Маңғыстау көтерілісі
Маңғыстау көтерілісі
Көтеріліс ауқымы
Көтерілістің алғышарты
Көтерілістің басталуы
Көтеріліс ошақтары
Фон Штемпель жасағына шабуыл
1870 жылғы Маңғыстау қазақтарының көтеріліс
Көтеріліс ауқымы
Көтерілістің алғышарты
Көтерілістің басталуы
Көтеріліс ошақтары
Фон Штемпель жасағына шабуыл
1870 жылғы Маңғыстау қазақтарының көтеріліс
Маңғыстау көтерілісі[1], 1870 жылы Маңғыстау өңірінде патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталды.
Себебі
Көтеріліс патша өкіметі 1868 жылы қабылдаған “Уақытша ережеге” (“Далалық облыстарды бас-қару жөніндегі Ереже”) сай туындады. Ресей империясы адай руларын 19 ғасырдың 30-жылдарынан бағындыра бастады. 1866 — 67 жылы адай руларынан Жоғарғы адай (Баймәмбет Маяев басқарды) және Төменгі адай (Ғафур Қалбин басқарды) дистанциялары құрылды. Екі билеуші Орал обл. басқармасына шақырылып, жаңа ережелермен танысты. Жаңа реформа бойынша салықтың мөлш. 1 сом 30 тиыннан 3 сом 50 тиынға дейін өсті және билеушілерден үй санын дәл есепке алуды, жерді мемлекеттік меншік деп тануды, болыстар мен ауылдарға бөлінуді талап етті. Ел арасында толқу басталды. Халық бұқарасын Досан Тәжіұлы, Алғи Жалмағамбетов, Ержан және Ерменбет Құловтар басқарды. Оған қоса Маңғыстау приставы полк. Рукин би-шонжарлардың көмегімен салықты екі жылға (1869 — 70) бір-ақ жинамақшы болды. Рукин 1870 жылы 15 наурызда Б.Маяевтың жол көрсетуімен төрт зеңбірегі бар 35 казак, тілмаш Бекметов, 60-тай билер мен старшындар құрамымен адай руларынан салық жинауға аттанды. Рукиннің қарулы жасақпен келуі көтерілістің басталуына түрткі болды. Көтерілісшілер Рукин отрядымен 22 наурызда кездесті. Көтерілісшілерге “ұсақ” құдығы маңында Бозащы тобы қосылды. Рукин отряды біржола талқандалып, Б.Маяев өлтірілді, Рукин көтерілісшілердің қолына түспес үшін өзін-өзі атып өлтірді.
Көтеріліс бүкіл түбекті қамтып, көтерілісшілер саны 10 мыңға жетті. 1870 жылы 5 сәуірде көтерілісшілер Александровск форты мен Николаевск станицасына шабуыл жасады. Шабуылшылар теңіз бағдарларын өртеді, саудагерлердің үйлерін, дүние-мүлкін, гарнизон қорлары сақталған Нижнее бекінісін талқандады. Алайда зеңбіректерден жауған оқ көтерілісшілерді шегінуге мәжбүр етті. Көтерілісті басып-жаншу Кавказ уәкіл-әкіміне жүктелді. Мамыр айының соңында Маңғыстауға Кавказдан Апшерон полкінің батальоны, екі атқыштар ротасы, желілік батальонның екі ротасы, Дағыстан полкінің 4 ротасы, 4 зеңбірекпен қаруланған Терек казактарының екі жүздігі жеткізілді. Көтерілісшілер “ұсақ” құдығында, Үшауыз шығанағында, Александровск фортында жазалаушыларға қатты қарсылық көрсеткенімен, күшті қаруланған тұрақты әскер бөлімдерінен жеңіліс тапты. Көтерілісшілер үстірттен солт-ке
қарай ығысып, көше бастады. Бірақ Орынбордан шыққан жазалаушы отрядпен (Н.А. Крыжановский мен гененерал-майор Биязнов бастаған) қақтығыста көп шығынға ұшырап, қайта шегінуге мәжбүр болды. Патша әскерлері Маңғыстауда үш ай болып, көтерілісшілерді қатал жазалап, қудалай бастады. Көтеріліс басшылары М.Тіленбаев, Тәжіұлы, Құлов патша жендеттерінің қудалауынан қауіптеніп, 1870 жылы желтоқсанда өз жақтастарымен бірге Хиуа хандығына өтіп кетті. Сөйтіп, жазалаушылар халықты “Уақытша Ережеге” күшпен көндірді.
Себебі
Көтеріліс патша өкіметі 1868 жылы қабылдаған “Уақытша ережеге” (“Далалық облыстарды бас-қару жөніндегі Ереже”) сай туындады. Ресей империясы адай руларын 19 ғасырдың 30-жылдарынан бағындыра бастады. 1866 — 67 жылы адай руларынан Жоғарғы адай (Баймәмбет Маяев басқарды) және Төменгі адай (Ғафур Қалбин басқарды) дистанциялары құрылды. Екі билеуші Орал обл. басқармасына шақырылып, жаңа ережелермен танысты. Жаңа реформа бойынша салықтың мөлш. 1 сом 30 тиыннан 3 сом 50 тиынға дейін өсті және билеушілерден үй санын дәл есепке алуды, жерді мемлекеттік меншік деп тануды, болыстар мен ауылдарға бөлінуді талап етті. Ел арасында толқу басталды. Халық бұқарасын Досан Тәжіұлы, Алғи Жалмағамбетов, Ержан және Ерменбет Құловтар басқарды. Оған қоса Маңғыстау приставы полк. Рукин би-шонжарлардың көмегімен салықты екі жылға (1869 — 70) бір-ақ жинамақшы болды. Рукин 1870 жылы 15 наурызда Б.Маяевтың жол көрсетуімен төрт зеңбірегі бар 35 казак, тілмаш Бекметов, 60-тай билер мен старшындар құрамымен адай руларынан салық жинауға аттанды. Рукиннің қарулы жасақпен келуі көтерілістің басталуына түрткі болды. Көтерілісшілер Рукин отрядымен 22 наурызда кездесті. Көтерілісшілерге “ұсақ” құдығы маңында Бозащы тобы қосылды. Рукин отряды біржола талқандалып, Б.Маяев өлтірілді, Рукин көтерілісшілердің қолына түспес үшін өзін-өзі атып өлтірді.
Көтеріліс бүкіл түбекті қамтып, көтерілісшілер саны 10 мыңға жетті. 1870 жылы 5 сәуірде көтерілісшілер Александровск форты мен Николаевск станицасына шабуыл жасады. Шабуылшылар теңіз бағдарларын өртеді, саудагерлердің үйлерін, дүние-мүлкін, гарнизон қорлары сақталған Нижнее бекінісін талқандады. Алайда зеңбіректерден жауған оқ көтерілісшілерді шегінуге мәжбүр етті. Көтерілісті басып-жаншу Кавказ уәкіл-әкіміне жүктелді. Мамыр айының соңында Маңғыстауға Кавказдан Апшерон полкінің батальоны, екі атқыштар ротасы, желілік батальонның екі ротасы, Дағыстан полкінің 4 ротасы, 4 зеңбірекпен қаруланған Терек казактарының екі жүздігі жеткізілді. Көтерілісшілер “ұсақ” құдығында, Үшауыз шығанағында, Александровск фортында жазалаушыларға қатты қарсылық көрсеткенімен, күшті қаруланған тұрақты әскер бөлімдерінен жеңіліс тапты. Көтерілісшілер үстірттен солт-ке
қарай ығысып, көше бастады. Бірақ Орынбордан шыққан жазалаушы отрядпен (Н.А. Крыжановский мен гененерал-майор Биязнов бастаған) қақтығыста көп шығынға ұшырап, қайта шегінуге мәжбүр болды. Патша әскерлері Маңғыстауда үш ай болып, көтерілісшілерді қатал жазалап, қудалай бастады. Көтеріліс басшылары М.Тіленбаев, Тәжіұлы, Құлов патша жендеттерінің қудалауынан қауіптеніп, 1870 жылы желтоқсанда өз жақтастарымен бірге Хиуа хандығына өтіп кетті. Сөйтіп, жазалаушылар халықты “Уақытша Ережеге” күшпен көндірді.
Маңғыстау көтерілісі
Маңғыстау көтерілісі[1], 1870 жылы Маңғыстау өңірінде патша өкіметінің
отаршылдық саясатына қарсы бағытталды.
Себебі
Көтеріліс патша өкіметі 1868 жылы қабылдаған “Уақытша ережеге”
(“Далалық облыстарды бас-қару жөніндегі Ереже”) сай туындады. Ресей
империясы адай руларын 19 ғасырдың 30-жылдарынан бағындыра бастады. 1866 —
67 жылы адай руларынан Жоғарғы адай (Баймәмбет Маяев басқарды) және Төменгі
адай (Ғафур Қалбин басқарды) дистанциялары құрылды. Екі билеуші Орал обл.
басқармасына шақырылып, жаңа ережелермен танысты. Жаңа реформа бойынша
салықтың мөлш. 1 сом 30 тиыннан 3 сом 50 тиынға дейін өсті және
билеушілерден үй санын дәл есепке алуды, жерді мемлекеттік меншік деп
тануды, болыстар мен ауылдарға бөлінуді талап етті. Ел арасында толқу
басталды. Халық бұқарасын Досан Тәжіұлы, Алғи Жалмағамбетов, Ержан және
Ерменбет Құловтар басқарды. Оған қоса Маңғыстау приставы полк. Рукин би-
шонжарлардың көмегімен салықты екі жылға (1869 — 70) бір-ақ жинамақшы
болды. Рукин 1870 жылы 15 наурызда Б.Маяевтың жол көрсетуімен төрт
зеңбірегі бар 35 казак, тілмаш Бекметов, 60-тай билер мен старшындар
құрамымен адай руларынан салық жинауға аттанды. Рукиннің қарулы жасақпен
келуі көтерілістің басталуына түрткі болды. Көтерілісшілер Рукин отрядымен
22 наурызда кездесті. Көтерілісшілерге “ұсақ” құдығы маңында Бозащы тобы
қосылды. Рукин отряды біржола талқандалып, Б.Маяев өлтірілді, Рукин
көтерілісшілердің қолына түспес үшін өзін-өзі атып өлтірді.
Көтеріліс ауқымы
Көтеріліс бүкіл түбекті қамтып, көтерілісшілер саны 10 мыңға жетті.
1870 жылы 5 сәуірде көтерілісшілер Александровск форты мен Николаевск
станицасына шабуыл жасады. Шабуылшылар теңіз бағдарларын өртеді,
саудагерлердің үйлерін, дүние-мүлкін, гарнизон қорлары сақталған Нижнее
бекінісін талқандады. Алайда зеңбіректерден жауған оқ көтерілісшілерді
шегінуге мәжбүр етті. Көтерілісті басып-жаншу Кавказ уәкіл-әкіміне
жүктелді. Мамыр айының соңында Маңғыстауға Кавказдан Апшерон полкінің
батальоны, екі атқыштар ротасы, желілік батальонның екі ротасы, Дағыстан
полкінің 4 ротасы, 4 зеңбірекпен қаруланған Терек казактарының екі жүздігі
жеткізілді. Көтерілісшілер “ұсақ” құдығында, Үшауыз шығанағында,
Александровск фортында жазалаушыларға қатты қарсылық көрсеткенімен, күшті
қаруланған тұрақты әскер бөлімдерінен жеңіліс тапты. Көтерілісшілер
үстірттен солт-ке қарай ығысып, көше бастады. Бірақ Орынбордан шыққан
жазалаушы отрядпен (Н.А. Крыжановский мен гененерал-майор Биязнов бастаған)
қақтығыста көп шығынға ұшырап, қайта шегінуге мәжбүр болды. Патша әскерлері
Маңғыстауда үш ай болып, көтерілісшілерді қатал жазалап, қудалай бастады.
Көтеріліс басшылары М.Тіленбаев, Тәжіұлы, Құлов патша жендеттерінің
қудалауынан қауіптеніп, 1870 жылы желтоқсанда өз жақтастарымен бірге Хиуа
хандығына өтіп кетті. Сөйтіп, жазалаушылар халықты “Уақытша Ережеге” күшпен
көндірді.
Көтерілістің алғышарты
1867—1868 жылдары Қазақстан үш генерал-губернаторлыққа бағынды. Орынбор
генерал-губернаторлығына — Орал, Торғай облыстары; Батыс Сібір генерал-
губернаторлығына — Семей, Ақмола облыстары; Туркістан генерал-
губернаторлығына — Жетісу, Сырдария облыстары мен Орал және Сібір казак-
орыс әскери округтерінің кейбір аудандары кірді. Әрбір облыстың басында
әскери губернатор мен оған бағынышты облыстық басқарма болды.
Жалпы, әскери билік пен азаматтық билік бір адамның қолына жинақталды. Сот
жүйесінде әскери-сот комиссиялары мен уездік соттар құрылды. Олар жалпы
империялық заңдар негізінде жұмыс істеді. Облыс → уезд → болыс → ауыл →
түтін (шаңырақ) әкімшілік бөлінісі ру бөлінісімен санаспай, аумактық
принцип бойынша құрылды. Сол арқылы ру ақсақалдары мен билерінің ықпалын
кеміту көзделді.
Қазақстандағы әкімшілік-сот реформалары Ресейдің экономикалық даму
талаптарына сәйкес, Қазақстандағы өздерінің өктемдігін баянды ету үшін ел
басқарудың жүйесін түбірінен қайта құруға кірісті. 1868 жылғы Уақытша
Ереже бойынша түтін салығы жылына әрбір шаңыраққа салынатын бұрынғы 1 сом
50 тиын орнына 3 сом мөлшерінде көбейді. Салықтың бүкіл ауыртпалығы еңбекші
қазақтардың мойнына түсті. Оның үстіне старшындар мен болыс басқарушылар
өздерінің билігін пайдаланып, кейде салықты бірнеше рет жинайтын болды.
Болыс бастықтарына түрлі қоғамдық қажеттіліктер мен игілікті мақсаттар
үшін салық белгілеуге құқық берілді, халық бұл салықты қарашығын деп
атады, өйткені мұны жинағанда болыстар мен ауыл старшындары халықты әбден
тонайтын. Халық земстволық салық төлеуге міндетті болды. Яғни, ауылдық-
болыстық әкімшілікті асырау, көпір, жол, пошта бекеттерін ұстау мен
жөндеуге қажетті қаражат, көліктермен қамтамасыз етуге тиіс болды.
Кіші жүз қазақтары 1868—1869 жылғы Уақытша Ережені енгізуден көп бұрын
табиғат байлықтарынан: жерден, орманнан, өзен-көлдерінен айырылған болатын.
Тұз кендері, аң аулайтын жер Орал, Орынбор казак әскерлері және генерал-
губернаторлық меншігінде болды.
Қатал қанау көшпелілер мен жартылай көшпелілерді жоқшылыққа ұшыратты. Қазақ
кедейлері жұмыс іздеп казак шептеріне шұбырды. 40—50-жылдары Орал, Орынбор
шептерінде, орыс-казак билеушілері топтарында, саудагерлерде, балық және
тұз кәсіпшіліктерінде жалданып жұмыс істейтін қазақ жұмысшыларының саны 40
мыңнан асты. Бірақ 1868 жылғы Уақытша Ережені енгізу қарсаңында шептің
ішкі жағындағы жерде еңбек етуге ерік беретін билет ақылы (10—12 сом)
етіліп, оларға егіншілікпен айналысуға, тұрақты мекендеп қалуға шектеу
қойды.
Қазақтардың бүкіл азаттық үшін күресінің негізгі көкейкесті мәселесі — жер.
1868 жылғы Уақытша Ереже бойынша қазақтардың ата-қонысы мемлекет меншігі
деп жарияланды. Жер қауымдық пайдалануға берілді.
Кіші жүз қазақтары мен Жайық казактары арасындағы жер жөніндегі қатынастар
бұрынғыдан да шиеленісе түсті. Малдың тебінде болғаны үшін әскер атаманының
пайдасына қой басы — 15 тиын, ірі қара мал — 18 тиын, жылқы — 23 тиын,
түйеге — 38 тиыннан ақы алынды. Бұдан басқа станицалық қоғамдар өздерінің
жеріне көшіп Келген әрбір үй үшін қазақтардан 4 сомнан ақша алып отырды.
Жерге зәруліктің, жайылым жетіспеуінің салдарынан XIX ғасырдың 60-
жылдарында рулар арасында, жартылай отырықшы және көшпелі қазақтар арасында
күрес күшейді. Жер дауы көшпелі қоғам бірлігіне нұқсан келтірді. Оны
дағдарысқа ұшыратты.
Казақстанның оңтүстігінің Ресейге түпкілікті қосылуы 1867—1868 жылдардағы
Уақытша Ереженің жасалуына тікелей байланысты. Бұл заң Ресейдің
империялық пиғылының арта түскендігінің көрінісі. Уақытша Ереженің түпкі
астары—қазақтардың әлеуметтік-мәдени және этностың тұтастығынан айыру еді.
Көшпелі қоғамның тірегі — рулық құрылымды бұзып, әкімшілік басқаруды оларға
түсініксіз, сан алуан сатылы билік иерархиясымен ауыстырды. Орал облысы
қазақтарының жері Орал казак әскерлері жерімен біріктіріліп, оны басқару
казак атаманының қолына берілуі де қазақтардың наразылығын туғызды.
Қазақтар дүниетанымы мен көшпелі өмір салтына қайшы келетін сырттан күшпен
таңылған жаңа реформаны қабылдамады.
Көтерілістің басталуы
Қазақтар 1868 жылғы Уақытша Ережені жаңа штат деп атаған. Міне, осы
жаңа штат туралы алып қашты хабар оны жариялаудан көп бұрын және
ұйымдастыру комиссиясы елге шықпай тұрып-ақ тарады.
Ұйымдастыру комиссиясы, ең алдымен, үй есебін алуға, онбасы, елубасылардың
сайлауын өткізуге, олардың арасынан ауыл старшындарын, болыс билеушілерін
сайлауға, елді ауыл-ауылға бөлуге, жаңа мөлшерде үй басы салығын жинауға
тиіс болды. Бірақ бұл комиссиялар ауылдардың табанды қарсылығына кездесті.
Қазақ еңбекшілері Уақытша Ереженің негізгі мәнін дұрыс ұғынып, оны
қабылдаудан үзілді-кесілді бас тартты.
Жаңа әкімшілікке бөлу жайылымдарды пайдаланудың ғасырлар бойы келе жатқан
тәртібіне үйлеспеді: бір рудың жайлауы, қыстауы басқа уездер мен
болыстардың қарамағына ауысып кетті.
Уақытша Ережені жүзеге асыру үшін шыққан комиссия 1868 жылдың қаңтарында
жұмысын тоқтатып, шеп бойына қайтуға мәжбүр болды.
Орал облысында 1869 жылы 12 қаңтарға дейін 11 болыс шеп бойындағы
қазақтардан ғана құрылды. Торғай облысында 1 ақпанға дейін 9 болыс құрылды.
Алайда көп ұзамай ұйымдастыру комиссиясы өз жұмысын бірінші Орал облысында,
кейіннен Торғай облысында тоқтатып, шепке кейін қайтуға мәжбүр болды.
Комиссия сөзіне қарағанда, Уақытша Ережені қабылдамауды қазақтардың
барлығы бірігіп шешкенге ұқсайды. Ал комиссияның бетін қайтарған
қазақтардың қатары толыға түсті. Өздеріне орыс бастықтарының
тағайындалуына, түтінге санақ жүргізуге наразылардың қатары өрши берді.
1869 жылы ақпанда комиссия күзетші жасақ пен бұрынғы сұлтандарды ертіп
қайта шықты. Уақытша Ережені қабылдамай қайсарлық көрсетушілерге қарсы
әрі Елек комиссиясына көмекке Ембі постындағы күшке қоса екі зеңбірегі бар
200 казак жіберілді. Орынбор генерал-губернаторы Н.А.Крыжановский мен Орал
облысы әскери губернаторы Н.А.Веревкин қарсылық көрсетушілер Жем өзені
бойындағы жайлаудан айырылатындығын ескертіп, қорқытумен болды.
Комиссия Елек өзенінің бастауы тұсындағы 30-дистанцияға қарасты қазақтардың
күштірек қарсылығына кезікті. Бұған басқа да дистанцияларға қарасты
халықтың көтеріліске шыққан бөлігі қосылды. Комиссия қоршауға түсіп, оның
төрағасы Плотниковты енді қайтып келмеймін деген тілхатын алғаннан кейін
ғана босатады.
Бірінші кақтығыс 1869 жылы 21 қаңтарда Гурьев уезін ұйымдастыру
комиссиясына қарсы болды. Адайлардың, 400 ысық руы қазақтарының Тентек,
Сағыз өзендері бойында көрсеткен қарсылығынан Жемнен әрі қарай өте алмаған
комиссия мүшелері Каспийдің қатқан мұзы үстімен кейін қайтты.
1869 жылдың көктемінде жекелеген ауылдардың ашынуы көтеріліске ұласты.
Қазақ ұлықтарына жалданған бақташылар, батырақтар және басқа еңбеккерлер
қырға жиылып, 600—700-ден бөлініп, жасақтар құра бастады.
Қазақтар топ-топ болып бірігіп, жасақ ұйымдастырды. Олар күндіз-түні жан-
жақтан комиссияны мазалаумен болды. Шеп бойындағы казак-орыстардың малдарын
айдап әкетіп, әскери жасақтарға шабуыл жасады.
Көтеріліс ошақтары
Торғай облысы Ырғыз, Елек уезі осылайша көтерілістің бір ошағына айналса,
екінші ошағы Орал облысының Орал, Калмыков уезінде қалыптасты. Калмыков
уезінде Тайпақ деген жердегі Азнабай елді мекенінде алаша, байбақты рулары
көп топтасты. 1869 жылғы наурыздан бастап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Маңғыстау көтерілісі[1], 1870 жылы Маңғыстау өңірінде патша өкіметінің
отаршылдық саясатына қарсы бағытталды.
Себебі
Көтеріліс патша өкіметі 1868 жылы қабылдаған “Уақытша ережеге”
(“Далалық облыстарды бас-қару жөніндегі Ереже”) сай туындады. Ресей
империясы адай руларын 19 ғасырдың 30-жылдарынан бағындыра бастады. 1866 —
67 жылы адай руларынан Жоғарғы адай (Баймәмбет Маяев басқарды) және Төменгі
адай (Ғафур Қалбин басқарды) дистанциялары құрылды. Екі билеуші Орал обл.
басқармасына шақырылып, жаңа ережелермен танысты. Жаңа реформа бойынша
салықтың мөлш. 1 сом 30 тиыннан 3 сом 50 тиынға дейін өсті және
билеушілерден үй санын дәл есепке алуды, жерді мемлекеттік меншік деп
тануды, болыстар мен ауылдарға бөлінуді талап етті. Ел арасында толқу
басталды. Халық бұқарасын Досан Тәжіұлы, Алғи Жалмағамбетов, Ержан және
Ерменбет Құловтар басқарды. Оған қоса Маңғыстау приставы полк. Рукин би-
шонжарлардың көмегімен салықты екі жылға (1869 — 70) бір-ақ жинамақшы
болды. Рукин 1870 жылы 15 наурызда Б.Маяевтың жол көрсетуімен төрт
зеңбірегі бар 35 казак, тілмаш Бекметов, 60-тай билер мен старшындар
құрамымен адай руларынан салық жинауға аттанды. Рукиннің қарулы жасақпен
келуі көтерілістің басталуына түрткі болды. Көтерілісшілер Рукин отрядымен
22 наурызда кездесті. Көтерілісшілерге “ұсақ” құдығы маңында Бозащы тобы
қосылды. Рукин отряды біржола талқандалып, Б.Маяев өлтірілді, Рукин
көтерілісшілердің қолына түспес үшін өзін-өзі атып өлтірді.
Көтеріліс ауқымы
Көтеріліс бүкіл түбекті қамтып, көтерілісшілер саны 10 мыңға жетті.
1870 жылы 5 сәуірде көтерілісшілер Александровск форты мен Николаевск
станицасына шабуыл жасады. Шабуылшылар теңіз бағдарларын өртеді,
саудагерлердің үйлерін, дүние-мүлкін, гарнизон қорлары сақталған Нижнее
бекінісін талқандады. Алайда зеңбіректерден жауған оқ көтерілісшілерді
шегінуге мәжбүр етті. Көтерілісті басып-жаншу Кавказ уәкіл-әкіміне
жүктелді. Мамыр айының соңында Маңғыстауға Кавказдан Апшерон полкінің
батальоны, екі атқыштар ротасы, желілік батальонның екі ротасы, Дағыстан
полкінің 4 ротасы, 4 зеңбірекпен қаруланған Терек казактарының екі жүздігі
жеткізілді. Көтерілісшілер “ұсақ” құдығында, Үшауыз шығанағында,
Александровск фортында жазалаушыларға қатты қарсылық көрсеткенімен, күшті
қаруланған тұрақты әскер бөлімдерінен жеңіліс тапты. Көтерілісшілер
үстірттен солт-ке қарай ығысып, көше бастады. Бірақ Орынбордан шыққан
жазалаушы отрядпен (Н.А. Крыжановский мен гененерал-майор Биязнов бастаған)
қақтығыста көп шығынға ұшырап, қайта шегінуге мәжбүр болды. Патша әскерлері
Маңғыстауда үш ай болып, көтерілісшілерді қатал жазалап, қудалай бастады.
Көтеріліс басшылары М.Тіленбаев, Тәжіұлы, Құлов патша жендеттерінің
қудалауынан қауіптеніп, 1870 жылы желтоқсанда өз жақтастарымен бірге Хиуа
хандығына өтіп кетті. Сөйтіп, жазалаушылар халықты “Уақытша Ережеге” күшпен
көндірді.
Көтерілістің алғышарты
1867—1868 жылдары Қазақстан үш генерал-губернаторлыққа бағынды. Орынбор
генерал-губернаторлығына — Орал, Торғай облыстары; Батыс Сібір генерал-
губернаторлығына — Семей, Ақмола облыстары; Туркістан генерал-
губернаторлығына — Жетісу, Сырдария облыстары мен Орал және Сібір казак-
орыс әскери округтерінің кейбір аудандары кірді. Әрбір облыстың басында
әскери губернатор мен оған бағынышты облыстық басқарма болды.
Жалпы, әскери билік пен азаматтық билік бір адамның қолына жинақталды. Сот
жүйесінде әскери-сот комиссиялары мен уездік соттар құрылды. Олар жалпы
империялық заңдар негізінде жұмыс істеді. Облыс → уезд → болыс → ауыл →
түтін (шаңырақ) әкімшілік бөлінісі ру бөлінісімен санаспай, аумактық
принцип бойынша құрылды. Сол арқылы ру ақсақалдары мен билерінің ықпалын
кеміту көзделді.
Қазақстандағы әкімшілік-сот реформалары Ресейдің экономикалық даму
талаптарына сәйкес, Қазақстандағы өздерінің өктемдігін баянды ету үшін ел
басқарудың жүйесін түбірінен қайта құруға кірісті. 1868 жылғы Уақытша
Ереже бойынша түтін салығы жылына әрбір шаңыраққа салынатын бұрынғы 1 сом
50 тиын орнына 3 сом мөлшерінде көбейді. Салықтың бүкіл ауыртпалығы еңбекші
қазақтардың мойнына түсті. Оның үстіне старшындар мен болыс басқарушылар
өздерінің билігін пайдаланып, кейде салықты бірнеше рет жинайтын болды.
Болыс бастықтарына түрлі қоғамдық қажеттіліктер мен игілікті мақсаттар
үшін салық белгілеуге құқық берілді, халық бұл салықты қарашығын деп
атады, өйткені мұны жинағанда болыстар мен ауыл старшындары халықты әбден
тонайтын. Халық земстволық салық төлеуге міндетті болды. Яғни, ауылдық-
болыстық әкімшілікті асырау, көпір, жол, пошта бекеттерін ұстау мен
жөндеуге қажетті қаражат, көліктермен қамтамасыз етуге тиіс болды.
Кіші жүз қазақтары 1868—1869 жылғы Уақытша Ережені енгізуден көп бұрын
табиғат байлықтарынан: жерден, орманнан, өзен-көлдерінен айырылған болатын.
Тұз кендері, аң аулайтын жер Орал, Орынбор казак әскерлері және генерал-
губернаторлық меншігінде болды.
Қатал қанау көшпелілер мен жартылай көшпелілерді жоқшылыққа ұшыратты. Қазақ
кедейлері жұмыс іздеп казак шептеріне шұбырды. 40—50-жылдары Орал, Орынбор
шептерінде, орыс-казак билеушілері топтарында, саудагерлерде, балық және
тұз кәсіпшіліктерінде жалданып жұмыс істейтін қазақ жұмысшыларының саны 40
мыңнан асты. Бірақ 1868 жылғы Уақытша Ережені енгізу қарсаңында шептің
ішкі жағындағы жерде еңбек етуге ерік беретін билет ақылы (10—12 сом)
етіліп, оларға егіншілікпен айналысуға, тұрақты мекендеп қалуға шектеу
қойды.
Қазақтардың бүкіл азаттық үшін күресінің негізгі көкейкесті мәселесі — жер.
1868 жылғы Уақытша Ереже бойынша қазақтардың ата-қонысы мемлекет меншігі
деп жарияланды. Жер қауымдық пайдалануға берілді.
Кіші жүз қазақтары мен Жайық казактары арасындағы жер жөніндегі қатынастар
бұрынғыдан да шиеленісе түсті. Малдың тебінде болғаны үшін әскер атаманының
пайдасына қой басы — 15 тиын, ірі қара мал — 18 тиын, жылқы — 23 тиын,
түйеге — 38 тиыннан ақы алынды. Бұдан басқа станицалық қоғамдар өздерінің
жеріне көшіп Келген әрбір үй үшін қазақтардан 4 сомнан ақша алып отырды.
Жерге зәруліктің, жайылым жетіспеуінің салдарынан XIX ғасырдың 60-
жылдарында рулар арасында, жартылай отырықшы және көшпелі қазақтар арасында
күрес күшейді. Жер дауы көшпелі қоғам бірлігіне нұқсан келтірді. Оны
дағдарысқа ұшыратты.
Казақстанның оңтүстігінің Ресейге түпкілікті қосылуы 1867—1868 жылдардағы
Уақытша Ереженің жасалуына тікелей байланысты. Бұл заң Ресейдің
империялық пиғылының арта түскендігінің көрінісі. Уақытша Ереженің түпкі
астары—қазақтардың әлеуметтік-мәдени және этностың тұтастығынан айыру еді.
Көшпелі қоғамның тірегі — рулық құрылымды бұзып, әкімшілік басқаруды оларға
түсініксіз, сан алуан сатылы билік иерархиясымен ауыстырды. Орал облысы
қазақтарының жері Орал казак әскерлері жерімен біріктіріліп, оны басқару
казак атаманының қолына берілуі де қазақтардың наразылығын туғызды.
Қазақтар дүниетанымы мен көшпелі өмір салтына қайшы келетін сырттан күшпен
таңылған жаңа реформаны қабылдамады.
Көтерілістің басталуы
Қазақтар 1868 жылғы Уақытша Ережені жаңа штат деп атаған. Міне, осы
жаңа штат туралы алып қашты хабар оны жариялаудан көп бұрын және
ұйымдастыру комиссиясы елге шықпай тұрып-ақ тарады.
Ұйымдастыру комиссиясы, ең алдымен, үй есебін алуға, онбасы, елубасылардың
сайлауын өткізуге, олардың арасынан ауыл старшындарын, болыс билеушілерін
сайлауға, елді ауыл-ауылға бөлуге, жаңа мөлшерде үй басы салығын жинауға
тиіс болды. Бірақ бұл комиссиялар ауылдардың табанды қарсылығына кездесті.
Қазақ еңбекшілері Уақытша Ереженің негізгі мәнін дұрыс ұғынып, оны
қабылдаудан үзілді-кесілді бас тартты.
Жаңа әкімшілікке бөлу жайылымдарды пайдаланудың ғасырлар бойы келе жатқан
тәртібіне үйлеспеді: бір рудың жайлауы, қыстауы басқа уездер мен
болыстардың қарамағына ауысып кетті.
Уақытша Ережені жүзеге асыру үшін шыққан комиссия 1868 жылдың қаңтарында
жұмысын тоқтатып, шеп бойына қайтуға мәжбүр болды.
Орал облысында 1869 жылы 12 қаңтарға дейін 11 болыс шеп бойындағы
қазақтардан ғана құрылды. Торғай облысында 1 ақпанға дейін 9 болыс құрылды.
Алайда көп ұзамай ұйымдастыру комиссиясы өз жұмысын бірінші Орал облысында,
кейіннен Торғай облысында тоқтатып, шепке кейін қайтуға мәжбүр болды.
Комиссия сөзіне қарағанда, Уақытша Ережені қабылдамауды қазақтардың
барлығы бірігіп шешкенге ұқсайды. Ал комиссияның бетін қайтарған
қазақтардың қатары толыға түсті. Өздеріне орыс бастықтарының
тағайындалуына, түтінге санақ жүргізуге наразылардың қатары өрши берді.
1869 жылы ақпанда комиссия күзетші жасақ пен бұрынғы сұлтандарды ертіп
қайта шықты. Уақытша Ережені қабылдамай қайсарлық көрсетушілерге қарсы
әрі Елек комиссиясына көмекке Ембі постындағы күшке қоса екі зеңбірегі бар
200 казак жіберілді. Орынбор генерал-губернаторы Н.А.Крыжановский мен Орал
облысы әскери губернаторы Н.А.Веревкин қарсылық көрсетушілер Жем өзені
бойындағы жайлаудан айырылатындығын ескертіп, қорқытумен болды.
Комиссия Елек өзенінің бастауы тұсындағы 30-дистанцияға қарасты қазақтардың
күштірек қарсылығына кезікті. Бұған басқа да дистанцияларға қарасты
халықтың көтеріліске шыққан бөлігі қосылды. Комиссия қоршауға түсіп, оның
төрағасы Плотниковты енді қайтып келмеймін деген тілхатын алғаннан кейін
ғана босатады.
Бірінші кақтығыс 1869 жылы 21 қаңтарда Гурьев уезін ұйымдастыру
комиссиясына қарсы болды. Адайлардың, 400 ысық руы қазақтарының Тентек,
Сағыз өзендері бойында көрсеткен қарсылығынан Жемнен әрі қарай өте алмаған
комиссия мүшелері Каспийдің қатқан мұзы үстімен кейін қайтты.
1869 жылдың көктемінде жекелеген ауылдардың ашынуы көтеріліске ұласты.
Қазақ ұлықтарына жалданған бақташылар, батырақтар және басқа еңбеккерлер
қырға жиылып, 600—700-ден бөлініп, жасақтар құра бастады.
Қазақтар топ-топ болып бірігіп, жасақ ұйымдастырды. Олар күндіз-түні жан-
жақтан комиссияны мазалаумен болды. Шеп бойындағы казак-орыстардың малдарын
айдап әкетіп, әскери жасақтарға шабуыл жасады.
Көтеріліс ошақтары
Торғай облысы Ырғыз, Елек уезі осылайша көтерілістің бір ошағына айналса,
екінші ошағы Орал облысының Орал, Калмыков уезінде қалыптасты. Калмыков
уезінде Тайпақ деген жердегі Азнабай елді мекенінде алаша, байбақты рулары
көп топтасты. 1869 жылғы наурыздан бастап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz