Узбекистон

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

(Узбекистон) - Орта Азиядағы одаңтас республика. Солтүстігінде және солтүстік-батысында Қазақстанмен, шығысы мен солтүстік-шығысында Қырғызстанмен, Тәжікстанмен, оңтүстік-батысында Түрікменстанмен, оңтүстігінде Амудария өзен арңылы Ауғанстанмен шектеседі. Солтүстік жағы Арал теңізімен шайылады. Өзбекстан 1924 жылдың 27 октябрінде құрылды. Жері 447, 4 мың км ² . Халңы 13, 7 млн. (1975) . Әкімш. жағынан қүрамына Қарақал-пақ АССР-і және 11 облыс кіреді. Астанасы - Ташкент қаласы.

Мемлекеттік құрылысы. Өзбек ССР-і - жұмысшылар мен шаруалар-дың социалистік мемлекеті, СССР құрамына кіретін советтік социалистік республика. Өзбек ССР Конституциясы Советтердің Бүкіл өзбекстандық Төтенше 6-съезінде, 1937 ж. 14 февральда қабылданған. Ең жоғары мемлекет өкімет органы - Өзбек ССР-інің бір палаталы Жоғары. Советі, ол 4 жылға сайланады. Жоғары Советтің сессиялары арасында мемлекет өкіметтің жоғары органы -Өзбек ССР Жоғарғы Советінің Президиумы. Жоғарғы. Совет республиканың үкіметін - Министр Советін құрады. Облыс, аудан, қала, поселке, ауыл және қышлақтарды өкімет органы - еңбекшілер депутаттарының тиісті жергілікті Советтері басқарады. Өзбек ССР-інің жоғарғы сот органы - республиканың Жоғарғы сотын Өзбек ССР Жоғарғы. Советі 5 жылға сайлайды. Жоғарғы сот азаматтық және қылмысты істер жөнінде 2 коллегиядан және Пленумнен құрылады. Жоғарғы сот Президиумы бар. Өзб. ССР-і мен Қарақалпақ АССР-інің прокурорын СССР бао прокуроры 5 жылға тағайындайды.

Табиғат өңірі жер бедері жөнінен - солтүстік-батыс жазық және оңтүстік-шығыс таулы бөліктерге бөлінеді. Жазық жағын Қызылқұм шөлі, Үстірт, Тұран ойпаты, Амудария атырауы алып жатыр. Таулы өлке Шатқал, Құрама, Ферғана, Алай, Зеравшан, Түркістан т. б. жоталардан құралады; бұлардың аралықтарында Ферғана, Зеравшан, Шыршық-Ангрен, Қашқадария, Сурхандария т. б. аңғарлар орналасқан.

Өңір территориясының геология құрылысында жасырын және фанерозой жыныстарының жиынтығы кеңінен тараған. Бұл өңірдің мезозойға дейінгі, мезозой-палеогендік, неоген-антропогендік мезгілдегі геол. құрылысы әр түрлі болды. Мезозойға дейінгі ершеліктері негізінде Өңір жері 4 геоқұрлымдық элементке ажыратыла, Байсұн қатпарлы массиві (Бай құрылымдық-формациялық зонад тұрады) ; 2. Оңтүстік Тянь-Шань (Ал Көкшаал) қатпарлы жүйесі (Караптыр, Оңт. Бұқантау, Түркістан-Ал Зеравшан-Түркістан, Зеравшан-Алг Оңтүстік Гиссар және Сурматаш зоналары) ; 3. Орта Тянь-Шань қатпар массиві (Қаратау-Нарын және тау-Құрама зонасы) ; 4. Үстірт құрлымдық-формациялық зонасы қабаты континенттік және теңдік терриген-карбонат жыныстард түзілген. Геосинклинальдық сипат б: мезгілде Оңтүстік Тянь-Шань жүйесіні байқалады. Ордовикте құмдытақ тасты шөгінділер қалыптасқан. Силу дің алғашқы шегінде Оңтүстік Тянь-Шань геосинклиналының төмен қарай май: су қарқыны күшейді, бұған байланыты қазіргі өңір территориясында трансгрессиясы дамыды. Силур аяғы да және девонның басында теңіз тартыла бастады, девонның соңын; теңіз деңгейі одан әрі төмендеді. Бұдан кейінгі мезгілдерде су айдының бірнеше мезет қайтадан көтерілге: байқалды. Ақырғы карбон кезінде құлық кеңейді, Оңтүстік Тянь-Шань, таул катпарлы өлкеге айналды, Солтүстік Тян: Шаньға, Байсұн массивіне гранитои, тық интрузиялар енді. Қазіргі кезді сетін алғашқы пермь шөгінділері теңіздің басым кезінде жиналса, соңғы: пермь жыныстары құрлықтың жағдайда пайда болған. Орта пермь кезінде Байоұн массиві, Қарақұм күмбзі және Үстірт өңірі платформалы алқап қүұрамына кірді. Триас жынытары (терригендік және вулканогендік шөгінділер) Құрама, Шатқал және таларында кездеседі. Юра уақытынд аккумуляция процесі кеңінен дамыды. Алғашқы бор дәуірінде территорияның көпшілік бөлігі көтерілді, бірақ палеоценде керісінше ойыстап төмендеу салдарынан теңіз трансгрессиясы күшейді де, қа- зіргі Өзбекстанның бүкіл территориясын қам тыды. Олигоценде қайтадан құрлықтың көтерілуі, теңіздің тартылуы дамыды, неогенде теңіз айдыны тек Үстірт өңірінде ғана сақталды. Антропо ген кезінде Өзбекстанның қазіргі рельефі қалыптаса бастады. Жер бедері жеке түрлерінің одан әрі дамуы, тектоникалық қозғалыстар біздің заманымызда да жалғасуда. Оған дәлел ретінде республика территориясында жер сілкіну процесі жиі қайталанып отыр. Өзбекстан қойнауы пайдалы қазындыларға бай. Қаратау-Нарын зонасынан сирек металл, темір рудасы, полиметалл, қорғасын-мырыш, Белтау-Құрамадан мыс (Қалмақыр, Сарычек кендері), қорғасын, мырыш, алтын (Көшбұлақ, Қызылалмасай), алунит, боксит, каолин, Зеравшан-Түркістаннан алтын (Мұрынтау, Чармитан), Түркістан-Алайдан қорғасын-мырыш (Үшқұлаш), » Зеравшан-Алайдан графитникель кобальт (Тасқазған) кен орындары (293 мың), Әндіжан (210 мың), Наманган (202 мың), Қоқан Өзбекстан жерін төменгі палеолит дәуірінде (Ферғана мен Бұхар облысында табылған тас құралдарға қарағанда) мекендеген тұрғындар аңшылық және терімшілікпен айналысты. Қазіргі Өзбекстан жері 15-12 мың жыл бұрын мезолитке (тас дәуіріне) өткен. Аңшылыққа байланысты садақ, жебе пайда болды. Жаңа тас дәуірінде (неолит, б. з. б. 5 мыңыншы жыл) суда жүзу, тоқу, аңшылық пен балық аулауды игерді. Жер өңдеу мен мал өсіру пайда болды. Археологтардың қазбаларында көрінгеніндей, б. з. б. 3 мыңыншы жылдардың аяғында өлкені мекендеген тұрғындар мыстан құрал жасауды білген. Қола дәуірінде (б. з. б. 2-1 мың-ыншы жылдардың басында) жер өңдейтін кетпен пайдаболған. Кейінгі қола дәуірінде Ферғана өңірінде жер шаруашылығы мен шұғылданды. Қола ғасырының соңында Орта Азия территориясындағы рулар арасында ертедегі таптық қатынастар туды. Біздің заманымыздың басында Өзбекстан жерінде қүл иеленуші мемлекеттер ( Бактрия, Хорезм-Кангха, Кушан . т. б. ), ірі қалалар - сауда орталықтары (оның ішінде Самарқан) пайда болды. 4-6 ғ-да Орта Азияда тәуелсіз 30 шақты князьдықтар өмір сүрді. 7- I 8 ғ-да арабтар олардың жерлерін жаулап алды. 5 ғасырдың ортасында құрылып, 6 ғасырдың қарсаңында түрік-көшпелілердің қысымымен ыдырап кеткен Эфталит мемлекетінің кезінде.

Феодалдық қатынастардың алғы шарттары пайда болды. Түрік қағандығын құрған түрік көшпелілері отырықшы жер
шаруашылығымен, көшпелі мал ша руашылығымен шұғылданады. 9 ғасырда Орта Азияда ірі феод. Самани мемлекеті құрылды. Мауараннахр мен Зеравшан өңірі оның неғұрлым дамыған облыстары болды. Шаруалардың феодалдарға қарсы көтерілістері Самани мемлекетінің іргесін шайқалтты. 3 12 ғ-дың 2-жартысында Хорезм мемлекеті күшейіп, Бұхар мен Самарқанды бағындырды. 13 ғ-да Орта Азияны монғол-татарлар жаулап алды: 14 ғ-дың 2-жартысынан Темір мемлекетінің орталығына айналды. Темір тұсында Орта Азиядағы феод. Қатынас барынша дамыды. Темір өлген соң оның мемлекеті бөлшектеніп кетті.

15 ғ-дың 1-жартысында Темірдің немересі Ұлықбектің тұсында Самарқані ның мәдениеті гүлдене түсті. 16 ғ. басында Бұхар, Хиуа хандықтары, 18 ғ. басында Қоқан хандығы құрылды. . Бұл хандықтар өзара бір-бірімен үнемі жауласты. Өзара соғыс, зорлық-зомбылықтары, көшпелілердің шабуылдары өндіргіші күштердің өсуіне кедергі жасады, экономика құлдырады, 19 ғ-дың ортасында орыс патшалығының Орта Азияны жаулауы басталды. Бұхар әмірі мен Хиуа хандығы Россияға тәуелді екендігін мойындады. Ішкі Қоқан хандығында халық көтерілісі (1873-76) өрши түсті. Патша әскерінің күшімен 1876 ж. халық көтерілісі аяусыз тұншықтырылды. Осының нәтижесінде Қоқан хандығы жойылып, оның территориясы 1876 ж. Түркістан ген-губернаторының құрамына енді. Орта Азия Россия империясының отарына, оның аграрлышикізат базасына, өнеркәсіп бұйымдарын өткізу ауданына айналды. Орыс шаруаларын Орта Азияға қоныс аудару басталды. Экономика және әскери стратегиялық мақсатты көздеген патшалық Россия Орта Азия (1899), Орынбор - Ташкент (1906) темір жолдарын сала бастады. Ірі станциялардаөнеркәсіп ошақтары пайда болып, жұмысшы табы көбейдм 1900 ж. Түркістанда 195 кәсіпорын болды. ОртаАзия пролетариаты негізінен темір жолшылар мен мақта тазарту, май өндіру заводтарының жұмысшыларынан) құралды. Орта Азияның Россияға қосылуына байланысты экономиканыңдамуына жағдай жасалды, өзбектердің ұлттық бірігу процесі тездетілді.

Әлеуметтік-ұлттық езушілік халықтолқуларын туғызып отырды. 19 ғ-дың 2-жартысында мұндай толқулардың ең ірілері Ташкентте (1892, Обакөтерілісі), Әндіжанда (1898) болды. а 80-90 ж. Зауран - Кштур кенінде (1885), Қоқан төңірегінде (1898), Самарқанда (1898) жұмысшылардың алғашқы көтерілістері болды. 1903-05 ж. Өзбекстанның біраз қалаларында ұйымдар құрылды. Өзбекстан еңбекшілері 1905-п 07 ж. революцияға қатысты. 1910- 11 ж., әсіресе 1912 ж . көктемінде ерелуіл күшейді. 1912 ж. 1 июльде Ташкентте солдат-саперлердің ерлік көтерілісі болды, оған В. И. Ленин жоғары баға берді. 1916 ж. жергілікті жұмысшылар, шаруалар, қолөнершілер қатысқан халық көтерілісі болды. Патша өкіметі қатаң жаншып басқанымен, күрес тоқтаған жоқ. 1917 ж. Феврал революциясьшың нәтижесінде- өлкеде патша өкіметі, Түркістан губернаторлығы жойылды, жер-жердежұмысшы және солдат депутаттары- советі құрыла бастады. Алайда 1917 ж. ы апрельде Ташкентте уақытша үкіметтің Түркістан комитеті отарлық уезудің бұрынғы жүйесін сақтап қалды. 1917 ж. еңбекшілер арасында большевиктердің ықпалы күшейді. Демократиялық ұйымдар («Еңбекші мұсылман одағы», «Мұсылман жұмысшы депутаттарының советі»), жергілікті халық- жұмысшыларының кәсіподақтары құрылды. Өзбекстанда жұмысшы ереуілдері, і. ауыл мен қыстақтарда жер үшін револция қозғалыстар кең өріс алды. 1917 ж. (25) сентябрьде Ташкентте 7 мың, адам қатысқан митингіде өкімет билігін түгелдей советтердің қолына беру туралы қарар қабылданып, өлкеніңуақытша Ревкомы сайланды. Халықтың талабы бойынша округтың корниовшыл әскери командованиесі таратылды, Ташкент советінің қайта сайланды. Револция қозғалыстың кұқы ашылды. Республика қойнауынан 562 I(125 түр) минерал табылған. Өзбекстан жері- інен 5 мұнайлы-газды аймақ анықталды; бұлар - Бұхара-Хиуа (Газли, Ортабүлақ, Қандым, Қарақтай кендері т. б. ), Ферғана (Чмион, Жарқұтан:т. б. ), Сурхандария (Хаудаг, Көкайты, Ляль-Микар т. б. ), Гиссар (Адамтас, :Гумбұлақ, Пачкамар), Үстірт (Шақпақты, Қуаныш) аймақтары. Ангрен, және Шаргунъ көмір кендері пайдаланылуда. Оңтүстік Ферғанада күкірт жәнеозокерит (Шорсу), Гиссар жотасының оңтүстік-батыс сілемдерінде карноллит, сильвинит, тас тұз, Сұлтануиздаг тауында фосфорит бары белгіленді. Барлық облыстарда жергілікті қүрылысматериалдар қабаттары баруӨзбекстан климаты тым контивгенттік, қуаң. Жазы ыстық: июльдің орта темпрасы солтүстікте (Нүкісте) 26° С, оңтүстікте (Термезде) 32° С. Қысы жылы, қар жамылғысы жұқа: январьдың орта темп-расы Нүкісте - 6, 3° С, Термез-де - 3°С. Республика жерінің 40%-іне жылына 100мм, 25%-іне 100-200мм, 25%-іне 200-400мм, 10%-іне 400- 500ммжауын-шашын түседі. Өзендерінің көпшілігі Арал теңізінің алабына жатады. Маңызды өзендері - Аму-дария, Сырдария, Зеравшан, Қашқадария Су энергия қоры 7 млн. квт, бұ-ның 14%-і пайдаланылуда (1975) . Жер суару және суландыру жүйееі өте жақсы дамыған. 1000-нан астам жер суару каналы, бөгені т. б. гидро-тех. құрылыстар салынған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.