Салық мәні мен қызметі және оның түрлері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ...3
І Салық мәні мен қызметі және оның түрлері
1.1 Салық және салық жүйесі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерге салынатын мүлік салығы ... ... ..10
1.3 Тікелей салықтар және жанама салықтар ... ... 13
ІІ Салық жүйесі
2.1 Қазақстан Республикасы салық жүйесі қалыптасуы мен дамуы кезеңдері ... 20
2.2 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі жағдайы ... ... ... ... ... 23
2.3 Салық алуды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... 38
ІV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ...40
І Салық мәні мен қызметі және оның түрлері
1.1 Салық және салық жүйесі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерге салынатын мүлік салығы ... ... ..10
1.3 Тікелей салықтар және жанама салықтар ... ... 13
ІІ Салық жүйесі
2.1 Қазақстан Республикасы салық жүйесі қалыптасуы мен дамуы кезеңдері ... 20
2.2 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі жағдайы ... ... ... ... ... 23
2.3 Салық алуды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... 38
ІV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ...40
Салық - мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр мөлшерде жүргiзетiн, қайтарымсыз және өтеусiз сипатта болатын бюджетке төленетiн мiндеттi ақшалай төлем.
Салық мәселесі мен салық салудың бай тарихы бар. Салыққа ғылыми көзқарас XVII-XIX ғасырларды пайда болды. Оған дәлелді теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В. Петти , Д.Рикардо, А.Смит.
А. Смиттің айтуы бойынша, салық төлеушілер үшін, бұл құлдық емес, еркіндіктің белгісі. К. Маркс «Салық – бұл меншік, жанұя, тәртіп және дінмен қатар жүретін бесінші құдай» деп анықтады. АҚШ-тың мемлекеттік қайраткері және ғалымы Б. Франклин (1706-1755 жж.) «өмірде салық пен өлімнен құтылатын ештеңе жоқ» деп айтқан.
Шарль Монтескье (1689-1755 жж.) ризықтың қанша бөлегін бодандардан тартып алып, қаншасын солардың сыбағасы етіп қалдырудың амалын табатын данышпандық пен ақылгөйліктен асатын ештеңе жоғын толық сеніммен негіздеген.
Салық салудың мақсаты кәсіпорын (фирма), тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Қосымша құн салығы 1958 жылы Францияда енгізілді. Қазіргі кезде қосымша құн салығы әлемнің 40-тан астам елінде қолданылады. Оның ішінде Еуропаның 18 елінде бар. Әлемдік тәжрибеде қосылған құн салығының көлемі (мөлшері) 15-тен 18%-ға дейін құрайды. Қазақстанда қосымша құн салығының көлемі 15%- ды құрайды.
Салық мәселесі мен салық салудың бай тарихы бар. Салыққа ғылыми көзқарас XVII-XIX ғасырларды пайда болды. Оған дәлелді теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В. Петти , Д.Рикардо, А.Смит.
А. Смиттің айтуы бойынша, салық төлеушілер үшін, бұл құлдық емес, еркіндіктің белгісі. К. Маркс «Салық – бұл меншік, жанұя, тәртіп және дінмен қатар жүретін бесінші құдай» деп анықтады. АҚШ-тың мемлекеттік қайраткері және ғалымы Б. Франклин (1706-1755 жж.) «өмірде салық пен өлімнен құтылатын ештеңе жоқ» деп айтқан.
Шарль Монтескье (1689-1755 жж.) ризықтың қанша бөлегін бодандардан тартып алып, қаншасын солардың сыбағасы етіп қалдырудың амалын табатын данышпандық пен ақылгөйліктен асатын ештеңе жоғын толық сеніммен негіздеген.
Салық салудың мақсаты кәсіпорын (фирма), тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Қосымша құн салығы 1958 жылы Францияда енгізілді. Қазіргі кезде қосымша құн салығы әлемнің 40-тан астам елінде қолданылады. Оның ішінде Еуропаның 18 елінде бар. Әлемдік тәжрибеде қосылған құн салығының көлемі (мөлшері) 15-тен 18%-ға дейін құрайды. Қазақстанда қосымша құн салығының көлемі 15%- ды құрайды.
1. Вестник Налоговой службы 2003 № 3-4
2. Б. Ермекбаев «Жалпы мемлекеттік салықтар» Алматы 1997
3. ИНИС РК Налогового службы
4. Мелников В.Д., Ильясов К.К. «Финансы».- Алматы 2001.
5. Мелников В.Д., Ильясов К.К. «Финансы».- Алматы 2001: Қаржы-қаражат,1997.
6. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. «Қаржы теориясы»Оқу құралы-Алматы: Мерей,2001
7. Есенғалиев В.А.,Хайруллина.Орал 2002
8. Салық және бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)Қазақстан
2. Б. Ермекбаев «Жалпы мемлекеттік салықтар» Алматы 1997
3. ИНИС РК Налогового службы
4. Мелников В.Д., Ильясов К.К. «Финансы».- Алматы 2001.
5. Мелников В.Д., Ильясов К.К. «Финансы».- Алматы 2001: Қаржы-қаражат,1997.
6. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. «Қаржы теориясы»Оқу құралы-Алматы: Мерей,2001
7. Есенғалиев В.А.,Хайруллина.Орал 2002
8. Салық және бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)Қазақстан
Кіріспе
Салық - мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр
мөлшерде жүргiзетiн, қайтарымсыз және өтеусiз сипатта болатын бюджетке
төленетiн мiндеттi ақшалай төлем.
Салық мәселесі мен салық салудың бай тарихы бар. Салыққа ғылыми
көзқарас XVII-XIX ғасырларды пайда болды. Оған дәлелді теориялық экономия
классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В. Петти , Д.Рикардо, А.Смит.
А. Смиттің айтуы бойынша, салық төлеушілер үшін, бұл құлдық емес,
еркіндіктің белгісі. К. Маркс Салық – бұл меншік, жанұя, тәртіп және
дінмен қатар жүретін бесінші құдай деп анықтады. АҚШ-тың мемлекеттік
қайраткері және ғалымы Б. Франклин (1706-1755 жж.) өмірде салық пен
өлімнен құтылатын ештеңе жоқ деп айтқан.
Шарль Монтескье (1689-1755 жж.) ризықтың қанша бөлегін бодандардан
тартып алып, қаншасын солардың сыбағасы етіп қалдырудың амалын табатын
данышпандық пен ақылгөйліктен асатын ештеңе жоғын толық сеніммен
негіздеген.
Салық салудың мақсаты кәсіпорын (фирма), тұрғындар қаржыларын қоғамдық
қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Қосымша құн салығы 1958 жылы Францияда енгізілді. Қазіргі кезде қосымша
құн салығы әлемнің 40-тан астам елінде қолданылады. Оның ішінде Еуропаның
18 елінде бар. Әлемдік тәжрибеде қосылған құн салығының көлемі (мөлшері) 15-
тен 18%-ға дейін құрайды. Қазақстанда қосымша құн салығының көлемі 15%- ды
құрайды.
Нарықты қатынас жағдайында, әсіресе нарыққа өтпелі кезеңде салық жүйесі
экономикалық реттеуші, экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржылық-несиелік
механизм негізі болып табылады. Мемлекет салық саясатын нарыққа тигізетін
әсерін нақты реттеуші ретінде қолданады. Салықтар, барлық салық жүйесі
сияқты нарық жағдайындағы басқарудың қуатты құралы болып табылады. Салық
салу жүйесінің дұрыс құралуынан, барлық ұлттық шаруашылықтың тиімді
қызметістеуі тәуелді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен пайда болды және оның бар болуының
негізі болып табылады. Адамзаттың дамуының барлық тарихының жалғасуында
салық үлгілері және әдістері өзгерді, өңделді, мемлекет қажеттілігіне қарай
икемделді.
Салық өзінің даму сатысында тауарлы-ақша қатынасына әсер ете отырып,
олардың дамыған жүйесіне үйлесті.
Салықтар-нақты көлемде және орнатылған мерзімде алынатын мемлекетпен
бекітілетін міндетті төлемдер.
Салықтың экономикалық мәні мемлекеттің негізгі функциясы мен
тапсырмаларын іс жүзіне асыру арқылы қалыптасқан ұлттық табыс арқылы
көрінеді.
Қай кезеңде болмасын кез келген елдің қоғамдық әуелеті мен тұрақтылығы,
экономикалық дамуы мен өркендеуі салық жүйесінің іс-әрекетіне байланысты
екені белгілі. Бүгінде еліміздің тәуелсіздігімен бірге сапқа тұрған салық
жүйесі іргелі де маңызды салаға айналған. Жалпы осы уақыттардың ішінде
қоғамда, ел экономикасында болған көптеген өзгерістер, оның ішінде салық
саясатындағы елеулі бетбұрыстар жаңа салық заңын – Салық кодексін 2001
жылғы 12 маусымда тудырды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев үстіміздегі жылдың
18 ақпанындағы Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан өз азаматтары үшін
өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің тиімді дамып келе
жатқан елдердің қатарына қосылуға тиіс. Біз мұны ұлтымыз бен экономикамыз
бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз деген. Сол себептен
Қазақстанның тығыз экономикалық интеграцияға көшуі және ортақ нарытық
қатынасына қарай ілгерлеуі заман талабы.
Қазір дүние жүзі бойынша салық заңдары бір ізге түсіп жатыр. Мысалы,
қосылған құн салығын халықаралық салық деп айтуға толық негіз бар. Әрине,
көбінесе қосылған құн салығын өндіріп алу принциптеріне көшкен кезде
әдістемелік тұрғыдан айтарлықтай шығындардың болғаны рас. Дей тұрғанмен,
осының өзінде үлкен алға басушылық болды. Өйткені, айналымға салынатын
салық алынып тасталды, салық салу әдістемесінің өзі оңайландырылып, алға
қарай түбегейлі қадам жасалды, яғни, кірістерді оңтайлы жолмен есептеуге
қол жеткізілді. Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулердi) өндiру және олардың айналысы процесiнде қосылған, оларды
өткiзу бойынша салық салынатын айналым құнының бiр бөлiгiн бюджетке
аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты
кезiндегi аударымды бiлдiредi. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке
төленуге тиiстi қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) үшiн есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшiн төленуге тиiстi қосылған құн
салығының сомасы арасындағы айырма ретiнде айқындалады.
Бұл курстық жоба салықтық жүйедегі қосылған құн салығының түсінігі мен
мәнін және орнын қарастыруға арналған. Курстық жоба кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытыңдыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жобаның теориялық, тәжірибелік, әдістемелік негізі болып
белгілі ғалымдардың ғылыми еңбектері мен мемлекеттік заңнамалар
пайдалынылды .
І Салық мәні мен қызметі және оның түрлері
1.1 Салық мәні, мазмұны және элементтері
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің , жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықұғымымен салық жүйесіұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекетті реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде салық жүйесі
жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы
заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен
алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгіленген алғашқы
құжат еді.Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылға қаңтардың 1-нен бастап 13
жалпы мемлекеттік салық,18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және
бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы1995 жылғы сәуірдің 24-
інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді
бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11
болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң
күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы №
440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар еңгізіледі.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.Мемлекет құрылымының
өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен бірге қалыптасады.
Әр бір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін,олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты.
Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы
қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтар
реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің
дамуына ықпал ету. Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің
тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға
саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті
дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз
байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық
жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен
тыс жоғары қойылған стафкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің
төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а-егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50
процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә-егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті
аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б-егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті
мөлшері аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік
қызметі. Бұл қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі
құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік
бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы
басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір
бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі
жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы
жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өнімдегі
салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы
дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін
қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.
Қазахстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында: заңды
түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді
төлеу әркімнің бұрышы әрі міндеті болып табылады, - жазылған.
Салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәнімен мазмұны олар
қарайтын функциалрда толық ашыла түседі. Кәзіргі кезде салықтар фескалдық,
реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функияны орындайды. Олардың әр
қайсысы – осы қаржы категориясының ішкі қасиетін, белгілерімен
ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық
қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының
дамуына қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде
салықтардың нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктерімен шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқыбына ықпал етеді.
Қайта болу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір
бөлігі мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі
жалпы өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазахстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7пайыз
болса, 1998 жылы ол 16,6 пайызға,2000 жылы-22,6 пайыз,2001 жылы - 22,2
пайыз болды (салыстыру үшін: Украинада – 29 пайыз, Ресейде – 33,3 пайыз).
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау
тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастырлык,
салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу,
патенттік негізде.
Мемлекеттік салық салу саясаты- салық саласындағы шаралар
жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық
мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес
жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының
негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру
және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске
асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель.
Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы қатынастары және
осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу
әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды
басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары,
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің
жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте
зор.
Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек
тоқталайық.
Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер
болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен
құралады.
Салық салу элементтері мыналар:
Субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем
бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі,
салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, -
салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Енді осы әрбір элементке қысқаша түсінік берейік.
Салық субъекті (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық
төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету,
ақшамен жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды
пайдалану, қосылған құн, айналым және т.б.
*Салық көзі – салық салынатын табыс.
*Салық ставкасы немесе бәсі өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
*Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
*Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
*Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
регрессивті және пропорционалды.
Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың
өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне
сәйкес, азайып отырады.
Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің мөлшеріне
байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін
салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін
зерделеу;
- заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен
жасалатын шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу;
- салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық
заңдары мен салық салу жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы
салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру.
Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді атқарулары тиіс:
1. уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
2. мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
3. белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
4. атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге
асыратын салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға төленген
соммалар туралы ақпарат беруге;
5. салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң
сақтауға;
1.2 Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерге салынатын мүлік салығы
Мүлік салығын төлеушілер Салық салынатын объектісі Салық мөлшерлемесі
Салық кезеңі
Заңды тұлға – резиденттерінің меншігіндегі салық салынатын объектілері
(заңмен белгіленген кейбір категориясынан басқасы)
Заңды-тұлға резидент еместердің меншігіндегі салық салынатын
объектілері (заңмен белгіленген кейбір категориясынан басқасы) Салық
салынатын объектісі: негізгі құралдар (үй-пәтер қорларын қоса алғанда) және
материалдық емес активтер болып саналатындар жатады.Заңды және жеке
кәсіпкерлердің балансында тұрған объектілердің бухгалтерлік есеп
мәліметтері бойынша анықталған орташа жылдық қалдық құны. Салық салынатын
объектінің жылдық орташа құнынан 0,1% алынады; коммерциялық емес
ұйымдардан, әлеуметтік сферадан, кітапхана саласымен байланысты
қызметтерден; мемлекеттік ғылыми кадрлерді аттестациялаудан;су қоймаларымен
шұғылданатын заңды тұлғалардан; мемлекеттік бюджеттің есебінен
қаржыландырылатын ұйымдардан.
Календарлық жыл
Жеке кәсіпкерлердің меншігіндегі салық салынатын объектілері Салық
салынатын объектісіне, кәсіпкерлердің меншігіндегі және меншігіндегі емес
мүліктері жатады:
-үй-пәтер қорлары, сая жайы, гаражы, т.б.
-аяқталмаған құрылыс объектілері.
Жеке тұлға үшін, әр жылдың басына анықталған объектінің құны салық
салынатын объектісі болып табылады. Салық салынатын объектінің жылдық
орташа құнынан 1% мөлшерінде алынады.
Жеке тұлғалардың меншігіндегі салық салынатын объектілері (заңмен
белгіленген кейбір категориясынан басқасы) Салық мөлшерлемесін, салық
салынатын объектісінің құнына қарап, Салық Кодексі белгілейді.
Әрбір салық төлеуші салықты өздігінше есептейді, бірақ ол кезде салық
базасына тиесілі салық мөлшерлемесін пайдаланады. Салықты бюджетке төлеу
сол объектілердің тұрған жерлері бойынша жасалынады.
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар (оның ішінде
тұрғын үй қорының құрамында тұрған объектілер( мен материалдық емес
активтер салық объектісі болып табылады.
Мыналар салық салу объектісі болып табылмайды:
• Салық Кодексінің 326 және 327 баптарына сәйкес жер салығын салу
объектісі болып табылатын жер;
• Салық Кодексінің 346 бабына сәйкес көлік құралдарына салық салу
объектісі болып табылатын көлік құралдары;
• Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша консервацияда тұрған
негізгі құралдар;
• Жалпыға ортақ пайдаланылатын мемлекеттік автомобиль жолдары мен
оларға салынған жол құрылыстары: бұрылу белдеуі, жолдардың конструкциялық
элементтері, көпірлер, өткерме жолдар, тоннельдер, жол қозғалысы
қауіпсіздігін арттыруға арналған құрылыстар мен құрылғылар, су өткізгіш
құрылыстар, және тағы басқалары.
• Салық Кодексінің 138-140 баптарында белгіленген тәртіппен
инвестициялық жоба шеңберінде пайдалануға жаңадан енгізілетін негізгі
құралдар.
• Аяқталмаған құрылыс объектілері, сондай-ақ орнатылмаған жабдықтар мен
негізгі құралдардың құрамдас бөліктері.
Заңды тұлғалар салық салу объектілерінің орташа жылдық құнына 1%
(пайыз) ставка бойынша мүлік салығын есептейді. Жеке кәсіпкерлер мүлік
салығын салу объектілерінің орташа жылдық құнына 0,5 пайыз ставкасы бойынша
мүлік салығын есептейді:
• Діни бірлестіктерді қоспағанда, Салық Кодексінің 120 бабында
белгіленеген заңды тұлғалар.
• Негізгі қызмет түрі кітапханалық қызмет көрсету саласындағы
жұмыстарды орындау, яғни, қызмет көрсету болып табылатын ұйымдар.
• Ғылыми кадрларды мемлекеттік аттестаттау саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындар.
• Мемлекеттік меншікке жататын және мемлекеттік бюджеттің қаражаты
есебінен қаржыландырылатын су қоймаларының, су тораптарының және табиғат
қорғау мақсатындағы басқа да су шаруашылығы құрылыстарының объектілері
бойынша заңды тұлғалар.
• Ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер – заңды тұлғалардың және
шаруа қожалықтарының жерін суару үшін пайдаланылатын су мелиорациялық
құрылыс объектілері бойынша заңды тұлғалар.
Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық салу объектілерінің
орташа жылдық құнына 0,5 пайыз ставка бойынша есептейді.
Салық төлеушілер салықты есептеуді салық базасына тиісті салық
ставкаларын қолдану арқылы дербес жүргізеді.
Ортақ үлестік меншіктегі салық салу объектілері бойынша мүлік салығы
әрбір салық төлеушінің мүлік құнындағы оның үлесіне барабар есептелінеді.
Салық төлеушілер салық кезеңі ішінде мүлік салығы бойынша, ағымдағы
төлемдерді төлеуге міндетті, олар салық кезеңінің басындағы бухгалтерлік
есеп деректері бойынша белгіленген салық салу объектілерінің баланстық
құнына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы анықталады.
Бюджетке салық төлеу салық салу объектілерінің орналасқан жері бойынша
жүргізіледі. Салықтың ағымдағы төлемдерінің сомаларын салық төлеуші салық
кезеңіндегі 20 ақпаннан, 20 мамырдан, 20 тамыздан және 20 қарашадан
кешіктірмей тең үлестермен енгізеді. Салық төлеушінің құрылу күнінен (салық
салу объектілерін пайдалануға немесе жалға беру күнінен) кейінгі кезекте
мерзім Салық Кодексінің 351 бабы 4-тармағында аталған жаңадан құрылған
салық төлеушілер мен заңды тұлғалар бойынша ағымдағы төлемдерді төлеудің
бірінші мерзімі болып табылады. Ағымдағы төлемдерді төлеудің соңғы
мерзімінен кейін салық салу объектілерін пайдалануға немесе жалға берген
кезінде салық сомасын ағымдағы салық кезеңі үшін осы баптың 8-тармағында
көзделген мерзімдерде төлейді.
Салық кезеңі ішінде сатып алынған салық салу объектілері бойынша мүлік
салығының ағымдағы төлемдері салық салу объектісін сатып алу кезіндегі
салық базасына салық ставкасын қолдану арқылы анықталады. Ағымдағы төлемдер
сомасы тең үлестермен салық салу объектілерін сатып алған күннен кейінгі
кезекті мерзім ағымдағы төлемдерді төлеудің бірінші мерзімі болып табылады.
Салық кезеңі ішінде шығып қалған салық салу объектілері бойынша ағымдағы
төлемдер шығып қалған салық салу объектілерінің шығып қалған кездегі салық
базасына салық ставкасын қолдану арқылы анықталатын салық сомасына
азайтылады. Азайтылуға тиіс салық сомасы салық төлеудің қалған мерзімдеріне
тең үлестермен бөлінеді. Салық төлеуші салық кезеңі ішінде декларацияны
табыс ету мерзімі басталғаннан кейін он жұмыс күнінен кешіктірілмей
мерзімде түпкілікті есеп айырысуды жүргізеді және мүлік салығын төлейді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы 24.04.1995 жылғы Жарлығына сәйкес
(01.01.1998 жылы алғашқы және 01.01.2007 жылы соңғы өзгерістері мен
толықтыруларын ескергенде) жалпы мемлекеттік салықтарға жататындар:
1) Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2) ҚҚС (қосымша құн салығы);
3) Акциздер;
4) Эмиссияны тіркегені үшін Орталық банктің алымы.
Жергілікті салықтар мен алымдарға жататындар:
1) Жер салығы;
2) Заңды және жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық;
3) Көлік құралдарына салынатын салық;
4) Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларды
тіркегені үшін алым;
5) Қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін алым;
6) Аукциондық сатудан алынатын алым.
Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін
салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа да міндетті төлемдерді
белгілейтін, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетін кеден баж салығы,
алымы мен төлемдері мәселелерін қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы
барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-бір заңды құжаты болып
табылады. Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін,
салық салу объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін
анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте
белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне
төлеушілерден аударылған (бөлінген) қаражаттарды айтамыз.
Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді енгізу және
аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң органдарының
өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқық тек қана Салық кодексіне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады.
Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау барысында, салық салынатын
объектісін, салық базасын, салық мөлшерлемесін, салық кезеңін білуге
міндетті болады. Бұл кезде: салық салынатын объектісі және салық салумен
байланысты объектілері: мүлік және әрекеті болып табылады, егер де олар бар
болса, онда салық төлеушінің міндеттемесі де пайда болады.
1.3 Тікелей салықтар және жанама салықтар
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған болатын.
Оған тоқталмай, енді салқтарды топтастыру туралы айтып өтеміз.
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1) салық салу объектісіне байланысты;
2) қолданылуына қарай;
3) салық салу органына байланысты;
4) экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
- заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
Жеке тура салықтар-бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен
мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардың айырмашылығы-жеке салық салу
әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да
ескереді.
Жанама салықтар-баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен олардың
фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне)қосылатындығында, кіріктілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық
(жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты
(арнаулы)болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы)салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегідей түрлі
арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар-бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің
нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік
салығы)нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
(арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-
інші наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
Тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материялдарын сатып
алуды қоспағанда салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары
сомаға біржолғы ірі сатып алуды іске асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судъялар табыс етеді.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген мерзіміне
дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган салық
мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
хұқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу
мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды (төлейді).
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент-арнаулы салық режимін қолдану
құқығын куәландыратын және салық соммасының бюджетке төленгендігін
растайтын құжат.
Салық есебінің екі әдісі қолданылады:
1) кассалық;
2) есептеу әдісі;
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оның Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі – салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың және баждардың
түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салық
службасының органдарын қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың,салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналарды қамтиды:
1. Салықтар:
1. корпорациялық табыс салығы.
2. жеке табыс салығы.
3. қосылған құн салығы.
4. акциздер.
5. жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлімдері.
6. әлеуметтік салық.
7. жер салығы.
8. көлік құралына салынатын салық.
9. мүлікке салынатын салық.
2. Алымдар:
1. заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым 3.
жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4.радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
5. механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
6. теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
7. азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
8. дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені алым үшін.
9. автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
10.аукциондардан алынатын алым.
11.елтаңбалық алым.
12.жекелеген қызмет түрлерімен айналасу құқығы үшін лицензиялық алым.
13.телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радио жиелік
спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
3. Төлемақылар:
1. жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем ақы.
3. қоршаған ортаны ластанғаны үшін төлемақы.
4. жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7. радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9. сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
4. Мемлекеттік баж.
5. Кеден төлемдері:
1. кеден бажы.
2. кеден алымдары.
3. төлемақы.
4. алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
сомасы Бюджет жүйесі туралы Заң мен тиісті жылға арналған республикалық
бюджет туралы заңда белгіленген тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының – Қаржы
министрлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қалалардағы
аудандардың салық комиттеттерін қамтиды. Салық службасы органдары салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық
міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.
Салық және салық салу ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші
жағдайда-бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде-экономикалық-
құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу
және алу)процесі.
Жанама салықтар – жоғарыда атап өткендей, баға немесе тарифке үстеме
түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе
мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің фискалды
мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне
оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа,
салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың
шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын
салықтар болып табылатын акциздердің, сатудан алынатын салықты, қосылған
құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені:
олардан жалтарыну қиынырақ; олармен экономикалық бұзушылық аз байланысты;
олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы
жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға
таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді
және т.с.с.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регресифтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейтетін
болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатының есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында,тұралаушылықты - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының
төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдануды кеңейту, экономиканың
құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы еңгізілген қосылған
құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны
төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады
және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі
материялдық шығындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар таза өнім) болып
саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар,
мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі сатудан
(өткізуден) түскен бүкіл түсім – ақша емес, тек салық салынатын айналым мен
салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС
дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа экономикалық
одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынада: ол жаңа
құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілдердің үлкен тобынан алынады;
екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен
ерекшеленеді және үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық
ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін
қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді.ҚҚС қазіргі
кезде Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің
бірі болып саналады. 2001 жылы мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы
сомасында бұл төлемнің үлес салмағы 21,8 % құрайды.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған құнға
салынатын салық деп тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өндіру
және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық
салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағында тауарлар импорты кезіндегі аударымды
айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге тиісті ҚҚС
сатылған тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) үшін есептелген ҚҚС сомасы
арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу
механизмі көрінісін табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және
салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу объектілері болып есептеледі. ҚҚС-
тың төлеушінің тауарларды (жұмыстар, қызметтер көрсетуді) өткізу бойынша
жасаған айналымы салық салынатын айналым болып табылады, оған Салық
кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны
Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым қосылмайды. Салық
салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған
тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін
тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) құны негізінде анықталады.
Өткізілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер көрсетудің) құны қандай бір
өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде
түзетіледі.Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес
мағлұмдамалануға тиісті,Қазақстан аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын
импорт болып табылады.
Жанама салықтар арасындағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден
төлемдері - әкелем, әкеттілім, сондай – ақ транзит тауарларынан, заттары
мен қызметтер көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар болып
табылады.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшалықты ерекшеліктеріне қарай
монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілетін қызметтерге де салынуы мүмкін,
бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.
ІІ Салық жүйесі
2.1 Қазақстан Республикасы салық жүйесі қалыптасуы мен даму
кезеңдері
Мемлекеттік билік барлық уақытта өз құрамын құрайтын құралдарға мұқтаж
болды, алайда оны өзіне тарту тәсілдері халық дамуының деңгейіне және
жағдайына байланысты ауысып отыр.
Бірақ, салықтың нағыз дамуының қайна көзі – еркін қалалар, яғни
алғашқы буржуаздық мемлекеттер болды. Дәл сол уақытта салық жүйесінің
негізгі пішімі қалыптаса бастады, ол: халыққа қажетті жеке меншік
принципіне шек қою түріндегі салық, салықтың өзеріктілігі, ақша түріндегі
салық және салықты төлеу үшін мүлікті тартып алуға тиым салынуы, жиналған
құралдарға немесе қорларды бөлудегі мемлекеттік бақылау.
Қаржының екі негізгі бернесі де (функциясы) осы еркін қалаларда
қалыптасты:
1. Мемлекеттік билікті, оның барлық құрамдас атрибуттарымен: басқару
аппаратымен, сот, полиция, әскер және тағы басқа жүйелерімен қамтамасыз
ету;
2. жалпы мемлекеттік шаруашылық қажеттіліктерді қаржыландыру
(коммуналдық шаруашылық, жолдар, байланыс құралдары, одан кейін энергетика,
орталық банк, білім, денсаулық сақтандыру жүйесі және тағы басқалары).
Жаңа стратегияның даму барысында әлеуметтік бағытталған нарықтық
экономикада оларға үшінші берне қосылды – табысты орнықтыру, міндетті
салымдардың арқасында пайда болған бернелерінің құрылуы және кәсіпорын
жүйесінің күштілігі әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік
қамтамасыздандырумен көрінеді.
Осылайша, қазіргі кездегі салық жүйесі – ол демократиялық қоғамның
өнімі, әлеуметтік нарықтық экономикада құрылған. Бұдан салықты қолданудың
негізгі принципі айқындалады – қоғамның дамуына және оның мүдделерін
көрсетеді, бірақ қоғамға және оның экономикалық дамуына кедергі болмауы
тиіс. Дегенмен, тура осындай әдістеме Тәуелсіз Қазақстанның орнау жотасында
осы жылдары өзінің 15 жылдығын тойлап отыр.
Тоталитарлық экономиканы өзгертуге үлкен жұмыстар жасалынған, және
қысқа мерзім ішінде қоғамның тез дамуына берік негіз құралған. Өз
баяндамасында Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаев Астанада
2001 жылдың желтоқсан айының 16 жұлдызында Қазақстанның 10 жылдық
тәуелсіздігіне арналған мерекелік жиынында айтқандай: Мемлекет
дүниежүзілік нарыққа сай стандарттар алды, соныі арқасында экономиканың
мүлде басқа бағытқа ауысуына өз үлесін қосты.
Қазақстан тәуелсіздігінің бірінші жылында-ақ, 1991 жылы, салыққа
байланысты жаңа Заң қабылдады. 1995 жылы көп жағдайда нарықтық экономика
сұранысының дамуына жауап беретін жаңа Заң қабылданды – Салық Кодексі. Бұл
заңды Қазақстан экономикасының өсуіне соңғы 3 жылда елеулі үлес қосты деп
белгілеуге болады, себебі ол объективті экономика заідарында құрылды,
әлемдік экономика ғылымдарының классиктерімен осы тұжырымдаулар
дәлелденген, мысалы Адам Смит.
А.Смитпен шығарылған шарттар мен тезистер салық салудағы сұрақтарында,
өзінің күшін қазіргі уақыттағы мемлекеттік политикада ең маңызды,
сұрақтарды туғызып отыр. Сайлау қарсаңындағы саяси партия бағдарламаларында
және ереуіл қозғалыстарында салық реформалары елеулі орын алып отыр.
Қазіргі кездегі Қазақстанда салық – мемлекеттік билік пен қоғам арасындағы
негізгі қарама-қайшылық болып табылады. Осы қарама-қайшылықтарды шешуге,
едәуір дәрежеде 2002 жылы қаңтардың 1 жұлдызында өз күшіне енген жаңа Салық
туралы Заң кқмектеседі.
Дүниежүзілік және меншікті еліктеуге тұрарлық тәжірибе салық
проблемаларын шешуге, оны ұйымдастыруға және жүргізуге теңдестіру салық
саясаты, экономиканы өрістетуге және қоғамның дәулеттігін жоғарылатуға
мүмкіндік туғызады. Сол себепті, оны зерттеу айрықша қызық және Қазақстан
Республикасындағы осы күнгі саясат пен экономикалық ахуалды зерттеуде өте
құнды болып табылады.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және
муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр
түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық
төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке
тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық
қатынастардың жиынтығын құрайды.
Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар:
- салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында
мемлекетте алынатын салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;
- салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз
болатындай етіп жасалуы тиіс;
- салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс төленуі
үшін бақылауды жүзеге асыруда маңызды;
- салық жүйесі салық төлеушінің өз қаражатын өндіріске салуына ықпал
етуі керек.
Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі
құралы болуымен қатар, ел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Салық - мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр
мөлшерде жүргiзетiн, қайтарымсыз және өтеусiз сипатта болатын бюджетке
төленетiн мiндеттi ақшалай төлем.
Салық мәселесі мен салық салудың бай тарихы бар. Салыққа ғылыми
көзқарас XVII-XIX ғасырларды пайда болды. Оған дәлелді теориялық экономия
классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В. Петти , Д.Рикардо, А.Смит.
А. Смиттің айтуы бойынша, салық төлеушілер үшін, бұл құлдық емес,
еркіндіктің белгісі. К. Маркс Салық – бұл меншік, жанұя, тәртіп және
дінмен қатар жүретін бесінші құдай деп анықтады. АҚШ-тың мемлекеттік
қайраткері және ғалымы Б. Франклин (1706-1755 жж.) өмірде салық пен
өлімнен құтылатын ештеңе жоқ деп айтқан.
Шарль Монтескье (1689-1755 жж.) ризықтың қанша бөлегін бодандардан
тартып алып, қаншасын солардың сыбағасы етіп қалдырудың амалын табатын
данышпандық пен ақылгөйліктен асатын ештеңе жоғын толық сеніммен
негіздеген.
Салық салудың мақсаты кәсіпорын (фирма), тұрғындар қаржыларын қоғамдық
қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Қосымша құн салығы 1958 жылы Францияда енгізілді. Қазіргі кезде қосымша
құн салығы әлемнің 40-тан астам елінде қолданылады. Оның ішінде Еуропаның
18 елінде бар. Әлемдік тәжрибеде қосылған құн салығының көлемі (мөлшері) 15-
тен 18%-ға дейін құрайды. Қазақстанда қосымша құн салығының көлемі 15%- ды
құрайды.
Нарықты қатынас жағдайында, әсіресе нарыққа өтпелі кезеңде салық жүйесі
экономикалық реттеуші, экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржылық-несиелік
механизм негізі болып табылады. Мемлекет салық саясатын нарыққа тигізетін
әсерін нақты реттеуші ретінде қолданады. Салықтар, барлық салық жүйесі
сияқты нарық жағдайындағы басқарудың қуатты құралы болып табылады. Салық
салу жүйесінің дұрыс құралуынан, барлық ұлттық шаруашылықтың тиімді
қызметістеуі тәуелді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен пайда болды және оның бар болуының
негізі болып табылады. Адамзаттың дамуының барлық тарихының жалғасуында
салық үлгілері және әдістері өзгерді, өңделді, мемлекет қажеттілігіне қарай
икемделді.
Салық өзінің даму сатысында тауарлы-ақша қатынасына әсер ете отырып,
олардың дамыған жүйесіне үйлесті.
Салықтар-нақты көлемде және орнатылған мерзімде алынатын мемлекетпен
бекітілетін міндетті төлемдер.
Салықтың экономикалық мәні мемлекеттің негізгі функциясы мен
тапсырмаларын іс жүзіне асыру арқылы қалыптасқан ұлттық табыс арқылы
көрінеді.
Қай кезеңде болмасын кез келген елдің қоғамдық әуелеті мен тұрақтылығы,
экономикалық дамуы мен өркендеуі салық жүйесінің іс-әрекетіне байланысты
екені белгілі. Бүгінде еліміздің тәуелсіздігімен бірге сапқа тұрған салық
жүйесі іргелі де маңызды салаға айналған. Жалпы осы уақыттардың ішінде
қоғамда, ел экономикасында болған көптеген өзгерістер, оның ішінде салық
саясатындағы елеулі бетбұрыстар жаңа салық заңын – Салық кодексін 2001
жылғы 12 маусымда тудырды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев үстіміздегі жылдың
18 ақпанындағы Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан өз азаматтары үшін
өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің тиімді дамып келе
жатқан елдердің қатарына қосылуға тиіс. Біз мұны ұлтымыз бен экономикамыз
бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз деген. Сол себептен
Қазақстанның тығыз экономикалық интеграцияға көшуі және ортақ нарытық
қатынасына қарай ілгерлеуі заман талабы.
Қазір дүние жүзі бойынша салық заңдары бір ізге түсіп жатыр. Мысалы,
қосылған құн салығын халықаралық салық деп айтуға толық негіз бар. Әрине,
көбінесе қосылған құн салығын өндіріп алу принциптеріне көшкен кезде
әдістемелік тұрғыдан айтарлықтай шығындардың болғаны рас. Дей тұрғанмен,
осының өзінде үлкен алға басушылық болды. Өйткені, айналымға салынатын
салық алынып тасталды, салық салу әдістемесінің өзі оңайландырылып, алға
қарай түбегейлі қадам жасалды, яғни, кірістерді оңтайлы жолмен есептеуге
қол жеткізілді. Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулердi) өндiру және олардың айналысы процесiнде қосылған, оларды
өткiзу бойынша салық салынатын айналым құнының бiр бөлiгiн бюджетке
аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты
кезiндегi аударымды бiлдiредi. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке
төленуге тиiстi қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) үшiн есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшiн төленуге тиiстi қосылған құн
салығының сомасы арасындағы айырма ретiнде айқындалады.
Бұл курстық жоба салықтық жүйедегі қосылған құн салығының түсінігі мен
мәнін және орнын қарастыруға арналған. Курстық жоба кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытыңдыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жобаның теориялық, тәжірибелік, әдістемелік негізі болып
белгілі ғалымдардың ғылыми еңбектері мен мемлекеттік заңнамалар
пайдалынылды .
І Салық мәні мен қызметі және оның түрлері
1.1 Салық мәні, мазмұны және элементтері
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің , жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықұғымымен салық жүйесіұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекетті реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде салық жүйесі
жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы
заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен
алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгіленген алғашқы
құжат еді.Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылға қаңтардың 1-нен бастап 13
жалпы мемлекеттік салық,18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және
бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы1995 жылғы сәуірдің 24-
інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді
бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11
болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң
күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы №
440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар еңгізіледі.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.Мемлекет құрылымының
өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен бірге қалыптасады.
Әр бір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін,олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты.
Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы
қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтар
реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің
дамуына ықпал ету. Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің
тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға
саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті
дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз
байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық
жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен
тыс жоғары қойылған стафкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің
төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а-егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50
процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә-егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті
аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б-егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті
мөлшері аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік
қызметі. Бұл қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі
құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік
бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы
басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір
бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі
жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы
жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өнімдегі
салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы
дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін
қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.
Қазахстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында: заңды
түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді
төлеу әркімнің бұрышы әрі міндеті болып табылады, - жазылған.
Салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәнімен мазмұны олар
қарайтын функциалрда толық ашыла түседі. Кәзіргі кезде салықтар фескалдық,
реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функияны орындайды. Олардың әр
қайсысы – осы қаржы категориясының ішкі қасиетін, белгілерімен
ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық
қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының
дамуына қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде
салықтардың нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктерімен шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқыбына ықпал етеді.
Қайта болу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір
бөлігі мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі
жалпы өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазахстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7пайыз
болса, 1998 жылы ол 16,6 пайызға,2000 жылы-22,6 пайыз,2001 жылы - 22,2
пайыз болды (салыстыру үшін: Украинада – 29 пайыз, Ресейде – 33,3 пайыз).
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау
тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастырлык,
салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу,
патенттік негізде.
Мемлекеттік салық салу саясаты- салық саласындағы шаралар
жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық
мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес
жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының
негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру
және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске
асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель.
Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы қатынастары және
осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу
әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды
басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары,
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің
жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте
зор.
Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек
тоқталайық.
Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер
болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен
құралады.
Салық салу элементтері мыналар:
Субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем
бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі,
салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, -
салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Енді осы әрбір элементке қысқаша түсінік берейік.
Салық субъекті (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық
төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету,
ақшамен жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды
пайдалану, қосылған құн, айналым және т.б.
*Салық көзі – салық салынатын табыс.
*Салық ставкасы немесе бәсі өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
*Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
*Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
*Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
регрессивті және пропорционалды.
Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың
өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне
сәйкес, азайып отырады.
Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің мөлшеріне
байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін
салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін
зерделеу;
- заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен
жасалатын шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу;
- салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық
заңдары мен салық салу жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы
салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру.
Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді атқарулары тиіс:
1. уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
2. мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
3. белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
4. атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге
асыратын салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға төленген
соммалар туралы ақпарат беруге;
5. салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң
сақтауға;
1.2 Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерге салынатын мүлік салығы
Мүлік салығын төлеушілер Салық салынатын объектісі Салық мөлшерлемесі
Салық кезеңі
Заңды тұлға – резиденттерінің меншігіндегі салық салынатын объектілері
(заңмен белгіленген кейбір категориясынан басқасы)
Заңды-тұлға резидент еместердің меншігіндегі салық салынатын
объектілері (заңмен белгіленген кейбір категориясынан басқасы) Салық
салынатын объектісі: негізгі құралдар (үй-пәтер қорларын қоса алғанда) және
материалдық емес активтер болып саналатындар жатады.Заңды және жеке
кәсіпкерлердің балансында тұрған объектілердің бухгалтерлік есеп
мәліметтері бойынша анықталған орташа жылдық қалдық құны. Салық салынатын
объектінің жылдық орташа құнынан 0,1% алынады; коммерциялық емес
ұйымдардан, әлеуметтік сферадан, кітапхана саласымен байланысты
қызметтерден; мемлекеттік ғылыми кадрлерді аттестациялаудан;су қоймаларымен
шұғылданатын заңды тұлғалардан; мемлекеттік бюджеттің есебінен
қаржыландырылатын ұйымдардан.
Календарлық жыл
Жеке кәсіпкерлердің меншігіндегі салық салынатын объектілері Салық
салынатын объектісіне, кәсіпкерлердің меншігіндегі және меншігіндегі емес
мүліктері жатады:
-үй-пәтер қорлары, сая жайы, гаражы, т.б.
-аяқталмаған құрылыс объектілері.
Жеке тұлға үшін, әр жылдың басына анықталған объектінің құны салық
салынатын объектісі болып табылады. Салық салынатын объектінің жылдық
орташа құнынан 1% мөлшерінде алынады.
Жеке тұлғалардың меншігіндегі салық салынатын объектілері (заңмен
белгіленген кейбір категориясынан басқасы) Салық мөлшерлемесін, салық
салынатын объектісінің құнына қарап, Салық Кодексі белгілейді.
Әрбір салық төлеуші салықты өздігінше есептейді, бірақ ол кезде салық
базасына тиесілі салық мөлшерлемесін пайдаланады. Салықты бюджетке төлеу
сол объектілердің тұрған жерлері бойынша жасалынады.
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар (оның ішінде
тұрғын үй қорының құрамында тұрған объектілер( мен материалдық емес
активтер салық объектісі болып табылады.
Мыналар салық салу объектісі болып табылмайды:
• Салық Кодексінің 326 және 327 баптарына сәйкес жер салығын салу
объектісі болып табылатын жер;
• Салық Кодексінің 346 бабына сәйкес көлік құралдарына салық салу
объектісі болып табылатын көлік құралдары;
• Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша консервацияда тұрған
негізгі құралдар;
• Жалпыға ортақ пайдаланылатын мемлекеттік автомобиль жолдары мен
оларға салынған жол құрылыстары: бұрылу белдеуі, жолдардың конструкциялық
элементтері, көпірлер, өткерме жолдар, тоннельдер, жол қозғалысы
қауіпсіздігін арттыруға арналған құрылыстар мен құрылғылар, су өткізгіш
құрылыстар, және тағы басқалары.
• Салық Кодексінің 138-140 баптарында белгіленген тәртіппен
инвестициялық жоба шеңберінде пайдалануға жаңадан енгізілетін негізгі
құралдар.
• Аяқталмаған құрылыс объектілері, сондай-ақ орнатылмаған жабдықтар мен
негізгі құралдардың құрамдас бөліктері.
Заңды тұлғалар салық салу объектілерінің орташа жылдық құнына 1%
(пайыз) ставка бойынша мүлік салығын есептейді. Жеке кәсіпкерлер мүлік
салығын салу объектілерінің орташа жылдық құнына 0,5 пайыз ставкасы бойынша
мүлік салығын есептейді:
• Діни бірлестіктерді қоспағанда, Салық Кодексінің 120 бабында
белгіленеген заңды тұлғалар.
• Негізгі қызмет түрі кітапханалық қызмет көрсету саласындағы
жұмыстарды орындау, яғни, қызмет көрсету болып табылатын ұйымдар.
• Ғылыми кадрларды мемлекеттік аттестаттау саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындар.
• Мемлекеттік меншікке жататын және мемлекеттік бюджеттің қаражаты
есебінен қаржыландырылатын су қоймаларының, су тораптарының және табиғат
қорғау мақсатындағы басқа да су шаруашылығы құрылыстарының объектілері
бойынша заңды тұлғалар.
• Ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер – заңды тұлғалардың және
шаруа қожалықтарының жерін суару үшін пайдаланылатын су мелиорациялық
құрылыс объектілері бойынша заңды тұлғалар.
Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық салу объектілерінің
орташа жылдық құнына 0,5 пайыз ставка бойынша есептейді.
Салық төлеушілер салықты есептеуді салық базасына тиісті салық
ставкаларын қолдану арқылы дербес жүргізеді.
Ортақ үлестік меншіктегі салық салу объектілері бойынша мүлік салығы
әрбір салық төлеушінің мүлік құнындағы оның үлесіне барабар есептелінеді.
Салық төлеушілер салық кезеңі ішінде мүлік салығы бойынша, ағымдағы
төлемдерді төлеуге міндетті, олар салық кезеңінің басындағы бухгалтерлік
есеп деректері бойынша белгіленген салық салу объектілерінің баланстық
құнына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы анықталады.
Бюджетке салық төлеу салық салу объектілерінің орналасқан жері бойынша
жүргізіледі. Салықтың ағымдағы төлемдерінің сомаларын салық төлеуші салық
кезеңіндегі 20 ақпаннан, 20 мамырдан, 20 тамыздан және 20 қарашадан
кешіктірмей тең үлестермен енгізеді. Салық төлеушінің құрылу күнінен (салық
салу объектілерін пайдалануға немесе жалға беру күнінен) кейінгі кезекте
мерзім Салық Кодексінің 351 бабы 4-тармағында аталған жаңадан құрылған
салық төлеушілер мен заңды тұлғалар бойынша ағымдағы төлемдерді төлеудің
бірінші мерзімі болып табылады. Ағымдағы төлемдерді төлеудің соңғы
мерзімінен кейін салық салу объектілерін пайдалануға немесе жалға берген
кезінде салық сомасын ағымдағы салық кезеңі үшін осы баптың 8-тармағында
көзделген мерзімдерде төлейді.
Салық кезеңі ішінде сатып алынған салық салу объектілері бойынша мүлік
салығының ағымдағы төлемдері салық салу объектісін сатып алу кезіндегі
салық базасына салық ставкасын қолдану арқылы анықталады. Ағымдағы төлемдер
сомасы тең үлестермен салық салу объектілерін сатып алған күннен кейінгі
кезекті мерзім ағымдағы төлемдерді төлеудің бірінші мерзімі болып табылады.
Салық кезеңі ішінде шығып қалған салық салу объектілері бойынша ағымдағы
төлемдер шығып қалған салық салу объектілерінің шығып қалған кездегі салық
базасына салық ставкасын қолдану арқылы анықталатын салық сомасына
азайтылады. Азайтылуға тиіс салық сомасы салық төлеудің қалған мерзімдеріне
тең үлестермен бөлінеді. Салық төлеуші салық кезеңі ішінде декларацияны
табыс ету мерзімі басталғаннан кейін он жұмыс күнінен кешіктірілмей
мерзімде түпкілікті есеп айырысуды жүргізеді және мүлік салығын төлейді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы 24.04.1995 жылғы Жарлығына сәйкес
(01.01.1998 жылы алғашқы және 01.01.2007 жылы соңғы өзгерістері мен
толықтыруларын ескергенде) жалпы мемлекеттік салықтарға жататындар:
1) Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2) ҚҚС (қосымша құн салығы);
3) Акциздер;
4) Эмиссияны тіркегені үшін Орталық банктің алымы.
Жергілікті салықтар мен алымдарға жататындар:
1) Жер салығы;
2) Заңды және жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық;
3) Көлік құралдарына салынатын салық;
4) Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларды
тіркегені үшін алым;
5) Қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін алым;
6) Аукциондық сатудан алынатын алым.
Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін
салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа да міндетті төлемдерді
белгілейтін, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетін кеден баж салығы,
алымы мен төлемдері мәселелерін қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы
барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-бір заңды құжаты болып
табылады. Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін,
салық салу объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін
анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте
белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне
төлеушілерден аударылған (бөлінген) қаражаттарды айтамыз.
Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді енгізу және
аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң органдарының
өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқық тек қана Салық кодексіне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады.
Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау барысында, салық салынатын
объектісін, салық базасын, салық мөлшерлемесін, салық кезеңін білуге
міндетті болады. Бұл кезде: салық салынатын объектісі және салық салумен
байланысты объектілері: мүлік және әрекеті болып табылады, егер де олар бар
болса, онда салық төлеушінің міндеттемесі де пайда болады.
1.3 Тікелей салықтар және жанама салықтар
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған болатын.
Оған тоқталмай, енді салқтарды топтастыру туралы айтып өтеміз.
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1) салық салу объектісіне байланысты;
2) қолданылуына қарай;
3) салық салу органына байланысты;
4) экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
- заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
Жеке тура салықтар-бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен
мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардың айырмашылығы-жеке салық салу
әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да
ескереді.
Жанама салықтар-баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен олардың
фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне)қосылатындығында, кіріктілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық
(жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты
(арнаулы)болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы)салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегідей түрлі
арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар-бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің
нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік
салығы)нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
(арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-
інші наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
Тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материялдарын сатып
алуды қоспағанда салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары
сомаға біржолғы ірі сатып алуды іске асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судъялар табыс етеді.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген мерзіміне
дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган салық
мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
хұқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу
мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды (төлейді).
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент-арнаулы салық режимін қолдану
құқығын куәландыратын және салық соммасының бюджетке төленгендігін
растайтын құжат.
Салық есебінің екі әдісі қолданылады:
1) кассалық;
2) есептеу әдісі;
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оның Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі – салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың және баждардың
түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салық
службасының органдарын қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың,салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналарды қамтиды:
1. Салықтар:
1. корпорациялық табыс салығы.
2. жеке табыс салығы.
3. қосылған құн салығы.
4. акциздер.
5. жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлімдері.
6. әлеуметтік салық.
7. жер салығы.
8. көлік құралына салынатын салық.
9. мүлікке салынатын салық.
2. Алымдар:
1. заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым 3.
жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4.радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
5. механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
6. теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
7. азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
8. дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені алым үшін.
9. автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
10.аукциондардан алынатын алым.
11.елтаңбалық алым.
12.жекелеген қызмет түрлерімен айналасу құқығы үшін лицензиялық алым.
13.телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радио жиелік
спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
3. Төлемақылар:
1. жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем ақы.
3. қоршаған ортаны ластанғаны үшін төлемақы.
4. жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7. радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9. сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
4. Мемлекеттік баж.
5. Кеден төлемдері:
1. кеден бажы.
2. кеден алымдары.
3. төлемақы.
4. алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
сомасы Бюджет жүйесі туралы Заң мен тиісті жылға арналған республикалық
бюджет туралы заңда белгіленген тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының – Қаржы
министрлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қалалардағы
аудандардың салық комиттеттерін қамтиды. Салық службасы органдары салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық
міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.
Салық және салық салу ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші
жағдайда-бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде-экономикалық-
құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу
және алу)процесі.
Жанама салықтар – жоғарыда атап өткендей, баға немесе тарифке үстеме
түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе
мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің фискалды
мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне
оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа,
салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың
шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын
салықтар болып табылатын акциздердің, сатудан алынатын салықты, қосылған
құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені:
олардан жалтарыну қиынырақ; олармен экономикалық бұзушылық аз байланысты;
олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы
жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға
таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді
және т.с.с.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регресифтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейтетін
болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатының есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында,тұралаушылықты - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының
төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдануды кеңейту, экономиканың
құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы еңгізілген қосылған
құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны
төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады
және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі
материялдық шығындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар таза өнім) болып
саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар,
мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі сатудан
(өткізуден) түскен бүкіл түсім – ақша емес, тек салық салынатын айналым мен
салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС
дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа экономикалық
одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынада: ол жаңа
құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілдердің үлкен тобынан алынады;
екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен
ерекшеленеді және үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық
ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін
қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді.ҚҚС қазіргі
кезде Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің
бірі болып саналады. 2001 жылы мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы
сомасында бұл төлемнің үлес салмағы 21,8 % құрайды.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған құнға
салынатын салық деп тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өндіру
және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық
салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағында тауарлар импорты кезіндегі аударымды
айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге тиісті ҚҚС
сатылған тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) үшін есептелген ҚҚС сомасы
арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу
механизмі көрінісін табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және
салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу объектілері болып есептеледі. ҚҚС-
тың төлеушінің тауарларды (жұмыстар, қызметтер көрсетуді) өткізу бойынша
жасаған айналымы салық салынатын айналым болып табылады, оған Салық
кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны
Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым қосылмайды. Салық
салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған
тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін
тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) құны негізінде анықталады.
Өткізілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер көрсетудің) құны қандай бір
өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде
түзетіледі.Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес
мағлұмдамалануға тиісті,Қазақстан аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын
импорт болып табылады.
Жанама салықтар арасындағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден
төлемдері - әкелем, әкеттілім, сондай – ақ транзит тауарларынан, заттары
мен қызметтер көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар болып
табылады.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшалықты ерекшеліктеріне қарай
монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілетін қызметтерге де салынуы мүмкін,
бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.
ІІ Салық жүйесі
2.1 Қазақстан Республикасы салық жүйесі қалыптасуы мен даму
кезеңдері
Мемлекеттік билік барлық уақытта өз құрамын құрайтын құралдарға мұқтаж
болды, алайда оны өзіне тарту тәсілдері халық дамуының деңгейіне және
жағдайына байланысты ауысып отыр.
Бірақ, салықтың нағыз дамуының қайна көзі – еркін қалалар, яғни
алғашқы буржуаздық мемлекеттер болды. Дәл сол уақытта салық жүйесінің
негізгі пішімі қалыптаса бастады, ол: халыққа қажетті жеке меншік
принципіне шек қою түріндегі салық, салықтың өзеріктілігі, ақша түріндегі
салық және салықты төлеу үшін мүлікті тартып алуға тиым салынуы, жиналған
құралдарға немесе қорларды бөлудегі мемлекеттік бақылау.
Қаржының екі негізгі бернесі де (функциясы) осы еркін қалаларда
қалыптасты:
1. Мемлекеттік билікті, оның барлық құрамдас атрибуттарымен: басқару
аппаратымен, сот, полиция, әскер және тағы басқа жүйелерімен қамтамасыз
ету;
2. жалпы мемлекеттік шаруашылық қажеттіліктерді қаржыландыру
(коммуналдық шаруашылық, жолдар, байланыс құралдары, одан кейін энергетика,
орталық банк, білім, денсаулық сақтандыру жүйесі және тағы басқалары).
Жаңа стратегияның даму барысында әлеуметтік бағытталған нарықтық
экономикада оларға үшінші берне қосылды – табысты орнықтыру, міндетті
салымдардың арқасында пайда болған бернелерінің құрылуы және кәсіпорын
жүйесінің күштілігі әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік
қамтамасыздандырумен көрінеді.
Осылайша, қазіргі кездегі салық жүйесі – ол демократиялық қоғамның
өнімі, әлеуметтік нарықтық экономикада құрылған. Бұдан салықты қолданудың
негізгі принципі айқындалады – қоғамның дамуына және оның мүдделерін
көрсетеді, бірақ қоғамға және оның экономикалық дамуына кедергі болмауы
тиіс. Дегенмен, тура осындай әдістеме Тәуелсіз Қазақстанның орнау жотасында
осы жылдары өзінің 15 жылдығын тойлап отыр.
Тоталитарлық экономиканы өзгертуге үлкен жұмыстар жасалынған, және
қысқа мерзім ішінде қоғамның тез дамуына берік негіз құралған. Өз
баяндамасында Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаев Астанада
2001 жылдың желтоқсан айының 16 жұлдызында Қазақстанның 10 жылдық
тәуелсіздігіне арналған мерекелік жиынында айтқандай: Мемлекет
дүниежүзілік нарыққа сай стандарттар алды, соныі арқасында экономиканың
мүлде басқа бағытқа ауысуына өз үлесін қосты.
Қазақстан тәуелсіздігінің бірінші жылында-ақ, 1991 жылы, салыққа
байланысты жаңа Заң қабылдады. 1995 жылы көп жағдайда нарықтық экономика
сұранысының дамуына жауап беретін жаңа Заң қабылданды – Салық Кодексі. Бұл
заңды Қазақстан экономикасының өсуіне соңғы 3 жылда елеулі үлес қосты деп
белгілеуге болады, себебі ол объективті экономика заідарында құрылды,
әлемдік экономика ғылымдарының классиктерімен осы тұжырымдаулар
дәлелденген, мысалы Адам Смит.
А.Смитпен шығарылған шарттар мен тезистер салық салудағы сұрақтарында,
өзінің күшін қазіргі уақыттағы мемлекеттік политикада ең маңызды,
сұрақтарды туғызып отыр. Сайлау қарсаңындағы саяси партия бағдарламаларында
және ереуіл қозғалыстарында салық реформалары елеулі орын алып отыр.
Қазіргі кездегі Қазақстанда салық – мемлекеттік билік пен қоғам арасындағы
негізгі қарама-қайшылық болып табылады. Осы қарама-қайшылықтарды шешуге,
едәуір дәрежеде 2002 жылы қаңтардың 1 жұлдызында өз күшіне енген жаңа Салық
туралы Заң кқмектеседі.
Дүниежүзілік және меншікті еліктеуге тұрарлық тәжірибе салық
проблемаларын шешуге, оны ұйымдастыруға және жүргізуге теңдестіру салық
саясаты, экономиканы өрістетуге және қоғамның дәулеттігін жоғарылатуға
мүмкіндік туғызады. Сол себепті, оны зерттеу айрықша қызық және Қазақстан
Республикасындағы осы күнгі саясат пен экономикалық ахуалды зерттеуде өте
құнды болып табылады.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және
муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр
түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық
төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке
тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық
қатынастардың жиынтығын құрайды.
Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар:
- салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында
мемлекетте алынатын салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;
- салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз
болатындай етіп жасалуы тиіс;
- салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс төленуі
үшін бақылауды жүзеге асыруда маңызды;
- салық жүйесі салық төлеушінің өз қаражатын өндіріске салуына ықпал
етуі керек.
Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі
құралы болуымен қатар, ел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz