтық теорияның нақты мазмұнын
анықтау мүмкiн емес. Немесе, бұған керiсiнше саяси-құқықтық теориялар мен
концепцияларсыз сол кезеңдегi мемлекет және құқық тарихының нақты шындығын
бағалау қиынға соғады.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихына заңгерлермен қатар гуманитарлық
пәндер өкiлдерi, ең алдымен философтар едәуiр үлес қосты. Философиялық
ойдың бүкiләлемдiк ойшылдары Пифагор, Гераклит, Демокрит, Протагор, Сократ,
Платон, Аристотель, Эпикур, Фома Аквинский, Падуанский, Спиноза, Гобсс,
Локк, Кант, Фихте, Гегель, Бердияев, Н.Макиавелли, жаңа дәуiрдiң ойшылдары
Ж.Ж.Руссо, Т.Джефферсон, Пейн, Бентам, Штейн және т.б. ойшылдар саяси-
құқықтық iлiмге зор мұра қалдырды.
Басқа да пәндер сияқты, саяси және құқықтық iлiмдер тарихының өзiндiк
ерекшелiгi бар. Танымның ғылыми әдiсi саяси және құқықтық iлiмдер тарихының
бай қазынасын зерттеуге және танып бiлуге мүмкiндiк бередi. Саяси және
құқықтық iлiмдер тарихының әдiстемесi әртүрлi ойларды, көзқарастарды және
идеяларды нақтылы тарихи тұрғыдан дұрыс түсiнуге көмектеседi.
Нақтылы бiр тарихи дәуiрдегi қоғам, мемлекет, құқық, саясат туралы
ойларды дұрыс түсiну үшiн сол қоғамның, сол дәуiрдiң белгiлi бiр әлеуметтiк
топтары мен таптары үшiн, олардың қандай мүдделерiн қорғағандығын, бұл
iлiмнiң авторы қандай мақсат пен позиция ұстанғандығын бiлу шарт. Сонда
ғана саяси және құқықтық iлiмдер мен ойларға, идеяларға сол кезеңнiң және
сол мемлекеттiң ерекшелiгiне қарай дұрыс баға беруге болады. Ең алдымен
саяси және құқықтық iлiмдер тарихының негiзгi кезеңдерi мен оның
ерекшелiктерiн және саяси тарихын терең бiлу шарт.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихын хронологиялық және мазмұндық
тәртiппен iрi төрт кезеңге бөлуге болады.
1. Ежелгi замандағы саяси және құқықтық iлiмдер тарихы (алғашқы мифтiк
көзқарастардың пайда болуынан, б.з.д. 3 мың жылдықтан – б.з. V ғасырына
дейiн).
2. Орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуiрiндегi саяси және құқықтық iлiмдер
тарихы (V-XVII ғ.ғ.).
3. Буржуазиялық революциялар кезеңiндегi саяси және құқықтық iлiмдер тарихы
(XVIII-XIX ғасырдың бiрiншi жартысы).
4. XIX ғасырдың екiншi жартысы мен ХХ ғасырдағы саяси және құқықтық iлiмдер
тарихы.
Саяси және құқықтық iлiм тарихының ежелгi заманнан қазiргi күнге
дейiнгi хронологиялық тәртiппен баяндалуы ұлы ойшылдардың сол заманға лайық
бейнесiн (мысалы, Сократ, Аристотель, Макиавелли, Монтескье, Пейн және
т.б.) беруге, олардың мемлекет және құқық туралы жаңа концепцияларын және
саяси-құқықтық ойдың кең тараған бағыттары мен ағымдарына, мектептерiне
(мысалы, брахманизм, буддизм, даосизм, ежелгi қытай легистерi, софистер,
рим заңгерлерi, құқықтың тарихи мектебi, заңдық позитивизм және т.б.) оң
баға беруге көмектеседi.
Бақылау сұрақтары:
1. Саяси және құқықтық ілімдер тарихының пәні.
2. Саяси және құқықтық ілімдер тарихының әдісі.
3. Саяси және құқықтық iлiмдер тарихы пәнi салалық заң ғылымдарымен
байланысы.
2. Лекция. Тақырыбы: Ежелгi Шығыстағы саяси және құқықтық ойлар.
Жоспары:
1. Шығыстағы саяси-құқықтық ойдың бастаулары.
2. Ежелгi Үндiстандағы саяси-құқықтық ойлар.
3. Ежелгi Қытайдағы саяси-құқықтық ойдың қалыптасуы және оның
ерекшелiктерi.
Лекция мақсаты: Студенттерге саяси және құқықтық iлiмдер қалай пайда болды?
Оның қайнар көздерi неде? Қайдан шықты? Олардың алғашқы авторлары кiмдер?
Олардың көзқарастары мен ойлары ненi бiлдiредi? Және кiмнiң мүддесiн
қорғайды? Осы тәрiздi сұрақтарға Ежелгi Шығыс елдерiндегi саяси және
құқықтық iлiм тарихын оқи бастағанда–ақ тап боламыз және оның адамзат
дамуының тарихында ұзақ қайшылықты жолдан өтетiнiн байқаймыз. Оның пайда
болуы рулық қауымның ыдырап, ертедегi таптық мемлекеттердiң пайда болуы мен
өмiр сүрген кезеңiне сәйкес келетiндігін оқыту.
Лекция мәтіні:
1. Саяси-құқықтық iлiмдер алғашқы кезеңде адамдардың алғашқы мифтiк
көзқарастары негiзiнде пайда болды. Адамдардың қоғам мен табиғаттағы орны
туралы мәселе ежелгi Шығыс және Батыс халықтарында, египеттiктерде,
үндiстерде, вавилондықтарда, парсыларда, еврейлерде, гректерде, қытайларда,
римдiктерде және т.б. халықтардың мифтiк аңыздарында көрiнiс табады.
Мифология - ежелгi адамдардың өзiн қоршаған әлемге, дүниеге қатынасы. Бұл
кездегi өндiрiс қатынастары мен өндiргiш күштердiң жетiлмегендiгiнен, бүкiл
әлемдi, оның заңдылықтарын түсiну өте қиынға соқты. Сондықтан да ежелгi
дүние адамдары әлемдi екiге бөлiп қарады. Оның бiрi - өздерi өмiр сүрiп,
тiршiлiк етiп отырған көз алдындағы дүние болса, оның екiншiсi – олардан
тыс жатқан, сыры белгiсiз, өздерi көрiп тани алмайтын басқа дүние едi.
Мифтiк көзқарастардың сипаты, негiзiнен, болған оқиғалардың қарапайым
хабарламалары және бұл оқиғаларға адамдардың бағыныштылығы туралы болып
келедi. Яғни, табиғаттан тыс, адамдардың еркi мен әрекетiнен жоғары тұратын
күш туралы айтылады. Жердегi өмiр мен адамдардың iс-әрекетi - құдай iсi деп
көрсетiледi. Қоғамдық және мемлекеттiк құрылыс, ел билеу мәселесi,
адамдардың, адамдар мен құдайлардың өзара қарым-қатынастары, олардың
мiндеттерi мен құқықтары құдай бұйырған әрекеттер ретiнде айтылады. Не
iстеу керек немесе не iстеуге болмайтындығы алдын-ала шешiлген. Оған қарсы
тұруға болмайды, ол адамның тағдыры ретiнде адамдарды патшалар мен
құдайларға бағынышты ретiнде көрсетедi.
Мифтiк көзқарастарда сонымен бiрге болашақ iлiмдердiң элементтерi де
кездесетiнiн, оларды алғашқы адамдар өздерiнiң тiршiлiгi мен қызметiне
қажеттi түрде пайдалана бiлгенiн де айта кеткен жөн. Мифтiк аңыздарда
адамдарды алғашқыда құдайлардың билегендiгi, кейiннен құдайлар адамдарды ел
билеу әдiстерiне үйретiп, ел билеудi олардың өз қолдарына бергендiгi туралы
айтылады. Мысалы, Герадот өзiнiң шығармасында алғашқы Египет патшасынан
б.з.д. V ғасырға дейiн Египетте 341 патша мен абыздар ұрпағының өткендiгiн
және оның 11340 жылға созылғандығын жазады. Египет абыздарының айтуынша,
елдi құдайлар билеген, олар адамдармен бiрге өмiр сүрген.
Ежелгi еврей халқында адамдарды алғашында құдайлардың билегендiгi,
ежелгi Қытайда Аспан астындағы билеушiнiң болғандығы туралы айтылады.
Ежелгi Египеттiң дiни және мифтiк аңыздарында әдiлдiк пен заңдылықты,
шындық пен жақсылықты құдай-ана Ма-ат жiберiп отыратындығы баяндалады.
Египеттiктердегi ма-ат ұғымы сияқты ежелгi үндiстерде рта , ежелгi
Қытайда дао , ежелгi гректерде дике ұғымдары бар және бұлардың
барлығында олар шындық пен әдiлдiктiң елшiсi ретiнде көрсетiледi.
Ежелгi Египетте Птахотеп өсиетi (б.з.д. XXVIII ғ.), Өлiлер
кiтабы (б.з.д. XXV-XXIV ғғ.) және т.б. жердегi әлеуметтiк-саяси тәртiптер
мен заңдар, адамдардың iс-әрекеттерi мен өзара қарым-қатынастары құдайдың
әдiл iстерi ретiнде мақталады.
Птахотеп өсиетi кiтабында барлық адамдардың табиғи еркiндiгi, туа
бiткен данышпандар мен оқымыстылардың болмағандығы туралы көзқарастар
кездеседi. Бұнда адамдардың мiнез-құлқы ка принципiне - iзгiлiктi де
қайырымды және әдiлеттi мiнез-құлық өлшемiне сәйкес келу қажеттiлiгi
негiзге алынады. Гераклеопольдық патшаның өзiнiң ұлына айтқан өсиетiнде
( б.з.д. XXII ғ.) құдайларға айтылған мақтаулар мен перғауынның құдайлық
билiгi туралы сөздермен қатар, заң мен әдiлдiкке қарсы ешқандай iс-әрекет
жасамау керектiгi, өйтпеген жағдайда адамдардың құдайдың қаһарына ұшырап,
қайыршылық пен азапты өмiр кешетiндiгi туралы үндеулер кездеседi. Бұл өсиет
кiтапта патша сонымен бiрге әдiлдiктi жасаушы және қорғаушы ретiнде
дәрiптеледi. Өсиет кiтаптың авторы патша Ахтой өзiнiң ұлына, яғни
мұрагерiне Өзiңнiң билiгiңдi жоғары ұста және оны одан әрi көтере түс, ол
сенiң заңдарыңды күштi етедi және мемлекетiңдi қорғайды деп, өсиет айтады.
Өлiлер кiтабында адамдардың өлгеннен кейiнгi тiршiлiгi өлiлер
патшалығына ауысатындығы туралы баяндалады. Бұл патшалықта жылу мен жарық
және адамдар тұрмысына қажеттi нәрсенiң бәрi бар. Бұл патшалыққа
келгендердi Осирис құдайдың әдiл соты олардың жер үстiндегi өмiрiнде әдiл
де қайырымды немесе қатыгез де сұрқия болғандығын таразылайды. Шындық
құдайы – Ма-ат мүсiнi жанында Осиристiң әдiл соты олардың барлық iс-
әрекетiн сұрайды. Сот алдына келгендер Мен ешкiмге қастық жасаған жоқпын,
мен ұрлық жасаған жоқпын, мен ешкiмдi алдаған жоқпын, мен ешкiмдi жылатқан
жоқпын, мен ешкiмге қарыздар емеспiн, мен құдайларды сөккен жоқпын - деп,
ант-су iшедi.
Египеттiктердiң түсiнiгiнше, адамдар жер бетiндегi сот жазасынан
құтылғанымен, өлiлер патшалығындағы Осирис құдайдың әдiл сотынан құтыла
алмайды. Жер бетiндегi өмiрде әдiлдiк пен шындық бола бермейдi, бiрақ
түбiнде оған жауап беруге тура келедi. Жер бетiндегi патшалықтағы теңсiздiк
пен заңсыздыққа адамдардың өзi жол берген. Мемлекет билеушiсi – перғауын -
құдайлар патшасы - күн құдайының ұлы. Сондықтан да ол адамдар патшасы болып
тағайындалған. Ол жер бетiндегi барлық әрекеттi, жамандық пен жақсылықты,
қатыгездiк пен әдiлдiктi бүтiндей бақылай алмайды, адамдар арасындағы
келiспеушiлiктердiң орын алуы да осыдан пайда болады.
Билiк пен заңның белгiлi бiр топтың ғана мүддесiн қорғағандығы және
оған мүдделi топтардың осы заңдар мен нормаларды да өз мақсаттары үшiн
пайдаланғандығы, оны қызғыштай қорғағандығы әдiлдiк пен билiк туралы
жоғарыда айтылған ережелерден айқын көрiнедi. Мақтанышпен айтылған әдiл
билiк пен әдiлеттi заңға халық бұқарасының наразылық бiлдiргендiгi, қарулы
күреске шыққандығы туралы мәлiметтер де кездеседi. Осындай халық
қозғалыстарының бiрi туралы (б.з.д. 1750 жылдар шамасы) Ипусердiң
сөздерiнде айтылады. Ол бұл қозғалысты заң мен билiкке қарсы әрекет
етушiлер ретiнде көрсетедi, бұл кезде елде адам айтқысыз өзгерiстердiң
болғандығын, билiк органдары мен сот палаталарының қиратылғандығын, билеушi
сарайындағы сақтаулы заңдардың көшеге шығарылып, аяққа тапталғандығын және
жойылғандығын баяндайды.
Ежелгi Вавилон билеушiлерi өздерiнiң билiгi мен заңдарының құдайлық
сипатта екендiгiн дәлелдеуге тырысты. Б.з.д. XVIII ғ. Хаммурапи заңдарының
кiрiспесiнде Аннуактардың мәртебелi патшасы Анум мен ел тағдырын шешушi
көк пен жердiң әмiршiсi!... бүкiл адамзатты билеудi маған берiп, елге
әдiлеттiлiктi орнату үшiн, қылмыс пен жауыздықты құртып, әлдi әлсiзге қысым
жасамау үшiн және елге жарық беруге Анум мен Энлиль игiлiгiне халық менi
шақырды, жерде әдiлдiк пен тәртiп орнату үшiн менi Шаман құдай жiбердi,
менiң бұйрықтарым мен заңдарымды ешкiмнiң де өзгертуге құқы жоқ деп
айтылады.
Хаммурапи бiрiншi Вавилон әулетiнiң алтыншы патшасы (б.з.д. 1792-1750
жж.) Бұл уақыт Вавилонның бүкiл Қос өзен аралығында экономикалық, саяси
және мәдени орталығына айналу және оның гүлдену мен дәуiрлеу кезеңi.
Вавилонның саяси және әлеуметтiк құрылымы туралы бағалы және жан-жақты
мәлiметтер қалдырған Хаммурапи заңдары жазылған биiк базальт бағана 1901-
1902 жылдары француздың археологиялық экспедициясының Сузы қаласын қазуы
кезiнде табылды. Бағананың жоғары жағында тақта отырған күн тәңiрiсi Шаман
құдай және оның алдында iлтипатты тұрған әйел патша Хаммурапи салынған.
Бағананың қалған бөлiктерiнде заңдар сыналап ойып жазылған.
Әдiлдiктiң қорғаушысы ретiнде баяндалған бұл заң еркiн адамдар мен
құлдардың құқықтық жағдайын заң жүзiнде бекiтедi. Олардың әлеуметтiк
жағдайы мен тұрмысын өзгертуге жатпайтын норма ретiнде бағалайды, билеушi
топтың мүддесiн және жеке меншiктi қызғыштай қорғайды.
Ежелгi парсылардың дүниетаным туралы көзқарастары зароастризмде
көрiнiс тапты және дамытылды. Дiни-этникалық бұл ағымның негiзiн қалаушы
б.з.д. VIII ғасырда өмiр сүрген Заратустра болып саналады. Кейбiр
тарихшылар оның туып өскен жерi Сыр бойы деп те есептейдi. Қалай болғанда
да бұл ағым дiни сипатта дамып, кейiннен едәуiр территорияға ықпалын
тигiздi. Таяу Шығыс, Алдыңғы Азия, Үндiстан, Греция, Орта Азия елдерiне кең
тарады. Зороастризмнiң негiзгi қағидасы бiр-бiрiне қарама-қарсы екi күш
-жақсылық пен жамандықтың өзара күресi мазмұнында өрбидi. Қайырымдылық пен
жақсылықты жасаушы жарық дүние патшалығы Ормузда құдай, жауыздық пен
жамандықты жасаушы қараңғы дүние патшалығы Ариман құдай құдiретi деп
көрсетiледi.
Қайырымдылық пен жарық дүние адамдардың жауыздық пен қараңғы дүниеге
қарсы күресiне көмектеседi. Адамдардың өмiрi мен тұрмысы да күрес
нәтижесiнде айқындалады. Бұл күресте жауыздықтың уақытша билiгiнен кейiн
әрдайым жақсылық жеңiске жетiп отырады.
Зороастризм бойынша мемлекет аспан құдайы Ормузданың жердегi билiгi
болып саналады. Мемлекет билеушiсi – монарх - жердегi Ормузданың әмiрiн
орындаушы қызметкерi, ол халықты жауыздық пен жамандықтан қорғауға,
мемлекетке қауiп төндiретiн әрекетке қарсы күресуге, қайырымдылық нәрiн
себуге мiндеттi.
Қоғамның әлеуметтiк құрылымы, зороастризм бойынша, әркiмнiң қандай
кәсiппен шұғылдануы еркiн таңдауы бойынша жүзеге асырылады. Бұл әлеуметтiк
топтың әрқайсысының басында жетекшiлiк ролдi атқаратын неғұрлым белсендi
және беделдi адамдар тұрады. Заратустра Ормузда қызметшiлерiн өзара
сүйiспеншiлiк пен сыйластыққа, бiр-бiрiн кешiре бiлуге және бiтiмге
шақырады.
Саяси-құқықтық ойлардың ежелгi шығыс халқында батысқа қарағанда
неғұрлым ертерек пайда болуы да Ежелгi шығыс мәдениетiнiң ерекшелiктерiнiң
бiрi болып саналады. Қазiргi заманда да бұл ерекшелiк өзiнiң көкейтестiлiк
бағытымен елеулi күшке ие болып отыр. Бұған Иран, Ауғанстан елдерiндегi
дiни бағыттағы әр түрлi “ағымдар” күштерi мысал бола алады.
Қоғамның ерте даму сатысында саяси-құқықтық ойдың ғылымға негiзделе
қоймаған кезiнде сана бүкiл әлемге мифтiк тұрғыда қалыптасты. Айтылған
ойлар мен көзқарастар белгiлi бiр күшке, құдайға келiп тiрелдi және олар
мiндеттi құқықтық нормалар ретiнде қабылданды. Сонымен бiрге Ежелгi
Шығыстың саяси-қоғамдық және әлуметтiк-экономикалық даму өзгешелiктерiне
қарай құқық саласында да олардың өзiндiк ерекшелiктерi болды. Олардың
қатарына жеке меншiк құқығының әлсiз дамуы, патриархтық отбасының сақталуы,
қылмысқа бүкiл ұжым болып жауап беруi, жазалаудың талион принципi және т.б.
жатады.
Қорыта айтқанда, саяси-құқықтық ойлар мифологиялық тұрғыдан болса да
алғаш рет Ежелгi Шығыста қалыптасты, құқықтық қатынастар мен құқықтық
түсiнiктер алғаш рет Шығыста пайда болды. Саяси-құқықтық ойлар Ежелгi
Шығыста дiни сипатта қалыптасқанымен, онда таптық мүдденi қорғайтын
белгiлер де басым болды, бұл ойлар белгiлi бiр топтың мүддесiн бiлдiрдi,
солардың билiгiн қолдады және Ежелгi Шығыс заңдары қаталдығымен әйгiлендi.
Жердегi тәртiп туралы мифтiк көзқарастар мен адамдардың қоғамдық
өмiрдi мифтiк тұрғыдан ұйымдастыру тәжiрибесi саяси-құқықтық ойдың дамуына
зор ықпал еттi, саясат, мемлекет және құқық туралы алғашқы ғылыми
концепциялардың пайда болуының алғы шарттарын дайындады және саяси-құқықтық
iлiмнiң одан кейiнгi кезеңдердегi дамуына серпiн бердi.
2. Ежелгi Үндiстандағы саяси және құқықтық iлiм мифтiк және дiни
көзқарастар түрiнде қалыптасты. Бұның өзi ежелгi үндiс қоғамында ұзақ
ғасырлар бойы олардың рухани және әлеуметтiк-саяси өмiрiнде үстем болған
брахмандарға тiкелей байланысты болып келедi.
Брахманизм идеяларының алғашқы көрiнiстерi б.з.д. екi мыңыншы жылдықтағы
Beдa ескерткiштерiнде кездеседi. Beдa - “бiлiм, кiрiспе” (Санскрит
тiлiнде) деген ұғымды бiлдiредi Бұл ведаларда адамдардың төрт варнаға
(кастаға) бөлiнетiндiгi және олардың брахмандар – Пуруши құдайдың аузынан,
кшатрийлер - құдайдың қолынан, вайшийлер - құдайдың санынан, шудралар -
құдайдың табанынан жаратылды деп айтылады. Ману заңдарының 96- бабында
Тiрi нәрселердiң iшiндегi ең қасиеттiсi – жандылар, ал жандылардың iшiнде
адам, ал адамдардың iшiнде брахмандар деп айтылады.
Веда бойынша барлық варналар мен олардың мүшелерi құдай көрсетiп
берген дхармаға - заңдарға, мiндеттерге, құқықтар мен ережелерге бағынуы
тиiс. Дхармадағы ережелер бойынша брахмандар қоғамда жоғары дәрежеде және
үстемдiк жағдайда көрсетiледi. Оқу, бiлiм, дiн iлiмiн, құрбандық шалу,
өзiне және өзгеге арнап садақа үлестiру, садақа алу iсiн құдай брахманға
мiндеттеген.
Брахманизм идеялары брахман мектебiнiң әртүрлi өкiлдерi жасаған
дхармасутра және дхармашастра сияқты әртүрлi құқықтық жинақтарда
кездеседi. Брахманизм ежелгi үндi ойының ескерткiшi Упанишадта (б.э.д.
IX-VI ғ.ғ.) одан әрi дамытылады және нақтылана түседi.
Ману заңдарында адамдардың варналарға бөлiнуi және олардың қоғамдағы
орны мен әлеуметтiк теңсiздiгi қорғалады. Мұнда да брахмандардың жоғары
дәрежедегi жағдайы мен үстемдiгi, артықшылығы туралы айтылады. Тiптi
патшалар да брахмандарды құрметтеуге, олардың ақыл-кеңестерi мен талаптарын
орындауға, олардан Beдa iлiмiн оқып үйренуге тиiстi. Бұл заң бойынша
патшаның басты мiндетi варна жүйесiн қорғау және оған қарсы келгендердi
жазалау болып табылады.
Ману заңдары бойынша патшаның өкiлдiгi шектеулi, ол брахмандардың
ақыл-кеңестерiн тыңдаумен қатар кейбiр талаптарға да сәйкес болуы керек.
Ману заңдарының 3-бабында ақылсыздықпен өз елiн азапқа салған патша
уақыт күттiрместен өзiнiң ағайын-туыстарымен бiрге елден кетуi тиiс және ол
өмiрден айрылады деп айтылады. Ману заңдарында жазаға көп көңiл
бөлiнген, оның басты мақсаты варналарды сақтауға және қорғауға бағытталған.
Құдай иелiгiнiң ұлы ретiнде жаза (данда) оның жердегi бейнесi таяқ деген
ұғымды бiлдiредi. Яғни, жаза өзiнiң бұл ұғымында басқару өнерi
(данданиттер) деген мағына бередi.
Ману заңдарының 7-тарауы бүтiндей жазаға арналған. Онда жазаның
қуаттылығы мен күштiлiгi және қоғамға пайдасы туралы көп айтылады. “Жаза
бүкiл адамды билейдi. Жаза адамдарды қорғайды, ол өзгелер ұйықтап жатқанда
сергектiк танытады, данышпандар жазаны, данданы қорғаушы” деп жариялаған.
Егер патша қылмысына қарай жаза тағайындауды үздiксiз жүзеге асырып
отырмаса, онда күштiлер әлсiздердi қармақтағы балықтай қуырған болар едi.
Жаза дұрыс қолданылмаса бүкiл варналар бұзылып, бөгеттер жойылып, бүкiл
халық наразы болар едi делiнедi.
Әртүрлi варна мүшелерiнiң құқықтары мен мiндеттерiнiң тең болмауы
олардың заң алдындағы қылмыс пен жазадағы әдiлетсiздiгiнен көрiнедi.
Брахмандар заң алдында ерекше жеңiлдiктерге ие болған. Әлемдегi бар
нәрсенiң бәрi брахмандардың меншiгi болып табылуымен бiрге (100-бап),
оларға ешқашан тән жазасы қолданылмайтын едi. Олар үшiн ең ауыр жаза -
шашын алу болып саналды. Қылмыс үшiн айып төлеуде варналардың қоғамдағы
теңсiздiгiнiң сипаты анық көрiнедi. Мысалы, брахманды тiлдеген кшатрийге
100 пан айып салынады, вайший екi жарым есе артық төлейдi, ал шудра дене
жарақатымен жазаланады (267-бап). Ал брахман кшатрийдi тiлдесе 50 пан,
вайшийдi тiлдесе, оған 12 пан айып салынады (268-бап). Бұдан бiз жаза
белгiлеуде қылмыстың ауыр немесе жеңiлдiгi емес, адамның қоғамдағы алатын
орны назарға алынатынын байқаймыз.
Б.з.д. VI ғасырда Будда ( данышпан деген ұғымды бiлдiредi) деген
атпен белгiлi болған Сиддхартха Гаутама Веда iлiмiн сынға алады,
құдайдың адамдар өмiрiне араласуын, олардың билiгi мен заңдарын жоққа
шығарады. Оның айтуынша, адамзат iсi адамдардың өздерiнiң белсендi
әрекеттерiне байланысты. Будда дiнi бойынша брахмандардың жоғары дәрежесi
мен артықшылықтары жоққа шығарылады. Будда “ең бастысы – адамның атағы мен
шыққан тегi емес, адамгершiлiгi” деп үйреттi. Буддистер үшiн брахмандар
артықшылыққа ие болған варна мүшесi емес, қарапайым адамдардың бiрi.
Будда iлiмiн жақтаушылар дхарманы табиғи заңдылықты басқарушы әлем
ретiнде көредi. Саналы мiнез-құлық үшiн танымның қажеттiлiгi, табиғи
заңдылықты қабылдау және мойындау туралы айтылады. Адам өмiрiнiң мәнi
байлық пен атақта емес, әрқашан шындықты айтып, мейiрiмдiлiк пен
қайырымдылыққа ұмтылуда екендiгi дәрiптеледi.
Дхарма түсiндiрмелерiнде адамдардың бiр-бiрiне бауырмалдығы,
қайырымдылығы, жамандыққа жамандықпен емес, жақсылықпен жауап беруi ғана
бұл әлемде iзгiлiктi өмiрге қол жеткiзетiндiгi баяндалады. Буддизм iлiмi
бойынша адамдардың барлығы тең дәрежеде. Олар қандай варнада немесе
әлеуметтiк сатыда тұрса да, аурудан, қасiреттен және өлiмнен құтыла
алмайды. Оған олардың лауазымдық шенi де, құдайға шалған құрбандығы да
көмектесе алмайды.
Б.з.д. IV-III ғасырларда жазылған Дхаммападе жинағында брахманизмге
қарағанда жазаның ролi мен көлемiнiң азайғандығы байқалады. Мұнда кiнә
дәлелденбей жаза қолданбау туралы арнайы атап көрсетiледi. Будда iлiмiнде
сонымен бiрге өмiрдiң заңды жолына, заңдылықтың қатаң сақталуы мен
орындалуына үлкен мән берiледi.
Б.з.д. III ғасырдан бастап буддизмнiң көптеген идеялары әлеуметтiк-
саяси маңызға ие болып, мемлекеттiк саясат пен заңдылыққа да ықпалын тигiзе
бастады. Үндiстанды бiр орталыққа бiрiктiрген Ашока патшаның билiгi кезiнде
(б.з.д.268-232 жж.) буддизм мемлекеттiк дiн болып жарияланды. Буддизмнiң
ықпалы кейiннен Қытай, Жапония, Бирма, Цейлон елдерiне де тарады.
Брахманизм идеологиясынан едәуiр ауытқу б.з.д. IV-III ғасырларда өмiр
сүрген Каутильяның Артхашастра трактатында көрiнiс тапқан. Бұл шығармада
философия логикалық дәлелдемелер арқылы Веда iлiмiнде - заңдылық пен
заңсыздықты, шаруашылық iлiмiнде - пайда мен зиянды, мемлекеттiк басқару
туралы iлiмде - дұрыс және қате саясатты зерттейтiндiгi туралы айтылады.
Шығармада сонымен бiрге саясат пен заңдылық және билiк туралы айтылады.
Онда билеушiнiң заңды бұзбай өз мүддесiн ойлауына құқық берiлген. Бiрақ
оның ең басты мiндетi варна жүйесiн сақтау және мемлекет қауiпсiздiгiн
қорғау болып табылады.
3. Ежелгi Қытай философиясы мен қоғамдық-саяси ойындағы ықпалды
ағымдардың бiрi даосизм iлiмiнiң негiзiн салушы болып б.з.д. VI ғасырда
өмiр сүрген Қытай оқымыстысы Лао-цзы болып саналады. Оның басты еңбегi
Дао және дэ туралы кiтапта ( Дао дэ цзин ) Аспан астындағы күштер туралы
дәстүрлi дiни түсiнiктерден даосизмнiң айырмашылығы - аспан астындағы
билеушiден тәуелсiз заттардың табиғи дамуы мен табиғи заңдылықтары туралы
сипаттама берiлуiнде. Яғни, даосизм iлiмi дао ұғымына негiзделедi, ал
дао “алғашқы түп негiз” дегендi бiлдiредi.
Даосизм iлiмiнде аспан, табиғат және қоғам заңдылықтары анықталады.
Бұл заңдылық жоғары қайырымдылық пен табиғи әдiлдiктi жақтайды. Дао iлiмi
бойынша барлық адам тең. Өз дәуiрiндегi мәдени жетiмсiздiктер мен
адамдардың әлеуметтiк-саяси теңсiздiгiн, халықтың қайыршылық жағдайын және
т.б. Лао-цзы даодан ауытқу деп есептейдi. Сол кездегi халықтың ауыр
жағдайына наразылық бiлдiрген Лао-цзы даоның әдiлдiктi қайта орнататынына
сенедi.
Лао-цзы даоны аспан және адам даосы деп екiге бөледi. Оның айтуынша,
аспан даосы байлардың артық дүниелерiн алып, кедейлерге бередi, ал жердегi
дао кедейлердiң керек затын алып, байларға бередi.
Даосизм iлiмiнде адамдардың қанағатшылдығы мен белсендi әрекеттерден
тартыну принципi көбiрек орын алған. Лао-цзы сонымен бiрге соғыстың барлық
түрi мен армияны қатты сынға алады. Оның айтуынша, әскер жүрiп өткен жерде
арам шөптер мен тiкенектер ғана өседi, үлкен соғыстардан кейiн ашаршылық
жылдары басталады. Прогрестiк дамуды жақтырмаған Лао-цзы өткен дәуiрге
қайта оралуды және бiлiм мен ғылымнан бас тартуды ұсынады. Оның айтуынша
ақылды билеушi өзiнiң қол астындағыларға дао жолымен (табиғи жолмен)
жүруге жағдай жасайды. Ондай билеушi халықтың жеке iсiне араласпайды. Оның
басты мiндетi - елдегi тәртiп пен заңдылықты сақтау ғана.
Қытайдағы саяси және философиялық iлiм тарихында конфуцизм iлiмi
маңызды роль атқарады. Оның негiзiн қалаған б.з.д. 551-479 жылдары өмiр
сүрген ұлы Қытай ойшылы Конфуций болды. Оның көзқарастары оның шәкiрттерi
құрастырған Лунь юй ( Әңгiмелер мен пiкiрлер ) кiтабында жинақталған.
Бұл кiтап ғасырлар бойы Қытай халқының өмiрi мен көзқарасына, тәлiм-
тәрбиесiне едәуiр ықпал еттi. Оны балалар жатқа айтты, отбасылық және саяси
iстерде үлкендер беделге ие болды. Оның даналық туралы өсиеттерi әлi күнге
дейiн мәнiн жойған жоқ. Ол даналыққа бiз үш түрлi жолмен жетемiз, ең iзгi
жол – санамен саралау, ең оңай жол – елiктеу, ең қиын жол – тәжiрибеден
тәлiм алу дедi.
Дәстүрлi көзқарастарға сүйенген Конфуций мемлекеттiң патриархалды-
патерналистiк концепциясын дамытты. Оның айтуы бойынша, мемлекет - үлкен
жанұя. Патшаның қол астындағыларға билiгi әкенiң балаға билiгi ретiнде
көрсетiледi. Патшаның билiгi отбасындағы жасы кiшiлердiң ересектерге
бағыныштылығымен теңестiрiледi. Конфуций суреттеген әлеуметтiк-саяси
жүйедегi адамдар теңсiздiгi, қараңғы адамдар , төменгi адамдар ,
құрметтi адамдар , жоғары шендi адамдар , лауазымды адамдар ретiнде
көрсетiледi.
Әлеуметтiк теңсiздiктi қалыпты жағдай ретiнде қарастырған Конфуций
аристократиялық билiк концепциясын, яғни ақсүйектер тобының билiгiн
жақтады. Билiктiң зорлықсыз тәсiлiн жақтаған Конфуций билеушiлердi өз
бағыныштыларына қайырымды болуға шақырды. Билеушi қайырымды болса, төменгi
адам да қайырымды болады. Билiктiң осы ережесiн жақтаған Конфуцийден Шөп
жел соққан жаққа қисаяды деген нақыл сөз қалған. Iшкi және сыртқы
соғыстарға қарсы болған Конфуций Қытай жерiнен алыс тұратын басқа
халықтарды бiлiмдiлiкпен және ақылмен жаулап алуды ұсынды.
Конфуций барлық нәрсе үнемi өзгерiсте болады, уақыт тоқтамайды, әрбiр
нәрсенiң басталуы мен аяқталуы болады дейдi. Адамның iсi де солай, бас-
аяғынсыз бiрде-бiр iс жоқ. Оның басталуы мен аяқталуын анық түсiнген адам
ақиқатқа жақын тұрады .
Конфуцийдiң этикалық-құқықтық және мiнез-құлық нормалары мен
принциптерi адам өмiрi мен тұрмысының барлық жағын қамтыған. Бұған дәстүр
ережелерi (ли), ата-аналар мен үлкендерге құрмет (сяо), адамдық қасиет
(жэнь), адамдар қамқорлығы (шу), билеушiге адалдық (чжун), парыз (и) және
т.б. жатады.
Конфуций iлiмiн одан әрi жалғастырған Сянь-цзы “әлем өзiнiң табиғи
заңдылықтарымен өмiр сүредi, сондықтан да оны тiршiлiк қажетiне жарату үшiн
оны зерттеу, құпия сырларын бiлу қажет” деп ой түйедi. Яғни адамдардың
табиғаттан өз үлесiн алуы немесе бай және кедей болып өмiр сүруi олардың
өздерiне байланысты. Сянь-цзының пiкiрiнше адам тумысынан қызғаншақ,
дүниеқұмар, ашкөз болып келедi. Сондықтан да адамдардың мiнезiн жақсы
тәрбие берiп қана табиғи қалпынан өзгертуге болады. Ол үшiн адамдардың өзi
де өзiн-өзi тәрбиелеуге және бiр-бiрiнiң қателiгiн бетке басып айтуы тиiс.
Бұл туралы ол былай дейдi: Менiң қателiгiмдi дұрыс көрсеткен адам – менiң
ұстазым, менiң игi iсiмдi дұрыс байқаған кiсi – менiң досым, ал маған
жағынып, жарамсақтанушылар – менiң жауым .
Конфуцизм iлiмi, сонымен бiрге, ел билеушiлерi мен әкiмдерге де қол
астындағыларға туған баласындай қарауға кеңес берiлдi. Конфуций бойынша
ақылды билеушi ауыр жазамен адамдардың жанын қинамайды, оларды
табандылықпен, ең алдымен өзi үлгi-өнеге көрсетiп жақсылыққа тәрбиелейдi .
Конфуцизм iлiмi мемлекеттiк дiн ролiн атқара бастады.
Ежелгi Қытайдағы легизм идеялары б.з.д. IV ғасырларда жарық көрген
Шан цзюн шу ( Шан облысы билеушiсiнiң кiтабы ) трактатында баяндалған.
Бұл трактаттың негiзгi бөлiмдерiн Шан Ян деген атпен белгiлi болған Гунсунь
Янь жазды. Легизм iлiмiнiң және заңшылдар мектебiнiң негiзiн қалаған ол Шан
облысының билеушiсi болды. Шан Ян заңдар мен қатал жазаға сүйенген басқару
жүйесiн қолдады. Сол кездегi үлкен ықпалға ие болған конфуцизмдi сынаған
Шан Ян заң нормалары ғана елде тәртiп орната алады деп есептедi. Ел
басқарудың негiзгi әдiсi ретiнде қатал заңдарды жақтаған ол мемлекет пен
адамдар арасындағы қатынастарды оңай реттеуге болатындығын айтты. Бұл
кiмдi кiмнiң жеңетiндiгi туралы принципке негiзделген таптар күресiнiң
қатынастарын көрсеттi. Оның айтынша, халық өз өкiметiнен күштiрек болса,
мемлекет әлсiз, ал өкiмет өз халқынан күштiрек болса, армия күштi, әрi
қуатты болады .
Легистер қайырымдылық пен адамгершiлiк қылмысқа апаратын тура жол, ал
нағыз қайырымдылық пен сүйiспеншiлiк өзiнiң бастауын жазалаудан алады деп
дәрiптедi. Яғни олар мейiрiмдiлiктен бұрын қорқынышты алдыңғы орынға қояды.
Олардың пiкiрiнше елде жаппай тәртiпсiздiк болмас үшiн, мейiрiмдiлiктен
гөрi жазалау басым болуы керек. Аямай жазалау арқылы халық арасында үрей
мен қорқыныш тудыру керек. Олардың бұл қағидасы үрей мен қорқыныш қана елде
тәртiп пен заңдылық орната алады дегендi бiлдiредi.
Шан Янның басқару туралы концепциясы адамдарға дұшпандық көзқараста
болу оларды жазалау және күштеу шаралары арқылы қалаған тәртiпке көндiруге
болады деген тұжырымға сәйкес келедi. Легистер iлiмiн Шан Яннан басқа да
Цзын Чань, Шэн Бу-хай, Ханфэй және т.б. одан әрi дамытты.
Бақылау сұрақтары:
1. Ежелгі Шығыстағы саяси-құқықтық ойдың бастаулары.
2. Ежелгi Үндiстандағы саяси-құқықтық ойлар.
3. Хаммурапи заңдары.
4. Ману заңдары.
5. Даосизм ілімі.
6. Қытайдағы конфуцизм iлiмi.
3. Лекция. Тақырыбы: Ежелгi Грециядағы саяси және құқықтық iлiм.
Лекция мәтіні:
1. Б.з.д. мыңжылдықтың басында Ежелгi Грецияда жеке және тәуелсiз
полистер формасы түрiнде бiрнеше қала-мемлекеттер пайда болды. Алғашқы
қауымдық құрылыстан қоғамдық өмiрдiң ерте таптық және қоғамдық формасына
көшу халықтың әлеуметтiк жiктелу процесiн одан әрi күшейтiп ру ақсүйектерi
мен қайыршыланған қауым мүшелерiнiң, байлар мен кедейлердiң, ерiктiлер мен
құлдардың арасындағы күрестi шиеленiстiре түстi. Осындай жағдайда ежелгi
грек полистерiнде басқару формасының өздерi жақтаған түрiн орнату жолында
әртүрлi әлеуметтiк топтар арасында аяусыз күрес жүрдi. Ол кездегi басқару
формасының негiзгi түрлерi мынадай едi: аристократия (ескi немесе жаңа
ақсүйектер тобы), олигархия (байлар мен дәулеттiлер тобы) және демократия
(халық билiгi). Осындай күрес нәтижесiнде б.з.д. VI-V ғғ. әртүрлi
полистерде басқарудың өзiндiк формалары пайда болып, одан әрi дамыды.
Афиныда демократия, Фивыда олиграхия, Спарта мемлекетiнде аристократия
пайда болды. Осы процесс Ежелгi Грецияның саяси және құқықтық iлiмiнде
көрiнiс тапты.
Ежелгi грек полистерiнде саяси-құқықтық көзқарастың пайда болуы мен
дамуында үш кезең айқын байқалады. Ерте кезең- (б.з.д. IX-VI ғғ.) ежелгi
грек мемлекеттiлiгiнiң пайда болуына сәйкес келедi. Бұл кезеңде саяси-
құқықтық көзқараста рационациялау (Гомер, Гесиод, атақты жетi данышпан )
байқалады және мемлекет пен құқық проблемаларына философиялық тұрғыдан
қарау (Пифагор, Гераклит) қалыптасады. Екiншi кезең - (б.з.д. V және IV
ғасырдың бiрiншi жартысы) ежелгi грек философиясы мен саяси-құқықтық
ойларының гүлденген кезеңi (Демокрит, софистер, Сократ, Платон, Аристотель
және т.б.) Үшiншi кезең - (б.з.д. IV ғасырдың екiншi жартысы мен II
ғасырлары) эллинизм кезеңi, ежелгi грек мемлекеттiгiнiң құлдырауы, грек
полистерiнiң алғашқыда Македония, кейiннен Рим билiгiне көшуi (Эпикур,
стоиктер, Полибий және т.б.)
Адамдардың ерiктiлерге және құлдарға бөлiну жағдайында қалыптасқан
антикалық саяси-құқықтық ой еркiндiк идеологиясы ретiнде бекiдi және
дамыды. Бостандық - басты құндылық, ежелгi гректiк саяси - теориялық
iлiмнiң негiзгi мәселесi және мақсаты болды. Бiрақ бұл жалпыға бiрдей
бостандық емес, шектелген бостандық едi. Құлдар бостандық мәселесiнде
есепке де алынбады, олар туралы сөз де болмады.
Грециядағы құлдық демократия азаматтардың қоғамдағы алатын орнын
олардың шығу тегiне қарап емес, мүлiктiк жағдайларымен байланыстырды. Бұл
жағдай ақыл-ой еңбегiмен айналысатын адамдардың бөлiнiп шығуына әкелдi. Құл
еңбегi олардың ғылыммен, бiлiммен, ағартушылықпен және өнермен кәсiби
тұрғыда шұғылдануына мүмкiндiк бердi. Осының нәтижесiнде таза зиялылар мен
ойшылдар қауымы пайда болып, саяси-құқықтық және әлеуметтiк философиялық
жаңа көзқарастардың қоғамдық пiкiрi мен санасы қалыптасты.
Саяси ой мен оған қатысты практикалық және рухани iс бостандық ретiнде
қарастырылып, ол ерiктi адамдардың қызмет аясы, ал еңбек, оның iшiнде ауыр
қол жұмыстары, құлдардың үлесi ретiнде қарастырылды. Барлық өндiрiстiк –
еңбек және отбасы ортасы, сол кездегi ұғым бойынша, бостандықтан тыс аймақ
принципi, яғни бостандық тұрғысынан алғанда саясаттан тыс болып есептеледi.
Қожайын мен құлдың, отбасы иесi мен оның басқа мүшелерiнiң билiк және
бағыныштылық жөнiндегi қатынасы саяси емес қарым-қатынас түрiнде
түсiндiрiлдi. Дәстүрлi, эллиндiк саяси өмiр формасының варварлық деспоттық
билiгiне қарсы қойылуы да осыған байланысты болып келдi.
Мемлекет пен құқықты зерттеудегi ежелгi грек саяси-құқықтық ойының
ерте кезеңiнде оның мифологиялық түсiнiктерi (Гомер, Гесиод) қоғамдық ойдың
даму барысында өзiнен кейiнгi қалыптасқан жаңа көзқарастарға, атап айтқанда
философиялық тұрғыдан түсiндiруге ( Жетi данышпан , Пифагор, Гераклит,
Демокрит) одан кейiнгi рационалистiк интерпретацияға (софистер), логикалық-
танымдық талдауға (Сократ, Платон) және ақыр соңында эмпирикалық - ғылыми
(Аристотель) және тарихи-саяси (Полибий) iлiмге орын бердi.
Ежелгi грек полистерiнiң тәуелсiздiгiн жоғалтқан эллиндiк дәуiрiнде
бұрынғы құндылықтарды қайта бағалауда бұрынғы ұжымдық полистiк өмiр күмән
тудырып, адамдарды ерiктiлер мен құлдарға бөлу принципi сынға ұшырайды. Бұл
кезде бостандық әлеуметтiк-саяси құбылыс ретiнде емес, рухани құбылыс
ретiнде түсiндiрiледi. Осы принцип негiзiнде адамдардың жалпыға бiрдей
бостандығы мен еркiндiгi табиғат заңдылығы мен табиғи құқықтар қағидасы
тұрғысында паш етiледi.
2. Б.з.д. IX-VIII ғасырларда ежелгi мифтiк көзқарастар архаистiк
поэзияда, одан кейiн Гомер мен Гесиодтың поэмаларында өзiнiң алғашқы
сипатын жоғалтып, этикалық және саяси-құқықтық өзгерiске ұшырайды. Олардың
түсiндiруi бойынша, құдайлардың билiк үшiн күресi және бас құдайдың ауысуы
(Уран-Крон-Зевс) билiк пен басқару принциптерiнiң алмасуымен қатар жүрдi.
Гректердiң түсiнiгi бойынша, құдайлардың үш ұрпағы болған. Аға
ұрпақтарды кiшi ұрпақтар тақтан түсiрiп, жойып отырған. Бұл өзгерiстер
құдайлардың өзара қарым-қатынастары ғана емес, жердегi қоғамдық өмiрдiң
тәртiптерiне, адамдар арасындағы қатынастарға да ықпалын тигiздi. Осындай
өзгерiстер жағдайында ежелгi гректердiң сана-сезiмiнде ертедегi
жаугершiлiктер мен тайпааралық күрес фантастикалық түрде көрiнiп отырды.
Көптеген грек ойшылдарында әдiлдiктiң бастауы мен заңдылық және ежелгi
полистiк өмiр Зевстiң атымен байланыстырылады. Құдайлардың үшiншi ұрпағының
басшысы Зевс – күн күркiреу мен найзағайдың, табиғаттың дүлей күшiнiң және
адамдардың құдайы болып саналды. Мифтiк түсiнiк бойынша, олимптiк құдайлар
құл иеленушiлердiң қамқоршысына айналды, ал Зевс басқа олимптiк құдайлармен
ақылдаса отырып, басты базилев ретiнде бүкiл грек әлемiне билiк еттi және
оның пiкiрi шешушi маңызға ие болды.
Гомердiң Илиада және Одиссея поэмаларындағы оқиғалар (б.з.д. VIII
ғ.) гректердiң әскери және қоғамдық өмiрiнен көптеген құнды мәлiметтер
бередi. Поэмаларда б.з.д. II-I мың жылдар шамасында тепе-тең жер пайдалану
және әрдайым белгiлi бiр уақытта жердi бөлiп отыру негiзiнде құрылған жер
қауымдарының болғандығы туралы деректер кездеседi. Қауым мүшелерi жердi
жеребе тарту бойынша алған. Жерге қауымдық меншiк сақталғанымен, қауым
мүшелерi арасында дүние-мүлiктiң жiктелуi басталғанын поэмалар оқиғасынан
байқау қиын емес. Тайпа көсемдерi - базилевтер өздерiнiң туыстарына қауым
жерлерiнен үлкен және ең шұрайлы жерлердi бөлiп берген. Поэмалардың
мазмұнына қарағанда, сонымен бiрге басқа да әлеуметтiк топтардың өздерiнiң
қауымдарымен байланыстарын үзiп алған жолкезбе қолөнершiлердiң де болғанын
аңғаруға болады.
Одиссея поэмасында халық жиналысының ролi мен маңызы анық
суреттелген. Бұл өкiлдiк органның қызметi туралы грек жауынгерлерiнiң Троя
түбiндегi жиналысынан, Илиада поэмасындағы мысалдан, Одиссеяда Итака
аралының тұрғындары жиналысының баяндалуынан бiлуге болады. Троя түбiндегi
жиналыста қатардағы жауынгер Терситтiң жауынгерлердiң мүддесiн қорғап,
базилевтерге қарсы айтқан айыптау сөздерiн лауазымды басшылардың терiске
шығара алмауы халық жиналысының ролiн айқындай түседi. Ал халық жиналысы
маңызының төмендеуi Одиссеяда айқын көрсетiлген. Итака аралында Одиссей
болмаған жиырма жылда халық жиналысы бiрде-бiр рет шақырылмаған. Ал
Одиссейдiң ұлы Телемак жиналыс шақырғанда, тұрғындардың көпшiлiгi бұл
жиналысқа мән бермеген.
Поэмада Гомер қолданған дике (әдiлдiк) және темис (әдет, әдет-
құрыптық құқық) ұғымдары Гомер дәуiрiндегi саяси-құқықтық жағдайды түсiнуге
жәрдемiн тигiзедi. Гомердiң әдiлдiгi (дике) қалыптасқан дәстүр мен әдет-
ғұрыптың құқықтық (темис) негiзi мен принципi түрiнде көрiнедi, ал әдет-
ғұрыптық құқық (темис) өмiрлiк әдiлдiктiң, оның адамдар арасындағы қарым-
қатынастарда сақталуының нақты көрiнiсiн бiлдiредi.
Б.з.д. VII ғасырдағы ежелгi Грецияның саяси және қоғамдық өмiрiндегi
қатынастар Гесиодтың Еңбек және күндер мен Теогония поэмаларында
баяндалады. Беотияда туып өскен Гесиодтың бұл поэмаларында құдайлар мен
дүниенiң пайда болуындағы гректердiң көзқарастары және адамгершiлiк-
құқықтық принциптер сипатталады.
Теогония поэмасы бойынша Зевстiң Фемидамен (мәңгi табиғи тәртiп пен
әдiлдiктi жаратушы) неке одағынан екi қыз-құдай Дике (әдiлдiк) және Эвномия
(iзгi заңдылық) өмiрге келедi. Дике табиғи әдiлдiктi күзетедi және
әдiлетсiздiктi жазалайды. Эвномия болса, қоғамдық құрылымдағы заңдылық
бастауының құдайлық сипатын және полистiк құрылымдағы заңдылықтың терең
iшкi байланысын бiлдiредi.
Еңбек және күндер поэмасында Гесиод мемлекетке дейiнгi патриархалды
құрылыс идеалдарын қорғай отырып, бес ғасырдың - ( алтын , күмiс ,
мыс , жартылай құдай - батырлар және темiр ғасырлары) алмасуы
кезiндегi адамдар өмiрi мен тiршiлiгiн суреттейдi. Крон құдайдың алтын
ғасырында адамдар ешқандай жоқшылық көрмей, бақытты өмiр сүрдi, күмiс
ғасырында құдайға бағынбағандарды Зевс жойды, мыс ғасырында жауынгер
адамдар өзара соғыста бiрiн-бiрiн құртып тынды, төртiншi ғасырдағы
қантөгiс соғыстарда жартылай құдай-батырлардың әйгiлi әулетi жойылды.
Темiр ғасырында Гесиод адамдардың ауыр тұрмысын, зорлық пен жауыздықтың
үстемдiгiн, әдет-ғұрыптық нормалардың бұзылуын, әдiлдiктiң жоқтығын, табиғи
құқықтың күш және зорлықпен алмасуын күйiне отырып баяндайды.
Поэмада Гесиод егiншiлiк еңбегiне, тiптi қандай да болсын еңбек қызметiне
өте зор құрметпен қарайды. Аристократтар iстеп отырған әдiлетсiздiк пен
заңсыздыққа қарсы өзiнiң дәрменсiз наразылығын көркем дәрежеде қаршыға мен
тоты құс туралы мысалында суреттейдi.
Гомер мен Гесиод поэмаларына тән адамдар әрекетi мен олардың өзара
қарым-қатынастарындағы адамгершiлiк-құқықтық тәртiптер туралы көзқарастар
Ежелгi Грециядағы Жетi данышпан деп аталғандардың шығармашылығында одан
әрi жалғасын табады. Оларға әдетте Фалес, Питтак, Периандр, Биант, Солон,
Клеобул және Хилон енгiзiлдi. Олар полистiк өмiрде әдiлеттi заңдардың үстем
болуын батыл жақтады. Олардың кейбiреулерi билiк және заң шығару
қызметтерiнде өздерiнiң саяси-құқықтық идеяларын жүзеге асыруға
әрекеттендi. Биант, Солон, Хилон сияқты грек ойшылдарының пiкiрiнше,
iзгiлiктi полистiк қоғамдағы заңның сақталуы және салтанат құруы оның
айрықша белгiсi болып табылады. Азаматтардың тираннан қорқатындай заңы
қалыптасқан мемлекеттi Биант ең үлгiлi мемлекет деп есептедi. Өзiңдi-өзiң
таны қағидасының авторы спартандық Хилонның Заңға табын деген шақыруы
Дельфадағы Апаллон храмына ойылып жазылды. Ең игiлiктi полис деп Хилон
азаматтары шешендерден гөрi заңдарды көбiрек тыңдайтын полистi санады.
Жетi ғұламаның қатарына қосылған Солон (б.з.д. 638-559 жж.) тарихта
атақты реформатор, мемлекеттiк қайраткер және заң шығарушы ретiнде де
белгiлi. Б.з.д. 621 жылы орхонт Драконт жазған заң нормалары демос пен
евпатридтер арасындағы қайшылықтарды жоя алмады, өйткенi ол демостың
экономикалық жағдайын қандай да болмасын дәрежеде өзгертпедi. Драконт
заңдары сонымен бiрге шектен тыс қаталдығымен де әйгiлi болды. Сондықтан да
Афины халқы полистi басқаруды және жаңа заңдар шығаруды елге ақындылығымен
белгiлi болған Солонға тапсырды.
Архонт болып сайланған ол б.з.д. 594 жылы жаңа заңдар шығарды. Оның
реформаларын экономикалық және саяси деп бөлуге болады. Заң шығарушы
ретiнде Солон селолық және қалалық демостың және оған қосылған
евпатридтердiң мүддесiн қорғады. Оның ең басты реформасы сисахфия -(
ауыр жүктi сiлкiп тастау ), яғни кедейлердiң кепiлдiкке алынған жер
учаскесiндегi қарыз тастарды жою едi. Бұл қарыз тастар бойынша қарызын өтей
алмаған адамдар өзiнiң жеке бостандығын кепiлдiкке салған, яғни қарызын
өтей алмағандар құлға айналдырылған.
Солон сисахфияны (құлдық борыш) жойып, шаруалардың кепiлдiкке алынған
жерiн қайтарды. Солонның саяси реформаларындағы ең бастысы, сол кезге дейiн
өмiр сүрiп келген генократияны ( генос - ру) жойып (рулық аристократтар
билiгi), оны тимократиямен ( тиме - баға , мүлiк ) дүние-мүлiк
цензiсiне негiзделген билiкпен алмастыруы едi. Ол бұл жарлықтарымен
аристократтарды рулық құрылыстың ерекше артықшылықтарынан айырды. Аттиканың
барлық азаматтары дүние-мүлiк цензiсiне қарай төрт топқа бөлiндi. Олар:
пентакосиомедимндер (бес жүздiктер), салт аттылар, зевчиттер және феттер.
Жаңадан құрылған төрт жүздiк кеңес аристократтардың тiрегi болып келген
ареопагтың ролiн кемiттi. Солон сонымен бiрге ант берген жаңа жоғарғы сот –
гериэяны құрды. Азаматтарды шыққан тегiне қарай бағалау дүние-мүлкiне қарай
бағалаумен алмастырылды.
Ұлы iстерде жұрттың бәрiне жағу қиын деп Солонның өзi айтқандай,
оның сисахфия және басқа да реформаларына азаматтардың барлығы бiрдей
риза болған жоқ. Сондықтан да ол өзi шығарған заңдарды жүзеге асыру үшiн
әртүрлi айла-шарғыларды қолданды. Билiк тiзгiнiн қолға алған Солон
саясаткерлiк деген – алдампаздық деп, реформаларды iске асыруда ештеңеден
тайынбады, өтiрiк уәде де бердi, екi жақтың мүддесiн де қорғай бiлдi. Сол
кездегi ел билеу саясатынан тепе-теңдiк жанжал болдырмайды деген қанатты
сөзi елге кең тарады. Ол өзiнiң осындай тепе-теңдiк саясаты туралы мен
өзiмдi төбеттер арасына түскен бөрiдей сезiндiм деп жазды. Солон өзi
шығарған заңын өзi орындамаған мемлекет түбiнде күйреп тынады деп есептеп,
заңдарды халыққа жететiндей етiп бағаналарға ойып жаздыруды ұмытпады.
Б.з.д. VI-V ғасырларда Пифагор, Архит, Филолай, Гераклит және тағы
басқалар қоғамдық және саяси-құқықтық тәртiптердi философиялық негiзде
қайта құру қажеттiгi туралы идеялар ұсынды. Олар демократияны сынай отырып,
ақыл және адамгершiлiк элитасының озықтары билiгi - аристократиялық
идеалды жақтады.
Самос аралында туып өскен Пифагор Поликрат тиранның билiгiнен кейiн
туған жерiн тастап, Египетте, Вавилонда, Үндiстанда болып, ең соңында Ұлы
Элладаның Критон қаласында өмiр кешедi. Ол осы қалада, кейiннен басқа да
полистерде өзiнiң мектебiн ашады. Оның iлiмi негiзiнде пайда болған
пифагоршылдық гетерийлер рухы жөнiнен аристократиялық құпия философиялық-
саяси одақтар Грецияның көп бөлiгi мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1. Саяси және құқықтық ілімдер тарихының пәні.
2. Саяси және құқықтық ілімдер тарихының әдісі.
Лекция мақсаты: Студенттерге саяси және құқықтық ілімдер тарихының пәнімен
әдісін, бұл пәннiң зерттеу нысаны мемлекет, құқық, саясат және заң шығару
туралы iлiмнiң пайда болуы мен дамуын оқыту.
Лекция мәтіні:
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихы пәнi заң ғылымы жүйесiнде жеке пән
болып есептелiнедi. Бұл пәннiң зерттеу нысаны мемлекет, құқық, саясат және
заң шығару туралы iлiмнiң пайда болуы мен дамуы. Саяси және құқықтық
iлiмдер тарихы пәнi заң, тарих, философия, саясаттану ғылымдарын да
қамтиды. Құқықтық ғылым ретiнде бұл пән сонымен бiрге мемлекет және құқық
теориясы, мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы, конституциялық құқық,
халықаралық құқық, жалпы құқық және т.б. салалық заң ғылымдарымен де тығыз
байланысты.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихы таза түрiндегi заң пәнi ғана болып
табылмайды. Мемлекет және құқық тарихын оқытатын заң пәнiнен бұл пәннiң
негiзгi айырмашылығы саяси-құқықтық институттар мен мекемелердiң пайда
болуы, қалыптасуы және даму тарихының тақырыбы емес, осылардың теориялық
тану формалары мен iлiмi оқытылады. Сонымен бiрге саяси-құқықтық идеялар
мен iлiмдердiң және мемлекеттiк-құқықтық нысандар мен мекемелердiң өзара
байланысы мен өзара ықпалы ескерiледi. Өйткенi, мемлекет және құқық
тарихының бiлiмiнсiз соған сәйкес саяси-құқықтық теорияның нақты мазмұнын
анықтау мүмкiн емес. Немесе, бұған керiсiнше саяси-құқықтық теориялар мен
концепцияларсыз сол кезеңдегi мемлекет және құқық тарихының нақты шындығын
бағалау қиынға соғады.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихына заңгерлермен қатар гуманитарлық
пәндер өкiлдерi, ең алдымен философтар едәуiр үлес қосты. Философиялық
ойдың бүкiләлемдiк ойшылдары Пифагор, Гераклит, Демокрит, Протагор, Сократ,
Платон, Аристотель, Эпикур, Фома Аквинский, Падуанский, Спиноза, Гобсс,
Локк, Кант, Фихте, Гегель, Бердияев, Н.Макиавелли, жаңа дәуiрдiң ойшылдары
Ж.Ж.Руссо, Т.Джефферсон, Пейн, Бентам, Штейн және т.б. ойшылдар саяси-
құқықтық iлiмге зор мұра қалдырды.
Басқа да пәндер сияқты, саяси және құқықтық iлiмдер тарихының өзiндiк
ерекшелiгi бар. Танымның ғылыми әдiсi саяси және құқықтық iлiмдер тарихының
бай қазынасын зерттеуге және танып бiлуге мүмкiндiк бередi. Саяси және
құқықтық iлiмдер тарихының әдiстемесi әртүрлi ойларды, көзқарастарды және
идеяларды нақтылы тарихи тұрғыдан дұрыс түсiнуге көмектеседi.
Нақтылы бiр тарихи дәуiрдегi қоғам, мемлекет, құқық, саясат туралы
ойларды дұрыс түсiну үшiн сол қоғамның, сол дәуiрдiң белгiлi бiр әлеуметтiк
топтары мен таптары үшiн, олардың қандай мүдделерiн қорғағандығын, бұл
iлiмнiң авторы қандай мақсат пен позиция ұстанғандығын бiлу шарт. Сонда
ғана саяси және құқықтық iлiмдер мен ойларға, идеяларға сол кезеңнiң және
сол мемлекеттiң ерекшелiгiне қарай дұрыс баға беруге болады. Ең алдымен
саяси және құқықтық iлiмдер тарихының негiзгi кезеңдерi мен оның
ерекшелiктерiн және саяси тарихын терең бiлу шарт.
Саяси және құқықтық iлiмдер тарихын хронологиялық және мазмұндық
тәртiппен iрi төрт кезеңге бөлуге болады.
1. Ежелгi замандағы саяси және құқықтық iлiмдер тарихы (алғашқы мифтiк
көзқарастардың пайда болуынан, б.з.д. 3 мың жылдықтан – б.з. V ғасырына
дейiн).
2. Орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуiрiндегi саяси және құқықтық iлiмдер
тарихы (V-XVII ғ.ғ.).
3. Буржуазиялық революциялар кезеңiндегi саяси және құқықтық iлiмдер тарихы
(XVIII-XIX ғасырдың бiрiншi жартысы).
4. XIX ғасырдың екiншi жартысы мен ХХ ғасырдағы саяси және құқықтық iлiмдер
тарихы.
Саяси және құқықтық iлiм тарихының ежелгi заманнан қазiргi күнге
дейiнгi хронологиялық тәртiппен баяндалуы ұлы ойшылдардың сол заманға лайық
бейнесiн (мысалы, Сократ, Аристотель, Макиавелли, Монтескье, Пейн және
т.б.) беруге, олардың мемлекет және құқық туралы жаңа концепцияларын және
саяси-құқықтық ойдың кең тараған бағыттары мен ағымдарына, мектептерiне
(мысалы, брахманизм, буддизм, даосизм, ежелгi қытай легистерi, софистер,
рим заңгерлерi, құқықтың тарихи мектебi, заңдық позитивизм және т.б.) оң
баға беруге көмектеседi.
Бақылау сұрақтары:
1. Саяси және құқықтық ілімдер тарихының пәні.
2. Саяси және құқықтық ілімдер тарихының әдісі.
3. Саяси және құқықтық iлiмдер тарихы пәнi салалық заң ғылымдарымен
байланысы.
2. Лекция. Тақырыбы: Ежелгi Шығыстағы саяси және құқықтық ойлар.
Жоспары:
1. Шығыстағы саяси-құқықтық ойдың бастаулары.
2. Ежелгi Үндiстандағы саяси-құқықтық ойлар.
3. Ежелгi Қытайдағы саяси-құқықтық ойдың қалыптасуы және оның
ерекшелiктерi.
Лекция мақсаты: Студенттерге саяси және құқықтық iлiмдер қалай пайда болды?
Оның қайнар көздерi неде? Қайдан шықты? Олардың алғашқы авторлары кiмдер?
Олардың көзқарастары мен ойлары ненi бiлдiредi? Және кiмнiң мүддесiн
қорғайды? Осы тәрiздi сұрақтарға Ежелгi Шығыс елдерiндегi саяси және
құқықтық iлiм тарихын оқи бастағанда–ақ тап боламыз және оның адамзат
дамуының тарихында ұзақ қайшылықты жолдан өтетiнiн байқаймыз. Оның пайда
болуы рулық қауымның ыдырап, ертедегi таптық мемлекеттердiң пайда болуы мен
өмiр сүрген кезеңiне сәйкес келетiндігін оқыту.
Лекция мәтіні:
1. Саяси-құқықтық iлiмдер алғашқы кезеңде адамдардың алғашқы мифтiк
көзқарастары негiзiнде пайда болды. Адамдардың қоғам мен табиғаттағы орны
туралы мәселе ежелгi Шығыс және Батыс халықтарында, египеттiктерде,
үндiстерде, вавилондықтарда, парсыларда, еврейлерде, гректерде, қытайларда,
римдiктерде және т.б. халықтардың мифтiк аңыздарында көрiнiс табады.
Мифология - ежелгi адамдардың өзiн қоршаған әлемге, дүниеге қатынасы. Бұл
кездегi өндiрiс қатынастары мен өндiргiш күштердiң жетiлмегендiгiнен, бүкiл
әлемдi, оның заңдылықтарын түсiну өте қиынға соқты. Сондықтан да ежелгi
дүние адамдары әлемдi екiге бөлiп қарады. Оның бiрi - өздерi өмiр сүрiп,
тiршiлiк етiп отырған көз алдындағы дүние болса, оның екiншiсi – олардан
тыс жатқан, сыры белгiсiз, өздерi көрiп тани алмайтын басқа дүние едi.
Мифтiк көзқарастардың сипаты, негiзiнен, болған оқиғалардың қарапайым
хабарламалары және бұл оқиғаларға адамдардың бағыныштылығы туралы болып
келедi. Яғни, табиғаттан тыс, адамдардың еркi мен әрекетiнен жоғары тұратын
күш туралы айтылады. Жердегi өмiр мен адамдардың iс-әрекетi - құдай iсi деп
көрсетiледi. Қоғамдық және мемлекеттiк құрылыс, ел билеу мәселесi,
адамдардың, адамдар мен құдайлардың өзара қарым-қатынастары, олардың
мiндеттерi мен құқықтары құдай бұйырған әрекеттер ретiнде айтылады. Не
iстеу керек немесе не iстеуге болмайтындығы алдын-ала шешiлген. Оған қарсы
тұруға болмайды, ол адамның тағдыры ретiнде адамдарды патшалар мен
құдайларға бағынышты ретiнде көрсетедi.
Мифтiк көзқарастарда сонымен бiрге болашақ iлiмдердiң элементтерi де
кездесетiнiн, оларды алғашқы адамдар өздерiнiң тiршiлiгi мен қызметiне
қажеттi түрде пайдалана бiлгенiн де айта кеткен жөн. Мифтiк аңыздарда
адамдарды алғашқыда құдайлардың билегендiгi, кейiннен құдайлар адамдарды ел
билеу әдiстерiне үйретiп, ел билеудi олардың өз қолдарына бергендiгi туралы
айтылады. Мысалы, Герадот өзiнiң шығармасында алғашқы Египет патшасынан
б.з.д. V ғасырға дейiн Египетте 341 патша мен абыздар ұрпағының өткендiгiн
және оның 11340 жылға созылғандығын жазады. Египет абыздарының айтуынша,
елдi құдайлар билеген, олар адамдармен бiрге өмiр сүрген.
Ежелгi еврей халқында адамдарды алғашында құдайлардың билегендiгi,
ежелгi Қытайда Аспан астындағы билеушiнiң болғандығы туралы айтылады.
Ежелгi Египеттiң дiни және мифтiк аңыздарында әдiлдiк пен заңдылықты,
шындық пен жақсылықты құдай-ана Ма-ат жiберiп отыратындығы баяндалады.
Египеттiктердегi ма-ат ұғымы сияқты ежелгi үндiстерде рта , ежелгi
Қытайда дао , ежелгi гректерде дике ұғымдары бар және бұлардың
барлығында олар шындық пен әдiлдiктiң елшiсi ретiнде көрсетiледi.
Ежелгi Египетте Птахотеп өсиетi (б.з.д. XXVIII ғ.), Өлiлер
кiтабы (б.з.д. XXV-XXIV ғғ.) және т.б. жердегi әлеуметтiк-саяси тәртiптер
мен заңдар, адамдардың iс-әрекеттерi мен өзара қарым-қатынастары құдайдың
әдiл iстерi ретiнде мақталады.
Птахотеп өсиетi кiтабында барлық адамдардың табиғи еркiндiгi, туа
бiткен данышпандар мен оқымыстылардың болмағандығы туралы көзқарастар
кездеседi. Бұнда адамдардың мiнез-құлқы ка принципiне - iзгiлiктi де
қайырымды және әдiлеттi мiнез-құлық өлшемiне сәйкес келу қажеттiлiгi
негiзге алынады. Гераклеопольдық патшаның өзiнiң ұлына айтқан өсиетiнде
( б.з.д. XXII ғ.) құдайларға айтылған мақтаулар мен перғауынның құдайлық
билiгi туралы сөздермен қатар, заң мен әдiлдiкке қарсы ешқандай iс-әрекет
жасамау керектiгi, өйтпеген жағдайда адамдардың құдайдың қаһарына ұшырап,
қайыршылық пен азапты өмiр кешетiндiгi туралы үндеулер кездеседi. Бұл өсиет
кiтапта патша сонымен бiрге әдiлдiктi жасаушы және қорғаушы ретiнде
дәрiптеледi. Өсиет кiтаптың авторы патша Ахтой өзiнiң ұлына, яғни
мұрагерiне Өзiңнiң билiгiңдi жоғары ұста және оны одан әрi көтере түс, ол
сенiң заңдарыңды күштi етедi және мемлекетiңдi қорғайды деп, өсиет айтады.
Өлiлер кiтабында адамдардың өлгеннен кейiнгi тiршiлiгi өлiлер
патшалығына ауысатындығы туралы баяндалады. Бұл патшалықта жылу мен жарық
және адамдар тұрмысына қажеттi нәрсенiң бәрi бар. Бұл патшалыққа
келгендердi Осирис құдайдың әдiл соты олардың жер үстiндегi өмiрiнде әдiл
де қайырымды немесе қатыгез де сұрқия болғандығын таразылайды. Шындық
құдайы – Ма-ат мүсiнi жанында Осиристiң әдiл соты олардың барлық iс-
әрекетiн сұрайды. Сот алдына келгендер Мен ешкiмге қастық жасаған жоқпын,
мен ұрлық жасаған жоқпын, мен ешкiмдi алдаған жоқпын, мен ешкiмдi жылатқан
жоқпын, мен ешкiмге қарыздар емеспiн, мен құдайларды сөккен жоқпын - деп,
ант-су iшедi.
Египеттiктердiң түсiнiгiнше, адамдар жер бетiндегi сот жазасынан
құтылғанымен, өлiлер патшалығындағы Осирис құдайдың әдiл сотынан құтыла
алмайды. Жер бетiндегi өмiрде әдiлдiк пен шындық бола бермейдi, бiрақ
түбiнде оған жауап беруге тура келедi. Жер бетiндегi патшалықтағы теңсiздiк
пен заңсыздыққа адамдардың өзi жол берген. Мемлекет билеушiсi – перғауын -
құдайлар патшасы - күн құдайының ұлы. Сондықтан да ол адамдар патшасы болып
тағайындалған. Ол жер бетiндегi барлық әрекеттi, жамандық пен жақсылықты,
қатыгездiк пен әдiлдiктi бүтiндей бақылай алмайды, адамдар арасындағы
келiспеушiлiктердiң орын алуы да осыдан пайда болады.
Билiк пен заңның белгiлi бiр топтың ғана мүддесiн қорғағандығы және
оған мүдделi топтардың осы заңдар мен нормаларды да өз мақсаттары үшiн
пайдаланғандығы, оны қызғыштай қорғағандығы әдiлдiк пен билiк туралы
жоғарыда айтылған ережелерден айқын көрiнедi. Мақтанышпен айтылған әдiл
билiк пен әдiлеттi заңға халық бұқарасының наразылық бiлдiргендiгi, қарулы
күреске шыққандығы туралы мәлiметтер де кездеседi. Осындай халық
қозғалыстарының бiрi туралы (б.з.д. 1750 жылдар шамасы) Ипусердiң
сөздерiнде айтылады. Ол бұл қозғалысты заң мен билiкке қарсы әрекет
етушiлер ретiнде көрсетедi, бұл кезде елде адам айтқысыз өзгерiстердiң
болғандығын, билiк органдары мен сот палаталарының қиратылғандығын, билеушi
сарайындағы сақтаулы заңдардың көшеге шығарылып, аяққа тапталғандығын және
жойылғандығын баяндайды.
Ежелгi Вавилон билеушiлерi өздерiнiң билiгi мен заңдарының құдайлық
сипатта екендiгiн дәлелдеуге тырысты. Б.з.д. XVIII ғ. Хаммурапи заңдарының
кiрiспесiнде Аннуактардың мәртебелi патшасы Анум мен ел тағдырын шешушi
көк пен жердiң әмiршiсi!... бүкiл адамзатты билеудi маған берiп, елге
әдiлеттiлiктi орнату үшiн, қылмыс пен жауыздықты құртып, әлдi әлсiзге қысым
жасамау үшiн және елге жарық беруге Анум мен Энлиль игiлiгiне халық менi
шақырды, жерде әдiлдiк пен тәртiп орнату үшiн менi Шаман құдай жiбердi,
менiң бұйрықтарым мен заңдарымды ешкiмнiң де өзгертуге құқы жоқ деп
айтылады.
Хаммурапи бiрiншi Вавилон әулетiнiң алтыншы патшасы (б.з.д. 1792-1750
жж.) Бұл уақыт Вавилонның бүкiл Қос өзен аралығында экономикалық, саяси
және мәдени орталығына айналу және оның гүлдену мен дәуiрлеу кезеңi.
Вавилонның саяси және әлеуметтiк құрылымы туралы бағалы және жан-жақты
мәлiметтер қалдырған Хаммурапи заңдары жазылған биiк базальт бағана 1901-
1902 жылдары француздың археологиялық экспедициясының Сузы қаласын қазуы
кезiнде табылды. Бағананың жоғары жағында тақта отырған күн тәңiрiсi Шаман
құдай және оның алдында iлтипатты тұрған әйел патша Хаммурапи салынған.
Бағананың қалған бөлiктерiнде заңдар сыналап ойып жазылған.
Әдiлдiктiң қорғаушысы ретiнде баяндалған бұл заң еркiн адамдар мен
құлдардың құқықтық жағдайын заң жүзiнде бекiтедi. Олардың әлеуметтiк
жағдайы мен тұрмысын өзгертуге жатпайтын норма ретiнде бағалайды, билеушi
топтың мүддесiн және жеке меншiктi қызғыштай қорғайды.
Ежелгi парсылардың дүниетаным туралы көзқарастары зароастризмде
көрiнiс тапты және дамытылды. Дiни-этникалық бұл ағымның негiзiн қалаушы
б.з.д. VIII ғасырда өмiр сүрген Заратустра болып саналады. Кейбiр
тарихшылар оның туып өскен жерi Сыр бойы деп те есептейдi. Қалай болғанда
да бұл ағым дiни сипатта дамып, кейiннен едәуiр территорияға ықпалын
тигiздi. Таяу Шығыс, Алдыңғы Азия, Үндiстан, Греция, Орта Азия елдерiне кең
тарады. Зороастризмнiң негiзгi қағидасы бiр-бiрiне қарама-қарсы екi күш
-жақсылық пен жамандықтың өзара күресi мазмұнында өрбидi. Қайырымдылық пен
жақсылықты жасаушы жарық дүние патшалығы Ормузда құдай, жауыздық пен
жамандықты жасаушы қараңғы дүние патшалығы Ариман құдай құдiретi деп
көрсетiледi.
Қайырымдылық пен жарық дүние адамдардың жауыздық пен қараңғы дүниеге
қарсы күресiне көмектеседi. Адамдардың өмiрi мен тұрмысы да күрес
нәтижесiнде айқындалады. Бұл күресте жауыздықтың уақытша билiгiнен кейiн
әрдайым жақсылық жеңiске жетiп отырады.
Зороастризм бойынша мемлекет аспан құдайы Ормузданың жердегi билiгi
болып саналады. Мемлекет билеушiсi – монарх - жердегi Ормузданың әмiрiн
орындаушы қызметкерi, ол халықты жауыздық пен жамандықтан қорғауға,
мемлекетке қауiп төндiретiн әрекетке қарсы күресуге, қайырымдылық нәрiн
себуге мiндеттi.
Қоғамның әлеуметтiк құрылымы, зороастризм бойынша, әркiмнiң қандай
кәсiппен шұғылдануы еркiн таңдауы бойынша жүзеге асырылады. Бұл әлеуметтiк
топтың әрқайсысының басында жетекшiлiк ролдi атқаратын неғұрлым белсендi
және беделдi адамдар тұрады. Заратустра Ормузда қызметшiлерiн өзара
сүйiспеншiлiк пен сыйластыққа, бiр-бiрiн кешiре бiлуге және бiтiмге
шақырады.
Саяси-құқықтық ойлардың ежелгi шығыс халқында батысқа қарағанда
неғұрлым ертерек пайда болуы да Ежелгi шығыс мәдениетiнiң ерекшелiктерiнiң
бiрi болып саналады. Қазiргi заманда да бұл ерекшелiк өзiнiң көкейтестiлiк
бағытымен елеулi күшке ие болып отыр. Бұған Иран, Ауғанстан елдерiндегi
дiни бағыттағы әр түрлi “ағымдар” күштерi мысал бола алады.
Қоғамның ерте даму сатысында саяси-құқықтық ойдың ғылымға негiзделе
қоймаған кезiнде сана бүкiл әлемге мифтiк тұрғыда қалыптасты. Айтылған
ойлар мен көзқарастар белгiлi бiр күшке, құдайға келiп тiрелдi және олар
мiндеттi құқықтық нормалар ретiнде қабылданды. Сонымен бiрге Ежелгi
Шығыстың саяси-қоғамдық және әлуметтiк-экономикалық даму өзгешелiктерiне
қарай құқық саласында да олардың өзiндiк ерекшелiктерi болды. Олардың
қатарына жеке меншiк құқығының әлсiз дамуы, патриархтық отбасының сақталуы,
қылмысқа бүкiл ұжым болып жауап беруi, жазалаудың талион принципi және т.б.
жатады.
Қорыта айтқанда, саяси-құқықтық ойлар мифологиялық тұрғыдан болса да
алғаш рет Ежелгi Шығыста қалыптасты, құқықтық қатынастар мен құқықтық
түсiнiктер алғаш рет Шығыста пайда болды. Саяси-құқықтық ойлар Ежелгi
Шығыста дiни сипатта қалыптасқанымен, онда таптық мүдденi қорғайтын
белгiлер де басым болды, бұл ойлар белгiлi бiр топтың мүддесiн бiлдiрдi,
солардың билiгiн қолдады және Ежелгi Шығыс заңдары қаталдығымен әйгiлендi.
Жердегi тәртiп туралы мифтiк көзқарастар мен адамдардың қоғамдық
өмiрдi мифтiк тұрғыдан ұйымдастыру тәжiрибесi саяси-құқықтық ойдың дамуына
зор ықпал еттi, саясат, мемлекет және құқық туралы алғашқы ғылыми
концепциялардың пайда болуының алғы шарттарын дайындады және саяси-құқықтық
iлiмнiң одан кейiнгi кезеңдердегi дамуына серпiн бердi.
2. Ежелгi Үндiстандағы саяси және құқықтық iлiм мифтiк және дiни
көзқарастар түрiнде қалыптасты. Бұның өзi ежелгi үндiс қоғамында ұзақ
ғасырлар бойы олардың рухани және әлеуметтiк-саяси өмiрiнде үстем болған
брахмандарға тiкелей байланысты болып келедi.
Брахманизм идеяларының алғашқы көрiнiстерi б.з.д. екi мыңыншы жылдықтағы
Beдa ескерткiштерiнде кездеседi. Beдa - “бiлiм, кiрiспе” (Санскрит
тiлiнде) деген ұғымды бiлдiредi Бұл ведаларда адамдардың төрт варнаға
(кастаға) бөлiнетiндiгi және олардың брахмандар – Пуруши құдайдың аузынан,
кшатрийлер - құдайдың қолынан, вайшийлер - құдайдың санынан, шудралар -
құдайдың табанынан жаратылды деп айтылады. Ману заңдарының 96- бабында
Тiрi нәрселердiң iшiндегi ең қасиеттiсi – жандылар, ал жандылардың iшiнде
адам, ал адамдардың iшiнде брахмандар деп айтылады.
Веда бойынша барлық варналар мен олардың мүшелерi құдай көрсетiп
берген дхармаға - заңдарға, мiндеттерге, құқықтар мен ережелерге бағынуы
тиiс. Дхармадағы ережелер бойынша брахмандар қоғамда жоғары дәрежеде және
үстемдiк жағдайда көрсетiледi. Оқу, бiлiм, дiн iлiмiн, құрбандық шалу,
өзiне және өзгеге арнап садақа үлестiру, садақа алу iсiн құдай брахманға
мiндеттеген.
Брахманизм идеялары брахман мектебiнiң әртүрлi өкiлдерi жасаған
дхармасутра және дхармашастра сияқты әртүрлi құқықтық жинақтарда
кездеседi. Брахманизм ежелгi үндi ойының ескерткiшi Упанишадта (б.э.д.
IX-VI ғ.ғ.) одан әрi дамытылады және нақтылана түседi.
Ману заңдарында адамдардың варналарға бөлiнуi және олардың қоғамдағы
орны мен әлеуметтiк теңсiздiгi қорғалады. Мұнда да брахмандардың жоғары
дәрежедегi жағдайы мен үстемдiгi, артықшылығы туралы айтылады. Тiптi
патшалар да брахмандарды құрметтеуге, олардың ақыл-кеңестерi мен талаптарын
орындауға, олардан Beдa iлiмiн оқып үйренуге тиiстi. Бұл заң бойынша
патшаның басты мiндетi варна жүйесiн қорғау және оған қарсы келгендердi
жазалау болып табылады.
Ману заңдары бойынша патшаның өкiлдiгi шектеулi, ол брахмандардың
ақыл-кеңестерiн тыңдаумен қатар кейбiр талаптарға да сәйкес болуы керек.
Ману заңдарының 3-бабында ақылсыздықпен өз елiн азапқа салған патша
уақыт күттiрместен өзiнiң ағайын-туыстарымен бiрге елден кетуi тиiс және ол
өмiрден айрылады деп айтылады. Ману заңдарында жазаға көп көңiл
бөлiнген, оның басты мақсаты варналарды сақтауға және қорғауға бағытталған.
Құдай иелiгiнiң ұлы ретiнде жаза (данда) оның жердегi бейнесi таяқ деген
ұғымды бiлдiредi. Яғни, жаза өзiнiң бұл ұғымында басқару өнерi
(данданиттер) деген мағына бередi.
Ману заңдарының 7-тарауы бүтiндей жазаға арналған. Онда жазаның
қуаттылығы мен күштiлiгi және қоғамға пайдасы туралы көп айтылады. “Жаза
бүкiл адамды билейдi. Жаза адамдарды қорғайды, ол өзгелер ұйықтап жатқанда
сергектiк танытады, данышпандар жазаны, данданы қорғаушы” деп жариялаған.
Егер патша қылмысына қарай жаза тағайындауды үздiксiз жүзеге асырып
отырмаса, онда күштiлер әлсiздердi қармақтағы балықтай қуырған болар едi.
Жаза дұрыс қолданылмаса бүкiл варналар бұзылып, бөгеттер жойылып, бүкiл
халық наразы болар едi делiнедi.
Әртүрлi варна мүшелерiнiң құқықтары мен мiндеттерiнiң тең болмауы
олардың заң алдындағы қылмыс пен жазадағы әдiлетсiздiгiнен көрiнедi.
Брахмандар заң алдында ерекше жеңiлдiктерге ие болған. Әлемдегi бар
нәрсенiң бәрi брахмандардың меншiгi болып табылуымен бiрге (100-бап),
оларға ешқашан тән жазасы қолданылмайтын едi. Олар үшiн ең ауыр жаза -
шашын алу болып саналды. Қылмыс үшiн айып төлеуде варналардың қоғамдағы
теңсiздiгiнiң сипаты анық көрiнедi. Мысалы, брахманды тiлдеген кшатрийге
100 пан айып салынады, вайший екi жарым есе артық төлейдi, ал шудра дене
жарақатымен жазаланады (267-бап). Ал брахман кшатрийдi тiлдесе 50 пан,
вайшийдi тiлдесе, оған 12 пан айып салынады (268-бап). Бұдан бiз жаза
белгiлеуде қылмыстың ауыр немесе жеңiлдiгi емес, адамның қоғамдағы алатын
орны назарға алынатынын байқаймыз.
Б.з.д. VI ғасырда Будда ( данышпан деген ұғымды бiлдiредi) деген
атпен белгiлi болған Сиддхартха Гаутама Веда iлiмiн сынға алады,
құдайдың адамдар өмiрiне араласуын, олардың билiгi мен заңдарын жоққа
шығарады. Оның айтуынша, адамзат iсi адамдардың өздерiнiң белсендi
әрекеттерiне байланысты. Будда дiнi бойынша брахмандардың жоғары дәрежесi
мен артықшылықтары жоққа шығарылады. Будда “ең бастысы – адамның атағы мен
шыққан тегi емес, адамгершiлiгi” деп үйреттi. Буддистер үшiн брахмандар
артықшылыққа ие болған варна мүшесi емес, қарапайым адамдардың бiрi.
Будда iлiмiн жақтаушылар дхарманы табиғи заңдылықты басқарушы әлем
ретiнде көредi. Саналы мiнез-құлық үшiн танымның қажеттiлiгi, табиғи
заңдылықты қабылдау және мойындау туралы айтылады. Адам өмiрiнiң мәнi
байлық пен атақта емес, әрқашан шындықты айтып, мейiрiмдiлiк пен
қайырымдылыққа ұмтылуда екендiгi дәрiптеледi.
Дхарма түсiндiрмелерiнде адамдардың бiр-бiрiне бауырмалдығы,
қайырымдылығы, жамандыққа жамандықпен емес, жақсылықпен жауап беруi ғана
бұл әлемде iзгiлiктi өмiрге қол жеткiзетiндiгi баяндалады. Буддизм iлiмi
бойынша адамдардың барлығы тең дәрежеде. Олар қандай варнада немесе
әлеуметтiк сатыда тұрса да, аурудан, қасiреттен және өлiмнен құтыла
алмайды. Оған олардың лауазымдық шенi де, құдайға шалған құрбандығы да
көмектесе алмайды.
Б.з.д. IV-III ғасырларда жазылған Дхаммападе жинағында брахманизмге
қарағанда жазаның ролi мен көлемiнiң азайғандығы байқалады. Мұнда кiнә
дәлелденбей жаза қолданбау туралы арнайы атап көрсетiледi. Будда iлiмiнде
сонымен бiрге өмiрдiң заңды жолына, заңдылықтың қатаң сақталуы мен
орындалуына үлкен мән берiледi.
Б.з.д. III ғасырдан бастап буддизмнiң көптеген идеялары әлеуметтiк-
саяси маңызға ие болып, мемлекеттiк саясат пен заңдылыққа да ықпалын тигiзе
бастады. Үндiстанды бiр орталыққа бiрiктiрген Ашока патшаның билiгi кезiнде
(б.з.д.268-232 жж.) буддизм мемлекеттiк дiн болып жарияланды. Буддизмнiң
ықпалы кейiннен Қытай, Жапония, Бирма, Цейлон елдерiне де тарады.
Брахманизм идеологиясынан едәуiр ауытқу б.з.д. IV-III ғасырларда өмiр
сүрген Каутильяның Артхашастра трактатында көрiнiс тапқан. Бұл шығармада
философия логикалық дәлелдемелер арқылы Веда iлiмiнде - заңдылық пен
заңсыздықты, шаруашылық iлiмiнде - пайда мен зиянды, мемлекеттiк басқару
туралы iлiмде - дұрыс және қате саясатты зерттейтiндiгi туралы айтылады.
Шығармада сонымен бiрге саясат пен заңдылық және билiк туралы айтылады.
Онда билеушiнiң заңды бұзбай өз мүддесiн ойлауына құқық берiлген. Бiрақ
оның ең басты мiндетi варна жүйесiн сақтау және мемлекет қауiпсiздiгiн
қорғау болып табылады.
3. Ежелгi Қытай философиясы мен қоғамдық-саяси ойындағы ықпалды
ағымдардың бiрi даосизм iлiмiнiң негiзiн салушы болып б.з.д. VI ғасырда
өмiр сүрген Қытай оқымыстысы Лао-цзы болып саналады. Оның басты еңбегi
Дао және дэ туралы кiтапта ( Дао дэ цзин ) Аспан астындағы күштер туралы
дәстүрлi дiни түсiнiктерден даосизмнiң айырмашылығы - аспан астындағы
билеушiден тәуелсiз заттардың табиғи дамуы мен табиғи заңдылықтары туралы
сипаттама берiлуiнде. Яғни, даосизм iлiмi дао ұғымына негiзделедi, ал
дао “алғашқы түп негiз” дегендi бiлдiредi.
Даосизм iлiмiнде аспан, табиғат және қоғам заңдылықтары анықталады.
Бұл заңдылық жоғары қайырымдылық пен табиғи әдiлдiктi жақтайды. Дао iлiмi
бойынша барлық адам тең. Өз дәуiрiндегi мәдени жетiмсiздiктер мен
адамдардың әлеуметтiк-саяси теңсiздiгiн, халықтың қайыршылық жағдайын және
т.б. Лао-цзы даодан ауытқу деп есептейдi. Сол кездегi халықтың ауыр
жағдайына наразылық бiлдiрген Лао-цзы даоның әдiлдiктi қайта орнататынына
сенедi.
Лао-цзы даоны аспан және адам даосы деп екiге бөледi. Оның айтуынша,
аспан даосы байлардың артық дүниелерiн алып, кедейлерге бередi, ал жердегi
дао кедейлердiң керек затын алып, байларға бередi.
Даосизм iлiмiнде адамдардың қанағатшылдығы мен белсендi әрекеттерден
тартыну принципi көбiрек орын алған. Лао-цзы сонымен бiрге соғыстың барлық
түрi мен армияны қатты сынға алады. Оның айтуынша, әскер жүрiп өткен жерде
арам шөптер мен тiкенектер ғана өседi, үлкен соғыстардан кейiн ашаршылық
жылдары басталады. Прогрестiк дамуды жақтырмаған Лао-цзы өткен дәуiрге
қайта оралуды және бiлiм мен ғылымнан бас тартуды ұсынады. Оның айтуынша
ақылды билеушi өзiнiң қол астындағыларға дао жолымен (табиғи жолмен)
жүруге жағдай жасайды. Ондай билеушi халықтың жеке iсiне араласпайды. Оның
басты мiндетi - елдегi тәртiп пен заңдылықты сақтау ғана.
Қытайдағы саяси және философиялық iлiм тарихында конфуцизм iлiмi
маңызды роль атқарады. Оның негiзiн қалаған б.з.д. 551-479 жылдары өмiр
сүрген ұлы Қытай ойшылы Конфуций болды. Оның көзқарастары оның шәкiрттерi
құрастырған Лунь юй ( Әңгiмелер мен пiкiрлер ) кiтабында жинақталған.
Бұл кiтап ғасырлар бойы Қытай халқының өмiрi мен көзқарасына, тәлiм-
тәрбиесiне едәуiр ықпал еттi. Оны балалар жатқа айтты, отбасылық және саяси
iстерде үлкендер беделге ие болды. Оның даналық туралы өсиеттерi әлi күнге
дейiн мәнiн жойған жоқ. Ол даналыққа бiз үш түрлi жолмен жетемiз, ең iзгi
жол – санамен саралау, ең оңай жол – елiктеу, ең қиын жол – тәжiрибеден
тәлiм алу дедi.
Дәстүрлi көзқарастарға сүйенген Конфуций мемлекеттiң патриархалды-
патерналистiк концепциясын дамытты. Оның айтуы бойынша, мемлекет - үлкен
жанұя. Патшаның қол астындағыларға билiгi әкенiң балаға билiгi ретiнде
көрсетiледi. Патшаның билiгi отбасындағы жасы кiшiлердiң ересектерге
бағыныштылығымен теңестiрiледi. Конфуций суреттеген әлеуметтiк-саяси
жүйедегi адамдар теңсiздiгi, қараңғы адамдар , төменгi адамдар ,
құрметтi адамдар , жоғары шендi адамдар , лауазымды адамдар ретiнде
көрсетiледi.
Әлеуметтiк теңсiздiктi қалыпты жағдай ретiнде қарастырған Конфуций
аристократиялық билiк концепциясын, яғни ақсүйектер тобының билiгiн
жақтады. Билiктiң зорлықсыз тәсiлiн жақтаған Конфуций билеушiлердi өз
бағыныштыларына қайырымды болуға шақырды. Билеушi қайырымды болса, төменгi
адам да қайырымды болады. Билiктiң осы ережесiн жақтаған Конфуцийден Шөп
жел соққан жаққа қисаяды деген нақыл сөз қалған. Iшкi және сыртқы
соғыстарға қарсы болған Конфуций Қытай жерiнен алыс тұратын басқа
халықтарды бiлiмдiлiкпен және ақылмен жаулап алуды ұсынды.
Конфуций барлық нәрсе үнемi өзгерiсте болады, уақыт тоқтамайды, әрбiр
нәрсенiң басталуы мен аяқталуы болады дейдi. Адамның iсi де солай, бас-
аяғынсыз бiрде-бiр iс жоқ. Оның басталуы мен аяқталуын анық түсiнген адам
ақиқатқа жақын тұрады .
Конфуцийдiң этикалық-құқықтық және мiнез-құлық нормалары мен
принциптерi адам өмiрi мен тұрмысының барлық жағын қамтыған. Бұған дәстүр
ережелерi (ли), ата-аналар мен үлкендерге құрмет (сяо), адамдық қасиет
(жэнь), адамдар қамқорлығы (шу), билеушiге адалдық (чжун), парыз (и) және
т.б. жатады.
Конфуций iлiмiн одан әрi жалғастырған Сянь-цзы “әлем өзiнiң табиғи
заңдылықтарымен өмiр сүредi, сондықтан да оны тiршiлiк қажетiне жарату үшiн
оны зерттеу, құпия сырларын бiлу қажет” деп ой түйедi. Яғни адамдардың
табиғаттан өз үлесiн алуы немесе бай және кедей болып өмiр сүруi олардың
өздерiне байланысты. Сянь-цзының пiкiрiнше адам тумысынан қызғаншақ,
дүниеқұмар, ашкөз болып келедi. Сондықтан да адамдардың мiнезiн жақсы
тәрбие берiп қана табиғи қалпынан өзгертуге болады. Ол үшiн адамдардың өзi
де өзiн-өзi тәрбиелеуге және бiр-бiрiнiң қателiгiн бетке басып айтуы тиiс.
Бұл туралы ол былай дейдi: Менiң қателiгiмдi дұрыс көрсеткен адам – менiң
ұстазым, менiң игi iсiмдi дұрыс байқаған кiсi – менiң досым, ал маған
жағынып, жарамсақтанушылар – менiң жауым .
Конфуцизм iлiмi, сонымен бiрге, ел билеушiлерi мен әкiмдерге де қол
астындағыларға туған баласындай қарауға кеңес берiлдi. Конфуций бойынша
ақылды билеушi ауыр жазамен адамдардың жанын қинамайды, оларды
табандылықпен, ең алдымен өзi үлгi-өнеге көрсетiп жақсылыққа тәрбиелейдi .
Конфуцизм iлiмi мемлекеттiк дiн ролiн атқара бастады.
Ежелгi Қытайдағы легизм идеялары б.з.д. IV ғасырларда жарық көрген
Шан цзюн шу ( Шан облысы билеушiсiнiң кiтабы ) трактатында баяндалған.
Бұл трактаттың негiзгi бөлiмдерiн Шан Ян деген атпен белгiлi болған Гунсунь
Янь жазды. Легизм iлiмiнiң және заңшылдар мектебiнiң негiзiн қалаған ол Шан
облысының билеушiсi болды. Шан Ян заңдар мен қатал жазаға сүйенген басқару
жүйесiн қолдады. Сол кездегi үлкен ықпалға ие болған конфуцизмдi сынаған
Шан Ян заң нормалары ғана елде тәртiп орната алады деп есептедi. Ел
басқарудың негiзгi әдiсi ретiнде қатал заңдарды жақтаған ол мемлекет пен
адамдар арасындағы қатынастарды оңай реттеуге болатындығын айтты. Бұл
кiмдi кiмнiң жеңетiндiгi туралы принципке негiзделген таптар күресiнiң
қатынастарын көрсеттi. Оның айтынша, халық өз өкiметiнен күштiрек болса,
мемлекет әлсiз, ал өкiмет өз халқынан күштiрек болса, армия күштi, әрi
қуатты болады .
Легистер қайырымдылық пен адамгершiлiк қылмысқа апаратын тура жол, ал
нағыз қайырымдылық пен сүйiспеншiлiк өзiнiң бастауын жазалаудан алады деп
дәрiптедi. Яғни олар мейiрiмдiлiктен бұрын қорқынышты алдыңғы орынға қояды.
Олардың пiкiрiнше елде жаппай тәртiпсiздiк болмас үшiн, мейiрiмдiлiктен
гөрi жазалау басым болуы керек. Аямай жазалау арқылы халық арасында үрей
мен қорқыныш тудыру керек. Олардың бұл қағидасы үрей мен қорқыныш қана елде
тәртiп пен заңдылық орната алады дегендi бiлдiредi.
Шан Янның басқару туралы концепциясы адамдарға дұшпандық көзқараста
болу оларды жазалау және күштеу шаралары арқылы қалаған тәртiпке көндiруге
болады деген тұжырымға сәйкес келедi. Легистер iлiмiн Шан Яннан басқа да
Цзын Чань, Шэн Бу-хай, Ханфэй және т.б. одан әрi дамытты.
Бақылау сұрақтары:
1. Ежелгі Шығыстағы саяси-құқықтық ойдың бастаулары.
2. Ежелгi Үндiстандағы саяси-құқықтық ойлар.
3. Хаммурапи заңдары.
4. Ману заңдары.
5. Даосизм ілімі.
6. Қытайдағы конфуцизм iлiмi.
3. Лекция. Тақырыбы: Ежелгi Грециядағы саяси және құқықтық iлiм.
Лекция мәтіні:
1. Б.з.д. мыңжылдықтың басында Ежелгi Грецияда жеке және тәуелсiз
полистер формасы түрiнде бiрнеше қала-мемлекеттер пайда болды. Алғашқы
қауымдық құрылыстан қоғамдық өмiрдiң ерте таптық және қоғамдық формасына
көшу халықтың әлеуметтiк жiктелу процесiн одан әрi күшейтiп ру ақсүйектерi
мен қайыршыланған қауым мүшелерiнiң, байлар мен кедейлердiң, ерiктiлер мен
құлдардың арасындағы күрестi шиеленiстiре түстi. Осындай жағдайда ежелгi
грек полистерiнде басқару формасының өздерi жақтаған түрiн орнату жолында
әртүрлi әлеуметтiк топтар арасында аяусыз күрес жүрдi. Ол кездегi басқару
формасының негiзгi түрлерi мынадай едi: аристократия (ескi немесе жаңа
ақсүйектер тобы), олигархия (байлар мен дәулеттiлер тобы) және демократия
(халық билiгi). Осындай күрес нәтижесiнде б.з.д. VI-V ғғ. әртүрлi
полистерде басқарудың өзiндiк формалары пайда болып, одан әрi дамыды.
Афиныда демократия, Фивыда олиграхия, Спарта мемлекетiнде аристократия
пайда болды. Осы процесс Ежелгi Грецияның саяси және құқықтық iлiмiнде
көрiнiс тапты.
Ежелгi грек полистерiнде саяси-құқықтық көзқарастың пайда болуы мен
дамуында үш кезең айқын байқалады. Ерте кезең- (б.з.д. IX-VI ғғ.) ежелгi
грек мемлекеттiлiгiнiң пайда болуына сәйкес келедi. Бұл кезеңде саяси-
құқықтық көзқараста рационациялау (Гомер, Гесиод, атақты жетi данышпан )
байқалады және мемлекет пен құқық проблемаларына философиялық тұрғыдан
қарау (Пифагор, Гераклит) қалыптасады. Екiншi кезең - (б.з.д. V және IV
ғасырдың бiрiншi жартысы) ежелгi грек философиясы мен саяси-құқықтық
ойларының гүлденген кезеңi (Демокрит, софистер, Сократ, Платон, Аристотель
және т.б.) Үшiншi кезең - (б.з.д. IV ғасырдың екiншi жартысы мен II
ғасырлары) эллинизм кезеңi, ежелгi грек мемлекеттiгiнiң құлдырауы, грек
полистерiнiң алғашқыда Македония, кейiннен Рим билiгiне көшуi (Эпикур,
стоиктер, Полибий және т.б.)
Адамдардың ерiктiлерге және құлдарға бөлiну жағдайында қалыптасқан
антикалық саяси-құқықтық ой еркiндiк идеологиясы ретiнде бекiдi және
дамыды. Бостандық - басты құндылық, ежелгi гректiк саяси - теориялық
iлiмнiң негiзгi мәселесi және мақсаты болды. Бiрақ бұл жалпыға бiрдей
бостандық емес, шектелген бостандық едi. Құлдар бостандық мәселесiнде
есепке де алынбады, олар туралы сөз де болмады.
Грециядағы құлдық демократия азаматтардың қоғамдағы алатын орнын
олардың шығу тегiне қарап емес, мүлiктiк жағдайларымен байланыстырды. Бұл
жағдай ақыл-ой еңбегiмен айналысатын адамдардың бөлiнiп шығуына әкелдi. Құл
еңбегi олардың ғылыммен, бiлiммен, ағартушылықпен және өнермен кәсiби
тұрғыда шұғылдануына мүмкiндiк бердi. Осының нәтижесiнде таза зиялылар мен
ойшылдар қауымы пайда болып, саяси-құқықтық және әлеуметтiк философиялық
жаңа көзқарастардың қоғамдық пiкiрi мен санасы қалыптасты.
Саяси ой мен оған қатысты практикалық және рухани iс бостандық ретiнде
қарастырылып, ол ерiктi адамдардың қызмет аясы, ал еңбек, оның iшiнде ауыр
қол жұмыстары, құлдардың үлесi ретiнде қарастырылды. Барлық өндiрiстiк –
еңбек және отбасы ортасы, сол кездегi ұғым бойынша, бостандықтан тыс аймақ
принципi, яғни бостандық тұрғысынан алғанда саясаттан тыс болып есептеледi.
Қожайын мен құлдың, отбасы иесi мен оның басқа мүшелерiнiң билiк және
бағыныштылық жөнiндегi қатынасы саяси емес қарым-қатынас түрiнде
түсiндiрiлдi. Дәстүрлi, эллиндiк саяси өмiр формасының варварлық деспоттық
билiгiне қарсы қойылуы да осыған байланысты болып келдi.
Мемлекет пен құқықты зерттеудегi ежелгi грек саяси-құқықтық ойының
ерте кезеңiнде оның мифологиялық түсiнiктерi (Гомер, Гесиод) қоғамдық ойдың
даму барысында өзiнен кейiнгi қалыптасқан жаңа көзқарастарға, атап айтқанда
философиялық тұрғыдан түсiндiруге ( Жетi данышпан , Пифагор, Гераклит,
Демокрит) одан кейiнгi рационалистiк интерпретацияға (софистер), логикалық-
танымдық талдауға (Сократ, Платон) және ақыр соңында эмпирикалық - ғылыми
(Аристотель) және тарихи-саяси (Полибий) iлiмге орын бердi.
Ежелгi грек полистерiнiң тәуелсiздiгiн жоғалтқан эллиндiк дәуiрiнде
бұрынғы құндылықтарды қайта бағалауда бұрынғы ұжымдық полистiк өмiр күмән
тудырып, адамдарды ерiктiлер мен құлдарға бөлу принципi сынға ұшырайды. Бұл
кезде бостандық әлеуметтiк-саяси құбылыс ретiнде емес, рухани құбылыс
ретiнде түсiндiрiледi. Осы принцип негiзiнде адамдардың жалпыға бiрдей
бостандығы мен еркiндiгi табиғат заңдылығы мен табиғи құқықтар қағидасы
тұрғысында паш етiледi.
2. Б.з.д. IX-VIII ғасырларда ежелгi мифтiк көзқарастар архаистiк
поэзияда, одан кейiн Гомер мен Гесиодтың поэмаларында өзiнiң алғашқы
сипатын жоғалтып, этикалық және саяси-құқықтық өзгерiске ұшырайды. Олардың
түсiндiруi бойынша, құдайлардың билiк үшiн күресi және бас құдайдың ауысуы
(Уран-Крон-Зевс) билiк пен басқару принциптерiнiң алмасуымен қатар жүрдi.
Гректердiң түсiнiгi бойынша, құдайлардың үш ұрпағы болған. Аға
ұрпақтарды кiшi ұрпақтар тақтан түсiрiп, жойып отырған. Бұл өзгерiстер
құдайлардың өзара қарым-қатынастары ғана емес, жердегi қоғамдық өмiрдiң
тәртiптерiне, адамдар арасындағы қатынастарға да ықпалын тигiздi. Осындай
өзгерiстер жағдайында ежелгi гректердiң сана-сезiмiнде ертедегi
жаугершiлiктер мен тайпааралық күрес фантастикалық түрде көрiнiп отырды.
Көптеген грек ойшылдарында әдiлдiктiң бастауы мен заңдылық және ежелгi
полистiк өмiр Зевстiң атымен байланыстырылады. Құдайлардың үшiншi ұрпағының
басшысы Зевс – күн күркiреу мен найзағайдың, табиғаттың дүлей күшiнiң және
адамдардың құдайы болып саналды. Мифтiк түсiнiк бойынша, олимптiк құдайлар
құл иеленушiлердiң қамқоршысына айналды, ал Зевс басқа олимптiк құдайлармен
ақылдаса отырып, басты базилев ретiнде бүкiл грек әлемiне билiк еттi және
оның пiкiрi шешушi маңызға ие болды.
Гомердiң Илиада және Одиссея поэмаларындағы оқиғалар (б.з.д. VIII
ғ.) гректердiң әскери және қоғамдық өмiрiнен көптеген құнды мәлiметтер
бередi. Поэмаларда б.з.д. II-I мың жылдар шамасында тепе-тең жер пайдалану
және әрдайым белгiлi бiр уақытта жердi бөлiп отыру негiзiнде құрылған жер
қауымдарының болғандығы туралы деректер кездеседi. Қауым мүшелерi жердi
жеребе тарту бойынша алған. Жерге қауымдық меншiк сақталғанымен, қауым
мүшелерi арасында дүние-мүлiктiң жiктелуi басталғанын поэмалар оқиғасынан
байқау қиын емес. Тайпа көсемдерi - базилевтер өздерiнiң туыстарына қауым
жерлерiнен үлкен және ең шұрайлы жерлердi бөлiп берген. Поэмалардың
мазмұнына қарағанда, сонымен бiрге басқа да әлеуметтiк топтардың өздерiнiң
қауымдарымен байланыстарын үзiп алған жолкезбе қолөнершiлердiң де болғанын
аңғаруға болады.
Одиссея поэмасында халық жиналысының ролi мен маңызы анық
суреттелген. Бұл өкiлдiк органның қызметi туралы грек жауынгерлерiнiң Троя
түбiндегi жиналысынан, Илиада поэмасындағы мысалдан, Одиссеяда Итака
аралының тұрғындары жиналысының баяндалуынан бiлуге болады. Троя түбiндегi
жиналыста қатардағы жауынгер Терситтiң жауынгерлердiң мүддесiн қорғап,
базилевтерге қарсы айтқан айыптау сөздерiн лауазымды басшылардың терiске
шығара алмауы халық жиналысының ролiн айқындай түседi. Ал халық жиналысы
маңызының төмендеуi Одиссеяда айқын көрсетiлген. Итака аралында Одиссей
болмаған жиырма жылда халық жиналысы бiрде-бiр рет шақырылмаған. Ал
Одиссейдiң ұлы Телемак жиналыс шақырғанда, тұрғындардың көпшiлiгi бұл
жиналысқа мән бермеген.
Поэмада Гомер қолданған дике (әдiлдiк) және темис (әдет, әдет-
құрыптық құқық) ұғымдары Гомер дәуiрiндегi саяси-құқықтық жағдайды түсiнуге
жәрдемiн тигiзедi. Гомердiң әдiлдiгi (дике) қалыптасқан дәстүр мен әдет-
ғұрыптың құқықтық (темис) негiзi мен принципi түрiнде көрiнедi, ал әдет-
ғұрыптық құқық (темис) өмiрлiк әдiлдiктiң, оның адамдар арасындағы қарым-
қатынастарда сақталуының нақты көрiнiсiн бiлдiредi.
Б.з.д. VII ғасырдағы ежелгi Грецияның саяси және қоғамдық өмiрiндегi
қатынастар Гесиодтың Еңбек және күндер мен Теогония поэмаларында
баяндалады. Беотияда туып өскен Гесиодтың бұл поэмаларында құдайлар мен
дүниенiң пайда болуындағы гректердiң көзқарастары және адамгершiлiк-
құқықтық принциптер сипатталады.
Теогония поэмасы бойынша Зевстiң Фемидамен (мәңгi табиғи тәртiп пен
әдiлдiктi жаратушы) неке одағынан екi қыз-құдай Дике (әдiлдiк) және Эвномия
(iзгi заңдылық) өмiрге келедi. Дике табиғи әдiлдiктi күзетедi және
әдiлетсiздiктi жазалайды. Эвномия болса, қоғамдық құрылымдағы заңдылық
бастауының құдайлық сипатын және полистiк құрылымдағы заңдылықтың терең
iшкi байланысын бiлдiредi.
Еңбек және күндер поэмасында Гесиод мемлекетке дейiнгi патриархалды
құрылыс идеалдарын қорғай отырып, бес ғасырдың - ( алтын , күмiс ,
мыс , жартылай құдай - батырлар және темiр ғасырлары) алмасуы
кезiндегi адамдар өмiрi мен тiршiлiгiн суреттейдi. Крон құдайдың алтын
ғасырында адамдар ешқандай жоқшылық көрмей, бақытты өмiр сүрдi, күмiс
ғасырында құдайға бағынбағандарды Зевс жойды, мыс ғасырында жауынгер
адамдар өзара соғыста бiрiн-бiрiн құртып тынды, төртiншi ғасырдағы
қантөгiс соғыстарда жартылай құдай-батырлардың әйгiлi әулетi жойылды.
Темiр ғасырында Гесиод адамдардың ауыр тұрмысын, зорлық пен жауыздықтың
үстемдiгiн, әдет-ғұрыптық нормалардың бұзылуын, әдiлдiктiң жоқтығын, табиғи
құқықтың күш және зорлықпен алмасуын күйiне отырып баяндайды.
Поэмада Гесиод егiншiлiк еңбегiне, тiптi қандай да болсын еңбек қызметiне
өте зор құрметпен қарайды. Аристократтар iстеп отырған әдiлетсiздiк пен
заңсыздыққа қарсы өзiнiң дәрменсiз наразылығын көркем дәрежеде қаршыға мен
тоты құс туралы мысалында суреттейдi.
Гомер мен Гесиод поэмаларына тән адамдар әрекетi мен олардың өзара
қарым-қатынастарындағы адамгершiлiк-құқықтық тәртiптер туралы көзқарастар
Ежелгi Грециядағы Жетi данышпан деп аталғандардың шығармашылығында одан
әрi жалғасын табады. Оларға әдетте Фалес, Питтак, Периандр, Биант, Солон,
Клеобул және Хилон енгiзiлдi. Олар полистiк өмiрде әдiлеттi заңдардың үстем
болуын батыл жақтады. Олардың кейбiреулерi билiк және заң шығару
қызметтерiнде өздерiнiң саяси-құқықтық идеяларын жүзеге асыруға
әрекеттендi. Биант, Солон, Хилон сияқты грек ойшылдарының пiкiрiнше,
iзгiлiктi полистiк қоғамдағы заңның сақталуы және салтанат құруы оның
айрықша белгiсi болып табылады. Азаматтардың тираннан қорқатындай заңы
қалыптасқан мемлекеттi Биант ең үлгiлi мемлекет деп есептедi. Өзiңдi-өзiң
таны қағидасының авторы спартандық Хилонның Заңға табын деген шақыруы
Дельфадағы Апаллон храмына ойылып жазылды. Ең игiлiктi полис деп Хилон
азаматтары шешендерден гөрi заңдарды көбiрек тыңдайтын полистi санады.
Жетi ғұламаның қатарына қосылған Солон (б.з.д. 638-559 жж.) тарихта
атақты реформатор, мемлекеттiк қайраткер және заң шығарушы ретiнде де
белгiлi. Б.з.д. 621 жылы орхонт Драконт жазған заң нормалары демос пен
евпатридтер арасындағы қайшылықтарды жоя алмады, өйткенi ол демостың
экономикалық жағдайын қандай да болмасын дәрежеде өзгертпедi. Драконт
заңдары сонымен бiрге шектен тыс қаталдығымен де әйгiлi болды. Сондықтан да
Афины халқы полистi басқаруды және жаңа заңдар шығаруды елге ақындылығымен
белгiлi болған Солонға тапсырды.
Архонт болып сайланған ол б.з.д. 594 жылы жаңа заңдар шығарды. Оның
реформаларын экономикалық және саяси деп бөлуге болады. Заң шығарушы
ретiнде Солон селолық және қалалық демостың және оған қосылған
евпатридтердiң мүддесiн қорғады. Оның ең басты реформасы сисахфия -(
ауыр жүктi сiлкiп тастау ), яғни кедейлердiң кепiлдiкке алынған жер
учаскесiндегi қарыз тастарды жою едi. Бұл қарыз тастар бойынша қарызын өтей
алмаған адамдар өзiнiң жеке бостандығын кепiлдiкке салған, яғни қарызын
өтей алмағандар құлға айналдырылған.
Солон сисахфияны (құлдық борыш) жойып, шаруалардың кепiлдiкке алынған
жерiн қайтарды. Солонның саяси реформаларындағы ең бастысы, сол кезге дейiн
өмiр сүрiп келген генократияны ( генос - ру) жойып (рулық аристократтар
билiгi), оны тимократиямен ( тиме - баға , мүлiк ) дүние-мүлiк
цензiсiне негiзделген билiкпен алмастыруы едi. Ол бұл жарлықтарымен
аристократтарды рулық құрылыстың ерекше артықшылықтарынан айырды. Аттиканың
барлық азаматтары дүние-мүлiк цензiсiне қарай төрт топқа бөлiндi. Олар:
пентакосиомедимндер (бес жүздiктер), салт аттылар, зевчиттер және феттер.
Жаңадан құрылған төрт жүздiк кеңес аристократтардың тiрегi болып келген
ареопагтың ролiн кемiттi. Солон сонымен бiрге ант берген жаңа жоғарғы сот –
гериэяны құрды. Азаматтарды шыққан тегiне қарай бағалау дүние-мүлкiне қарай
бағалаумен алмастырылды.
Ұлы iстерде жұрттың бәрiне жағу қиын деп Солонның өзi айтқандай,
оның сисахфия және басқа да реформаларына азаматтардың барлығы бiрдей
риза болған жоқ. Сондықтан да ол өзi шығарған заңдарды жүзеге асыру үшiн
әртүрлi айла-шарғыларды қолданды. Билiк тiзгiнiн қолға алған Солон
саясаткерлiк деген – алдампаздық деп, реформаларды iске асыруда ештеңеден
тайынбады, өтiрiк уәде де бердi, екi жақтың мүддесiн де қорғай бiлдi. Сол
кездегi ел билеу саясатынан тепе-теңдiк жанжал болдырмайды деген қанатты
сөзi елге кең тарады. Ол өзiнiң осындай тепе-теңдiк саясаты туралы мен
өзiмдi төбеттер арасына түскен бөрiдей сезiндiм деп жазды. Солон өзi
шығарған заңын өзi орындамаған мемлекет түбiнде күйреп тынады деп есептеп,
заңдарды халыққа жететiндей етiп бағаналарға ойып жаздыруды ұмытпады.
Б.з.д. VI-V ғасырларда Пифагор, Архит, Филолай, Гераклит және тағы
басқалар қоғамдық және саяси-құқықтық тәртiптердi философиялық негiзде
қайта құру қажеттiгi туралы идеялар ұсынды. Олар демократияны сынай отырып,
ақыл және адамгершiлiк элитасының озықтары билiгi - аристократиялық
идеалды жақтады.
Самос аралында туып өскен Пифагор Поликрат тиранның билiгiнен кейiн
туған жерiн тастап, Египетте, Вавилонда, Үндiстанда болып, ең соңында Ұлы
Элладаның Критон қаласында өмiр кешедi. Ол осы қалада, кейiннен басқа да
полистерде өзiнiң мектебiн ашады. Оның iлiмi негiзiнде пайда болған
пифагоршылдық гетерийлер рухы жөнiнен аристократиялық құпия философиялық-
саяси одақтар Грецияның көп бөлiгi мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz